Meergeneratie Wohnen in Duitsland Impressie van een studiereis (18-20 mei 2016) Helpt het wonen met meerdere generaties in een woongebouw of in een buurt ouderen of mensen met een beperking om langer zelfstandig te blijven wonen? Stimuleert het onderlinge steun en is het makkelijker om sociaal betrokken te blijven? En wie zijn de mensen die zo willen wonen? Met deze vragen gingen een reisgezelschap van medewerkers van woningcorporaties, zorgorganisaties en een architect op pad naar onze oosterburen. Daniëlle Harkes, manager van het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg doet verslag.
In Duitsland is het Mehrgenration Wohnen de afgelopen jaren gestimuleerd door de overheid en zijn vele projecten gerealiseerd. We spraken met initiatiefnemers en bewoners en met elkaar. Want wat betekenen de inzichten die we ophaalden voor de rol van gemeenten, corporaties en zorgorganisaties in Nederland? Een impressie van projecten en discussiepunten. In de Claudius-Höfe, een meergeneratie-woonproject in Bochum wonen ongeveer 200 mensen met en zonder beperking in de leeftijd van 0 – 87 jaar. Het strak vormgegeven woonproject van ongeveer 10.000 m2, is vlakbij winkels en het station gelegen. Het woonproject heeft een positieve invloed op de omliggende wijk gehad. De wijk was wat aan het verloederen. Met het project, het restaurant, een centrum waar allerlei sociale en culturele activiteiten plaatsvinden en het kleinschalige hotel is de wijk een stuk levendiger geworden. De woningen zijn toegankelijk (barrière-frei) en duurzaam. Ieder levert naar vermogen een bijdrage. Sommige bewoners hebben meer tijd dan anderen. Dat begrijpt iedereen en mensen kijken elkaar niet scheef aan.
‘Onderlinge hulp? Dat is vanzelfsprekend.’ Maar er gebeurt meer! Dirk Kolpak van de bewonersvereniging en KuKuC (Kunst und Kultur in den Claudiushöfe) vertelt trots over het buurttheater waar bewoners met een verstandelijke beperking en buurtbewoners samen optreden. De theatervoorstelling ‘Peer Gynt’ van Hendrik Ibsen ging in april 2016 in première. Sociale integratie Het idee van dit woonproject startte met de wens van een ouder naar inclusie van een kind met een beperking. Samen met andere ouders wilde hij de kinderen niet apart zetten maar samen met kinderen zonder beperking naar school laten gaan. Er werd gestart met een basisschool en volgende initiatieven groeiden mee met de leeftijd van de kinderen. Na de basisschool volgde een middelbare school en vervolgens een bedrijf waar mensen met en zonder beperking samen werkten. Toen volgde de vraag hoe de jongvolwassenen met een beperking willen wonen en ontstond het idee voor een woonproject waarbij werken en samenleven met elkaar en anderen verbonden wordt. ‘Als zoveel mensen samen wonen ontstaan er ook werkplekken in de buurt. Een uitgelezen kans voor mensen met een beperking om dichtbij huis een baan te vinden en in hun eigen omgeving gezien te worden. Zo gaat sociale integratie echt werken’; vertelt Ralph Gleichmann van Villa Claudius, de stichting die de werkprojecten in de Claudiushöfe zoals het hotel, café en catering onder haar hoede heeft. De Claudiushöfe kostte 24 miljoen euro. Er was 3 miljoen eigen kapitaal nodig. Dankzij de kapitaalkrachtige initiatiefnemer was dat geen probleem. Daarnaast heeft ook de overheid 8 miljoen ingebracht. Alle woningen zijn huur om zo invloed te houden op wie er komen wonen. Toekomstige bewoners moeten het concept onderschrijven maar keihard kan men dat niet afdwingen. Zonder de extra gelden van de initiatiefnemer was het project in deze vorm niet van de grond gekomen. Veel extra’s zoals de kapel en de rustige binnentuin zijn een directe wens van de initiatiefnemer. De invulling is vervolgens wel bij de bewoners zelf gelegd. De bewoners beheren een gezamenlijk fonds waaruit de sociale inrichting van de wijk, zoals speeltuin en ontmoetingsplekken, wordt onderhouden.
Gebruikers dragen actief bij Er is geen aandoening of er bestaat wel een zelfhulpgroep voor. Dat ontdekken we in het ‘Haus der Begegnung’, een gebouw uit de jaren zestig, om de hoek bij de Claudius-Höfe. Meer dan zestig groepen komen hier bijeen. We zien een groep dove ouderen samen van koffie met taart genieten. Zij zijn druk ‘in gesprek’ met elkaar en hebben zichtbaar plezier. Thorsten Haag, de coördinator, probeert ook jongeren binnen te krijgen en doet er alles aan om verbindingen tussen de groepen, met de buurt en met Claudius-Höfe te leggen. Dat lukt hem doordat bijvoorbeeld de theatergroep in zijn gebouw komt repeteren. Hij heeft nog vele wensen om de infrastructuur in en om het gebouw te verbeteren. Via fondsen probeert hij geld te verzamelen. Opvallend is dat hoewel het gebouw niet echt aan de huidige standaarden voldoet, het intensief gebruikt wordt. Het gebouw ’leeft’ en gebruikers dragen actief bij aan verbeteringen. Rond het gebouw is het afgelopen jaar gewerkt aan een buurttuin en de bar is onlangs geschikt gemaakt voor rolstoelgebruikers. www.selbsthilfe-bochum.de ‘Als we nu de post op gaan halen, zijn we soms een half uur bezig’ vertellen twee van de kersverse bewoners van het project WIR am Phoenixsee, onafhankelijk van elkaar. Er wordt heel wat afgepraat bij de brievenbussen. WIR am Phoenixsee is het vijfde project van de vereniging WIR (Wohnen Innovativ Realisieren) in Dortmund. Birgit Pohlmann is initiatiefnemer van de vereniging gespecialiseerd in het realiseren van meergeneratieprojecten. Ook is ze inmiddels professioneel moderator van een aantal wooninitiatieven. WIR am Phoenixsee bestaat uit 40 koopwoningen met gemeenschappelijke ruimten zoals een ontmoetingsruimte, twee gastenappartementen, fitness- en hobbyruimte en gemeenschappelijk was- en droogruimte. De appartementen variëren in grootte en ligging. Opvallend is de openheid en lichtinval in de appartementengebouwen en de brede galerijen die informeel ontmoeten gemakkelijk maken. Het project is gerealiseerd op het voormalige terrein van de staalindustrie van Thyssen-Krups. Een van de voorbeelden van een geslaagde herontwikkeling in het Ruhrgebied. Gemeenschappelijk wonen In het project wonen hoofdzakelijk oudere bewoners. Door de dure grond (in het centrum van Dortmund aan de nieuw ontwikkelde Phoenixsee) en de beschikbaarheid van alleen koopwoningen is het project niet bereikbaar voor jongeren of gezinnen. Veelal wonen er ouderen die een grote koopwoning achterlaten en weer meer in het stadscentrum willen wonen.
Meergeneratiewonen is in dit project van WIR niet aan de orde. Wel staan de andere waarden centraal: gemeenschappelijk wonen (ook gericht op de directe omgeving), toekomstbestendig/barrièrefrei wonen en duurzaam/energiezuinig wonen. WIR is in 2009 gestart met de ontwikkeling van het project. In juli 2015 zijn de eerste bewoners er komen wonen. De totale kosten bedroegen 30 miljoen. Inmiddels krijgt het samenleven vorm door allerhande teams waarin bewoners actief worden; tuinteam, inrichtingsteam, bewonerscommissie. Een keer per maand is er contact met Frau Pohlman die als moderator betrokken blijft bij het project. Van haar ervaring met het vormgeven aan gemeenschappelijk wonen maken de bewoners dankbaar gebruik.
Eigen draai aan geven Welkom in het Unperfekthaus! Een naam die staat voor de bedoeling. Bedenker en oprichter Reinhard Wiesemann merkte in andere projecten dat hoe mooier en gelikter het project opgeleverd werd, hoe minder het ruimte bood aan mensen om er hun eigen draai aan te geven, om zich de ruimte eigen te maken. Wiesemann leerde dat een perfect ingerichte ruimte mensen niet uitdaagt om te experimenteren en zelfs remt om creatieve dingen te doen. Je durft de perfectie niet te verstoren. Ruimtes moeten uitnodigen om te doen wat je wilt en je niet belemmeren om te schilderen, lassen, knippen, naaien, musiceren, etc. Uiteindelijk is alles wat perfect lijkt, wat nieuw is, dus eigenlijk niet zo perfect en ook snel verouderd. Dingen ontwikkelen zich. We moeten imperfectie accepteren want anders verlies je innovatie, aldus Wiesemann. Het Unperfekthaus is een verzamelgebouw voor kunstenaars waarin meekijken en kruisbestuiving centraal staan. Mensen leveren een kleine financiële bijdrage om gebruik te maken van een van de vele ruimten. Zij betalen 15 euro per maand of 6,90 euro per dag, inclusief gratis koffie, thee en frisdrank. De enige voorwaarde is dat zij leuke, nieuwe, creatieve activiteiten ondernemen en open zijn voor publiek, zodat je ook als bezoeker kunt langskomen en de activiteiten kunt bekijken of mee doen. Zo’n 1200 mensen per maand maken gebruik van het huis. Sommige bezoekers komen wekelijks, anderen minder vaak.
Creatievelingen werken dagelijks in hun atelier. Door de vele bijeenkomsten en feesten die hier plaatsvinden, het café en hotel, verdient het Unperfekthaus voldoende geld. Het Unperfekthaus dat in het centrum van Essen ligt bestaat nu 11 jaar. Het was vroeger een klooster. Nu staat het huis met zeven verdiepingen open voor iedereen. Iedere ruimte kan gebruikt worden en iedereen kan er activiteiten organiseren. Leeftijd speelt geen rol in het Unperfekthaus: jong en oud zoekt elkaar op en maakt gebruik van elkaars kennis. Zo vond een 65-jarige professor er een jonge kunstenaar die de cover voor zijn boek maakte. Wiesemann zit vol ideeën Het Unperfekthaus kan in principe een sluitende exploitatie hebben. Maar omdat Wiesemann elk jaar zoveel nieuwe ideeën aandraagt moet hij nog steeds extra investeren. Zo stak hij 1,5 miljoen euro in de nabijgelegen kerk die dat geld hard nodig had om de renovatie te kunnen bekostigen. Voorwaarde was dat de kerk zich openstelt voor bijeenkomsten van alle geloofsrichtingen en dat hij de kerk op populaire vrijdag- en zaterdagavonden kan gebruiken voor het organiseren van grote evenementen. Het Unperfekthaus is te klein voor zulke grote bijeenkomsten. Woon-werkplek voor alle leeftijden Vlakbij het Unperfekthaus staat het GenerationenKulthaus een wooncomplex voor 40 personen van verschillende leeftijden. Het pand is ook van Wiesemann die er bewust een woon-werkplek voor alle leeftijden van wilde maken. De oudste bewoner is 78 jaar maar de meeste bewoners zijn tussen de 25 en 35 jaar. Zij vinden het leuk om met meerdere generaties te wonen. Ook is het aantrekkelijk dat er veel technologische snufjes aanwezig zijn (Wiesemann heeft zijn fortuin verdiend in de ICT). Er zijn diverse gemeenschappelijke ruimten voor ontspanning, fitness, koken en eten, maar er is ook een verdieping waar gewerkt wordt en die ruimte beidt aan startende bedrijfjes. “Ich habe drei Wohnzimmer” vertelt Wolfgang een van de oudere bewoners. Hij heeft zijn eigen huiskamer in zijn kleine appartement, het café beneden en de gemeenschappelijke ruimte op de bovenste verdieping, met grote keuken en ontmoetingsplekken. De appartementen variëren van 35 tot 65 m2 en zijn allemaal rolstoeltoegankelijk. Ook zijn er een aantal woongroepen waar bewoners de beschikking hebben over studio’s van 16 tot 20 m2 met gemeenschappelijke ruimten. Wohnen mit Alt und Jung is een vereniging die sinds 1994 bestaat en sinds 10 jaar een woongemeenschap vormt in het Meergeneratiehuis in Keulen in het stadsdeel Neu Ehrenfeld. De bewoners die we spreken zijn trots en tevreden over hun woning en woonomgeving. Dicht bij het openbaar vervoer naar het centrum van Keulen, veel groen om het gebouw en vanaf het balkon zicht op de Dom en nog zes andere kerken. De 26 volwassenen en 12 kinderen vormen een
actieve gemeenschap. Er wordt regelmatig samen gegeten, in de tuin gewerkt, samen tv gekeken, spelletjes gedaan, gekookt en feest gevierd. Voor een deel gepland, voor een deel spontaan. De woningen zijn alle huurwoningen van de woningcorporatie Die Ehrenfelder. De bewoners hebben zeggenschap over wie de nieuwe huurder wordt als een woning vrij komt. Er wordt een leeftijdsverdeling aangehouden van een derde onder de 40, een derde tussen de 40 en de 60 en een derde ouder. In de praktijk heeft dat als gevolg dat nieuwe ouderen eigenlijk niet meer in aanmerking komen voor een vrijkomende plaats omdat het quotum ouderen zich al vanzelf vult met de mensen die er al wonen (en ouder worden). Extra aandacht besteed aan toegankelijkheid Het nieuwbouwcomplex bestaat uit 30 woningen en is in 2006 opgeleverd. De woningen variëren in grootte van 50 m² tot 92 m². Het zijn zelfstandige woningen met eigen keuken, badkamer en terras of balkon. Er is extra aandacht besteed aan toegankelijkheid; het gebouw en de woningen zijn rolstoeltoegankelijk. In het complex zijn twee liften. Gemeenschappelijk hebben de bewoners van WAJ een grote ontmoetingsruimte met kookgelegenheid op de begane grond en een hobbyruimte en een sport- en fitnessruimte voor alle leeftijden in de kelder. Er is een wasruimte en er zijn twee aparte ruimtes waar je je was te drogen kunt hangen. Ook is er een fietsenberging met innovatieve fietscaroussel. In de gemeenschappelijke tuin is een grote kinderspeelplaats. Op de begane grond is naast de ontmoetingsruimte een kleinschalige groepswoning waar professionele zorg geleverd wordt aan mensen die redelijk zware somatische zorg nodig hebben zijn. Deze woning biedt plaats aan zeven personen. Een privé eenheid in deze groepswoning bestaat uit een woonslaapkamer van 21 m² met een eigen douche en terras. De wooneenheden komen uit op een gemeenschappelijke ruimte met keuken, kantoor en therapeutische badkamer. De bewoners kunnen hun dag doorbrengen in de ontmoetingsruimte, maar ook in hun eigen kamer. Ze zijn zoveel mogelijk betrokken bij de normale dagelijkse, huishoudelijke taken. De thuiszorgorganisatie Zu Huss, die de zorg levert, hecht er veel waarde aan dat bewoners zoveel mogelijk hun zelfstandigheid behouden en benadrukt de autonome positie van de bewoners. Er is 24 uur per dag zorg aanwezig maar de groepswoning is geen zorginstelling. Het is de woning van de bewoners. Er is niet veel interactie tussen de groepswoning en de woongemeenschap. Wel hebben een aantal bewoners van de woongemeenschap een alarmverbinding met de woongroep. Noodzaak van innovatieve woonvormen In de gemeenschappelijke ruimte van Wonen mit Alt und Jung vertelt Aurelia Vietzen van het Landesbüro Innovatieve Wohnformen (NordrheinWestfalen) over de noodzaak van innovatieve
woonvormen. Om langer zelfstandig te wonen is variatie in woonvormen nodig zodat ouderen kunnen kiezen welke vorm bij hen past. Ze onderscheidt gemeenschappelijk wonen, wonen met een zorgpakket, wonen met actieve burenhulp en wonen met gelijkgestemden (begijnhofje, roze woongroep, wonen van migrantengroepen). Noordrijn Westfalen ondersteunt het bureau dat kennis verspreidt, projecten ondersteunt en het netwerk rond innovatief wonen faciliteert. De vereniging Neues Wohnen im Alter is sinds 1985 actief om het gemeenschappelijk wonen van ouderen te bevorderen in de regio Köln. De vereniging werkt samen met het Landesbüro en biedt het een werkplek. Boekenkast voor wijkbewoners Als we aankomen bij de woongemeenschap Ledo, één van de projecten van de Keulse woningcorporatie GAG, zien we meteen op straat een boekenkast staan waar alle wijkbewoners boeken uit kunnen lenen en ruilen. Dat geeft een gastvrije indruk. De woongemeenschap heeft 66 woningen en bestaat sinds 2009. Dertien van de negentig bewoners gebruiken een rolstoel. Achttien bewoners hebben MS en wonen hier zelfstandig. De oudste bewoonster is halverwege de tachtig jaar en de jongste bewoner is 6 maanden. De bewoners maken veel gebruik van de gemeenschappelijke ruimte zodat er weinig ruimte is om ook aan anderen te verhuren. Voorwaarde is dat bewoners zelf ook moeten deelnemen als er iets door iemand van buiten georganiseerd wordt. Bewoners die zorg nodig hebben krijgen deze van professionals (ambulante zorg). Daarnaast wordt er gebruik gemaakt van vrijwilligers van de Bundesfreiwilligendienst waar jongeren een sociaal jaar doen. Dit om te voorkomen dat er een te groot beroep op elkaar wordt gedaan. Bewoners onderling verlenen burenhulp, regelen een ritje ergens naartoe en er is een Getränkedienst; zware boodschappen worden voor elkaar meegenomen. Opvallend is de ontspannen wijze waarop het samenleven georganiseerd is. Eerst waren we veel strenger en probeerden alles vooraf te regelen. ‘Jetzt lösen wir die Problemen wenn sie da sein’, zegt een van de bewoonsters. Ze kiezen niet voor betrokkenheid van een moderator zoals in veel andere projecten maar lossen het samen op. Een belangrijke les die ze hebben geleerd is het delen van alle informatie. Communicatie en transparantie zijn de sleutels om iedereen aangesloten te houden. Er is zeker verbinding met de buurt. Er is een prachtige gemeenschappelijke binnentuin die semiopenbaar is. Er is wel een hek maar zonder slot. Op zondag zijn er vaak concerten, er is een theatergroep en een tuinclub. De kinderen van het kinderdagverblijf (een ouderinitiatief) komen op bezoek om te knutselen en is er een taalproject geweest waar de kinderen en de bewoners van LEDO samen optrokken. ‘Op die manier komen de kinderen en hun ouders bij ons binnen wat de binding met de buurt ten goede komt. Zo leer je elkaar kennen. We willen geen eiland zijn’.
Woongroep voor mensen met dementie Goldies vom Grünen Weg zo heet de woongroep voor mensen met dementie die Monica Schneider ons laat zien. Monica ontwikkelde voor GAG meerdere woongroepen voor mensen die zorg nodig hebben. Ze ontwikkelde ook het organisatiemodel en is daarnaast in te huren door de familie om als moderator de processen in en rond de woongroep te ondersteunen. In het complex van een jaar oud heeft een bestaande groep van 8 ouderen met dementie een nieuw onderkomen gevonden. Twee tot drie zorgprofessionals werken er overdag en ‘s nachts is er één zorgverlener aanwezig. In het model van de ‘Selbstverantwortete Wohngemeinschaften für Menschen mit Demenz und Plegebedarf’ vormt de familie of wettelijke vertegenwoordiger gezamenlijk een rechtspersoon en zijn zelf verantwoordelijk voor het reilen en zeilen in de woongroep. Ze huren samen de woongroep van de corporatie. Ze kiezen zelf nieuwe bewoners en bekostigen eventuele leegstand (die er niet is want er zijn wachtlijsten). Ze zorgen voor het inkopen van professionele hulp (ambulante plegedienst), voor het regelen van activiteiten zoals zangmiddagen en ergotherapie. Zij kunnen een zorgaanbieder eruit gooien als die niet bevalt en zelfs ook een bewoner als die onoplosbaar disfunctioneert. Dat is gelukkig nog maar één keer voorgekomen maar het is geruststellend om te weten dat ook de rechtspraak hierin meegaat. ‘Dat vraagt natuurlijk veel van de familie. Maar het zorgt wel voor grote betrokkenheid.’ Naast het modereren is Monica ook in te huren om een aantal financiële zaken te verzorgen voor de familie. Ontbijten wanneer je wil, opstaan wanneer je wil Bewoners kunnen ontbijten wanneer ze willen, opstaan wanneer zij willen. Er wordt elke dag vers gekookt en ingekocht en bewoners helpen voor zover mogelijk. Elke bewoners heeft een eigen kamer met badkamer. De meeste bewoners kunnen hier blijven tot het einde. Als er ernstige gedragsproblemen komen of de zorg niet meer verantwoord geleverd kan worden dan moet iemand verhuizen. Maar dat komt eigenlijk nauwelijks voor. De mensen hebben een indicatie voor extramurale zorg. Meer informatie over bijzondere woonvormen >> We sluiten de reis af in Nederland. In de vinexwijk van Nijmegen, in Lent bezoeken we het Eikpunt, een meergeneratie-woonproject. Rondom een prachtige eik die alle bouwactiviteiten heeft overleefd staan de gebouwen van de woongemeenschap. Er wordt nog druk geklust aan de afwerking van de gemeenschappelijke ruimte. En terwijl de leemstuc nog moet drogen treffen de
bewoners al voorbereidingen voor ‘inloopdag gemeenschappelijk wonen’ van de volgende dag. Zo veel mogelijk in zelfbeheer Het Eikpunt bestaat uit 40 huurwoningen en 10 koopwoningen voor in totaal 64 volwassenen en 12 kinderen. De leeftijd loopt van 0 tot 84 jaar. Corporatie Talis heeft de woningen gerealiseerd. Woningbouwvereniging Gelderland (WBVG) regelt de verhuur en maakt het meerjarenonderhoudsplan. Verder doen de bewoners zo veel mogelijk in zelfbeheer. De pijlers onder het project zijn: stilte/bezinning, gemeenschapsvorming, duurzaam/ecologisch en meer generaties. Het idee voor de woongemeenschap is ontstaan in een Nijmeegse meditatiegroep zo’n 12 jaar geleden. Vanaf 2008 kregen de plannen vorm. Een lange adem is wel nodig geweest. In de jaren voorafgaand aan de oplevering van het project is er al veel gedaan aan gemeenschapsvorming. Belangstellenden voor de woongemeenschap draaiden al mee in allerlei werkgroepen en konden stap voor stap dichterbij het punt komen waarop ze zich in konden schrijven als bewoner. Deze laatste stap werd bezegeld door een symbolische steenlegging. Nu het project bewoond is, zal de doorstroming anders gaan maar wel wil men het principe van toetreden zonder een toelatingscommissie maar met goedvinden van alle bewoners in stand houden. Op dit moment is er al een wachtlijst voor het project. Discussiepunten:
Architectuur, bouwwijze, bouwkosten, huurkosten, verschillen tussen Duitsland en Nederland Actieve opstelling van overheid ( Centrale, NRW, Gemeente) en corporaties bij het bevorderen van meergeneratiewonen Zware zorg wordt in de woongroepen door ambulante zorg geleverd; professionaliteit, behandeling toereikend? Wel/niet moderator nodig bij gemeenschappelijk woonprojecten Nähe und distanz; wat doe je als buren wel/niet voor elkaar Verschil in personeelsbezetting bij kleinschalig wonen in Duitsland en Nederland
Foto’s: Daniëlle Harkes Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg i.s.m. HabiPro
Meer informatie
Claudius-Höfe, een meergeneratie-woonproject in Bochum WIR am Phoenixsee een project van de vereniging WIR (Wohnen Innovativ Realisieren) in Dortmund Het Unperfekthaus, een verzamelgebouw voor kunstenaars GenerationenKulthaus, een wooncomplex voor 40 personen van verschillende leeftijden Wohnen mit Alt und Jung, woongemeenschap in het Meergeneratiehuis in Keulen Woongemeenschap Ledo, één van de projecten van de Keulse woningcorporatie GAG Eikpunt, een meergeneratie-woonproject in Nijmegen Verslag Studiereis Meergeneratie wonen in Duitsland (2015) KCWZ-special ‘Gemeenschappelijk wonen over de grens’
