Meritocratie vereist verzorgingsstaat

96

Meritocratie vereist verzorgingsstaat Mensen met een lager IQ of met aanleg voor verslaving betalen de prijs van de meritocratie. Als de gemeente straks verantwoordelijk wordt voor veel zorgtaken, moet ze daar rekening mee houden en niet bang zijn voor betutteling. MARLEEN BARTH Fractievoorzitter van de PvdA in de Eerste Kamer

‘Education is a ticket into the middle class — and it should be available to everyone’ twit terde Barack Obama op 25 oktober jongstle den.1 Ook voor de PvdA is onderwijs al decen nialang de geijkte weg tot emancipatie en verheffing. Het is miraculeus tot hoeveel ons brein in staat is, en hoeveel mensen kunnen leren als ze goed onderwezen worden. De vooruitgang die massaonderwijs onze samen leving in een eeuw tijd gebracht heeft, is adembenemend. Maar hoewel in het onderwijs nog steeds veel te winnen valt als het gaat om het verster ken van zijn emanciperende en verheffende kracht — vooral het dreigende kwantitatieve en kwalitatieve tekort aan leraren is een ern stig probleem — is het ook belangrijk om on der ogen te zien dat er een grens zit aan voor uitgang door onderwijs. Nederland en andere Noordwest-Europese landen lopen met de toe gankelijkheid van hun onderwijs zozeer voor uit op de rest van de wereld, dat die beperkin gen hier als eerste zichtbaar zijn geworden. Voor een sociaal-democratische partij, toe gewijd aan vrijheid, gelijkheid en solidariteit, levert het nieuwe vraagstukken op als we be

S & D Jaargang 71 Nummer 1 Februari 2014

seffen dat niet alle sociale problemen via het traditionele verlichtingsdenken oplosbaar zijn. De invloed van pech en geluk, van biolo gie en omstandigheden in het leven zijn vaak groter dan we beseffen, gekneed als we inmid dels zijn in het denken in termen van de maak bare mens en de maakbare samenleving. Intelligente kinderen met goede, liefheb bende ouders krijgen een zwaarder leven als ze bijvoorbeeld geboren zijn met een aanleg voor psychoses of met een autistische stoor nis. En in beleidsstukken en politieke discus sies wordt bij voorkeur gesproken van ‘lager opgeleid’ en ‘hoger opgeleid’. Maar dat zijn eigenlijk eufemismen. Er leven in Nederland zo’n 2,2 miljoen mensen met een IQ van 85 of lager. Ook het meest briljante onderwijs maakt daar geen IQ van 100 van — het gemid delde dat je al gauw nodig hebt om een kans te maken aan de gunstige kant van de statistiek te belanden in onze snelle, ingewikkelde maatschappij. Zelfs als de biologie in alle opzichten mee werkt, kunnen omstandigheden mensen knakken in hun fysieke en geestelijke gezond heid. Een gen dat schizofrenie veroorzaakt, is

TUSSENSTAND DECENTRALISATIE

97

Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat

tot op heden niet gevonden. Wel worden de aanwijzingen steeds sterker dat ontworteling, uitsluiting en wanhoop belangrijke oorzaken vormen van psychoses. Te veel stress is onmis kenbaar van invloed op depressiviteit en burnout. Mensen kunnen getroffen worden door ongelukken, ziekten en (natuur)rampen. Verschillen in opleiding — IQ wordt in deze statistische relaties helaas niet gemeten — en (geestelijke) gezondheid veroorzaken een scherpe ongelijkheid. Mensen met een laag opleidingsniveau sterven in Nederland ge middeld zeven jaar jonger dan mensen met een hogere opleiding. Ze leven gemiddeld bijna twintig jaar korter in goede gezondheid. Er zijn in Nederland tussen de 160.000 en 180.000 mensen met een chronische psychi sche ziekte. Zij leven tussen de tien en vijftien jaar korter dan gezonde mensen. Ook in ons land zijn er mensen arm omdat ze ziek zijn, of gehandicapt. Verstandelijke beperkingen of erfelijke aandoeningen geven achterstanden soms generatie op generatie door.2 Aan de andere kant van het spectrum hou den succesvolle mensen zichzelf graag voor dat ze aanzien en vermogen bereikt hebben met hard werken en ‘er echt voor gaan’. Dat doorzettingsvermogen en zelfdiscipline hel pen bij het maken van een mooie loopbaan is onmiskenbaar. Maar zo meritocratisch is onze samenleving nou ook weer niet. In NoordwestEuropa geboren worden met een IQ van 120 of hoger en een goede — geestelijke — gezond heid, dat is echt geluk. Als je dan ook nog goe de, liefhebbende ouders treft, is je ticket naar de 1 % rijkste wereldburgers eigenlijk al ge kocht — zonder dat je daar zelf iets voor hebt hoeven doen. Kans op een fatsoenlijk bestaan De laatste jaren is er veel onderzoek gedaan naar de manier waarop het menselijk brein werkt. De nieuwe inzichten die dat oplevert, bevestigen het onderscheid tussen mensen met een lager en een hoger IQ. Mensen met


een hoog IQ kunnen beter omgaan met de beperkte hoeveelheid wilskracht die ieder mens van nature heeft. Wilskracht is geen die pe morele eigenschap maar een proces in ons brein, een proces dat zich cognitief laat aan sturen door wie daar de mogelijkheden toe bezit.3

In Noordwest-Europa geboren worden met een IQ van 120 en een goede geestelijke gezondheid, dat is echt geluk

Of neem het onderzoek van de Brits-Cana dese hoogleraar Patricia Conrod naar preven tie van drank- en drugsgebruik bij jongeren. Zij kwam tot de confronterende conclusie dat voorlichting bij deze groep amper helpt. Veel kinderen die met drank en drugs beginnen, doen dat als zelfmedicatie voor een niet-on derkende psychische stoornis, of om de el lende van hun leven even te vergeten.4 Daar kan geen voorlichting tegenop, zeker niet als kinderen een lager IQ hebben. Dan missen zij immers het abstractievermogen om de lange termijngevolgen van hun kortetermijnhan delen te kunnen bevatten en daarnaar te han delen. Ook is er steeds meer bewijs dat kinderen geboren kunnen worden met een aanleg voor verslaving, geërfd van hun ouders. Verslaving is geen karakterzwakte, maar een onherstel bare verandering in het brein die mensen chronisch ziek maakt. Terugvallen na afkicken en clean zijn is niet een kwestie van slappe knieën. Hoeveel moed en doorzettingsvermo gen vergt het niet om voor de vijfde of zesde keer het gevecht met je beschadigde brein aan te gaan?

98

TUSSENSTAND DECENTRALISATIE Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat

Dit soort inzichten verdienen expliciete vertaling in het sociaal-democratisch denken. Als de snelheid en complexiteit van de wereld toenemen, lopen steeds meer mensen die het tempo niet goed bij kunnen houden het risico om over de rand te vallen. Wie uitdraagt dat achterblijven voornamelijk veroorzaakt wordt door individueel falen, doet de mensen die het betreft ernstig tekort en onderschat de factor geluk bij de eigen inspanningen en prestaties. Goed onderwijs is dus wel een noodzakelijke maar geen voldoende voorwaarde voor min der ongelijkheid in een samenleving. Vrijheid moet niet onbegrensd zijn De manier waarop we onze samenleving nu organiseren brengt grotere risico’s met zich mee voor mensen met een lager IQ en / of een aanleg voor verslaving. Zoals zo vaak is onze grote kracht daarbij ook een grote valkuil. Want het is geweldig dat we in Nederland le ven in een vrij land met vrije mensen. Dat sti muleert ondernemingszin, innovatie, initia tief en verantwoordelijkheidsgevoel — stuk voor stuk factoren die ons land zo welvarend hebben gemaakt. Maar die vrijheid maakt ook dat mensen de ruimte hebben om (veel) geld te verdienen aan zaken die niet noodzakelijkerwijs welzijn en gezondheid bevorderen: drank, sigaretten, auto’s, vliegreizen en te vet, te zout of te zoet eten. Bedrijven mogen via reclame zelfs al dat ongezonde gedrag stimuleren. Voor mensen met een hoger IQ is het vaak al lastig om tus sen al die verleidingen het goede te doen, laat staan dat mensen dat kunnen die het abstrac tievermogen missen om de gevolgen op lan gere termijn van al die verleidingen über haupt te zien. De laatste jaren vertoont de vrijheid in ons land steeds vaker trekjes van regelrechte ontremming. Op televisie verdringen de real life-soaps vol drank- en drugsgebruik elkaar om de gunst van de kijker, nieuwssites op in ternet staan vol scheldkanonnades. Dat lijkt


grappig en betrekkelijk onschuldig, tot het serieus wordt: wie tegen zijn leraar, baas of buurman in het gezicht dezelfde taal bezigt als anoniem op Telegraaf.nl, zit in de problemen. Een foto van je dronken hoofd op Facebook achtervolgt je in je loopbaan jarenlang. Kinde ren en jongeren die voor hun 23ste drinken, be schadigen hun nog ontluikende hersenen on herstelbaar. Voor mensen met een goede intelligentie en grote mentale weerbaarheid is het laveren door complexe, soms ronduit dub belhartige ongeschreven sociale codes soms al een hele opgave, laat staan voor mensen met ADHD of autisme, of een IQ van 80. Wordt het daarom geen tijd dat de sociaaldemocratie haar angst voor betutteling defini tief laat varen? Hoeveel moeite heeft het niet gekost voor we ons met overtuiging schaar den achter een algemeen rookverbod, of het verhogen van de alcoholleeftijd naar achttien jaar? We steunen nog steeds het gedoogbeleid rond softdrugs, terwijl geschat wordt dat de gemakkelijke beschikbaarheid van hasj en weed in Nederland goed is voor vierhonderd extra gevallen van schizofrenie per jaar. Zeker, ook wij staan voor vrijheid. Maar die hoeft niet onbegrensd te zijn. Al was het alleen maar omdat er vaak ook grote commerciële belangen schuilen achter de ideologische be scherming van de vrijheid om dingen te doen die slecht zijn voor de gezondheid van men sen. Zo’n groot offer is het toch niet voor men sen met een hoger IQ om zichzelf wat meer beperkingen op te leggen of wat meer collec tief afgesproken beperkingen te accepteren? Met wat meer zelfbeheersing, zorgvuldigheid, wijsheid, matigheid, wordt de samenleving voor mensen met pech beter te begrijpen en makkelijker te hanteren — en kunnen zij beter meedoen. Een fatsoenlijk bestaan voor iedereen Mensen met een lager IQ en een gebrekkige (geestelijke) gezondheid beschikken over veel minder mogelijkheden om de basis van een


99


fatsoenlijk bestaan zelf te organiseren. Als de hoeveelheid pech en tegenslag te groot wordt, hebben ze zorg en ondersteuning nodig. Dat inzicht heeft de afgelopen tien jaar op veel plaatsen in Nederland vaste grond onder de voeten gekregen. Zo zijn er geweldige stappen vooruit geboekt door de introductie van be moeizorg. Maatschappelijke kwesties die on oplosbaar leken — heroïneprostitutie, overlast en veelvoorkomende criminaliteit onder dak loze verslaafden — bleken opeens hanteerbaar door het inzicht dat verslaving en verwaarlo zing geen bewuste, autonome, individuele keuzes zijn, maar gezondheidsproblemen van mensen met een laag IQ en / of een ernstige psychische stoornis die zorg vergen — soms tegen iemands eigen wil in. Het succes van deze aanpak is zichtbaar in alle grote steden, waar sinds het begin van deze eeuw duizen den daklozen, verslaafden en verkommerden van straat zijn gehaald en zijn ondergebracht in bed, bad & brood-voorzieningen. Dat heeft niet alleen de veiligheid in de steden spectacu lair verhoogd, het heeft ook de levens van de mensen die het betreft aanzienlijk verbeterd. Ook het onder medisch toezicht verstrek ken van heroïne, geïntroduceerd door het kabinet-Kok II, heeft een grote bijdrage gele verd aan de verbetering van de kwaliteit van leven van chronisch verslaafden en het verla gen van de criminaliteit in steden. Net als de introductie van begeleiding in de AWBZ van mensen met een IQ van 85 of lager. Het verla gen van die IQ-grens naar 50, een omstreden maatregel van Rutte I, is door het huidige kabi net gelukkig teruggedraaid. Decentralisatie — waar moeten we rekening mee houden? Nu we aan de vooravond staan van de meest ingrijpende herziening van de verzorgings staat in lange tijd, met de decentralisatie naar de gemeenten van de sociale werkvoorzie ning, de jeugdzorg en grote delen van de lang durige zorg, is het van belang de inzichten van


bovenstaand beleid te borgen en verder te brengen. Hoewel het succes van lokale be moeizorg en begeleiding van mensen met psychische stoornissen en / of een lage intel ligentie evident is, behoeft het beleid dat er uitvoering aan geeft wel degelijk de juiste po litieke keuzes. De verleiding is groot in tijden van bezuiniging om zorg en begeleiding terug te draaien als het met mensen, buurten of

Ook mensen die niet goed voor zichzelf kunnen zorgen, zijn burgers van ons land, met vrijheden en rechten

wijken beter lijkt te gaan. Maar dat miskent het simpele feit dat er een niet onaanzienlijke groep mensen bestaat die nooit helemaal zon der zullen kunnen, omdat het lot hen bedeeld heeft met te weinig mogelijkheden tot zelfred zaamheid. Ook mensen die niet, niet goed of niet al tijd in staat zijn om voor zichzelf te zorgen, zijn burgers van ons land, met vrijheden en rechten. Dat beginsel verdient een diepere verankering in ons denken. De poging van het kabinet om dat te doen onder de noemer ‘par ticipatiesamenleving’ lijkt mislukt. De conno tatie van ‘zoek het zelf maar uit’ die daar direct aan gegeven is, lijkt het begrip voor sociaaldemocraten onbruikbaar te hebben gemaakt nog voor de discussie over de precieze inhoud ervan goed en wel begonnen was. Dat is jammer. Want de notie van het be lang van actieve participatie van en door alle burgers kan wel degelijk helpen om sociaaldemocratische idealen bij hervorming van de verzorgingsstaat te definiëren. Let wel: hervor ming, niet afschaffing, van de verzorgings staat. De tweeledige functie van de verzor gingsstaat — het verzekeren van iedereen

100

TUSSENSTAND DECENTRALISATIE Marleen Barth Meritocratie vereist verzorgingsstaat

tegen pech en tegenslag in de vorm van ziekte, werkloosheid en arbeidsongeschiktheid, en het bieden van bestaanszekerheid aan men sen die (langdurig) niet voor zichzelf kunnen zorgen — is in de huidige economische crisis actueler dan ooit en staat niet ter discussie. De verzorgingsstaat is het meesterwerk van de sociaal-democratie. De verzorgingsstaat heeft de veerkracht van onze samenleving enorm vergroot, en bewijst daarmee dagelijks zijn waarde. De participatiesamenleving kan dus nooit in plaats van de verzorgingsstaat komen. Zij kan wel bijdragen aan een andere invulling van de verzorgingsstaat. In de verzorgings staat zoals we deze nu georganiseerd hebben, ligt altijd het risico op de loer dat mensen pas sief worden gemaakt. Solidariteit wordt pas sief vormgegeven; door de verplichte premie afdracht op de loonstrook zijn mensen solidair haast zonder zich daar bewust van te zijn. Er mag best vaker een beroep gedaan worden op concretere vormen van solidari teit, in de vorm van zorg, begeleiding of (fi nanciële) ondersteuning. Eerst kijken naar wat mensen zelf kunnen organiseren, al dan niet met hulp en inzet van hun naasten, boort vaak onvermoede bronnen aan. Professionals in zorg en sociale zekerheid nemen, vaak met de beste bedoelingen, al te vaak het leven over van mensen die zorg en ondersteuning behoeven. Maar die zorg en ondersteuning moeten er juist op gericht zijn dat iemand zoveel mogelijk kan functioneren als een actief en volwaardig lid van de samen leving. Iedereen hoort erbij en doet naar beste vermogen mee, ongeacht handicap, ziekte of leeftijd. Dat ideaal is nog lang niet bereikt. Hoewel veel chronisch psychisch zieken graag zouden willen werken, heeft slechts 16 % een betaalde baan.5 In tijden van oplopende werk loosheid zijn mensen met een lager IQ en / of een slechte gezondheid veel kwetsbaarder voor (langdurig) baanverlies.6 De decentralisatie van huishoudelijke hulp, jeugdzorg, sociale werkvoorziening en


begeleiding naar de gemeente biedt veel kan sen om mensen die zorg nodig hebben de kans te geven in de samenleving mee te doen. Dat kan op individueel niveau een betere kwa liteit van leven opleveren, maar het kan ook geld besparen. Mensen met (vrijwilligers) werk doen veel minder vaak een beroep op de zorg, zoals mensen die eenzaam zijn juist veel vaker een beroep op de zorg doen. Werk of goede dagactiviteiten zijn aantoonbaar heil zaam voor mensen met (psychische) ziektes, omdat deze regelmaat, afleiding en sociale contacten bevorderen, om nog maar te zwij gen van de trots die economische zelfstandig heid met zich brengt. Investeren in jeugdzorg en een veilig en gezond gezin voor kinderen kan ellende in het volwassen leven van dezelf de kinderen voorkomen. Gemeenten kunnen grote meerwaarde bereiken in het leven van mensen als ze hun beleid richten op dit soort aangetoonde effecten en de goede dwarsver banden leggen tussen zorg en (vrijwilligers) werk. De decentralisaties geven hun daar de mogelijkheden voor. Gemeenten zullen daarbij de verschillen tussen mensen goed voor ogen moeten hou den. Een hoogopgeleide oudere met een goed inkomen en een goede relatie met zijn kinde ren heeft een heel andere uitgangspositie in het op eigen kracht organiseren van zorg en ondersteuning dan een verslaafde ex-prostitu ee met een IQ van 75. Kinderen met ADHD hebben een vier keer zo hoog risico om ver slaafd te raken als jongeren die deze ziekte niet hebben. Maar een normaal intelligente jongere met ADHD uit een liefdevol gezin redt het met therapie en goede medicatie veel snel ler op eigen kracht dan een jongere met de zelfde ziekte, maar een laag IQ en analfabete ouders die hem zijn leven lang fysiek en psy chisch mishandeld hebben. Mensen met een lager IQ en / of een slechte (geestelijke) gezondheid beschikken niet al leen over minder menselijk kapitaal — waar door ze een kwetsbare positie op de arbeids markt hebben — maar ook over minder sociaal


101


kapitaal: ze hebben een (veel) minder groot netwerk van vrienden en familie om op terug te vallen. Bij eenzijdig samengestelde wijken kampen hun buren al snel met dezelfde pro blemen als zijzelf. Is de wijk wel divers, dan is het maar de vraag of twee werkende ouders van een druk gezin tijd en zin hebben om te kijken naar de in stilte verslaafde, vereen zaamde en licht vervuilde buurman. Het ‘an ders zijn’ van mensen met een psychische of verstandelijke beperking leidt snel tot uitsto ting en uitsluiting, door pesten of discrimina

Noten 1 Dit essay is een bewerking van een toespraak die Marleen Barth hield ter gelegenheid van haar afscheid als voorzit ter van GGZ Nederland op 4 september 2013. 2 Zie: SCP, De Sociale Staat van Nederland 2013, 11 december 2013. 3 John Tierny & Roy Baumeister, Willpower. Rediscovering the Greatest Human Strength, Pen guin Books, 2011. 4 Zie www.cihr-irsc. gc.ca / e / 47144.html voor re


tie, ook op de werkvloer als werkgevers daar niet gericht beleid tegen voeren. In een participatiesamenleving nemen zorgverleners en beleidsmakers de wensen en dromen van mensen als uitgangspunt, ook als hun mogelijkheden beperkt lijken. Het bor gen van cliënten- en patiëntenparticipatie bij de vormgeving van beleid is het minste dat verwacht mag worden van een partij die sprei ding van kennis, macht en inkomen met on verminderde inzet nastreeft; hetzij mondiaal, nationaal of lokaal.

cent onderzoek van Patricia Conrod naar preventie van verslaving onder jongeren. Een mooi overzicht van haar onderzoek biedt de lezing die zij op 25 november 2009 hield bij de jubileumconferentie van ‘Tien jaar Resultaten Sco ren’. 5 ‘Verlangen naar volwaardig burgerschap; maar wat doen we in de tussentijd?’, oratie gehouden op 17 september 2010 door prof. dr. Jaap van Weeghel bij de aanvaarding van het bijzonder hoogleraar schap Rehabilitatie en Partici

patie van Mensen met Ern stige Psychische Aandoenin gen aan de Universiteit van Tilburg. Van Weeghel biedt ook inzicht in de positieve resultaten die geboekt kun nen worden in arbeidspartici patie van ernstig psychisch zieken met de methode IPS (Individual Placement and Support). 6 SCP, De Sociale Staat van Nederland 2013. Tussen 2010 en 2012 gingen alle Nederlanders erop achteruit, maar dit effect was het sterkst onder de meest kwetsbare groepen.

Meritocratie vereist verzorgingsstaat

Recommend Documents