Meebewegen met de natuur – Naar een rijke en gezonde EemsDollard In Einklang mit der Natur – Hin zu einem gesunden und fruchtbaren Ems-DollartGebiet
versie december 2010 version dezember 2010
Meebewegen met de natuur – naar een rijke en gezonde EemsDollard
versie december 2010
COALITIE WADDEN NATUURLIJK WORDT GEVORMD DOOR:
Stichting WAD
Inhoudsopgave Een streefbeeld voor 2030
4
1. De EemsDollard – een ziek systeem
6
2. Een dringend appèl
8
3. Herontwikkelen van de EemsDollard – basis voor gezonde en rijke natuurwaarden
9
4. Een gezond en rijk systeem inspireert tot duurzaam ondernemen
11
5. Een gezonde en rijke EemsDollard voor natuurlijke veiligheid
13
6. Tien elementen voor een gezonde en rijke EemsDollard
14
7. Oproep tot duurzaam beheer van alle waarden in de EemsDollard
15
Colofon
15
versie december 2010
Een streefbeeld voor 2030 De EemsDollard – een uniek, natuurlijk, rijk en gezond gebied. Het loopt van de van de monding van de Eems boven de waddeneilanden in de Noordzee tot ver stroomopwaarts in Duitsland. Aan de flanken vinden we de begrenzing in de wantijen onder de Rottums en onder Borkum. Duizenden ganzen strijken jaarlijks neer op de kwelders. Tientallen andere vogelsoorten rusten er. Dat doen ze ook op de brede dijken en nieuwe eilandjes langs de kust in de Eemsmond. Op de zandplaten liggen zeehonden, bruinvissen zwemmen in de monding en in de lucht vliegt een zeearend.
Afhankelijk van het seizoen en het getij, ontmoeten het zoete en zoute water elkaar ergens in de Eems en de Dollard. Een ontmoeting die leidt tot gebieden met brak water, en die zijn zeldzaam. De dynamiek in het zoet-zoutgehalte van het water levert uitzonderlijk rijke flora en fauna op. Er komen dieren en planten voor, die alleen daar kunnen leven. Neem planten als spiraal- en snavelruppia, zilte waterranonkel, zeekraal en zeeaster. Brak water is zeer voedselrijk, waar specifieke soorten van profiteren. Garnalen eten het zoöplankton, vissen eten de garnalen en vogels de vissen. De stekelbaars, liefhebber van zoet en zoutwater, is een belangrijke voedselbron voor lepelaars. Die stekelbaars leeft in diverse natuurlijke en veilige zoet-zout overgangen langs de Nederlandse en Duitse kust.
De Eems stroomt in haar natuurlijke tempo vrij af naar de Noordzee. Het schone water meandert door het Duitse landschap. In de rivier liggen zand- en slikbanken, hier en daar een eilandje. Duizenden vogels en vissen vinden er hun plek. En bij de monding van de Westerwoldse Aa zweeft een zeldzame grauwe kiekendief boven het wuivende riet in de wind. Het schone water uit het achterland voedt vanuit verschillende riviertjes het brakwatersysteem van de Dollard.
4 versie december 2010
De getijdenwerking zorgt voor een prachtig en dynamisch geulenstelsel, dat moeiteloos meebeweegt met de zeespiegel. Natuurlijke drempels in de geulen remmen de stroming. De rustiger aftakkingen van de geulen in de Dollard, de prielen, zijn in gebruik door tal van zeevissen als kinderkamer. Soorten als spiering en fint paaien er graag. In de Bocht van Watum treffen we ansjovis en haring aan.
Zo zou de EemsDollard er in 2030 uit kunnen zien. Rijk aan natuur, gezond, goed beheerd en op een duurzame manier in gebruik door de mens.
5 versie december 2010
1. De EemsDollard – een ziek systeem Het streefbeeld voor een rijke en gezonde EemsDollard is mooi, de werkelijkheid anno 2010 is radicaal anders. De EemsDollard is namelijk ziek, behoorlijk ziek zelfs. Een nadere diagnose laat zien dat verschillende onderdelen verzwakt zijn. Bovendien heeft het gebied op veel plekken haar natuurlijke dynamiek verloren.
De rivier de Eems is haar natuurlijke loop en dynamiek kwijt De rivier de Eems is anno 2010 een nagenoeg levenloze, rechte stroom. In de vorige eeuw heeft ze tot aan de Dollard door kanalisatie honderd kilometer aan lengte verloren. Dijken en sluizen snoeren de rivier in. De natuurlijke seizoensdynamiek, met hoge waterstanden in de winters en lage waterstanden in zomer, wordt met enige regelmaat doorbroken als er een schip van de werf in Papenburg naar de Noordzee vaart. Het sluiten van het Sperrwerk bij Gandersum leidt tot onnatuurlijke hoge waterstanden bovenstrooms. Ook wordt er soms extra zout water de Eems ingepompt om de rivier op diepte te krijgen. De waterkwaliteit krijgt daarmee een forse dreun. De onnatuurlijke situatie die zo ontstaat rond het gebruik van het Sperrwerk, is voor veel planten, vissen en dieren ongezond. Sommigen sterven.
De eb- en vloedgeulen zijn omgedraaid, verdiept en verkleind Plaatselijk zijn de oorspronkelijke eb- en vloedgeulen omgedraaid. Vloeddrempels zijn uit de geulen gehaald en de geul van Emden naar de Noordzee is uitgediept en wordt continu gebaggerd. Met elk getij stroomt het zeewater met toegenomen kracht het estuarium in en uit. Het water stroomt te snel, zand en vooral slib krijgen niet de kans in alle rust op natuurlijke plekken te bezinken en komen veelal op de verkeerde plekken terecht. Het fijnvertakte geulen- en prielenstelsel in de Dollard is aan het dichtslibben en in de Eems zijn nevengeulen, zoals de Bocht van Watum, in sterk tempo aan het verondiepen. Nieuwe verdiepingen van door de scheepvaart gebruikte geulen, zorgen voor verdere verzwakking. Verder zijn de effecten van zeespiegelstijging in een estuarium groter dan elders langs de kust. Veiligheid voor Nederlanders en Duitsers in de regio is een voornaam maatschappelijk thema.
Het verschil tussen hoog- en laagwater is vergroot
6 versie december 2010
Het baggerwerk in de Eems heeft grote invloed op het getijdenregime. Het hoogteverschil tussen hoogwater en laagwater - de getijslag - is onnatuurlijk snel toegenomen. Op sommige plekken in de Dollard is die getijslag 75 centimeter hoger dan 100 jaar geleden, stroomopwaarts in de Eems is dat de afgelopen eeuw 2 meter
opgelopen (van een gemiddelde getijslag van 1,4 meter naar 3,5 meter). Dit verschil zal door de zeespiegelrijzing en de naar verwachting hogere rivierafvoeren verder toenemen.
De slibhuishouding is in de war – een levenloze rivier Het grootste knelpunt vormt de verstoorde slibhuishouding. De troebelheid van het water – vooral tussen Emden en Leer – is sterk toegenomen. Dat komt onder meer door het voortdurend baggeren (3,5 megaton drooggewicht sediment op jaarbasis), waardoor de Eems dieper wordt gehouden dan ze van nature is. Dat leidt tot een toename van de getij-asymmetrie met als gevolg dat de concentratie van zwevend slib in het water is toegenomen. Dat zwevende slib bevat veel organische stoffen. Bij het afbreken van die stoffen door bacteriën is veel zuurstof nodig. Dat verdwijnt uit het water en is niet meer beschikbaar voor de waterdieren. De toegenomen troebelheid beperkt ook de primaire productie van algen. Het hele voedselweb raakt als het ware uitgehongerd. Zichtjagende vissen vinden geen voedsel meer. En het dichtslibben van geulen- en prielen met onnatuurlijke hoeveelheden slib, tast het leefgebied van garnalen, krabben en vissen aan. Een groot deel van het natuurlijke leven is al verdwenen.
7 versie december 2010
2. Een dringend appèl De natuur(waarden) in EemsDollard zijn de afgelopen decennia achteruit gegaan. De natuurorganisaties die betrokken zijn bij het gebied, zijn verenigd in de Coalitie Wadden Natuurlijk: Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Vogelbescherming, Waddenvereniging, Stichting Het Groninger Landschap, Landschap Noord-Holland, It Fryske Gea en Stichting Wad. Het is onze maatschappelijke verantwoordelijkheid om natuur te behouden, te ontwikkelen en te beheren. De magere kwaliteit van de natuur en de aanspraken op het gebied uit de samenleving vragen om een fundamentele aanpak. Om een rijke en gezonde EemsDollard met overvloedige natuur te realiseren, is het een vereiste haar basiskenmerken duurzaam te herstellen. De natuurorganisaties pleiten voor het maken van een herstel- en ontwikkelprogramma dat zich richt op het gezond krijgen van het systeem. Wij willen dat uiteraard voor de natuur. We zijn er echter van overtuigd dat een gezonde EemsDollard ook bijdraagt aan duurzame economische activiteiten en de veiligheid van de bewoners achter de dijken. Het gezond krijgen van het systeem is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Wij richten ons daarvoor op samenwerking met het Nederlandse en Duitse bedrijfsleven, Duitse natuur- en milieuorganisaties en met de overheden aan beide kanten van de grens. De horizon voor het herstelprogramma ligt in 2030.
8 versie december 2010
3. Herontwikkelen van de EemsDollard - basis voor gezonde en rijke natuurwaarden Er zijn twee belangrijke aspecten aan het systeem die op de lange termijn om herstel vragen 1. De hydrologie, dus alles wat met water te maken heeft en 2. De morfologie, dus alles wat met zand en slib te maken heeft. Uiteraard spelen klimaatveranderingen mee. Herstellen of herontwikkelen van hydrologische kenmerken betekent dat:
de natuurlijke getijdenwerking terug is – vloed- en ebgeulen reguleren de in- en uitstroom van zeewater op natuurlijke wijze
de lichtdoorlatendheid van het water goed is en passend bij wisselende zoetzoutgehaltes in een estuariën systeem
het zuurstofgehalte hoog genoeg is om leven in de EemsDollard het hele jaar mogelijk te maken
de waterkwaliteit zodanig is dat planten en dieren die in een estuariën systeem thuishoren er ook daadwerkelijk zijn
er veilige en natuurlijke zoet-zoutovergangen zijn in de EemsDollard die er voor zorgen dat levende organismen en voedsel vrij in en uit kunnen stromen
Herstellen of herontwikkelen van morfologische kenmerken betekent dat:
er weer een fijn vertakt geulen- en prielenstelsel ontstaat in de Dollard en een tweegeulenstelsel in de Eems
eb en vloed via eb- en vloedgeulen gaan, waarbij de stroomsnelheid door getij, wind en natuurlijke drempels wordt bepaald
het slibgehalte van het water in het hele systeem gebaseerd is op natuurlijke processen van in- en uitstroom van zoutwater van zee en van zoetwater uit de verschillende rivieren en beken
de Eems stroomopwaarts van Emden haar natuurlijke lengte, eilandjes, uiterwaarden en meanders terugkrijgt
kwelders kunnen groeien, en dat waar mogelijk nieuwe eilandjes komen. Met andere woorden, de hele kustlijn bestaat uit een brede waterkering die slib invangt en werkt als golfdemper voor een stijgende zeespiegel
9 versie december 2010
Herontwikkeling van hydrologie en morfologie leidt tot een gezond en dynamisch ecosysteem dat de kans vergroot dat natuurwaarden behouden blijven en zich kunnen ontwikkelen. Het gaat dan onder andere over een grote variatie aan gezonde biotopen of leefgebieden voor alle levende soorten. We zien zeegrasvelden, mosselbanken en oesterbanken met hun specifieke leefgemeenschappen. Er komen minimaal 10 soorten trekvissen voor. Dan zijn er natuurlijke variaties in zoutgehaltes die een bijzondere basis zijn voor het ontstaan en het verplaatsen van algen. Er is dan sprake van sterke en gevarieerde kwelders met ruimte voor diverse planten en dieren. Alle levende organismen die thuishoren in een estuariën systeem van de 21e eeuw, kunnen terugkeren, nieuwe soorten kunnen er hun plek vinden. Als dat zo is, dan is sprake van een gezonde en rijke EemsDollard met een grote natuurlijke variatie aan natuurwaarden.
10 versie december 2010
4. Een gezond en rijk systeem inspireert tot duurzaam ondernemen Een herstelde en rijke EemsDollard is de basis voor het behouden en ontwikkelen van natuurwaarden. Natuurbeheerders hebben gezond water en een natuurlijk morfologie nodig om die natuurwaarden te kunnen beheren. Tegelijkertijd is er volop bedrijvigheid, die ook gebruik maakt van de (natuurlijke) kenmerken van het systeem. Energieproductie in de Eemshaven, industrie in Delfzijl, auto-overslag en scheepsbouw in de haven van Emden, scheepsbouw op de Meyer-werf in Papenburg: allen hebben de EemsDollard nodig om grondstoffen aan te voeren en producten te vervoeren. Ook gebruiken ze het water om productieprocessen te koelen en afvalstoffen in kwijt te kunnen. Die bedrijvigheid draagt bij aan de regionale werkgelegenheid en leefbaarheid en geeft economische waarde aan en winst in de EemsDollard. Economie en ecologie kunnen samengaan. De uitdaging is om het bedrijfsleven, de overheden én de natuur- en milieusector aan weeszijden van de grens te verbinden in een gezamenlijk streven naar ecologische en economische versterking van de EemsDollard-regio. Deze uitdaging geeft voor het bedrijfsleven invulling aan de principes van duurzaam ondernemen. Duurzaam ondernemen betekent voor de regio: denken vanuit de kansen die een gezond EemsDollardsysteem biedt. Vanuit die gedachte liggen in de Eems-Dollard geen diepzeehavens, maar waddenhavens. Immers, varen van en naar de havens in een gezond getijdengebied betekent rekening houden met de gebiedseigen morfologie. Duurzame ontwikkeling betekent onder meer dat we gaan nadenken over ‘’anders varen’’. Is het mogelijk om met kleinere en minder diepgaande schepen te varen? Is het mogelijk te werken met een kunstmatig eiland op zee waar overslag van grondstoffen en producten kan plaatsvinden? Wat is er nodig om de stroomsnelheid uit eb en vloed te halen? En waarom zouden we innovatieve wetenschappers niet vragen ons te helpen bij het nadenken over en vormgeven van dat anders varen? Wie zo durft te denken en te kijken ziet dat een gezonde EemsDollard kan leiden tot een uniek duurzaam havenconcept (Eems Sustainable Seaports), dat wereldwijd bewondering en navolging oogst. Stelt u eens voor - de natuurorganisatie, het bedrijfsleven en de overheid ontwikkelen samen dat nieuwe concept? En waarom niet, 11 versie december 2010
innovatie past immers bij de regio. De Eemshaven ontwikkelt zich als één van de innovatieve hotspots op het terrein van duurzame energie. Tal van bedrijven in het estuarium zijn vooraanstaand en behoren wereldwijd tot de kopgroep van duurzaam ondernemen. Bedrijven hebben baat bij duurzaam ondernemen. Een herstel- en ontwikkelprogramma, omarmd door het bedrijfsleven, zal de reputatie van de ondernemingen ten goede komen. Een duurzaam imago creëert immers goodwill bij het publiek en maakt het bedrijf en de regio aantrekkelijker voor getalenteerde medewerkers. De natuur van de regio is voor hoogopgeleide werkers de belangrijkste vestigingsfactor. En stel je eens voor wat je met al dat geld kunt doen dat je niet meer aan voortdurend baggeren hoeft uit te geven? Een gezonde en rijke EemsDollard zal in de nabije toekomst de concurrentiepositie van de regio kunnen verbeteren en daarmee duurzame economische waarden toevoegen. Een geweldige kans: waarde creëren door mee te bewegen met de natuur.
12 versie december 2010
5. Een gezonde en rijke EemsDollard voor natuurlijke veiligheid Een EemsDollard die ruimte krijgt om zich aan te passen aan de verwachte zeespiegelrijzing en de klimaatverandering - dat vraagt erom méé te bewegen met de natuur, in plaats van er tegenin. Wij zien wel kansen in het idee van brede dijken. Dijken die samen met een brede zone aan kwelders, schelpdierbanken en eilandjes een buffer vormen en fungeren als remmers van golfoploop bij stormen. Maar ook als slibinvang, waardoor de zone automatisch meegroeit met de rijzende zeespiegel. Wie weet levert het brede dijkenconcept goede kansen voor zilte teelt en mooie arrangementen voor wonen en recreëren. Ook de bovenstroomse Eems en de Westerwoldse Aa hebben ruimte nodig. Voor onze rivierdijken klinkt inmiddels alom dat grotere gemalen en hogere dijken de soms te grote watertoevoer lang niet altijd aankunnen. Brede dijken die veiligheid garanderen, maar ook ruimte bieden voor recreatie en andere vormen van ondernemerschap. En het hermeanderen van de rivier, inclusief het herstellen van vroegere zijarmen, leidt tot ruimte en nieuwe natuurwaarden en economische waarden. We hoeven alleen maar te kijken naar de Gelderse Poort. Om dit voor elkaar te krijgen hebben we de Nederlandse en Duitse overheden hard nodig. We nodigen hen van harte uit met ons mee te denken.
13 versie december 2010
6. Tien elementen voor een rijke en gezonde EemsDollard In de inleiding van deze visie is een streefbeeld voor een gezonde en rijke EemsDollard neergezet. Om daar te komen zijn in de komende 20 jaar forse ingrepen en acties nodig om ontwikkelkansen voor natuur (en economie) te creëren. Leren door doen is daarin een belangrijk motief. Wij doen graag een aantal suggesties voor zaken die daarvoor nodig zijn:
Het ontwikkelen van het geulen- en prielenstelsel in het hele kombergingsgebied naar een natuurlijke situatie – in de Dollard betekent dat 5 hoofdgeulen met een bijbehorend prielenstelsel, in de hoofdvaargeulen het realiseren van eb- en vloedscharen (natuurlijke drempels)
Het ontwikkelen van open en veilige zoet-zoutverbindingen langs de kust – gemiddeld iedere tien kilometer stroomt er een beek of rivier de zee in
Het ontwikkelen van een meanderende Eems tot een rijke rivier die 100 kilometer langer is dan in 2010
Het realiseren van gezond en zuurstofrijk water dat in het hele gebied de basis is voor gezonde natuurlijke processen
Het herontwikkelen van de vispopulatie tot minstens 10 soorten trekvissen die in een estuariën systeem thuishoren
Langs de hele Nederlandse en Duitse kust ontwikkelen van brede dijken met kwelders en eilandjes – ook brede dijken ontwikkelen langs de Eems en de Westerwoldse Aa
Het ontwikkelen van 300 hectare mossel- en oesterbanken en 100 hectare zeegrasvelden
Het ontwikkelen van een professioneel monitoringsprogramma voor duurzaam natuurbeheer
Het ontwikkelen van het concept van Anders Varen naar Waddenhavens – duurzaam varen, ondieper varen, kleiner varen, hub of terminal op zee waardoor baggeren over 20 jaar niet meer nodig is
Tot slot: het laten onderzoeken wat dit Meebewegen met de Natuur oplevert aan duurzame toegevoegde waarde voor de natuur, de economie en de veiligheid.
14 versie december 2010
7. Oproep tot duurzaam beheer van alle waarden in de EemsDollard Een herstel- en ontwikkelprogramma voor de EemsDollard vraagt om een duurzame aanpak, monitoring van de te nemen maatregelen en een heldere aansturing. Wat het programma oplevert aan bestaande en nieuwe natuurwaarden is een uitdaging die wij graag aannemen. De verbinding met economische waarden en veiligheidswaarden is een uitdaging die overheden, bedrijven en natuurorganisaties gezamenlijk aan zullen moeten gaan. Anders denken, anders met elkaar omgaan, verrassende samenwerkingsverbanden realiseren en het ontwikkelen van integraal en duurzaam beheer met professionele monitoring is hard nodig. Wij zijn er klaar voor.
Colofon “Meebewegen met de Natuur” is de conceptvisie van de Coalitie Wadden Natuurlijk op de EemsDollard Stichting Het Groninger Landschap It Fryske Gea Landschap Noord-Holland Natuurmonumenten Staatsbosbeheer Stichting Wad Vereniging Vogelbescherming Nederland Waddenvereniging Fotografie: S. Puijman Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Klaas Laansma – tel. 06-48082651 Correspondentieadres rondom deze conceptvisie: Het Groninger Landschap t.a.v. Klaas Laansma Postbus 199 9750 AD Haren Tel. 050-3135901
15 versie december 2010
