Mentink-lokaties in Oost Nederland

Mentink-lokaties in Oost Nederland Zwart kader:

Boerderijnaam van vóór het jaar 1500

Rood kader:

Boerderijnaam ontstaan na 1500

Open driehoek:

Boerderijnaam bestaat niet meer

Opgevulde driehoek:

Boerderijnaam bestaat nog

Blauw

Overige Mentink-lokaties in Oost Nederland

Mentink-lokaties in de USA

2

Inhoud

Pag. Vooraf

5

De naam Mentink: samenvatting

7

1. De familienaam Mentink

11

2. Oude erven met de naam Mentink van vóór 1500

19

3. Boerderijen met de naam Mentink van na 1500

39

4. Overige lokaties Mentink in Oost Nederland

64

5. Lokaties met de naam Mentink in de USA

72

Tot slot: Enkele bespiegelingen

83

Bronnen

85

Bijlage: Op zoek naar oude plekken Mentink, tips voor mooie fiets- of wandeltochten door de Achterhoek en Twente en naar Appen.

89

3

4

Vooraf Al vóór 1500 bestonden er diverse boerenerven Mentink. Dat bleek uit een lijstje dat werd gepresenteerd op een reünie van de Mentink-tak, afkomstig van boerderij de Kleine Ruiterkolk in Terwolde. Dat lijstje was voor mij aanleiding eens wat meer over Mentink uit te zoeken en het leidde tot het schrijven van dit verslag. In het verslag besteed ik eerst wat uitgebreider aandacht aan de familienaam Mentink. Waar wonen de Mentinks in Nederland en in het buitenland, hoe vaak komt de naam voor, hoe zit het precies met die uitgang -ink etc. Vervolgens komen de oudste erven/ boerderijen met de naam Mentink, voor zover bekend, aan de orde. Die erven waren in de 14e / begin 15e eeuw al bekend in schriftelijke bronnen, maar misschien zijn ze nog wel (veel) ouder. Naast deze oudste erven van voor 1500 is een apart hoofstuk besteed aan meer recente boerderijen met de naam Mentink. Waarom zoveel aandacht voor die oude erven? In een agrarische samenleving, zoals die er vroeger was, stond het wel en wee van het boerenbedrijf natuurlijk zeer centraal. Maar voor de familiegeschiedenis is het daarnaast van belang dat het in Oost Nederland met name in de Middeleeuwen gebruikelijk was dat een de naam van een persoon overging op de boerderij, waarin men woonde. De naam van een erve kan zo direct verwijzen naar de (vermoedelijke) geschiedenis van de familie. En ook al woonde er geen Mentink meer op zo’n erve dan bleef de naam van het erve vaak behouden. Je kunt dan aannemen dat er vroeger Mentinks hebben gewoond. Omdat die boerenerven zo centraal stonden kun je ervan uitgaan dat, als je nu de naam Mentink draagt, je familie waarschijnlijk afkomstig is van één van die oude erven. Vooral bij de oudste erven is het echter (nog?) in de mist van de geschiedenis verdwenen van welke boerderij je precies afkomstig bent. Overigens werden in latere tijd bewoners van een boerderij soms naar de boerderij genoemd. Behalve oude erven heb ik ook enkele andere wat oudere Mentink-plekken opgenomen: een caférestaurant, een landgoed, een korenmolen en enkele wegen en straten met de naam Mentink. Enkele personen wil ik bijzonder bedanken voor hun bijdrage aan de totstandkoming van dit rapport. Marcel Mentink uit Hengelo Ov. (verre familie) en Robert Mentink uit Haaksbergen (waarschijnlijk geen familie) leverden diverse informatie en gaven commentaar op eerdere versies van dit verhaal. Via Marcel Mentink verkreeg ik aanvullende informatie over Mentink in Beltrum in de 17e eeuw uit eigen bestanden van Bennie te Vaarwerk. Van dhr Wim Oonk, de laatste boer op boerderij Mentink op landgoed Mentink bij Winterswijk, kreeg ik veel informatie over het landgoed. Marinus en Garrit Wagenvoort praatten me bij over boerderij Mentink in Vierakker, de boerderij waarin zij geboren zijn. Buurtgenoot David Joyce gaf de eerste aanzet tot het zoeken naar Mentink-lokaties in de USA. Vriend Ward Gerritsen maakte mij vervolgens attent op enkele concrete geografische Mentinklokaties in de USA. Tijdens een wandeling in Twente trof hij bovendien boerderij Mentink in Deurningen op de topgrafische kaart.

5

Via Geert Menting (met een g) kreeg ik hoogte van het bestaan van zijn voorouderlijke boerderij Mentink bij Keijenborg. Tenslotte: Met Gemma van den Toorn uit Deventer maakte ik mooie fietstochten naar de Mentink-plekken in de Achterhoek. Veel plezier met lezen!

Jan Mentink, mei 2015 Adres: Bloesemstraat 3, 3581XA Utrecht 030-2518108, email: mentjah at xs4all.nl

6

De naam Mentink: samenvatting Ongeveer 2350 personen met de naam Mentink in Nederland en het buitenland In Nederland leven bijna 1500 personen met de familienaam Mentink. De naam komt vooral voor in Twente en de Achterhoek en daarnaast in de gebied tussen Apeldoorn en Deventer. Absoluut gezien wonen de meeste Mentinks in Hengelo Ov., maar in verhouding tot de bevolking staat Haaksbergen bovenaan. In het buitenland wonen nog eens ongeveer 850 Mentinks, van wie bijna 700 in de USA, voornamelijk in de staat Wisconsin. De zoon van Mento: een medaille voor strijdvaardigheid Mentink is één van de vele namen op –ink in Oost-Nederland. De naam betekent: zoon van iemand met de naam Mento. Deze naam zou afkomstig zijn van het Oud-Saksische ‘mand’, dat ‘lof’ betekent. Mentink zou dus de zoon van iemand zijn, die waardering verdient. En bij de Saksen moet je dan niet direct denken aan een prijs voor de melkgift van een koe of een medaille bij het handballen of hardlopen, maar een compliment voor de dapperheid in de strijd. Heldhaftigheid stond hoog in het vaandel. Naam Mentink kan wel 1000 jaar oud zijn Een naam als Mentink kan wel 1000 jaar oud zijn. Vooral de –inknamen als Mentink, die afgeleid zijn van een persoonsnaam (in dit geval Mento) zijn oud (vergelijk ook Hiddink, afgeleid van Hiddo en Hesselink, afgeleid van Hessel). Omdat er in het begin van de Middeleeuwen en nog vroeger weinig schriftelijke bronnen zijn is de precieze ouderdom van de naam niet bekend. De vroegste Mentink die tot nu toe in de papieren is gesignaleerd was ene Willem Mentinck. Hij liep in 1328 al rond in Appen achter Bussloo. De naam Mentink ging over op de boerderij

Een van de oude erven Mentink: Erve Grote Mentink in de buurschap Bekveld bij Hengelo Gld.

Het was gebruikelijk dat de namen op ink of –ing ook overgingen naar de boerderij, het erve waar men woonde. Mentink woonde dus op boerderij Mentink, maar de boerderij bleef ook vaak zo heten als er geen Mentink meer woonde.

7

Acht oude erven Mentink in de 14e / 15e eeuw Vóór 1500 bestonden al de namen van acht oude erven Mentink. Zes van de acht lagen in de noordelijke Achterhoek, één net aan de Veluwse kant van de IJsel en één in Twente. Diverse erven waren toentertijd bezit van bisdom of klooster. Als huidige Mentink kun je met enige waarschijnlijkheid aannemen dat je oorspronkelijk afkomstig bent van één van deze boerenerven. Mentinks afkomstig van een bepaalde boerderij hoeven daarbij geen familie te zijn van Mentinks afkomstig van een andere boerderij. Twee van de acht oudste erven heten nu nog Mentink, maar er wonen geen Mentinks meer Twee van de oude erven, namelijk erve Mentink in Beltrum en erve Grote Mentink in Bekveld bij Hengelo Gld. hebben tot in de huidige tijd hun naam behouden, maar de boerderijen worden inmiddels al lang door andere families bewoond. Op erve Mentink in Beltrum wordt nog echt geboerd. In Appen, in Keijenborg en in Wiene/het Zeldam bij Goor liggen nog (woon)boerderijen ongeveer op de plek van de oude erven, maar ze zijn de naam Mentink verloren. In Appen wordt de historische naam Mentink wel aangegeven op een bijgebouw van de daar nu aanwezige boerderij/woning. De twee overige oude erven in Laren(Gld) en Exel bij Laren zijn (voorlopig?) in de mist van de geschiedenis verdwenen. Van de erven Klein Mentink en Mentink Agtercamp zijn de precieze lokaties niet bekend. Waarschijnlijk lagen ze niet ver van Grote Mentink.

In Appen staat op een staldeur ‘Erve Mentink’, als herinnering aan de naam van het historische erf ter plaatse

Afkomst van een bepaald erve vaak niet zeker Het is vaak niet zeker van welk erve een bepaalde huidige Mentink-tak afkomstig is. Alleen bij het erve Mentink op het Zeldam/ in Wiene is de relatie tussen huidige Mentinks en dit erve vrij duidelijk aanwezig. Dit komt omdat er tot in de 19e eeuw Mentinks hebben gewoond op het erve/ de buurterven. In overige gevallen is de zekerheid minder groot maar is er wel vaak een indicatie: als de voorouders in Beltrum zijn geboren zou je met enige waarschijnlijkheid kunnen aannemen dat er een relatie is geweest met het erve Mentink in Beltrum. Archiefonderzoek kan mogelijk leiden tot meer duidelijkheid.

8

Boerderijen Mentink van na het jaar 1500 Naast de acht oudste erven (van vóór 1500) zijn er nog diverse boerderijen van na 1500 die de naam Mentink dragen of gedragen hebben. Op en bij Landgoed Mentink bij Winterswijk liggen/lagen vijf boerderijen met Mentink in de naam. Verder zijn er boerderijen Mentink in Vierakker bij Warnsveld en in Deurningen (Twente) en bestond er een boerderij Mentink bij Keijenborg. Naast de boerderijen Mentink nog andere oudere objecten in het landschap met de naam Mentink Een molen in Boerhaar, een café langs de weg van Ruurlo naar Groenlo en een landweg bij Rietmolen niet ver van Haaksbergen zijn enkele objecten in het landschap die al lang de naam Mentink dragen. Buiten Nederland is er een Mentink-avenue en een Mentink Road in stadjes in de staat Michigan in de USA. Verder westelijk in de USA liggen de Mentink-Dam en Mentink-house. Diverse families Mentink Mijn inschatting is dat er diverse afzonderlijke families Mentink bestaan. Allereerst kunnen er meerdere personen met de naam Mento hun naam hebben gegeven aan een erve. Verder liggen de oude erven in het algemeen op behoorlijke afstanden van elkaar. Het lijkt me zeer waarschijnlijk dat in ieder geval drie erven de basis zijn geweest van de vorming van drie grote familie-clusters: dit zijn de erven Grote Mentink, Zeldam/Wiene en Beltrum.

9

10

1.

De familienaam Mentink

Onderstaand kaartje geeft de spreiding van de familienaam Mentink in Nederland weer.

1-4 5 - 10 11 - 25 26 - 50 51 - 100 101 - 250 251 - 500 501 - 1000 1001 - 2500 2500+

Bron: Familienamenbank, Meertensinstituut

Dit kaartje kun je op de computer opvragen. Google daarvoor naar “familienamen”, klik op ‘Nederlandse familienamenbank Meertensinstituut’ en vul boven in het scherm je familienaam in. Als je dan met de muis op een gemeente gaat staan, zie je het aantal Mentinks dat in die gemeente woont. Je kunt natuurlijk ook kaartjes van andere familienamen opvragen. Sommige namen komen overal in Nederland voor bijvoorbeeld ‘Jansen’ of ‘Bakker’. Andere namen komen alleen of bijna alleen in een bepaalde streek voor, rond Deventer bijvoorbeeld ‘Ganzevles’ of ‘Lobbert’ (beide meisjesnamen van een overgrootmoeder Mentink).

11

1.1. Meeste Mentinks wonen in Oost-Nederland, vooral in Twente, de Achterhoek en in Deventer/Voorst en omgeving. Mentink is met zijn uitgang –ink een typische naam uit Oost-Nederland. Natuurlijk zijn er in de loop van de tijd mensen met de naam Mentink verhuisd naar andere delen van Nederland (en naar het buitenland!), maar de meesten wonen nog steeds in Oost Nederland. Vooral in het zuidelijk deel van Twente, de noordelijke Achterhoek en in Deventer/ Voorst en omgeving vinden we veel Mentinks. Buiten Oost-Nederland wonen de meeste Mentinks in Amsterdam. Niet aangegeven zijn eventuele gemeenten in het buitenland met veel Mentinks. Het eerst in aanmerking om in dit lijstje te staan zijn twee plaatsen in de staat Wisconsin in de USA: Oostburg en Cedar Grove. Tabel 1. Gemeenten met > 20 Mentinks, absoluut en per 1000 van de bevolking, in 2007

Hengelo (Overijssel) Bronckhorst (o.m. Vorden en Hengelo-Gld) Haaksbergen Deventer Berkelland (met Borculo, Eibergen, Neede, Ruurlo en Beltrum) Winterswijk Amsterdam Oost-Gelre (met Groenlo en Lichtenvoorde) Voorst Hof van Twente (o.a. Markelo, Goor en Delden) Arnhem Leiden Bergeijk (bij Eindhoven) Olst-Wijhe

Aantal Mentinks 90 80 78 78 55

Promillage 1,1 2,1 3,2 0,8 0,8

48 47 44 27 27 26 24 23 20

1,7 0,1 1,5 1,1 0,8 0,2 0,2 1,2 1,2

Voor de meeste Mentinks per gemeente moet je in eerste instantie in Hengelo zijn! Niet alleen in Hengelo Overijssel, maar ook in de gemeente Bronckhorst met de kern Hengelo (Gelderland)! In verhouding tot de bevolking wonen de meeste Mentinks in Haaksbergen (ruim 3 per 1000).

12

1.2. Mentink is een vrij algemeen voorkomende naam, maar de naam Mensink komt dubbel zo vaak voor. De naam Mentink is in Nederland vrij algemeen. In 2007 droegen 1464 Nederlanders deze naam. In vergelijking met de top-100 van Nederlandse familienamen is dit echter een bescheiden aantal. De meest voorkomende namen zijn de Jong (86.000), Jansen (76.000) en de Vries (73.000). Nummer 100 op de lijst is Verbeek met bijna 10.000 personen. In het buitenland treffen we nog eens ongeveer 850 Mentinks aan ( zie de site Worldnames.publicprofiler.org). De meesten daarvan wonen in de USA. Veel kleinere aantallen (hoogstens enkele tientallen) zijn er in andere emigratielanden en in de buurlanden van Nederland.

Tabel 2. Aantal personen met de naam Mentink per land Nederland (2007) USA Duitsland Canada Nieuw Zeeland België Frankrijk Spanje Totaal

1464 697 42 32 26 19 17 15 2312

Bij de namen op –ink neemt Mentink in Nederland de 18e positie in. Er zijn in Nederland bijna 2000 verschillende namen op –ink.

Tabel 3. Namen op -ink die meer dan 1000x voorkomen in Nederland Meijerink Mensink Wassink Wissink Wesselink Smink Westerink Geerdink Hesselink Wilbrink Besselink Hamelink Bennink Leusink Wentink Abbink Eggink

3516 3374 3117 2290 2189 2095 1944 1833 1828 1799 1744 1685 1678 1674 1644 1566 1562

Mentink Morsink Bruggink Assink Schurink Lansink Leferink Vrielink Wensink Bannink Mink Masselink Elferink Lensink Temmink Weenink Wilmink

1464 1464 1441 1432 1427 1406 1405 1381 1355 1354 1309 1271 1191 1161 1060 1034 1002 13

Namen die op Mentink lijken zijn vaak min of meer gebonden aan een bepaalde streek. Tabel 4. De familienaam Mentink naast namen die op Mentink lijken Mensink Mentink Menting Mensinga Mensing Manting Klein Mentink Mentinck

3374 1464 1120 474 460 70 40 0

Voorn. in Overijssel Voorn. Gelderland en Overijssel Veel rond Doetinchem Voorn. in Groningen en Drente Voorn. Rond Emmen Voorn. Rond Coevorden Voorn. Over-Betuwe

14

1.3. Betekenis van de namen op -ink In het boek Oost-Nederlandse Familienamen van Hekket (1982) staat aangegeven dat de familienamen op –ink of -ing van Oud-Saksische herkomst zijn. De Saksen woonden oorspronkelijk alleen in Noordduitsland in het gebied wat nu Holstein heet, niet ver van de Deense grens. In de tijd van de Volksverhuizingen (400-600) trok een deel van de Saksen weg uit hun thuisland, bijvoorbeeld naar Zuid-Engeland. In de nieuwe gebieden vond een vermenging plaats met de lokale culturen en met andere elementen van buiten. Of er veel Saksische immigratie in Oost-Nederland heeft plaatsgevonden is niet bekend maar Saksische invloeden zijn er zeker. Het gebruik van de uitgang –ing/-ink lijkt typisch Saksisch. De uitgang –ink/-ing betekent “behorend tot” of “zoon van”. De uitgang is gehecht aan een voornaam, omdat in het Oud-Saksisch een achternaam niet bestond. Mentink is aldus de zoon van ene Mento of Manto of een naam die daarop lijkt. Mento of Manto zou volgens Hekket op zijn beurt weer afkomstig kunnen zijn van het oudsaksische In het Oud-Saksisch bestonden alleen voornamen. Om diverse mensen uit ‘mand’, dat ‘lof’ elkaar te kunnen houden waren de voornamen vaak dubbel. Bern-hard, betekent. Een naam die Bert-hold, Wige-bald, Ger-hard, Al-bert etc. Toch waren er ook juist veel eveneens waardering korte voornamen: Abbo, Eppo, Hero, Ubbo, Odo, Hiddo, Mello of Rense. uitdrukt en waarbij het (Ik heb hier een aantal namen geselecteerd die nog steeds voorkomen: waarschijnlijk ging om vergelijk Abbo met Ab, Eppo met Epke etc.) Hun zonen en later de erf- en waardering in de strijd. familienaam waren dan Abbink, Eppink, Herink of Harink, Obbink, Odink, Veel namen waren Hiddink, Mellink en Rensink. namelijk nogal Net als tegenwoordig werden ook wel verkleinwoorden gehanteerd: krijgshaftig. Aniko, Esseken, Hissiko, die leidden tot boerderijnamen als Anekink, In wetenschappelijke Assikink en Hissikink. Later kon bijvoorbeeld Hissikink toch weer Hissink termen spreekt men bij worden. een naam als Mentink van een patroniem, een naam die verwijst naar de vader van de betreffende persoon. In die zin is Mentink vergelijkbaar met latere namen als Jansen of Teunissen: Jansen is de zoon van Jan en Teunissen de zoon van Teunis. Beide namen zijn dus ook patroniemen. Later zijn die patroniemen een eigen leven gaan leiden. Het werden vanaf ongeveer de 13e eeuw achternamen, zodat iemand die tegenwoordig Jansen heet, een vader kan hebben met de naam Kees. De namen op -ing of -ink komen in Nederland veel voor in het “Saksische” gebied van OostNederland, te weten globaal ten oosten van de IJssel: in de Achterhoek en in Overijssel, en in Drente. In Drente is de uitgang meestal –ing en in Achterhoek en Overijssel meestal –ink. In Groningen zien we wel de uitgang –inga (Mensinga). Behalve in Nederland zien we persoonsnamen op –ink over de grens in Noord Duitsland, vooral in Westfalen (bijvoorbeeld de naam Rolink, een biermerk). Moerman (1944) spreekt van een aaneengesloten –ink gebied van Apeldoorn tot de Weser in Duitsland. Ook in het Angelsaksische Engeland komt de uitgang voor. Hekket geeft een voorbeeld uit een Angelsaksische kroniek uit 855: “Aethelwurf waes (=was) Ecgbrehting, Ecgbryght waes Ealmunding, Ealhmund waes Eafing….” etc. Dus: Egbert was de zoon van Almond, Almond was de zoon van Eef etc. 15

In later tijd gingen de namen op –ink vaak over op de boerderij of het gehele goed waar iemand woonde. Het werd zo een toponiem (topos = plaats, plek). Ene Wigger gaf zijn naam aan het erf Wiegerink. Die naam bleef ook als families met een andere naam het erf ging bewonen. Zo wonen op alle erven Mentink die nog bestaan geen Mentinks meer. -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Op deze kaart staat het gebied met –inknamen voor boerderijen in Oost Nederland. De meeste namen liggen in Twente, de Achterhoek ten noorden van de Oude IJssel en in een enclave ten westen van de IJssel ten zuiden van de lijn Apeldoorn-Deventer. Weinig ink-namen in het vroeger drassige gebied van de Weteringen in Salland en het veengebied bij Ruurlo. Op de kaart zijn niet alle erven aangegeven (Moerman 1945).

Puzzel: Zoek de drie namen Mentink die op bovenstaand kaartje van Moerman staan aangegeven. Welke oude plekken uit paragraaf 2 en 3 van deze notitie zijn dit?

16

De ink-namen, die afgeleid zijn van een persoonsnaam, behoren tot de oudste -inknamen. Latere namen zijn bijvoorbeeld vaak afgeleid van het gebied waar het erf lag: Veldink bij het veld. Of Horstink: bij een hogergelegen stuk grond: een horst. Soms kon men bij de familienaam niet kiezen uit een naam of werd men met twee verschillende namen aangeduid: Vennegoor of Hesselink is daar een voorbeeld van. Dit is waarschijnlijk de combinatie van een familienaam en een boerderijnaam: een familie Vennegoor die woonde op een boerderij Hesselink. Typerend voor de namen op –ink in Oost Nederland zijn ook de zogenoemde adjectieven in de familienamen (niet alleen bij de –ink-namen): Grote en Klein Mentink, Klein Obbink, Lutje Schimmelpenninck (lut = klein), Oude Wesselink. Op de ligging van –ink-namen aan de oostkant van de IJssel is een uitzondering: ten zuiden van de lijn Apeldoorn-Deventer is in de IJsselvallei een enclave met Saksische namen. Ten noorden van deze lijn, kwamen voor 1500 weinig ink-namen voor. Later is dit wel veranderd. Rond 1720 vestigde kleermaker Jan Mentink uit Beltrum zich in Apeldoorn. Zijn nageslacht vestigde zich ook ten noorden van de lijn Apeldoorn-Deventer in plaatsen als Vaassen en Terwolde.

17

18

2. Oude erven met de naam Mentink van vóór 1500

Behalve personen die Mentink heten of heetten, zijn er diverse boerenerven die deze naam dragen of droegen: eerst behandelen we de zeven zeer oude erven, die al rond de eeuwwisseling van de 14e en 15e eeuw bestonden. In totaal zeven erven met de naam Mentink. Hieronder een opsomming van de erven en op de volgende pagina’s bij alle locaties een toelichting.

Erve Mentink aan de Mentinksweg in Beltrum (ten ZO van het dorp): nog bestaande naam. Erve Grote Mentink in Bekveld ten westen van Hengelo-Gld: nog bestaande naam. Erven Kleine Mentink en Mentink Agtercamp in Bekveld: namen inmiddels verdwenen. Erve Mentink in Keijenborg, al bestaand voor 1500?, naam inmiddels verdwenen. Erve Mentink op ‘t Zeldam bij Delden (Ov.): naam inmiddels verdwenen. Erve Mentink in Appen bij Voorst: naam inmiddels verdwenen, maar wèl aangegeven. Overige zeer oude erven Mentink bij Laren Gld. en Exel: precieze lokaties niet bekend, naam inmiddels verdwenen.

19

20

2.1.

Boerderij Mentink aan de Mentinksweg in Beltrum

Aan de Mentinksweg in Beltrum ligt boerderij Mentink. De boerderij heet nog steeds Mentink hoewel hij al heel lang door andere families wordt bewoond. De boerderij is het enige huisnummer aan de Mentinksweg: no.2.

Boerderij Mentink aan de Mentinksweg in Beltrum (Foto Marcel Mentink uit Hengelo (Ov.))

De laatste 150 jaar (sinds 1862) bewoont de familie Arink (ook wel Arink Mentink, ter onderscheiding van andere Arinks) de boerderij. De oude boerderij werd in de jaren ‘60 afgebroken en vervangen door een nieuw gebouw. In het begin van de 19e eeuw was Antoni Groot Zevert de hoofdbewoner. In een tekst uit de zeventiende eeuw (Verpondingskohier Heerlijkheid Borculo 1616/1640) komt niet duidelijk een hoofdbewoner naar voren. Ene Tonnis Mentinck pacht één van de zes of acht hectare.

Mentinck. Is een Capittels goet tot Vreden. Is den uytganck een molder coppelhaever, 3 stuver grasgelt, een paar hoener an den landtrentmeister, een schepel missaet tot laste van den pachter. Is groet van gesey 6 molder, tientvrij. Wort gebouet op die lichte garve. Hofflandt: 3 spint. Drie dagh meyens. Van huys en hoff: 1 ryderdaler. Maeckt in ‘t geheel: 594-5. Tonnis Mentinck in pacht 1 molder gesey, tientvrij, op die lichte garve, 7-9-11 1616-1640 Mentinck, 8 molder saeth, met 1 dach meiens.

21

Voor zover nu bekend wordt boerderij Mentink en omliggend land voor het eerste genoemd in 1340 op een lijst met oudste vermeldingen van toponiemen in het kerspel Groenlo (Bennie te Vaarwerk e.a.). In 1382 wordt het goed Mentync of Mencinch vermeld.

In Middeleeuws schoonschrift is in het toenmalige Duits sprake van het afstaan? van het ‘Goet Mentync’ aan de abdij van Vreden (net over de grens in Duitsland). Betrokken zijn een vrouw Mentynck met haar dochter. Het Goet Mentink behoorde blijkbaar te eniger tijd tot de zogenoemde Vredense goederen. Dat paste trouwens heel goed bij het gegeven dat het hele gebied rond Groenlo en Lichtenvoorde eeuwenlang tot in de 80-jarige oorlog een enclave was in bezit van de bisschop van Münster.

De kerk van het vroegere vrouwenklooster Vreden, dat lang eigenaar was van het goed Mentink in Beltrum. Net als bijvoorbeeld bij het Vrouwenklooster in Diepenveen is alleen de kerk overgebleven. Het klooster ligt midden in het stadje Vreden net over de grens bij Winterswijk. Het stift had een aanzienlijk grondbezit in Westfalen en Oost-Nederland (‘de Vredense goederen’). Rond Raalte bijvoorbeeld bezat het stift in totaal zeven erven in Luttenberg, Linderte en Heeten.

22

Erve Mentink aan de rand van de Beltrums es. Kaart 129B uit de historische Topografische Atlas 1:25.000 van 1843-45. Deel over Achterhoek, Liemers en Rijk van Nijmegen.

23

Anecdotes uit Beltrum in de 17e eeuw Enkele anekdotes uit het Beltrumse leven in het midden van de 17e eeuw. Ze zijn afkomstig uit het zogenoemde ‘Breuckenprotocol van de Heerlijkheid Borculo’. Gezien de aard van de anecdotes bestaat de neiging om te zeggen: “geen familie!”, maar de reële kans bestaat dat ze wel minimaal in nauw verband staan met onze voorouders uit de 17e eeuw. Varkens in de boekweit van de buurman! De eerste anekdote gaat over de schade die de varkens van ene Mentink hebben veroorzaakt in het boekweitveld van de buurman. De buurman heeft de varkens gevangen en in een hok opgesloten, maar toen heeft “den olden Mentink” de varkens zelf weer opgehaald, zonder de schade te vergoeden. Hij wordt veroordeeld tot het betalen van 2,5 goudgulden! “Den olden Mentinck wordt beschuldigt dat sijne vercken in Lubbert Elfferincx boeckweite te schade hebben gegaen, welcke vercken Elfferinck in het schuttschott zijn gebracht ende Mentinck dieselve eijgendadigerhandt daeruht genomen, sonder den schade te vergoeden ofte met kennisse van den officier …….. (Hij ontkent), maer secht dat die verckens selfs daruht gebraecken zijn, ’t welck hij presentiert te bewijsen. (In de kantlijn) 2,5 goltgulden Interessant is ook de naam van de buurman: Elfferink. Elferink was namelijk ook de naam van een erf naast erve Mentink. Of dit betekent dat deze ‘olden Mentink’ op erve Mentink woonde weten we niet, maar het behoort zeker tot de mogelijkheden.

Boerderij Mentink (midden) en boerderij Elferink (links) in de huidige situatie

Molest na te zijn uitgescholden voor tovenaars De volgende anecdote gaat erover dat ene Jan Mentink samen met enkele anderen is uitgescholden voor ‘tovenaar’. In die tijd stond dat waarschijnlijk gelijk met iemand beschuldigen van ketterij. Die Mentink en de anderen hebben dan ook van zich afgeslagen, maar dat mag natuurlijk ook weer niet. Ze worden er althans van beschuldigd. Of ze veroordeeld zijn staat er niet bij. “Fiscus beschuldigt Lambert Vaerwarck dat hij Segelinck, Berent ten Start, Bultman, Jan Mentinck ende Lubbert Rodinx knecht heeft voor toevenaers gescholden……….. (Lambert Vaerwarck ontkent). Fiscus beschuldigt Segelinck, Berent ten Start, Bultman, Jan Mentinck ende Lubbert Rodinx knecht dat sij op Lambert ten Vaerwarck tegelijcke zijn gevallen ende hem geslagen hebben, ……”

24

Groenlo en Beltrum in de frontlinie Een apart verhaal is de positie van Groenlo en omgeving in de 80-jarige oorlog. De stad Groenlo werd diverse keren belegerd en veranderde telkens van bezetter: Om en om was het Spaans en dan weer Staats. Uiteindelijk werd de stad na het 12-jarig bestand in 1627 veroverd door Frederik-Hendrik. Het beleg van Frederik-Hendrik wordt in en om Groenlo iedere drie jaar groots nagespeeld, met het afschieten van kanonnen en al. De volgende nagespeelde verovering is in 2015. Voor het Mentinkverhaal is het mogelijk van belang dat in die tijd van de 80-jarige oorlog zo lang sprake was van de aanwezigheid van legers en van oorlogsituatie. De stellingen van Frederik Hendrik moeten niet ver van erve Mentink hebben gelegen zoals onderstaand kaartje laat zien.

De omcirkeling van Groenlo (Grol) door de legers van Frederik Hendrik in 1627

25

Boerderij Mentink, bewoond door de familie Arink in 2014

De Mentinksweg net voorbij boerderij Mentink

26

2.2

Erve Grote Mentink bij Hengelo Gelderland

Erve Grote Mentink in de tijd dat er nog geboerd werd (foto van internet)

Even ten westen van Hengelo Gelderland in de buurtschap Bekveld ligt boerderij Grote Mentink (Banninkstraat 41). In 1378 was er bij Hengelo Gld. reeds een vermelding van een boerderij Myntynge of Mentinck. Het bijzondere van deze boerderij is dat er namen van pachters/ eigenaars bekend zijn vanaf deze vroege tijd. Het mooie rijtje met steeds weer anders gespelde namen volgt hieronder. Er bestond ook een Klein Mentink en er zijn nog steeds personen die Klein Mentink heten. De meeste Klein Mentinks wonen overigens tegenwoordig in de Betuwe.

Banninkstraat 41

27

Eigenaren/pachters van het erve Grote Mentink met de naam Mentink 1378 1387 1426 1430 1501 1503 1559 1565 1607 1625 2e helft 17e 18e eeuw

Albrecht Myntinge Hugo Mentinck Albert Meyntinck Willem Myntinch Gerrit Mentinck Henrick Mentinck Johan Mentinck Gerrit Mentinx Gerriken Mentincks Verpacht aan Herman op Grote Mentink Familie Lettinck Familie Rensen

Het erve Grote Mentink was in tegenstelling tot enkele andere erven Mentink in de Middeleeuwen geen kerkelijk bezit. In de beschrijving is sprake van een Zutphens leen, maar de Mentinks worden ook als eigenaar aangeduid. Vraag: Hoe zat het precies met de eigendomsverhoudingen bij Erve Grote Mentink

Erve Mentink in 2014. Naast de boerderij is een nieuw woonhuis gebouwd. Er wordt niet meer geboerd.

28

Aanduiding erve Grote Mentink in de Grote Historische Atlas Gelderland 1905. Grote Mentink behoorde tot in de 19e eeuw tot de Dunsborger en Hattemer marke

Erve Mentink met rood dak. Situatie 2005. Parkachtige aanleg?

29

30

2.3

Erve Mentink in Wiene/Zeldam bij Delden Ov.

Op het Zeldam bij Goor (Ov.) is vanaf de middeleeuwen sprake van een boerderij/ erve Mentink. Het behoorde tot een bisschoppelijke hof in het bisdom Utrecht: de hof Wiene, naar de buurtschap Wiene die direct naast het Zeldam ligt. Wiene heette vroeger Wedehoen en vormde met het Zeldam (oude naam Kottwijk) één buurtschap en marke. De hof kende in de 16e eeuw 21 onderhorige boerderijen. In Wiene zelf Hof Wedehoen, Nijhuis en Weernink; op het Zeldam Koebrugge, Mentink, Assink, Wanink, Sprenkelink, Volkerink, Zeldam, Stokkentreef en Dijkert (Verpondingsregister 1555 tot 1568A). Elders in de regio lagen nog zeven boerderijen van dezelfde hof. Veel van de boerderijen in het Zeldam lagen in broekgebieden (vochtige weilanden). In Zeldam zit het woord ‘sel’, dat waterwilg betekent. Deze broekgebieden werden vanaf het jaar 1000 ontgonnen. De omstandigheden voor ontginning waren toen gunstig. Het klimaat werd droger en warmer en er was een goede organisatie van de ontginning vanuit de kerk. De oudste vermelding van een boerderij Mentink is overigens in 1323. Dit is tevens de oudste vermelding van een boerderij Mentink in Nederland.

In 1558 staat bij Erve Mentink: “9 mudden geseyes, 2 dachmall hoylandt”. Dit geeft de omvang van bouwland en hooiland aan. Een mudde is in de loop van de tijd steeds groter geworden, van 25 are tot 40. Bovendien was het aantal muddes in werkelijkheid vaak groter dan werd opgegeven. Bovenstaande gegevens komen van de site van de Twentse Oudheidkamer (www.oudheidkamertwente.nl). Op deze site is een boek te downloaden: Boerderijonderzoek Deel 1, Richtersambt Delden, auteur: Henk Woolderink. Dit boek geeft overigens ook een beknopte inleiding op de eigendoms- en beheersverhoudingen op het (Twentse) platteland in de voorbije eeuwen. Uniek tussen de andere oude erven is dat Erve Mentink in Wiene/ het Zeldam lang door Mentinks bewoond is gebleven. Bewoners erve Mentink op het Zeldam

Geboren tussen 1629 en 1660 Geboren 1680 Geboren 1706 Geboren 1744 Geboren 1775 Geboren 1807

Jan Mentink Claes (Klaas) Mentink Jan (Joannes) Mentink Johannes Mentink Herman Mentink Mannes Mentink 31

Er zijn nu dan ook Mentinks die weten dat ze oorspronkelijk van dit erve afkomstig zijn. Op internet is een Mentink te vinden wiens voorouders van het Zeldam afkomstig zijn en die informatie over zijn tak van de familie heeft opgenomen (zie www.home.deds.nl/~robertmentink). Van de site van Robert Mentink komen ook onderstaande kaartjes waaruit blijkt dat in de 19e eeuw Mannes Mentink behalve de oude boerderij Mentink (1) twee andere nagenoeg belendende boerderijen in bezit heeft (2 en 3). Mannes Mentink had vier dochters en geen zoon zodat daardoor de naam Mentink mogelijk van erve Mentink en de boerderijen aan de Bollenweg is verdwenen.

Ter plekke van het cijfer 1 is de vroegere locatie van Erve Mentink van de hof Wiene

Ongeveer op de plek van het oude erve Mentink aan de Bollenweg staat een woonboerderij. Bij mijn bezoek aan het Zeldam waren de bewoners niet thuis. Twee boeren in de buurt (Ottink en Vehof) die ik heb aangeschoten, waren niet bekend met de vroegere aanwezigheid van een erve Mentink in de buurt.

Woonboerderij op de locatie van het oude erve Mentink van het hof Wiene

32

2.4

Erve Mentink in Appen

Appen bij Voorst is een buurtschap in de gemeente Voorst gelegen tussen het dorp Voorst en de buurtschap Gietelo. De buurtschap bestaat uit de Appenseweg, die in een halve cirkel loopt, en waaraan voornamelijk boerderijen liggen. De meeste boerderijen zijn nu inmiddels woningen van burgers geworden. Voor de kenners/ liefhebbers: Appen ligt niet ver van Bakker Bril. Daar valt behalve allerlei lekker brood en gebak ook goede koffie te verkrijgen! Trouwens: de hele buurschap Appen heeft een sfeervolle uitstraling. Bij een van de boerderijen (Appenseweg 15) staat een bijgebouw met daarop de naam Erve Mentink geschilderd. Dit is een herinnering aan het vroegere erve Mentink. Ik kwam op het spoor van deze locatie door een artikel over Appen in het blad van de Historische Kring Voorst.

Appen met de Appense weg. Het erve Mentink lag ten noorden van erve Groot Hissink op het kaartje in de hoek tussen de Appenseweg en de Watergatstraat

Dirk Otten beschrijft in zijn boek ‘Boerderijnamen in Voorst’ de boerderij. De eerste vermelding is van de goederenlijst van abdij Prüm in de Eifel (1405). In 1485 heet het “Dat erve ind guet, geheiten Mentynck in der buerscapp van Appen”. De familienaam Mentink werd hier al in 1320 genoteerd: Willem Mentinc. Eind 15e eeuw kwam het goed Egelink bij de boerderij. De protocollen van de 18e eeuw noemen Mentink enkele keren in combinatie met boerderijen in de buurt: de Nattelt (later de Adelaar) en de Pannekoek. De laatste, duidelijke vermelding is uit 1805. Horigen en pachters met de naam Mentink op het Erve Mentink in Appen In 1326 Willem Mentinc In 1357 Wilhelmus Mentink 1405 Riquyn Mentink Met vrouw en 3 kinderen horig aan abdij van Prüm samen met Johannes Eghelinc In 1e helft 15e eeuw Dochter van Regnerus Mentinx In 1448 Wilhelmus Mentinck, zoon van Wilhelmus Later tot 1805 Pachters met andere namen Enkele horigen/ pachters van Erve Mentink, maar er zijn duidelijke hiaten! Willem Mentink was echter een naam die terugkwam. Riquyn en Regnerus zijn wat merkwaardig klinkende namen.

33

Een vrij uitgebreide beschrijving van de ontwikkelingsgeschiedenis van Appen is te vinden in een afstudeerscriptie van een historisch geograaf (google naar: Luuk Keunen, de ontginningen en nederzettingen in het noordelijk deel van het kerspel Voorst). Er is dus wel iets bekend over de ontwikkeling van Appen, maar er zijn ook hiaten en onduidelijkheden. Na 1805 wordt het erve niet meer vermeld. Tot nu toe is het niet bekend of er huidige Mentinks zijn die mogelijk van Mentinks uit Appen afstammen. Op de Appenseweg wordt in bescheiden mate nog geboerd. Enkele jaren geleden heb ik op aangeven van een bewoner van “Erve Mentink” (Appenseweg 15) een gesprek gehad met een oudere boer (A. ten Broeke, Appenseweg 17). Hij heeft me aan de keukentafel het een en ander verteld van de geschiedenis van Appen, met het accent op de meer recente geschiedenis van de 19e en 20e eeuw. p.m. In het tijdschrift van de Oudheidkundige Vereniging wordt aandacht besteed aan de geschiedenis van de buurtschap Appen vermeld in drie afleveringen; schrijver J. ten Hove (ongeveer in 2010/2011)

34

Deze huidige boerderij aan de Appenseweg staat op de historische plek van erve Mentink, op de hoek van de Appenseweg en de Watergatstraat. Boven de ingang van het bijgebouw staat de naam van het oude erve nog aangegeven.

35

36

2.5

Overige zeer oude erven Mentink in Laren en Exel

Van twee oude erven Mentink is mij behalve een oude vermelding niet meer bekend. Ze lagen in Laren (Gld.) en Exel bij Laren (Gld.). Soms staat hierbij ook een erve in Noetsele (Hellendoorn) vermeld, maar de naam daarvan luidt Mensink of Menting, dus geen Mentink. Erve Mentink in Laren Gld In Laren staat in oude gegevens: to Mendyngh of Mentynck. Vermelding in 1386. In de aanduiding Mendyngh is in het eerste deel van de naam het oudsaksische ‘mand’ = ‘lof’ goed herkenbaar. Bij Laren liggen twee enken: de Westerenk en de Oosterenk. Beide zijn op de huidige topografische kaart 1: 50.000 aangegeven. Mogelijk heeft erve Mentink aan de rand van een van beide enken gelegen. Erve Mentink in Exel bij Laren In de buurtschap Exel bij Laren lag het erve Mentinck. Vermelding in 1402. De buurtschap bestond/bestaat uit een langgerekt gebied tussen de landgoederen Verwolde en Ampsen. De topografische kaart 1:50.000 geeft hier een mooi beeld van. Van zuidwest naar noordoost liggen langs de Bouwhuisweg de Exelse tol, de Exelse enk, het dorp Exel en het Exelse broek, dat loopt tot aan de Bolksbeek. De vroegere marke Exel had een nauwe band met het landgoed Ampsen. Misschien waren er afspraken over het gebruik van het Ampsense veld voor bijvoorbeeld het weiden van schapen of het steken van plaggen door de boeren van Exel. In ruil daarvoor werden mogelijk aardappelen geleverd aan het landgoed: de naam Aardappeldijk tussen Exel en de havezathe Ampsen zou hiernaar kunnen verwijzen. De heer van Ampsen was vaak de markerichter van Exel.

De aardappeldijk tussen de Exelse enk en landhuis Ampsen

37

De Exelse enk is mooi zichtbaar in het landschap door de iets hogere ligging. Een mooie boerderij aan de rand van de enk is erve Hiddink (sinds 1356, nu bewoond door de familie Vrielink). Mogelijk lag ook het erve Mentink aan de rand van deze enk. In theorie is het natuurlijk ook mogelijk dat erve Mentink in het later ontgonnen broekland lag.

Erve Hiddink aan de rand van de Exelse enk

In Exel is een mogelijkheid tot ravitaillering bij de gelegenheid Exelse molen. Vanaf het terras van de gelegenheid had men vroeger uitzicht op de molen van het dorp. Vandaar de naam. Ik beperk me hier overigens tot reeds in de Middeleeuwen genoemde erven. Uit later tijd zijn er nog wel meer boerderijnamen Mentink bekend. Waarschijnlijk zijn die relatief recente boerderijen in ontginningsgebieden, waarop een Mentink is gaan boeren. Hieronder staat een paragraaf over dit type boerderijen.

38

3.

Boerderijen met de naam Mentink van na 1500

Vijf boerderij-locaties op/bij Landgoed Mentink te Winterswijk: Mentink, Mentinkhuisje, Mentinkbos, Mentinkberg en Mentinknijhuis. Boerderij Mentink in Keijenborg (p.m. vóór of na 1500?) Boerderij Mentink in Vierakker Boerderij Mentink in Deurningen Bouwsel Mentinkhut in buurschap Lintvelde bij Beltrum: naam inmiddels verdwenen; precieze locatie niet bekend. p.m. Zieuwent

39

40

3.1.

Landgoed Mentink bij Winterswijk

Landgoed Mentink is een gebied van op het ogenblik 136 ha ten westen van Winterswijk, dat sinds 1975 eigendom is van Natuurmonumenten. Veel wandelaars en natuurliefhebbers kennen het landgoed en er loopt ook een wandelroute doorheen. Het gebied heet landgoed, omdat het in de periode van 1916 tot 1975 eigendom was van de Tricotfabriek G.J. Willink N.V. uit Winterswijk (in de volksmond: ‘De Tricot’), waar in de gloriedagen meer dan 1000 arbeidskrachten werkten. In het landgoed van ‘De Tricot’ lagen vijf boerderijen: de boerderijen Mentink, Mentinkhuisje, Mentinkbos, Mentinkberg en Nieuw Lichtenberg. Vlak naast het landgoed lag en ligt Mentinknijhuis, dat evenals boerderij Stoverink (Mentinkweg 13) niet tot het landgoed behoort. Hetzelfde geldt voor het omgrachte landhuis Groters en boerderij Nieuw Groters, die beide iets te oosten van het landgoed liggen. Op Landgoed Mentink zelf is geen buitenplaats of landhuis gebouwd. Bij de verkoop van het landgoed aan Natuurmonumenten werd boerderij Mentinkbos met één hectare uit het landgoed gelicht en afzonderlijk verkocht. Naast de boerderijnamen komen er ook veldnamen voor waarin de naam Mentink terugkomt: Mentink-es, Mentinkhof en Mentinkveld. En tenslotte is er de Mentinkweg, die over het landgoed loopt.

41

Kaartje van het Mentink met de Mentinkboerderijen; ondergrond via Google Earth

De oude boerderij Mentink, buiten gebruik als boerderij in 1936, afgebroken in 1985

De oude boerderij Mentink was een vakwerkboerderij. In 1936 werd de boerderij buiten gebruik gesteld en bleef bestaan als schuur (‘schoppe’ in het plaatselijk dialect). In 1985 werd de schoppe afgebroken. In de nieuwe boerderij boerde de familie Oonk tot 2008. Op het ogenblik is er Gastgalerij Ankomm’n gevestigd: een lunchrestaurant met natuurlijke produkten en fotograaf Hans Hendriks presenteert er zijn foto’s van het Achterhoekse landschap. De huidige functie is op basis van antikraak. Eigenaar Natuurmonumentenfunctie heeft plannen de boerderij uiteindelijk te verkopen.

42

De nieuwe boerderij Mentink uit 1936, tot 2008 de boerderij van de familie Oonk, nu Gastgalerij Ankomm’n (Mentinkweg nr. 5)

Gastgalerie Ankomm’n met biologische produkten

Er zijn indicaties dat de oudst bekende bewoner van het oude Mentink een Jan Mentink was (stencil met historische informatie over landgoed Mentink in gastgalerie Ankomm’n). Zijn naam wordt in het begin van de 17e eeuw (1615) genoemd in een rentmeestersrekening voor Dorpbuurt, de buurtschap waar ‘t Mentink toe behoorde en behoort. Jan was getrouwd met Jenneken Piepers (Piepers is de naam van een boerderij in het nabijgelegen Miste). Hun zoon Jan Mentink trouwde in 1688 met Jenneke Aernink en hertrouwde in 1691 met Trynken te Grotenhuis. Hun dochter Jenneken Mentink is, voor zover bekend, de laatste in de (korte) reeks Mentinks die op het landgoed heeft gewoond De uitbreiding van de bevolking leidde in Winterswijk evenals elders waarschijnlijk tot opdeling van boerderijen Ook op ‘t Mentink werden nieuwe boerderijen bijgebouwd. Naast het oude Mentink kwamen op de zogenoemde Mentinkhof de boerderijen Mentinkhuisje en Mentinkbos. Aan de overkant van de Mentink-es kwam aan de Dollemansweg Mentinknijhuis en in het zuiden aan de overkant van de Corleseweg kwam de boerderij Mentinkberg. Het is niet persé noodzakelijk dat op al deze boerderijen oorspronkelijk Mentinks hebben gewoond. De boerderijen kunnen ook naar het landgoed zelf zijn genoemd. Op ‘Wie is wie’ blijkt dat er op de diverse boerderijen andere namen veel voorkomen: bijvoorbeeld Oonk, Schreurs en Groters. De naam Oonk komt bijvoorbeeld al sinds 1813 voor op het landgoed. In het midden van de negentiende eeuw zijn volgens de overlevering alle bewoners van de Mentinkhof geëmigreerd naar Amerika (zie ‘Boerderij- en veldnamen in Winterswijk’). Hier waren waarschijnlijk geen Mentinks bij. Wel bekend is dat uit Winterswijk in het algemeen inderdaad diverse Mentinks zijn vertrokken. Op lijsten met emigranten staan in 1869 H.J. Mentink en J.W. Mentink; in 1870 G.W. Mentink. Ook uit Neede, Lichtenvoorde, Eibergen en Haaksbergen vertrokken Mentinks. Dit en latere gezinsuitbreiding leidde tot een toename van het aantal Mentinks in de VS van 15 in 1860 tot 31 in 1870, 92 in 1900 en 191 in 1940. De meesten vertrokken naar Wisconsin, county Sheboygan (zie de paragraaf over de naam Mentink in de USA). De boerderijen op Mentink waren pachtboerderijen. Toen het landgoed in 1916 werd aangekocht door ‘de Tricot’ werd door de directeur Jan Willink (‘Tricot-Jan’) bepaald dat de vijf boerderijen op het landgoed door één en dezelfde familie bewoond moesten worden. In de praktijk is dit plan 43

echter niet geëffectueerd. Wel liet hij iedere vijf jaar een boerderij vernieuwen. De oude boerderij bleef dan bestaan als bijgebouw.

Kaartje samengesteld uit de publicatie over Veld-en Boerderijnamen bij Winterswijk. Boerderijnamen: Old Mentink, Mentinkhuuske, Mentinkbos, Mentinkberg en de Pleskert = Mentinknijhuis. Veldnamen: Mentinkhof, den Mentink-es en ’t Mentinkveld

44

Naast boerderij Mentink ligt op de Mentinkhof allereerst Mentinkhuisje (ook wel Mentinkhuuske). Deze boerderij is nog geheel in functie als boerderij met als bewoner de familie Boeijink die voor de koeien een grote stal heeft gebouwd (niet op de foto te zien).

Boerderij Mentinkhuisje op de Mentinkhof (Mentinkweg no. 9)

Naast de boerderij staat een schuur/ schoppe in vakwerkstijl. Vroeger was dit de boerderij Mentinkhuisje.

45

De schuur (‘schoppe’) van boerderij Mentinkhuisje in vakwerkstijl. Vóór de bouw van de nieuwe boerderij was dit boerderij Mentinkhuisje.

De schoppe van Mentinkhuisje is, getuige een gevelsteen aan de achterzijde, minimaal van 1723. Het kan ook zijn dat de schoppe toen werd gerenoveerd. Vaak werd namelijk oorspronkelijk aangeleemd vlechtwerk later vervangen door een opvulling met baksteen. De boerderij hoeft qua gehanteerde bouwstijl niet extreem oud te zijn. Op de zandgronden en vooral in de oostelijke grensstreken was vakwerk als bouwstijl in de 17e eeuw nog heel gangbaar. Pas in de 18e eeuw werd het minder (Voskuil (ja, dé Voskuil), 1979).

Gevelsteen op de schoppe van Mentinkhuisje

Naast Mentinkhuisje ligt op de Mentinkhof de woonboerderij Mentinkbos. De naam staat in grote letters op de voorkant, die gezien vanaf de Mentinkweg de achterkant is. Het kleinste gebouwtje is de oorspronkelijke oude boerderij. Het rechtse huis is de nieuwe boerderij. Mentinkbos is zoals vemeld bij de verkoop aan Natuurmonumenten met 1 hectare buiten het landgoed gekomen.

Mentinkbos op de Mentinkhof (links is het oorspronkelijke huis; het rechtse huis is later bijgebouwd) (Mentinkweg nr. 11)

46

Mentinknijhuis ligt aan de overkant van de Mentink-es aan de Dollemansweg. Het huis heet ook wel de Pieper of De Pleskert. Er worden paarden gehouden. Het eigendom van de boerderij behoorde vroeger niet tot het landgoed en is nu ook geen eigendom van Natuurmonumenten.

Mentinknijhuis, de Pleskert of de Pieper, gelegen net buiten landgoed Mentink (Dollemansweg nr. 2)

Tot slot is er de boerderij Mentinkberg. Tot voor kort was hier een zorgboerderij gevestigd. In vroeger tijden werden bewoners van Mentinkberg in de registers soms naar de boerderij genoemd: Bergman, Bargman, Bargh of volledig Mentinkberg.

Mentinkberg (tot voor kort een zorgboerderij) ten zuiden van de Corleseweg (Corleseweg nr. 7)

47

Landschap en natuur op ’t Mentink e.o. Op onderstaande kaartsnede uit het eind van de 19e eeuw is het grondgebruik in Corle en WestdorpBuurt goed zichtbaar. Wit zijn de essen, de akkerlanden. Aan de rand daarvan liggen de oudste boerderijen: de meeste met ink-namen. In de richting van de beek wei- en hooilanden. De bossen zijn dun met bomen begroeid, vanwege het gebruik van het hout en het begrazen door koeien en varkens? Verderop liggen heigronden voor de schapen en veengronden waar turf gestoken wordt.

48

De boerengemeenschap Mentink lijkt ontstaan te zijn in een oorspronkelijk bos- en heidegebied. Het is waarschijnlijk een meer recent ontgonnen locatie dan bijvoorbeeld Corle en het zuidelijk gelegen Miste. Het aandeel bos en heide maken het aantrekkelijk als natuurgebied, wat zal hebben meegespeeld hebben bij de aankoop door Natuurmonumenten.

49

Op het landgoed worden regelmatig excursies georganiseerd. Op onderstaande foto maakt een gids de wandelaars attent op de geluiden van bosuil en specht. Op de langste dag vindt de laatste jaren een lichtjeswandeling plaats.

Excursie op ’t Mentink

Lichtjeswandeling op de langste dag

50

Boer Arink uit Lievelde oogst rogge op ‘t Mentink

Kaartje van landgoed Mentink met wandelroute van Natuurmonumenten door ’t Mentink zelf en een stukje Korenburgerveen. Goed te bereiken vanaf de treinstations in Winterswijk

51

Kaartje van landgoed Mentink zoals dat nu in bezit is van Natuurmonumenten.

52

Boerderij Mentink in Keijenborg

Aan de zuidzijde van de Hengelosestraat in Keijenborg, ongeveer ter hoogte van de huidige boerderij op nr. 6, lag tot 1870 een boerderij Mentink. De locatie is slechts enkele kilometers verwijderd van Bekveld bij Hengelo Gld, waar erve Grote Mentink is gelegen.

Tot 1870 lag een boerderij Mentink ter hoogte van het huidige adres Hengelosestraat 6

Op een kadasterkaart uit 1830 is de locatie aangegeven. De tekening laat zien dat de boerderij een dwars voorhuis had.

Boerderij Mentink met twee afzonderlijke gebouwen op een kadasterkaart van 1830

53

In vergelijking met de huidige boerderij, die aan de weg is gelokaliseerd lag boerderij Mentink iets verder het land in en gedraaid ten opzichte van de weg. De huidige boerderij stamt uit de 19e eeuw. Er wordt niet meer geboerd. Het pand is al enige tijd te koop. Voor- en achterhuis worden afzonderlijk te koop aangeboden.

Boerderij aan de Hengelosestraat 6 niet ver van de locatie van de vroegere boerderij Mentink

Gegevens over de oude boerderij Mentink staan in een boek over de familie Mentink/Menting die van deze boerderij afkomstig is. De uitgave is samengesteld door Geert Menting uit Lichtenvoorde en het kwam uit in 2014. We lezen dat de oudst bekende Mentink die op de boerderij heeft gewoond Gerrit Mentink is, die in 1743 huwde met Fenneken Jansen. Mogelijk is de boerderij echter al (veel) ouder. Volgens de publicatie van Geert Menting wordt het goed Mentink voor het eerst vermeld in 1403 in het register op de leenakteboeken van het vorstendom Gelre en Graafschap Zutphen. Het goed Mentink staat daarin aangegeven met de plaatsbepaling ’t Gooy. ’t Gooy is tegenwoordig een kleine buurtschap ten westen van Hengelo, maar in vroeger eeuwen was dit een ruimer gebied. Overzicht bewoning door Mentinks op boerderij Mentink 1743? ?

1840 1870

Gerrit Mentink x Fenneken Jansen, gehuwd in 1743 Teunis Mentink 1763-1840 Inwonend: Joanna, Hermannes en Berent Later Joanna en Maria, dochters van de broer van Teunis: Jan op Eulink Joanna Hulp van haar broer Hendrik Veiling boerderij door Hendrik met toestemming van zus Johanna

54

Boerderij Mentink werd in ieder geval ruim 125 jaar door Mentinks gedreven. Behalve de eersten in de reeks (Gerrit Mentink en zijn vrouw Fenneken) waren de andere bewoners van Mentink alle ongehuwd. Ook Teunis bleef ongehuwd. Hij kreeg hulp op de boerderij van twee broers en een zus, alle ongehuwd, en later van drie ongehuwde kinderen van zijn broer Jan. Jan dreef de boerderij Eulink (Steenderenseweg 2, juist ten noorden van Keijenborg). Uit die tak van de familie kwamen enkele molenaars naar voren. Kleinzoon Hendrik, bijnaam ‘Eulink Hent’, dreef de molen de Hoop in Keijenborg en zijn broer Carles (en later diens zoon Jan) de molen de Volharding in Zeddam.

Molen de Hoop in Keijenborg gedreven door Hendrik Mentink (Eulink Hent) van 1893 tot 1919. De molen werd verkocht aan de knecht Sloot.

Van Mentink naar Menting De naam Mentink is bij een bepaalde tak veranderd in Menting. Reinder (Reint) Mentink (1754-1835 was een broer van Teunis op Mentink en Jan op Eulink. Hij huwde met Grada Bartels en vertrok naar Didam (boerderij in Loil). Toen in 1821 de registers van de Burgerlijke Stand werden opgemaakt schreef de ambtenaar Menting met een g. Zijn vele nakomelingen hebben voor zover bekend steeds de g behouden. De vele ongehuwden op boerderij Mentink zouden kunnen suggereren dat er niet veel nakomelingen zijn van deze familie Mentink/ Menting. Dat is beslist niet het geval. Vele Mentings woonachtig in Doetinchem en Montferland getuigen hiervan (zie kaartje). Ook in Brabant rond Eindhoven is een vrij grote tak aanwezig. Evenals bij de Mentinks is volgens Geert Menting ook bij de Mentings zeer waarschijnlijk sprake van meerdere families (zie ook de slotparagraaf: Enkele bespiegelingen).

55

Spreding van de naam Menting in 2007; Bron: Meertens instituut. Zowel in de gemeente Montferland als in de gemeente Doetinchem wonen meer dan 100 Mentings.

56

3.2

Boerderij Mentink in Vierakker

Juist ten westen van de dorpskern van Vierakker ligt boerderij Mentink of ’t Mentink. Vierakker ligt ten zuiden van Zutphen/Warnsveld. Het dorp en de buurtschap viel vroeger onder de gemeente Warnsveld, maar valt tegenwoordig onder de gemeente Bronckhorst. Het adres van de boerderij is IJselweg 10 (met één s!) en de afstand tot de IJssel is inderdaad niet erg groot. Anders dan verwacht loopt de IJselweg overigens niet evenwijdig aan de IJssel, maar staat er loodrecht op.

Boerderij Mentink in Vierakker in 2014 (foto Jan Mentink)

De boerderij staat vermeld op een kaartje (zie volgende pagina) in de publicatie ‘Boerderij- en Veldnamen in Warnsveld’ uit 1991. De publicatie is in te zien in het gemeente-archief van Arnhem in het Rozet-gebouw en in het Graafschap-archief in Zutphen. Nadere informatie over de boerderij kreeg ik van de familie Wagenvoort, die reeds enkele generaties deze boerderij bewoont. In eerste instantie werd ik telefonisch benaderd door Marinus Wagenvoort, die op deze boerderij is opgegroeid en begonnen is met een studie naar het verleden van de boerderij. In tweede instantie had ik een gesprek met diens broer Garrit Wagenvoort, woonachtig op de boerderij. Garrit Wagenvoort is zijn gehele werkzame leven boer geweest op ’t Mentink. Eerst had hij een gemengd bedrijf en later een opfokbedrijf voor kippen.

57

Kaartje uit publicatie Boerderij- en veldnamen in Warnsveld uit 1991

De boerderij bestaat in ieder geval sinds 1802. Marinus Wagenvoort is in het bezit van een acte waarin dit jaar wordt vermeld. Hij heeft ook reeds twee aanwijzingen dat de boerderij reeds langer bestaat en dat er Mentinks op hebben gewoond. De eerste aanwijzing is af te leiden uit een lijst met bouwlieden uit Vierakker uit 1762. Op deze lijst staat een persoon Mentink vermeld. De tweede aanwijzing komt uit een boek over schadevergoeding bij de overstroming van 1784. Aan ene Garrit Mentink wordt f 100.- toegekend wegens het verlies van vee. De broers vertellen over de gevoeligheid voor overstromingen zo dicht bij de IJssel. De boerderij lag tot in de jaren ’50 aan de rand van de zogenoemde Baakse overlaat. Bij hoog water ving deze overlaat een deel van het overtollige water van de IJssel op. Als onderdeel van de Baakse overlaat kwam de IJselweg (voorheen Pierendijk), evenals de omliggende akkers en weilanden onder water te staan (zie kaartje op volgende pag.). Voor de boeren was dit een ramp, maar voor de jeugd gaf het veel vertier, bijvoorbeeld met het maken van een vlot. In de jaren ’50 werd de overlaat gedicht en de IJselweg werd verhoogd. P.m. welke plannen zijn er nu eventueel voor dit gebied ivm Ruimte voor de rivier? p.m. naam Mentink ook gebruikt voor boerderij aan de overkant van de IJselweg in het land? Of was dit soms gewoon boerderij de Molenberg? (zie bovenstaand kaartje) 58

Boerderij Mentink onder de V van de naam De Vlieg. De Vlieg en De Zwaan waren/zijn …… Op het kaartje is ook het huis Vierakker zichtbaar en de naam Vierakker voor een grote enk (bouwland, wit ingekleurd met streepjes die aangeven dat de enk wat hoger is gelegen). Aan de overkant van de IJssel ligt een voormalige batterij van de landsverdediging? (Deel kaartblad uit Grote Historische Topgrafische Atlas Gelderland 1905, schaal 1: 25.000)

p.m. evt. kaartje Baakse overlaat p.m. evt. wat meer informatie over de rol van Huize Vierakker p.m. Boerderij heeft een dwarshuis. Dwarshuis misschien uit 1802? Rest boerderij misschien ouder? Misschien te zien aan de bouwstijl of de stenen?

59

p.m. tekst over iemand die Mentink werd genoemd, omdat hij afkomstig was van boerderij Mentink in Vierakker Gevonden op internet in het (uitgebreide) genealogische verhaal van de familie Strookappe. Daaruit blijkt dat je ook tijdelijk Jan Mentink kunt heten: Jan Mentink zijn echte naam is Hendrik Jan Hoogkamp. Hij is afkomstig van het erve Mentink te Warnsveld en wordt daarom ook wel Mentink genoemd. Hij woont samen met Janna Oostenenk die ook van Warnsveld afkomstig is. Haar vader Jan Oostenenk, die marskramer van beroep was, verhuisde in 1802 met zijn (tweede) vrouw Stevendina Engelgoor van Warnsveld naar Gorssel en het is mogelijk dat zij toen ook op Hoekman zijn komen wonen en dat Janna dus al voor 1818 op Hoekman woonde. Op 3 augustus 1822 krijgen Hendrik Jan en Janna een zoon, maar zijn dan niet getrouwd. Zelfs na de geboorte van hun zoon (Gerrit Jan) besluit het stel niet te trouwen, heel bijzonder voor die tijd. Pas op 14 april 1826 trouwen Hendrik Jan en Janna en vanaf die tijd is het gedaan met de naam Mentink en wordt de naam Hoogkamp op Hoekman gevoerd. Dat komt doordat Hendrik Jan acht dagen eerder op 6 april 1826 op het gemeentehuis officieel "den naam van Hoogkamp" verklaart aan te nemen. Uit het huwelijk worden twee dochters geboren: Johanna Gardina op 17 juni 1827 en Janna op 18 december 1829. Eind 1829 telt het gezin vier gezinsleden waarbij opgemerkt dat zoon Gerrit Jan in 1823 al was overleden.

60

3.3

Boerderij Mentink in Deurningen

In Twente ligt tussen Hengelo en Oldenzaal in de gemeente Deurningen in/bij de buurtschap Gammelke een boerderij Mentink. De boerderij ligt aan de zuidkant van een oost-west lopende esrand en aan de noordrand van het zogenoemde Groote Veld, dat voor ongeveer de helft uit bos bestaat. Vlakbij Mentink ligt een boerderij die op oude kaarten met Weernink wordt aangeduid. Mentink is een groot melkveebedrijf met 200 koeien terwijl op Weernink niet meer wordt geboerd. Het reliëf loopt in dit deel van Twente af van oost naar west. Ten oosten van Oldenzaal ligt namelijk de stuwwal van de Lutte, die tot 80 m. hoog is. Van Oldenzaal naar Gammelke loopt de hoogte af van zo’n 40 naar zo’n 20 meter. De beken, zoals de Gammelkerbeek lopen daarom eveneens naar het westen.

Boerderij Mentink op kaartblad Topografische atlas Overijssel 1: 25.000

De boerderij is bewoond door een familie Mentink en de boerderij is naar deze familie genoemd. Via Marcel Mentink uit Hengelo (Ov.) heb ik begrepen dat er een goede kans bestaat dat de boerderij van een neef van zijn vader is?. Als deze suggestie klopt dan zijn de bewoners van de boerderij lid van de ‘molentak’ van Mentinks, ontstaan in Apeldoorn, en afstammend van ene Jan Mentink die uit Beltrum naar Apeldoorn is getrokken omstreeks 1720.

61

Via Google Earth zicht op boerderij Mentink (rechts met de grote stallen) en de voormalige? boerderij Weernink (links)

62

3.4

‘Mentinkhut’

Op de lijst met boerderijnamen in Beltrum uit het begin van de 19e eeuw komt behalve erve Mentink ook een bewoond bouwsel voor met de naam ‘Mentinkhut’. In dit bouwsel woonde een naamgenoot van mij: ene Jan Mentink. Als we naar de nummering van het bouwsel kijken (217a) is het een afsplitsing van Nije Hemsink (217). Elders op de lijst staat in de buurschap Lintvelde de ‘hut van Esp’, bewoond door Gradus Moolenkamp. Het voorkomen van deze hutten is een goede aanleiding om enige aandacht te besteden aan kleinere boerderijen en bouwsels naast de grotere erven. In de loop van de Middeleeuwen ontstonden op de zandgronden in Nederland de zogenoemde marke-genootschappen. Het belangrijkste doel van deze marken was om het gebruik van de gemeenschappelijke gronden te reguleren. Van de marke waren een aantal ‘gewaarde’ erven lid. De boeren noemde men eigengeërfde boeren. De markeleden hadden recht op een hoeveelheid hout uit het bos, plaggen van de hei en hooi van het hooiland. Soms werd een gewaard erf opgedeeld in tweeën (bijvoorbeeld Groot en Klein Gebbink). Beide boerderijen kregen dan soms een deel van een ‘waar’. Daarnaast ontstonden in bepaalde periodes steeds meer kleinere boerderijen (katersteden of keuterboerderijen). De boeren op deze katersteden hadden slechts een klein stuk grond (bijv. 1 bunder) en één of enkele koeien en werkten erbij bijvoorbeeld als landarbeider bij een grotere boer. Het is denkbaar dat een deel van de katersteden begon als een hutachtig bouwsel. Aan de andere kant konden sommige keuterboerderijen in de loop van de tijd uitgroeien tot een volwaardige boerderij.

e

In Drente kwamen hutten veelvuldig voor. Denk aan de plaggenhutten, die tot in de 20 eeuw in gebruik waren. In Twente zag ik tussen Bentelo en Beckum landwegen met de naam Grondhuttenweg en Veldhuttenweg

63

In sommige periodes nam de verkeutering grote vormen aan. Vooral in economisch voorspoedige tijden. Door de goede prijzen kon meer dan één van de zoons gaan boeren. In arme tijden kon er slechts één gaan boeren en was er voor de rest slechts de keus om op de boerderij te blijven en voor andere boeren te gaan werken. Vaak bleef men dan ongetrouwd. Sommigen leerden een ambacht en soms gaf de huisindustrie mogelijkheden voor aanvulling van het inkomen. Voorbeelden van ambachtslui waren de reeds vermelde Jan Mentink de kleermaker die uit Beltrum naar Apeldoorn trok. Ook zijn zoon, papiermaker in Vaassen, was zo’n ambachtsman. Hij was de eerste van een tak Mentinks die molens lieten draaien (papiermolens en korenmolens). In Groenlo en omgeving verdienden velen bij door het breien van Grolsche wanten. Als hobby wordt het nog steeds gedaan in de Grolsche Wantensociëteit.

In de Grolsche Wantensociëteit wordt het breien van Grolsche wanten nog steeds beoefend. Omdat het patroon behoorlijk ingewikkeld is, wordt er relatief weinig bij gesproken. Eén van de dames heet Mentink van de achternaam (foto uit het tijdschrift Landleven, no. 10, 2013, opgemerkt door mijn broer Bert Mentink ).

64

4.

Overige lokaties Mentink in Oost-Nederland Café Mentink aan de weg tussen Ruurlo en Groenlo (halverwege aan de zuidkant) Mentinksweg in Rietmolen Molen Mentink in Boerhaar

65

66

4.1

Café-Restaurant Mentink

Al 150 jaar is aan de weg Ruurlo-Groenlo café-restaurant Mentink gelegen. Je kunt er koffie drinken en eten, maar het is ook een party-centrum, dat allerlei arrangementen heeft voor feesten en partijen, o.a. Boerengolf en levend Ganzebord. Er is ook een schietaccommodatie voor handboogschieten etc. (zie verder op www.restaurantmentink.nl ). Het café wordt ook wel als ‘Mentink-Brook’ aangeduid. Die naam heeft het gekregen door de ligging in het grote Ruurlose Broek. Broek wil zeggen weidegebied. Het weidegebied is ontstaan door de ontginning van een omvangrijk veengebied in de periode 1000 tot 1500. De ontginning zie je terug aan de rechte wegen die door het gebied lopen. Her en der zijn nog vochtige broekbossen aanwezig.

De accommodatie wordt beheerd door de familie Ten Have. Waarschijnlijk hebben vroeger Mentinks de tent in beheer gehad. Zoals vroeger veel voorkwam was er bij gelegenheden langs doorgaande wegen en speeltuin gevestigd.

67

Zou op deze foto nog een Mentink staan?

Doe mie maor ’n beugel!

68

4.2

Mentinksweg in Rietmolen

Op een fietstocht in de zomer van 2013 langs de Schipbeek zag ik in Rietmolen (tussen Diepenheim en Haaksbergen) een weg met de naam Mentinksweg. Dit is dus een andere weg dan de Mentinksweg in Beltrum, die ik op internet had ontdekt). Op de Mentinksweg in Rietmolen heb ik geïnformeerd bij een man op een trekker of er nog misschien nog iemand met de naam Mentink woont. Hij verwees naar een boerderij aan het noordelijk begin van de weg bij de buurtschap Brammelo. Daar woont een familie Temmink die de bijnaam “Mentink” heeft. Misschien hebben er vroeger Mentinks gewoond op de boerderij en/of heette de boerderij zo. De boerderij was wel aardig groot, maar ik zag alleen maar jongvee. Op het erf stond een auto, maar ik zag niemand buiten. Misschien dat de familie Temmink iets meer weet van de herkomst van de naam Mentinksweg.

De schrijver van dit verslag, Jan Mentink, bij de Mentinksweg in Rietmolen

Boerderij van de familie Temmink, welke familie de bijnaam ‘Mentink’ heeft

69

70

4.3

Molen Mentink in Boerhaar

Behalve boerderijen, een café en een landgoed is er ook een molen met de naam Mentink. In Boerhaar, vlakbij Wijhe is nog het onderstuk te zien van een achtkantige stellingmolen. De molen werd in 1843 in opdracht van ene Gerrit Mentink, afkomstig uit Vaassen, gebouwd. Het was een korenmolen die in 1931 werd onttakeld.

Het onderstuk van de molen is bewaard gebleven en is nog in het bezit van de familie Mentink.

Molen Mentink (achtkantig onderstuk) in Boerhaar in 2010

Ook op de Boskamp bij Olst staat een rest van een korenmolen die soms molen Mentink wordt genoemd. Meestal heet hij echter Brixmölle (Brix heeft met een oude benaming voor Boskamp te maken. Een Mentink is in de 20e eeuw enige tijd molenaar geweest. Zie op http://www.molendatabase.org/molendb.php?step=details&formpw=&session=&nummer=114

71

Het beroep van molenaar komt voor in een tak van de familie Mentink, afkomstig uit Beltrum. Kleermaker Jan Mentink verliet omstreeks 1720 Beltrum om te trouwen in Apeldoorn met een dochter van een meester papiermaker. Zijn zoon Johannes (Jannes) werd de stamvader van de molenaars in de familie Mentink. Hij pachtte in 1769 de Geelmolen 1 en/of 2 (papiermolen) in Vaassen. In 1791 werd deze molen gepacht door zijn neefje Henrikus.

e

Geelmolen 1 en/of 2 in Vaassen, papiermolen, in de 18 eeuw gepacht door Mentinks

Na de periode van de papiermolens zijn er diverse Mentinks korenmolenaar geworden of met een molenaar getrouwd. Dat heeft uiteindelijk ook geleid tot de molen in Boerhaar, die de naam Mentink droeg en draagt. Ook in Twente (Borne en Bornerbroek) waren Mentinks op molens actief, maar niet zo intensief dat de molens de naam Mentink gingen dragen.

Eén van de oudste foto’s van een Mentink: Elisabeth Koekkoek-Mentink, getrouwd met een korenmolenaar in Vaassen? De dochter van bovengenoemde Henrikus, Elisabeth, trouwde met een korenmolenaar, namelijk Antonius (Teunis) Koekkoek (niet van molen de Koekkoek op de Vecht, die later is gebouwd). De foto van Elisabeth Mentink is een van de oudste Mentinkfoto’s. Op Internet staat een beschrijving van haar knipmuts (google voor een beschrijving van de knipmuts naar Elisabeth Koekkoek-Mentink). Haar man is overigens vroeg overleden op 35 jarige leeftijd, vier jaar nadat hij de molen had gepacht. Elisabeth bleef achter met twee dochters.

72

4.

Lokaties met de naam Mentink in de USA Mentink Road in Oostburg and Mentink Avenue in Cedar Grove, beide in Wisconsin (USA) Mentink House in Pella, Iowa Mentink Dam en Mentink Reservoir bij Stromsburg, Nebraska

De naam Mentink komt in de V.S. voor lokaties in de staten Wisconsin, Iowa en Nebraska. Op drie plekken komt de naam voor in nederzettingen met veel inwoners van Nederlandse origine. Vooral Cedar Grove (Wi) en Pella (Io) zijn plaatsen met een uitgesproken Nederlands karakter.

Lokaties met de naam Mentink in het Midden-Westen

73

74

5.1

Mentink Avenue en Mentink Road in Wisconsin

In de staat Michigan liggen aan het gelijknamige meer enkele plaatsen die door Nederlandse pioniers zijn gesticht. Cedar Grove en Oostburg liggen op ongeveer een kilometer van de kust van het meer aan de spoorlijn. Beide hebben enkele duizenden inwoners, die voor een groot deel nog van de pioniers afstammen.

75

Jaarlijks viert men in Cedar Grove het tweedaagse Holland-feast op de laatste vrijdag en zaterdag van juli. Op zaterdagmorgen wordt de hoofdstraat schoongeveegd door kinderen en volwassenen in traditionele kledij. Vervolgens trekken dan de “Klompen dancers” door de straat gevolgd door een optocht.

76

De Mentink Avenue in Cedar Grove is een straat met vrijstaande huizen zoals in een Amerikaanse suburb.

De Mentink Road bij Oostburg is een weg met enkele boerderijen op enige afstand van de kern. In Oostburg zelf bevind zich ook een supermarkt met de naam ‘Mentink-market’.

77

78

5.2

Mentink House in Pella, Iowa

Op de campus van het Central College in Pella, Iowa bevinden zich diverse kleinere wooncomplexen voor gegoede studenten. Mentink House is een van die complexen.

Het Mentink-House in Pella. Woonappartementen voor bemiddelde studenten

Pella is een stadje van 10.000 inwoners ten zuidoosten van de hoofdstad van Iowa: Des-Moines. Veel van de inwoners hebben Nederlandse voorouders en in het dialect is de Zuid-Gelderse herkomst nog goed te traceren. Een belangrijke immigrant was dominee Hendrik Pieter Scholte, die in 1847 met 650 volgelingen naar Amerika emigreerde en in Pella neerstreek. Het waren afgescheidenen van de Nederlands-Hervormde kerk, die later opgingen (zonder Scholte zelf overigens) in de Gereformeerde kers (Dutch Reformed Church). De Nederlandse traditie wordt in ere gehouden, wat bijvoorbeeld goed te zien is in Old Pella.

De Vermeer-Mill en oud-hollandse gevels in Old-Pella

79

Op de campus (voor kaartje zie www.central.edu/campus-map) staan diverse gebouwen met Nederlandse namen. Zo is er het Lubbers-Center for Visual Arts (o.a. opleiding in Glasblazen) en het theater heeft de merkwaardige naam ‘Kruidenier Center’. Het Mentink House is één van de ongeveer 15 wooncomplexjes voor gegoede studenten. Verder vinden we er het Boatsma House, DeVelder House, Prins House, Mulder House en Poling House. Maar er zijn ook ‘buitenlandse’ namen: Stauffer House en Vance House. De gewone studenten wonen overigens in een soort studentenflats met namen als Hoffman Hall of Graham Hall.

80

5.3

Mentink Dam en Mentink Reservoir in Nebraska

In de staat Nebraska, in Polk County, liggen twee stuwdammen en twee stuwmeertje die de naam Mentink dragen. De dammen/ stuwmeertjes liggen respectievelijk ten noorden en ten oosten van het stadje Stromsburg (1200 inwoners). Stromsburg heeft de bijnaam ‘Swedish Capital of Nebraska’, omdat het veel inwoners heeft die van Zweedse origine zijn.

Zweeds gebouwtje in Stromsburg, Nebraska

81

Dam en reservoir 1 liggen ten noorden van Stromsburg op 41 graad NB 13’29” en 97 NL 35’27”. Het opgestuwde riviertje watert af in zuidelijke richting, omdat er net ten noorden een rug in het landschap ligt.

Mentink Dam 1 en Reservoir 1

Dam en reservoir 2 liggen ten oosten van Stromsburg op 41 NB 6’52” en 97 NL 31’36”. Op onderstaand kaartje zijn dam en reservoir te zien iets links van het midden. Op het kaartje is ook te zien hoe sommige percelen in cirkelvorm worden omgeploegd.

Mentink Dam 2 en Reservoir 2 iets links van het midden

82

Tot slot: enkele bespiegelingen Ik wil dit verhaal afsluiten met enkele samenvattende en soms enigszins speculatieve bespiegelingen. Allereerst over de stabiliteit van de naam Mentink, dan over het aantal afzonderlijke Mentinkfamilies en tenslotte over de concentraties Mentink in het Mentinkgebied in Nederland.

Mentink een goed klinkende naam in centraal Oost-Nederland. Mentinc, Mentinck, Myntinch, Mentinx. Vroeger hield men de pen vaak zeer soepel vast. Je zou dan zeggen dat er allerlei namen op den duur volledig door elkaar gaan lopen. Is er dan nog wel onderscheid tussen Mentink, Mensink en/of Menting? Toch lijkt de naam Mentink redelijk stabiel. Bij de lijstjes met pachters in Appen, Wiene en op het Grote Mentink zagen we dat de familienaam niet in het taalmoeras verdwijnt. Ik denk dat dit iets te maken heeft met de in de regio Midden OostNederland (noordelijke Achterhoek en zuidelijk Twente) goed in de mond liggende naam. Bij twee erven lijkt de naam Mentink het af te leggen tegen andere namen. Deze verandering lijkt aan te sluiten bij de in de betreffende streek, gelegen aan de randen van het Mentink-gebied, gebruikelijke namen/ uitspraak. In Noetsele was sprake van erve Menting of Mensing. Noetsele ligt in het noordelijk deel van het ‘Mentink-gebied’. Dit noordelijk deel sluit aan bij een gebied in Overijssel waar de naam Mensink veel voorkomt. Hekket wijst erop dat de naam Mensink mogelijk door assibilatie (‘aanblazing’ van de ‘t’) is ontstaan uit de naam Mentink, via bijvoorbeeld Mentsinck. Mentink en Mensink zouden dan beide afgeleid zijn van de voornaam Mento. Als het verhaal van de assibilatie niet zou kloppen dan zou je bij Mensink denken aan de voornaam Manzo of Menzo. Het is natuurlijk ook mogelijk dat beide afleidingen naast elkaar zijn gevormd, vooral aan de rand van het dominante Mentink- en/of Mensinkgebied. Wat in ieder geval waar is: de naam Mentin(g)k is na een vroege vermelding in Noetsele niet meer traceerbaar. In het zuidelijk deel van het Mentinkgebied heeft zich iets soortgelijks voorgedaan in Didam. Eigenlijk hoef ik niet meer te doen dan de naam van een artikel uit het blad van de Oudheidkundige Vereniging Didam te citeren: ‘Mentinc, Mentinck, Mentingh, Menting, een Didamse familienaam door de eeuwen heen’ (D.Tiemes en D. Koster, 1999). De naam Menting komt in de Zuidelijke Achterhoek veel voor al of niet afkomstig van de genoemde familie uit Didam. Misschien is de verandering van –ink naar –ing hier een aanpassing aan de iets meer zangerige tongval in de Zuidelijke Achterhoek/ de Liemers. De enigszins speculatieve conclusie kan zijn dat tussen Didam en Noetsele (Hellendoorn) een gebied ligt, waar uit de praktijk blijkt dat de naam Mentink goed klinkt en de verandering in Menting of Mensink niet aantoonbaar heeft plaatsgevonden .

83

Diverse afzonderlijke families Mentink Ik acht het zeer waarschijnlijk dat de groep mensen met de naam Mentink diverse afzonderlijke families vormen. De Middeleeuwse erven liggen bijna alle een behoorlijk aantal kilometers uit elkaar (ongeveer 20 km.). De actieradius van mensen in een boerensamenleving was zeer beperkt, zeg 5 of hoogstens 8 km. Men trouwde vaak ook met iemand uit hetzelfde gebied. In later tijd zijn de afstanden waarover men zich bewoog toegenomen. Zo zullen veel Mentinks uit Wiene en Beltrum zich richting de Twentse textielsteden hebben bewogen. Jan Mentink, voorouder van vele Mentinks uit de IJsselvallei, trok begin 18e eeuw naar Apeldoorn/ Vaassen voor een huwelijk met een dochter papiermaker. Dit was in die dagen te beschouwen als een emigratie. Doordat men vroeger op of in de buurt van het oorspronkelijke erf bleef wonen, kan men aannemen dat een ‘familieclan’ rond een bepaald erve niet zo snel vermengde met Mentinks afkomstig van andere erven. In de tegenwoordige tijd lopen de verschillende families Mentink qua woonplaats/ regio natuurlijk meer door elkaar als vroeger. Een mooie illustratie hiervan is het volgende. Marcel Mentink uit Hengelo (Ov.) gaf als reactie op het feit dat er in Hengelo meer dan 90 Mentinks wonen: “Ja, maar niemand is familie van mij!”. Marcel Mentink is van de Beltrum-tak van de familie en vandaar verhuisd via de al vermelde voorvader Jan Mentink naar de IJsselvallei en pas later in Twente terecht gekomen. Tussen allemaal ‘vreemde’ Mentinks dus! Een paar honderd mensen per erve Een familie van een in de Middeleeuwen bestaand erve lijkt gemiddeld enkele honderden nakomelingen opgeleverd te hebben. De huidige Mentinks zouden dan inderdaad van zo’n 4 tot 7 erven afkomstig kunnen zijn. Het hangt er natuurlijk ook vanaf hoe lang een erve door Mentinks bewoond is geweest. Daarom als afsluiting een overzichtje waarin aangegeven wanneer er Mentinks woonden op de oude erven. Op grond van dit overzicht zou je kunnen inschatten dat de meeste Mentinks afkomstig zijn van de eerste drie of vier erven in de tabel. Dit geeft dan respectievelijk de concentraties Mentink in de oostelijke Achterhoek, Zuid-Twente en de gemeente Bronckhorst. De concentratie Mentinks in de IJsselvallei kan dan geassocieerd worden met nakomelingen van migrant Jan Mentink uit het begin van de 17e eeuw , aangevuld met mogelijk Mentinks afkomstig uit Appen. Een stad als Deventer zal daarnaast ook Mentinks van elders aangetrokken kunnen hebben. Erven Mentink, tijdsduur van bestaan en met periode bewoning door Mentinks Beltrum Gr.Mentink Keijenborg Wiene Appen Laren Exel W’wijk Vierakker Deurningen

13e ? ? ? ? ? ? ?

e

14 ? xx ?----x ? ?xxxx ?xxxx ? ? -

15e xxxxx xxxxx ? xxxxx xxx--- ? ?

e

16 xxxxx xxxxx ? xxxxx -------

17e --?--x-----

18 -------------

e

19e -------------

xxxxx -------

xxxxx -------

xxx ? -

?

------?

-------------

20 -------------

e

21 ---

e

------------xxxx

--xx

------: Erve met naam Mentink xxxxx: Bewoning door Mentinks (benadering)

84

Bronnen

Familienamen Meertens-instituut: Familienamenbank: www.meertens.knaw.nl/nfb Leendert Brouwer: Top-100 van familienamen in Nederland; Meertens-Instituut www.meertens.knaw.nl/nfb/documenten/top100.pdf B.J. Hekket; ‘Oost Nederlandse Familienamen (hun ontstaan en betekenis)’; 2e druk, 1982 H.J. Moerman; ‘Plaatsnamen op –ink in het Oosten van Nederland’; Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap (T.A.G.) 62 (1945) p.53-70 D. Tiemes en D. Koster: ‘Mentinc, Mentinck, Mentingh, Menting, een Didamse familienaam door de eeuwen heen’; in ‘Oaver Diem’, blad van de Oudheidkundige Vereniging Didam (1999), nr. 14, p.30.

Nederzettingsgeschiedenis met accent op Oost Nederland Roy van Beek; ‘Reliëf in tijd en ruimte, interdisciplinair onderzoek naar bewoning en landschap van Oost-Nederland tussen vroege prehistorie en Middeleeuwen’; dissertatie; www.edepot.wur.nl/14401 B.H. Slicher van Bath; ‘Mensch en land in de Middeleeuwen, bijdrage tot de geschiedenis der nederzettingen in oostelijk Nederland’; 2 delen; Assen 1944 Theo Spek, Henk van der Velde, Herman Hannink, Bert Terlouw; ‘Mens en land in het hart van Salland’; 2010; aandacht voor o.a. Vredense goederen.

Beltrum, Groenlo

Adriaan Buter; ‘In de Stat van Grol, een portret van 700-jarig Groenlo’; 1977 Bennie te Vaarwerk met bijdragen van Harrie te Walvaart en Wilko Mentink: “De oudste vermeldingen van toponiemen in het kerspel Groenlo”: B.H.M. te Vaarwerk: Verpondingskohier buurschap Beltrum 1646 (origineel). Quoyer van de huysen, erven ende landerijen onder die vooghdie van Beltrum sortierende http://www.heerlijkheidborculo.nl Bennie te Vaarwerk: Boerderijnamen in het bevolkingsregister 1817-1825 van de gemeente Eibergen (Beltrum)

85

Bennie te Vaarwerk: Aantekeningen uit eigen bestanden mbt het erve Mentink in Beltrum. Ter beschikking gesteld aan Marcel Mentink uit Hengelo Ov. - uit Breuckenprotocol Heerlijkheid Borculo, midden 17e eeuw - uit Inventare der nichtstaatliche Aechive der Provinz Westfalen, Kreis Borken, Beiband I, Regesten Stift Vreden

Boerderij Mentink in Keijenborg Geert Menting; 350 jaar Mentink(g); Genealogische beschrijving van de familie Mentink/Menting die van boerderij Mentink in Keijenborg afkomstig is. Besselink-Geurts, S.&T. Limbeek-Evers, T. Nieuwenhuis, J. Nieuwenhuis, A. Nieuwenhuis-Rondeel; Keijenborg, Spitten in het verleden; Eigen beheer Keijenborg, 1993

Wiene, ‘t Zeldam Henk Woolderink: ‘Historisch boerderij-onderzoek in het richterambt Delden’. www.oudheidkamertwente.nl/uploadfiles Robert Mentink: Homepage (genealogie Mentink-tak uit Wiene/ Zeldam bij Delden Ov.). home.deds.nl/~robertmentink

Voorst, Appen L.J. Keunen; ‘De ontginningen en nederzettingen in het noordelijk deel van het kerspel Voorst’ Historische Geografie; Wageningen University; 2001. Begeleider: Prof. Dr. J.A.J. Vervloet; Hoofdstuk VI gaat over Appen maar ook veel nuttige informatie over bezitsverhoudingen en ontginningsgeschiedenis; Verslag in het kader van een afstudeervak. (Voor eventueel downloaden van de scriptie: googelen: Keunen, ontginningen en nederzettingen in het noordelijk deel van het kerspel Voorst) Baas, Henk G.; ‘Cultuurhistorie in de gemeente Voorst. Een archeologische, historisch-geografische en historisch-bouwkundige inventarisatie’; Hoorn; 1999. Dirk Otten; ‘Boerderijnamen in Voorst, lexicon van ruim 900 boerderijnamen uit de periode 8002000’; 2009 Tijdschrift O.K.V. (Oudheidkundige Kring Voorst); Artikelen over Appen (serie van 3); jaargang 32 of 33. Jurrie Noordijk: Over het katholieke geslacht Mentink uit Apeldoorn en Vaassen; 2013 (artikel uit tijdschrift? Over de afstammelingen van Jan Mentink uit Beltrum die omstreekd 1720 naar Apeldoorn trok). 86

Landgoed Mentink bij Winterswijk Site Buurtschap-info: Informatie over vroegere bewoners boerderijen in Dorpbuurt en andere buurtschappen in Winterswijk: http://www.buurtschap.info/dorpbuurt.html J.J. Voskuil: ‘Van Vlechtwerk tot baksteen. Geschiedenis van de wanden van het boerenhuis in Nederland’. Stichting Historisch Boerderij-onderzoek in Nederland, Arnhem. Uitgeverij Terra Zutphen, 1979. Site over emigratie vanuit de regio Winterswijk: www.tesellefamily.com A.Th. Bloemendal en P.Meerdink: ‘Boerderij- en veldnamen in Winterswijk’; Stichting Staringinstituut; 1992 Informatie uit gesprekken met dhr. W.Oonk, de laatste boer op boerderij Mentink Stencil met historische informatie over landgoed Mentink in gastgalerie Ankomm’n (informatie van Willem Peletier, schrijver van vele boeken over de historie van Winterswijk).

Boerderij Mentink in Vierakker Boerderij- en veldnamen in Warnsveld; G.J. Regelink, J. Boschloo; Doetinchem, St. Staringinstituut, 1991. Rekening en verantwoording der liefdegiften, ingezameld ten behoeve der noodlijdenden, door de overstroomingen van ’s lands rivieren, in het jaar MDCCLXXXIV (1784)

Atlassen: Grote Historische Atlas van Nederland 1:50.000. Deel 3 Oost Nederland 1830-1855. Wolters Noordhof; 1990 Historische Topografische Atlas + 1843, 1845; schaal 1:25.000. Achterhoek, Liemers, Rijk van Nijmegen. Uitgeverij Nieuwland, Tilburg; 2008 Grote Historische Topografische Atlas + 1905 schaal 1: 25.000; Gelderland; Uitgeverij Nieuwland; 2005

87

88

Bijlage: Op zoek naar oude plekken Mentink Tips voor mooie fiets- of wandeltochten door de Achterhoek en Twente en naar Appen

1. Appen Te bereiken vanaf Apeldoorn of Deventer via Bussloo en/of Nijenbeek. De Appenseweg is een mooi landelijk weggetje, met aan de ene kant een kolk (het Juffersgat) en aan de andere kant de Appense enk, met de Appense enkweg. Natuurlijk gaat het vooral om de aanduiding ‘Erve Mentink’ boven een staldeur (Appenseweg 15). Deze aanduiding verwijst naar een erve uit de 14e eeuw! Er hoort ook een naam van een boer bij: Willem Mentinck, genoemd in 1328, bijna 700 jaar geleden! Vergeet niet koffie met koek of gebak te bestellen bij Bakker Bril aan de grote weg 2. Beltrum, boerderij en café Een weg met je eigen familienaam, met één adres: een boerderij met eveneens je eigen naam. En de excursie begint of eindigt in een café ook met je eigen naam. Begin bijvoorbeeld in Ruurlo (met de trein te bereiken) te fietsen of wandelen en loop langs een rechte weg door oude ontgonnen veen/broekgebieden naar café Mentink voor de koffie. Dan via meer kronkelende landweggetjes richting Beltrum naar de Mentinkweg en boerderij Mentink (van de familie Arink). Let op de glooiing van de Beltrumsche es. Daarna bezoek aan het dorp Beltrum. Eventueel bezoek aan Groenlo, maar dit is ook afzonderlijk de moeite waard. 3. Groenlo oftewel Grolle Groenlo is een stad(je). In de 80-jarige oorlog lag het veelvuldig in de frontlinie. Resten van de oude vestingwerken zijn nog aanwezig en her en der staat nog een oud kanon opgesteld. Om de drie jaar wordt het beleg door Frederik Hendrik van ‘Grolle’ nagespeeld (volgende keer in 2015). Groenlo is katholiek gebleven en viert dan ook carnaval met een echte carnavalsoptocht. Mentinks in Groenlo zijn onder andere actief in de Vereniging ‘het Grolsche kanon’ en het breigenootschap van Grolsche wanten. Marktdag: vrijdagmiddag. Grolsch wordt in Groenlo niet meer geproduceerd maar nog wel verkocht! 4. Grote Mentink bij Hengelo Gld. Van Zutphen over de dijk met weids uitzicht over de IJssel naar Baak. Voor Baak staat een monument voor Liudger, de Lebuinus van de Achterhoek. Bij Baak het binnenland van de Achterhoek in. Ook hier vroeger drassig land met nu nog resten wilgen-essenbossen. Via een mooi bosfietspad naar de buurtschap Bekveld. Aan de Banninkstraat 41 ligt een eind van de weg af boerderij Grote Mentink (in de papieren sinds 1378). Bij de boerderij staat een nieuwe woning. Op de landerijen wordt niet meer geboerd zodat het enigszins op een natuurgebied begint te lijken. Het dichtbij gelegen Hengelo Gld (‘Hengel’) heeft een gezellig klein centrum. Er is een klein Achterhoeks museum met als onderwerp de tweede wereldoorlog in de Achterhoek. De prijs voor koffie met appelgebak (3 euro) in dit museumpje is zeer aantrekkelijk. Terugfietsen

89

bijvoorbeeld via Wichmond. Ergens onderweg bij een kruising van twee wegen een grote boerderij met een prachtige hofkamer. 5. Wiene/ het Zeldam Van Holten (bij stationscafé koffie met gratis grote koek) via het Zeldam naar Hengelo (Ov.) Eerst over een uitloper van de Sallandse heuvelrug: de Friezenberg, met heide en bos en een mooi uitzicht. Dan door een groot ontgonnen veengebied (vroeger drassig). Dat de waterhoogte belangrijk was lees je al aan de naam van boerderijen als ‘De Baarg’ of ‘Plaslammert’ (liggen tegenover elkaar). Zoeken naar de woonboerderij op de plek van het oude erve Mentink aan de Bollenweg op het Zeldam. De boerderij wordt op het ogenblik bewoond door de familie Ten Tije, terwijl tot voor kort er de familie Van Koeverden woonde (de laatste familie is van adel). Aan de weg op dezelfde hoogte als het vroegere erve Mentink ligt een boerderij van de familie Vehof. De ouders hebben een afzonderlijk woning en weten misschien iets over het gebied. Zeldam behoorde vroeger bij de hof Wiene. Zeldam en Wiene zijn inmiddels door het Twentekanaal doormidden gesneden. Bij Wiene ligt de Wienesche es (iets hoger dus dan de oude broekgebieden). Na Wiene richting Bentelo door mooi Twents land. Bij Bentelo door het vroegere ‘veld’ met namen als Grondhuttenweg en Huttenveldweg. Daar zaten keuters die geen erve konden bemachtigen. Dan via Beckum naar Hengelo Ov. 6. Landgoed ’t Mentink bij Winterswijk Goed te bereiken met het spoor. Stations in Winterswijk-centrum en Winterswijk-West. Er is een N.S.-wandeling door Mentink en een stuk van het naburige Korenburgerveen. Landgoed Mentink maakt de indruk van een bos- en heidegebied, waarin her en der boerderijen liggen. In boerderij Mentink is op het ogenblik Gastgalerij Ankomm’n gevestigd, voor koffie of een lunch. Bij het Korenburgerveen kan in het seizoen van woensdag t/m zondag restaurant ‘De Rommelpot’ worden aangedaan.

90