13
Meer stad, minder gebouw
Marcel Vroom - 194 - Titel - Auteur
- 195 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
Meer stad, minder gebouw Vanaf 2010 wordt in Moskou gewerkt aan een compleet nieuw te bouwen innovatiestad, Skolkovo. Om de geëmigreerde Russische geleerden en onder nemers terug te halen, wordt gepoogd een aantrekkelijke omgeving te creëren voor Westerse onderzoekers en entrepreneurs. In het masterplan van Skolkovo staat een stad beschreven met vijf grote onderzoeksfaculteiten voor leidende Russische wetenschappen, met een businesspark, waar 15.000 mensen wonen en werken en alle mogelijke sociale, culturele en technische voorzieningen aanwezig zijn. De toenmalige president Medvedev had een budget van drie miljard dollar voor zien, voldoende om een fine de fleur met internationale sterarchitecten aan zich te binden. Op verzoek van de vicepresident van Skolkovo, belast met de portefeuille Research & Education, is een Nederlands ontwerpteam gevormd, dat zich heeft verdiept in de innovatiecultuur van Skolkovo. Met behulp van workshops en expertmeetings, waarin alle interne en externe steakholders betrokken werden, zijn acht innovatiedoelen van Skolkovo beschreven alsmede de condities die nodig zijn om zie pagina 204______ deze op korte en op lange termijn te realiseren. Deze condities hebben voornamelijk betrekking op sociale en maatschappelijke randvoorwaarden, aangevuld met technologische voorzieningen, die alle aanwezig moeten zijn om mensen aan te zetten tot innovaties. Deze condities zijn uniek voor Skolkovo, omdat de locatie en het programma van deze stad uniek zijn. Kopiëren van Silicon Valley of elke andere innovatiestad is onmogelijk. Vreemd genoeg had geen van de architectenbureaus, qua opdracht verdeeld over de diverse locaties van de Smart City Skolkovo, een plan ontworpen waarin rekening werd gehouden met noodzakelijke condities die mensen aanzetten tot innovaties. Alsof de architectuur zelf voldoende zou zijn om het juiste gedrag van mensen te sturen.
Marcel Vroom
industrieel ontwerper mede-oprichter booosting penningmeester 1988-1995 - 196 - Titel - Auteur
Skolkovo heeft ons bevestigd in de gedachte dat de toekomst van het ontwerpen van de gebouwde omgeving meer moet zijn dat het vormgeven van architectuur. De uitdaging van samenwerkende ontwerpers ligt besloten in het begrijpen van betekenis, context en intelligentie. Daarnaast zullen ontwerpers de relaties tussen sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen en informatie- en communicatie technologie moeten zien te koppelen.
Maatschappelijke én technologische innovaties zullen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn in 2040. Meerstad
Begin 2006 werd een ontwerpproject georganiseerd bij een nieuw te bouwen wijk ten oosten van de stad Groningen. Deze nieuwe stadswijk had inmiddels de naam Meerstad gekregen om reden van een te graven meer op een laag gelegen stuk grond nabij Slochteren. Door de aardgasboringen was de grond al dermate verzakt, - 197 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
dat het graven van een meer aldaar een logisch idee was, om daarnaast te dienen als waterbuffer. Meerstad moet zeker niet verward worden met de Blauwe Stad, die ten noorden van Winschoten ligt en voornamelijk bedoeld was voor vrijstaande woningen aan het water. Meerstad is gelegen tussen de steden Groningen en Slochteren en bedoeld om medio 2025 15.000 bewoners te huisvesten, om de groei van de compacte stad Groningen op te vangen. Inmiddels zijn zowel de Blauwe Stad als Meerstad door de crises in de economie en het vastgoed niet die aansprekende projecten geworden waarmee de Provincie Groningen en de stad Groningen de noordelijke provincie aantrekkelijker wilden maken. Niettemin waren de voor dat doel ontwikkelde gedachten inspirerend genoeg om in dit Booosting essay te worden uitgewerkt.
De uitnodiging
De uitnodiging was afkomstig van Dienst Landelijk Gebied in samenwerking met het Centrum Beeldende Kunst uit Groningen. Men had in totaal tien ontwerpers, architecten en kunstenaars uitgenodigd om hun visie te geven op Meerstad, in reactie op de reeds bestaande landschappelijke en stedenbouwkundige plannen. De uitnodiging lag besloten in de veronderstelling dat een industrieel ontwerper met een nadrukkelijk portfolio van slimme producten (Media-eenheid, telefooncellen, beeldtelefoons, domoticasystemen et cetera) Meerstad zou kunnen verrijken, bijvoorbeeld met het ontwerp van een intelligente lantaarnpaal.
Toekomst zonder nieuwe technologie is onmogelijk
Het initiële masterplan van Meerstad kan als volgt kortweg worden omschreven: • verbindingen tussen land, water en wonen/werken; • migratie van nieuw in oud, van stad in natuur, van toekomst in verleden en van oude gemaakte natuur (inpoldering, landbouw, recreatie, bebossing) naar nieuwe kunstmatige natuur. Bij verdere bestudering van het masterplan kwam nadrukkelijk aan het licht dat een toekomstvisie met betrekking tot nieuwe technologieën ontbrak, zoals een visie op de elektronische snelweg. Juist in een stad die twintig jaar later pas gereed zal zijn. Niet zo verwonderlijk, want uit vergelijkend onderzoek naar stedenbouwkundige plannen van Vinex-locaties bleek dat intelligentie, in de vorm van gebruik maken van informatie- en communicatietechnologieën (ICT), nergens werd benoemd. Formeel staat ICT voor het vakgebied dat zich bezighoudt met informatiesystemen, datacommunicatie en computers. Hieronder valt het ontwikkelen en beheren van systemen, netwerken, databanken en websites. In de context van dit essay staat ICT ook voor internetgerelateerde technologieën en toepassingen, zoals we die kennen en die zich nog zullen ontwikkelen. Ook een kwaliteitsplan, gericht op sociale, maatschappelijke en bestuurlijke ontwikkelingen in de volgende twintig jaar, ontbrak. Mede omdat er geen visie was ontwikkeld met betrekking tot technologische ontwikkelingen is een - 198 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
extra dimensie (ICT) aan het initiële masterplan toegevoegd; een dimensie die verbindend moet zijn voor de overige structuren. Dit gaat dus niet over kabels en stekkers, maar over de interacties die tot stand komen door gebruikmaken van de mogelijkheden van ICT. zie pagina 205______
Wat zou de toekomstvisie kunnen zijn?
“Digital networks are no longer separate from architecture. Unlike cyberspace, which was conceived as a tabula rasa, pervasive computing has to be inscribed into the social and environmental complexity of the existing physical environment. Situated technology may help us manage the protocols, flows, ecologies, and systems that form the basis of valued places” 1 Aan de hand van literatuuronderzoek en interviews met experts is beschreven wat de toekomstvisie zou kunnen zijn voor Meerstad, waarin niet enkel een blauwdruk is geformuleerd met noodzakelijke en realiseerbare infrastructuren voor de korte termijn (zodat in ieder geval gebouwd kon gaan worden), maar vooral met infrastructuren die in de komende twintig jaar een rol gaan spelen. Het resultaat is een dynamisch plan, dat is opgebouwd rond tien thema’s waarin de betekenis zie pagina 205______ van maatschappelijke en technologische innovaties wordt benadrukt. De focus ligt op het jaar 2026, waarin de inzet van informatie- en communicatietechnologie in de moderne stad, in de stad van de toekomst, centraal staat. Meerstad moest in ons ontwerp staan voor maatschappelijke én technologische innovatie. In dit essay staan de bevindingen van dit project uiteraard model voor 99 procent van de gebouwde omgeving.
Van informatie naar invloed
Door de komst van interactieve technologieën, waarin mensen, producten en systemen onderling verbonden zijn en met elkaar communiceren, spreken we over een nieuw paradigma: informatie- en communicatietechnologie is de kern van nieuwe, dynamische informatierijke structuren die reageren op gebruik en belasting, op vraag en aanbod. We bewegen van informatie naar invloed; van informatie naar participatie. Naar betrokkenheid en empowerment. De computer wordt voor meer gebruikt dan om iets op te zoeken of te bestellen op het internet. Door het sturen van beoordelingen, ratings, likes et cetera beïnvloeden we processen en sturen we de nieuwe werkelijkheid. Deze schijnbaar kleine vormen van interacties zullen ook in het groot gaan plaatsvinden.
Samen-wonen
Een stad zal meer zijn dan woningen, gebouwen, wegen en kabels; het middelpunt wordt de maatschappelijke infrastructuur waar de stad omheen is gesmeed. Onze individualiteit en de focus op onze eigen woning zal veranderen in een focus op - 199 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
sociale structuren: clusters van woningen, straten, wijken, buurten. Denk aan gedeeld eigendom van de openbare ruimte, maar ook gedeeld eigendom van goederen en technische infrastructuren, gedeeld belang en verantwoordelijkheid voor een duurzame ontwikkeling van de samenleving. Bewoners zullen elkaar, al naar gelang hun persoonlijke mix van prioriteiten, opzoeken en gaan samenwonen. Clusters van woningen, straten, wijken, buurten zullen herkenbaar worden aan de specifieke mix van keuzes van hun bewoners. Hierop zullen overheden en bedrijven gaan anticiperen, in plaats van dat bewoners zich inpassen in plannen die uitgedacht zijn door projectontwikkelaars, corporaties, stedenbouwkundigen, ingenieursbureaus en ambtenaren.
Voorspellen en interveniëren
De enorme toename van verwachte interactiviteit levert een database aan activiteiten, wensen en doelstellingen; een instrument dat gebruikt kan worden door architecten, planologen, makelaars, projectontwikkelaars, corporaties, overheden en vanzelfsprekende (toekomstige) medebewoners. Door permanent monitoren van de maatschappelijke ontwikkelingen en de visies van de bewoners op de groeiende stad wordt deze output input voor de verdere ontwikkeling van de stad, opdat plannen kunnen worden geoptimaliseerd. Een simpel voor beeld: een weg wordt pas definitief ontworpen en aangelegd als, op basis van mobiliteitspatronen uit voorgaande jaren, het nut, de noodzaak en de verwachte belasting kunnen worden aangetoond. Tussentijds aanpassen van stedenbouwkundige plannen, inclusief het tijdig aanpassen van bestaande wegen, ligt eerder voor de hand, omdat actuele gebruiksgegevens van wegen continu voorhanden zijn.
Daarom kan worden gesteld: werken aan infrastructuren wordt ‘voorspellen en interveniëren’, in plaats van ‘bouwen en onder houden’.
Van een aantal thema’s rond bouwen en infrastructuur, opgeschreven in 2006, geeft de nadere uitwerking een beeld van de richting waar Booosting in 2040 voor staat.
Werken en wonen
Werken en wonen gaan op een nieuwe manier samen, omdat werkgelegenheid naar de wijk terugkeert. Veertig procent van de mensen werkt niet meer op een vaste plek, terwijl de woning van toenemend belang zal zijn als werkplek. De stad wordt in grote mate zelfvoorzienend. De mobiliteit kan hiermee sterk worden teruggedrongen. Er is sprake van verdere verstedelijking: wonen in een rijtjeshuis met tuin is uit; wonen in gestapelde bouw is in. We gaan namelijk meer leven op straat, naar Zuid-Europees model, omdat we veel warmere zomers kennen. Er wordt veel aandacht besteed aan de relatie van de wijk met het gebied eromheen, vooral met het oog op recreatieve voorzieningen, die niet in de wijk, maar wel in de nabije omgeving te vinden zijn. Het gebruik van de auto wordt beperkt; vervoer - 200 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
wordt slechts toegelaten als het groen en schoon is. Het aandeel van openbaar vervoer in de vervoersstroom zal daardoor groeien en op wijkniveau geeft dit een fijnmazig net van busroutes en van efficiënte fietsverbindingen met veilige, geautomatiseerde stallingplaatsen. Nieuwe woningen hebben geen vaste kamerindeling: de woning is geheel open, is flexibel van opzet en heeft één enkele vaste kern. Iedere tien jaar zullen woningen namelijk worden aangepast om mee te kunnen met de sociaal-maatschappelijke en technische ontwikkelingen. De huiselijke activiteiten, zoals koken, schoonmaken en werken, worden als ‘machines’ aangesloten op centrale voorzieningen, opdat routineactiviteiten worden geautomatiseerd, bijvoorbeeld door robotstofzuigers. Er wordt intelligent gebouwd met behulp van ICT-technologie: producties zijn allang gerobotiseerd bij het vervaardigen van elementen en componenten in fabrieken; de bouwplaats gaat geautomatiseerd worden op herhalende activiteiten; robots worden ruimschoots ingezet en laser- en GPS-gestuurde apparatuur worden toegepast voor het inmeten, het aanleggen van de infra structuur en het samenbouwen. De bestaande infrastructuur is inmiddels in BIM modellen gedetecteerd en vastgelegd. De komst van multi sensor-pakketten voor huiscontrole en veiligheid staat centraal bij domotica. Sensoren zijn standaard ingebed in bouwkundige delen van de woningen en kantoren: meer dan tweehonderd milieusamenstellingen en condities worden gemonitord en filters, luchtzuiveraars, ventilatoren en spanningen in structurele gebouwdelen worden automatisch gecontroleerd. Intelligente systemen, op basis van onderling communicerende sensoren en actuatoren, zijn alom aanwezig voor het oplossen en opheffen van imperfecties van regelsystemen. Het inspelen op imperfecties in het gedrag van mensen, met als doel energiebesparing en reductie van uitstoot van schadelijke stoffen, speelt ook een belangrijke rol. Woningen hebben een keur aan beeldschermen, geïntegreerd in alle mogelijke oppervlakken, en meerdere thuiswerkplekken. Woningen zullen geschikt zijn voor medische hulp in huis. Implantaten, sensoren, persoonlijke diagnostische technologieën, tele-visitaties en tele-operaties brengen de gezondheidszorg buiten de ziekenhuizen. ICT is onmisbaar om mensen te informeren over hun gezondheid, om hen zo toegang te geven tot die informatie. Alle communicatienetwerken zijn digitaal, draadloos of van glasvezel en technische systemen worden op afstand bestuurd, bewaakt en bemeten. Mensen onder houden voornamelijk contact in virtual communities. Internetwinkelen, on-line service en onderhoud-op-afstand zijn de belangrijkste commerciële diensten evenals particuliere internethandel en bartering van energie en zelfgeproduceerde producten. - 201 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
Grootschalige agricultuur (mechanical farming) zal bestaan naast kleinschalige agricultuur (urban farming). Inpandige greenspaces die een natuurlijke overgang creëren tussen binnen en buiten en woning-ecospaces zijn voorbeelden van hoe bewoners de vormgeving van hun woning-binnenmilieu’s optimaliseren, ondersteund door ICT. Agricultuur vindt verder plaats in de woningtuin, op het dak van de woning, langs de openbare weg en in de parken. Dit wordt mogelijk gemaakt door technologische ontwikkelingen, zoals kunstmatige voedingsbodem, een mix van groenten- en pluimveeteelt, door biotechnologie geoptimaliseerde planten, waterkweek et cetera. Biologisch afval wordt op buurtniveau verwerkt en de herwonnen biogassen worden lokaal via het gasnet verspreid; ICT zorgt voor efficiënt vervoer, aflevering en afrekening.
Energie en milieu
In het algemeen zal duurzaamheid een leidend maatschappelijk én technologisch thema zijn. Efficiënt gebruik van natuurlijke bronnen, watermanagement en watertechnologie (reiniging, brandstof) zullen onmisbaar zijn voor een duur zame samenleving. Daarnaast zullen brandstofcellen predominante, nieuwe energiebronnen worden, terwijl woningen en bedrijven energieleverancier zijn in plaats van verbruiker. Gezamenlijk vormen de woningen en bedrijven een virtuele energiecentrale, voornamelijk als gevolg van inzet van zonnepanelen. Microgrids - kleine, lokale netwerken die zonne- en windenergie in het elektriciteitsnetwerk integreren produceren meer dan vijftig procent van de elektriciteit, die met behulp van online marktplaatsen geautomatiseerd wordt verhandeld, zonder tussenkomst van personen. ICT is de motor achter deze energiemanagement- en handelssystemen. Drijvende woningen zijn in staat zich permanent te oriënteren op de zon om zo de energieopbrengst te maximaliseren. Behalve energieopwekking zullen recycling, hergebruik en energieterugwinning standaard technologieën zijn om energie en grondstoffen te besparen.
2013
Met de kennis van nu is het internet dat mensen verbindt net zo omvangrijk als het internet dat producten en apparaten onderling verbindt. Sterker nog, de groei van het Internet of things haalt met een hoog tempo het internet of humans in. Smart Cities zijn anno 2013 niet meer weg te denken uit city marketing, internationale congressen en samenwerkingsprojecten, studies en plannen. Daarnaast proberen andere steden een meer menselijke visie te ontwikkelen op basis van Living Labs, waarin de leefbaarheid op hetzelfde niveau wordt beoordeeld als de technische infrastructuur. Inmiddels is er ook veel aandacht in de media voor ‘delen’ en voor ‘toegang’ (als alternatief voor ‘bezitten’), open source hard- en software, voor de door bewoners opgerichte energiecorporaties die hun zelf opgewekte energie onderling verhandelen of zelfs plannen hebben om bestaande energienetten - 202 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
over te nemen, voor het zelf verbouwen van groenten en fruit in de stedelijke omgeving, voor de onderlinge handel in goederen en zelfgemaakte producten, voor het nieuwe werken, streaming muziekdiensten, crowd funding et cetera. Kenmerk van deze omslag is het internationale karakter, het gebruik van internet om te delen en te beïnvloeden en de snelheid waarmee de democratisering van maatschappij en technologie zich ontwikkelt.
In dit verband spreken we ook wel van singularity, waarvan het kenmerk is dat we pas aan het begin zitten van een razendsnelle ontwikkeling waarin de evoluties van maatschappij en technologie hand-in-hand gaan.
Zelfs anno 2013 lijkt 2040 nog ver weg. Als we ons realiseren welke revoluties internet (nog geen twintig jaar oud) al gebracht heeft en welke revoluties ons nog te wachten staan op het terrein van bijvoorbeeld de nano- en biotechnologie (zoals de quantified self)3, kunnen we concluderen dat de gebouwde omgeving nooit af is, dat de samenleving nog dynamischer zal zijn dan we ons kunnen voorstellen en dat maatschappelijke en technologische veranderingen zullen versnellen.
Booosting 2040
Bij de oprichting van Booosting was industrialisatie van de bouw de leidende metafoor: de evolutie van de techniek van het bouwen als modernistische leidraad. Dit blijft als thema van onderzoek, onderwijs en ontwikkeling interessant, maar tijden veranderen; de sociaal-maatschappelijke en de technologische ontwikkelingen volgen elkaar in rap tempo op. Booosting is toe aan reframing. Door allereerst te kijken naar de interacties en vervolgens de context, wordt voorkomen dat teveel op gebouw- en productniveau naar de toekomst wordt gekeken. We willen immers, als ontwerpers, de gebruiker - de mens - ondersteunen bij het verwezenlijken van zijn doelen. Als we die doelen goed kennen, kunnen wij de producten, gebouwen, steden en strategieën ontwerpen die het gewenste effect bereiken en die het meest betekenisvol zijn. V V
1 Bron: Wikipedia 2 Digital Ground: Architecture, Pervasive Computing, and Environmental Knowing; Malcolm McCullough; MIT Press (MA); 2004
3 Quantified Self staat voor het gekwantificeerde zelf. Het is een beweging om technologie te laten
integreren op aspecten van het dagelijks leven in termen van inputs. Zo kunnen deze inputs gedreven worden door gemoedstoestanden (stemmingen) of prestaties (geestelijke en lichamelijke). Dergelijke zelfcontrole, die draagbare sensoren en computers combineert, is ook wel bekend als lifelogging of sousveillance. Het gemeenschappelijke doel van dergelijke zelfcontrole software valt veelal samen met het informeren en verbeteren van het dagelijks functioneren. Gebruikers van zelfcontrole software kunnen hierdoor meer informatie over zichzelf en anderen verkrijgen. Hierdoor leert men zowel van zichzelf als van anderen. (bron: Wikipedia) - 203 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
Vier technische infrastructuren: drie lagen van Meerstad +
de extra ICT laag, die verbindend is voor de overige structuren - © 2006 mvavd
< Visualisering van acht innovatiedoelen in drie dimensies voor Skolkovo - © 2011 mvavd+KVD
< Samenhang tussen drie condities voor het innovatieecosysteem van Skolkovo - © 2011 mvavd+KVD
Tien thema’s voor Meerstad, waarin de betekenis van
maatschappelijke en technologische innovatie wordt benadrukt - © 2006 mvavd - 204 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
- 205 - Meer stad, minder gebouw - Marcel Vroom
