Medische metaforen: mismatch of magnifieke combinatie?

  Medische metaforen: mismatch         of magnifieke combinatie?     Een  analytisch  en  experimenteel  onderzoek  naar de werking en het effect van metaforen  in medische informatieve teksten   

Masterscriptie                 Docent:    

dr. Esther Pascual Olivé  

 

 

 

 

 

 

Student:    Sanne Plantinga  Studentnummer:  1729144 

Opleiding:  

Communicatie‐ en      Informatiewetenschappen,     Rijksuniversiteit Groningen    

   

   

   

   

   

Adres:   

   

 

 

 

 

E‐mailadres: 

  Datum:   

22 februari 2010   

 

   

Vesperstraat 23  8603 VW Sneek 

 

[email protected] 

  Medische metaforen: mismatch          of magnifieke combinatie?  

  Een  analytisch  en  experimenteel  onderzoek  naar de werking en het effect van metaforen  in medische informatieve teksten     

Masterscriptie                 Docent:    

dr. Esther Pascual Olivé  

 

 

 

 

 

 

Student:    Sanne Plantinga  Studentnummer:  1729144 

Opleiding:  

Communicatie‐ en      Informatiewetenschappen,     Rijksuniversiteit Groningen    

   

   

   

   

   

Adres:   

   

 

 

 

 

E‐mailadres: 

  Datum:   

22 februari 2010   

 

   

Vesperstraat 23  8603 VW Sneek 

 

[email protected] 

Voorwoord      Dat  het  kijken  naar  populaire  ziekenhuisseries  ook  daadwerkelijk  nuttig  kan  zijn,  is  een  opvallende  conclusie die ik na het schrijven van deze scriptie kan trekken. Tijdens het zien van een aflevering van  Grey´s  Anatomy  in  de  zomer  van  2009  werd  namelijk  het  onderwerp  van  mijn  scriptie  geboren.  Hoewel de metafoor die orthopedisch chirurg Callie Torres in de serie gebruikte  ‐ en als een soort  eerbetoon ook in de scriptie te lezen is ‐ voor veel kijkers waarschijnlijk onopvallend bleef, ging er bij  mijzelf meteen een lampje branden. Onderzoek doen naar metaforen in een medische setting leek  me plotsklaps ontzettend interessant. Bovendien zou ik in een dergelijk onderzoek mijn interesse in  de  medische  wereld  én  in  de  theorie  van  conceptuele  integratie  waarmee  ik  het  voorgaande  semester  kennis  had  gemaakt,  op  een  mooie  manier  kunnen  combineren.  Zie  daar  het  geplante  zaadje voor deze scriptie.  Een scriptie schrijven doe je nooit alleen, wordt veelal gezegd. Deze ervaring heb ik nu ook  zelf ondervonden. Het idee voor mijn onderzoek was dan al wel aanwezig, de manier waarop ik dit  uit zou voeren nog niet. Vanaf het beginpunt tot het moment waarop dit voorwoord geschreven is,  heeft  Esther  Pascual  een  centrale  rol  gespeeld.  Als  begeleidster  gaf  ze  me  de  ruimte  om  met  een  eigen  plan  te  komen,  maar  ook  de  sturing,  kennis  en  ideeën  om  dit  plan  op  een  hoger  niveau  te  tillen. De begeleidingsgesprekken verliet ik dan ook steevast met een beter beeld van hoe de scriptie  er uit zou moeten komen te zien. Een betere begeleiding had ik me daarom niet kunnen wensen.  Naast  Esther  Pascual  is  ook  John  Hoeks  van  grote  betekenis  geweest  binnen  de  totstandkoming  van  deze  scriptie.  Het  uitvoeren  van  twee  verschillende  soorten  deelonderzoeken  vroeg ook om twee verschillende methodes, waarbij John Hoeks de uitgelezen begeleider was in de  sturing  van  het  experimentgedeelte  van  de  scriptie.  Ook  hij  liet  me  vrij  in  mijn  eigen  plan,  zonder  ideeën  voor  zich  te  houden  en  mee  te  denken.  Beide  begeleiders  kan  ik  dan  ook  niet  genoeg  bedanken.  Tenslotte  ben  ik  mijn  vrienden  en  familie  dank  verschuldigd,  met  in  het  bijzonder  Erwin  Plantinga en Femma Visser, die me de nodige statistische inzichten verschaften en hun eigen ervaring  in  het  schrijven  van  scripties  ingezet  hebben  om  ook  mijn  scriptie  tot  een  goed  einde  te  brengen.  Daarnaast  heb  ik  meerdere  malen  een  beroep  kunnen  doen  op  andere  vrienden  en  familieleden,  door  pretesten  van  het  experiment  uit  te  voeren  waarvan  de  resultaten  heel  belangrijk  waren.  Als  laatste heeft Luut Peter Nieuwenhuis zijn rol als steun en toeverlaat wederom bewezen, door op de  meest ongebruikelijke tijdstippen mee te denken over mijn scriptie, inspirerende feedback te geven  en  me  op  alle  andere  mogelijke  manieren  te  steunen.  Jullie  hulp  is  voor  mij  ontzettend  waardevol  geweest!      Sanne Plantinga    Sneek, januari 2010 

 

 

Samenvatting      Medische  metaforen  vormen  een  bijzondere  groep  binnen  de  metaforen  met  een  informatieve  en  didactische functie. Ze worden namelijk ingezet om te helpen bepaalde functies van het lichaam en  ziektes uit te leggen aan patiënten en hun omgeving. Omdat het van belang is deze onderwerpen zo  duidelijk mogelijk over te brengen aan de doelgroep en omdat metaforen idealiter een snel inzicht  bieden  in  een  complex  begrip  als  een  ziekte,  komen  medische  metaforen  vaak  voor  binnen  patiëntenfolders  en  informatieve  teksten  op  medische  websites.  Maar  is  dit  wel  terecht?  Zorgen  metaforen daadwerkelijk voor een beter begrip van de werking van het lichaam en van ziektes?    In deze scriptie speelt het zoeken van een antwoord op deze vraag een centrale rol. Alvorens  dit te kunnen doen, wordt eerst in beeld gebracht welke medische metaforen in dergelijke teksten  voorkomen.  Het  blijkt  dat  deze  metaforen  hun  oorsprong  vinden  in  de  metaforische  aard  van  het  menselijk  denken,  en  daarmee  ook  de  algemene  manieren  waarop  er  reeds  over  ziektes  en  het  menselijk  lichaam  wordt  gedacht.  Deze  metaforische  gedachtegang  werd  door  Lakoff  en  Johnson  (1980)  beschreven werd als de conceptuele metaforen die gehanteerd worden. Omdat het lichaam  over  het  algemeen  gezien  wordt  als  een  machine  (conceptuele  metafoor),  wordt  het  niet  vreemd  bevonden  dat  in  een  patiëntenfolder  over  de  werking  van  de  nieren  een  metafoor  met  een  koffiefilter (creatieve metafoor) wordt toegepast. Deze LICHAAM IS EEN MACHINE‐metafoor is echter niet  de  enige  conceptuele  metafoor  die  in  medische  informatieve  teksten  terug  te  vinden  is.  Ook  de  LICHAAM  IS  EEN  COMMUNICATIESYSTEEM‐,  ZIEKTE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐,  ZIEKTE  IS  EEN  AFWIJKENDE  LICHAMELIJKE  ERVARING‐,  ZIEKTE  IS  KRACHT  VAN  BUITENAF‐ en  ZIEKTE  BESTRIJDEN  IS  OORLOG‐metaforen werden  hierin  herkend.  Op  basis  van  deze  manieren  van  denken  over  het  lichaam  en  ziektes,  konden  vele  creatieve metaforen gevormd worden. Deze metaforen zijn ‘nieuw’ en ‘creatief’ in de zin dat ze ‐ in  tegenstelling  tot  conceptuele  metaforen  ‐  op  een  bewuste  manier  gecreëerd  worden.  Om  er  niet  alleen  achter  te  komen  welke  metaforen  dit  dan  zijn,  maar  ook  hoe  deze  werken,  werd  de  conceptuele  metafoortheorie  van  Lakoff  en  Johnson  (1980)  aangevuld  met  de  conceptuele  integratietheorie  van  Fauconnier  en  Turner  (1994).  Deze  laatste  theorie  maakte  het  namelijk  mogelijk  om  de  kwaliteit  van  de  metaforen  te  beoordelen  en  de  gedetailleerde  werking  hiervan  in  kaart te brengen.  Maar is het ook werkelijk verstandig om metaforen te gebruiken om ziektes  en de werking  van  het  lichaam  uit  te  leggen?  En  heeft  de  kwaliteit  van  de  metafoor  nog  invloed  op  het  begrip  hiervan? Uit  een onderzoek onder 51  proefpersonen bleek dat  metaforen geen significant negatief  effect  hadden  op  het  begrip  van  de  werking  van  een  ziekte.  Een  significant  positief  effect  hadden  metaforen  echter  ook  niet.  De  mogelijke  positieve  dan  wel  negatieve  effecten  van  metaforen  op  tekstbegrip  zouden  waarschijnlijk  geneutraliseerd  worden  door  een  factor  die  eerder  door    Badeer  en Hicks (1992), Spiro et al (1989) en Miller (1976) is besproken: metaforen zorgen voor verwarring.  Hierdoor  werd  het  eventuele  positieve  effect  van  een  goed  passende  metafoor  in  de  uitleg  geneutraliseerd.  Daarnaast  zorgde  ook  de  slecht  passende  metafoor  voor  verwarring.  Omdat  deze  metafoor  in  enkele  gevallen  (bewust,  dan  wel  onbewust)  daarom  verworpen  werd,  concentreerde  men  zich  slechts  op  de  juiste  medische  informatie,  waardoor  het  begrip  van  de  ziekte  over  het  algemeen uiteindelijk toch niet verslechterde. Tenslotte bleek uit dit onderzoek dat het uitleggen van  een  ziekte  op  een  zuiver  medische  manier  duidelijk  de  voorkeur  heeft.  Deze  uitkomst,  en  de  conclusie dat metaforen voor verwarring kunnen zorgen, maakt het dan ook dat metaforen binnen  medische informatieve teksten het beste vermeden moeten worden. 

Inhoud    Hoofdstuk 1: Inleiding ..................................................................................................................... 3  Hoofdstuk 2: Metaforen en conceptuele integratie ......................................................................... 6  2.1 Conceptuele metafoortheorie ....................................................................................................... 6  2.1.1 Oorsprong ............................................................................................................................... 7  2.2 Metaforen...................................................................................................................................... 7  2.2.1 Conceptuele metaforen ......................................................................................................... 7  2.2.2 Creatieve metaforen .............................................................................................................. 8  2.2.3 Cognitief effect van metaforen .............................................................................................. 9  2.2.4 Functies van metaforen ........................................................................................................ 10  2.2.5 Medische metaforen ............................................................................................................ 12  2.3 Conceptuele integratie ................................................................................................................ 15  2.3.1 Oorsprong ............................................................................................................................. 15  2.3.2 Werking ................................................................................................................................ 16  2.3.3 ‘Governing principles’ van conceptuele integratie .............................................................. 19  2.3.4 ‘Optimality principles’ van conceptuele integratie .............................................................. 19  2.3.5 Conceptuele integratie in didactische settings .................................................................... 20  Hoofdstuk 3: Metaforen in medische informatieve teksten ........................................................... 21  3.1 Methode ...................................................................................................................................... 21  3.1.1 Vraagstelling ......................................................................................................................... 21  3.1.2 Data ...................................................................................................................................... 21  3.1.3 Structuur analyse .................................................................................................................. 22  3.2 Analyse ........................................................................................................................................ 23  3.2.1 LICHAAM IS EEN MACHINE‐metafoor .......................................................................................... 23  3.2.2 LICHAAM IS EEN COMMUNICATIESYSTEEM‐metafoor ..................................................................... 28  3.2.3 ZIEKTE IS EEN AFGESLOTEN RUIMTE‐metafoor .............................................................................. 34  3.2.4 ZIEKTE IS EEN AFWIJKENDE LICHAMELIJKE ERVARING‐metafoor ........................................................ 39  3.2.5 ZIEKTE IS EEN KRACHT VAN BUITENAF‐metafoor ........................................................................... 42  3.2.6 ZIEKTE BESTRIJDEN IS OORLOG‐metafoor ..................................................................................... 47  3.3 Conclusies .................................................................................................................................... 51  Hoofdstuk 4: Effect metaforen in medische informatieve teksten ................................................. 53  4.1 Methode ...................................................................................................................................... 53  4.1.1 Centrale vraagstelling ........................................................................................................... 53 

1 

 

4.1.2 Opzet experiment ................................................................................................................. 54  4.1.3 Data en vragenlijsten ............................................................................................................ 61  4.2 Resultaten .................................................................................................................................... 63  4.2.1 Kenmerken proefpersonen .................................................................................................. 63  4.2.2 Effect metaforen tekstbegrip ............................................................................................... 64  4.2.3 Retrieval effect ..................................................................................................................... 65  4.2.4 Effect opleidingsniveau op tekstbegrip/retrieval ................................................................. 66  4.2.5 Effect medische kennis op tekstbegrip/retrieval ................................................................. 67  4.2.6 Verband gegeven cijfer en soort uitleg ................................................................................ 68  4.3 Conclusies .................................................................................................................................... 69  Hoofdstuk 5: Discussie .................................................................................................................. 74  5.1 Nieuwe kennis en inzichten ......................................................................................................... 74  5.1.1 Analyse ................................................................................................................................. 74  5.1.2 Experiment ........................................................................................................................... 74  5.2 Reikwijdte onderzoek .................................................................................................................. 75  5.2.1 Analyse ................................................................................................................................. 75  5.2.2 Experiment ........................................................................................................................... 75  5.3 Gebruikte methodes .................................................................................................................... 76  5.3.1 Analyse ................................................................................................................................. 76  5.3.2 Experiment ........................................................................................................................... 77  5.4 Nieuwe onderzoeksvragen .......................................................................................................... 78  5.4.1 Analyse ................................................................................................................................. 78  5.4.2 Experiment ........................................................................................................................... 79  Bijlagen ......................................................................................................................................... 80  Bijlage I: Bronnen medische informatieve teksten ......................................................................... 81  Bijlage II: Materiaal proefpersonen ............................................................................................... 83  Bijlage III: Outputs SPSS resultaten experiment ........................................................................... 107  Bijlage IV: Medische metaforen in musea .................................................................................... 116  Bibliografie   

 

2 

 

 Hoofdstuk 1: Inleiding      Een  gewricht  is  het  ‘scharnier’  tussen  twee  botten.  Het  gladde  kraakbeenoppervlak  zorgt  ervoor  dat  de  botuiteinden  gemakkelijk  over  elkaar  heen glijden. Gewrichtsvloeistof ‘smeert’ het gewricht zodat het soepel beweegt.  (bron: Folder ‐ Jicht   Nederlands Huisartsen Genootschap)   

Metaforen zijn overal. Ze zijn te herkennen in allerlei tekstuele, beeldende of verbale uitingen; of het  nu  gaat  om  nieuwsberichten,  reclameposters,  een  alledaags  gesprek  tussen  twee  buren  of  een  medische  informatieve  tekst  zoals  die  van  het  Nederlands  Huisartsen  Genootschap.  Deze  veelvoorkomendheid  van  metaforen  in  communicatie  dankt  haar  oorsprong  aan  de  onuitputtelijke  manieren waarop er over concepten gedacht kan worden. Denken aan ‐ en daarmee spreken over ‐  een concept in termen van een ander concept, zijn volgens cognitiewetenschappers George Lakoff en  Mark  Johnson  zogenoemde  conceptuele  metaforen  (1980)  die  gehanteerd  worden.  Zo  kan  het  concept  ‘leven’  ervaren  worden  als  een  soort  reis,  zoals  een  ritje  in  de  achtbaan,  een  zware  bergbeklimming of een trein die voorbij dendert: de  LIFE  IS  A  JOURNEY‐metafoor. Dit presenteren van  iets  als  iets  anders  als  resultaat  van  de  manier  waarop  er  over  een  concept  gedacht  wordt,  wordt  door Lakoff en Johnson (1980) beschreven in hun conceptuele metafoortheorie. Hierin stellen ze dat  de  aanwezigheid  van  metaforen  in  onze  taal  iets  zegt  over  de  (metaforische)  manier  waarop  er  gedacht  wordt.  Dit  is  echter  niet  alleen  terug  te  vinden  in  de  alledaagse  communicatie  tussen  mensen  ‐  waarbij  een  metafoor  een  expressieve  functie  heeft  ‐,  maar  ook  in  settings  waarbij  een  metafoor  een  meer  persuasieve,  informatieve  dan  wel  didactische  functie  heeft.  Zo  kan  een  metafoor  in  een  reclameposter  de  (beoogde)  functie  hebben  om  te  overtuigen,  door  een  product  positieve eigenschappen toe te kennen die oorspronkelijk bij een ander concept horen. Een metafoor  die in lesmateriaal voorkomt, heeft daarentegen een hele andere functie, en wel om een onbekend  verschijnsel uit te leggen aan de hand van een welbekend verschijnsel.    

Een  metafoor  die  een  dergelijke  informatieve  en/of  didactische  werking  heeft,  heeft  als 

specifiek optimaal doel een bepaald begrip snel duidelijk te maken; iets wat over het algemeen als  een effectieve methode wordt gezien (o.a. door Fauconnier en Turner [1998], Gibbs [1994]). Het valt  echter te betwijfelen of het toepassen van metaforen werkelijk zo effectief is binnen een bijzonder  genre  in  deze  informatieve  en/of  didactische  setting:  de  medische  informatieve  omgeving.  Verscheidene onderzoekers betogen in hun publicaties namelijk dat metaforen in medische teksten 

3 

 

verwarrend  kunnen  werken  en  daarom  vermeden  moeten  worden.  Of  metaforen  in  medische  informatieve teksten daadwerkelijk voor misvattingen zorgen, of dat ze ‐ net zoals andere metaforen  met  een  informatieve  en/of  didactische  functie  ‐  als  effectief  kunnen  worden  gezien  in  het  overbrengen  van  kennis,  wordt  in  deze  scriptie  onderzocht.  Alvorens  hiermee  te  beginnen,  wordt  eerst  in  kaart  gebracht  welke  metaforen  er  in  medische  informatieve  teksten  voorkomen;  iets  wat  aan  de  hand  van  de  conceptuele  metafoortheorie  en  conceptuele  integratietheorie  [nog  niet  geïntroduceerd]  voor  zover  bekend  niet  eerder  is  onderzocht.    Hierbij  worden  patiëntfolders  en  teksten  die  voorkomen  op  medische  informatieve  websites  onder  de  loep  genomen.  Deze  twee  communicatievormen zijn voor patiënten informatiebronnen bij uitstek om, eventueel na een eerste  gesprek met de huisarts of specialist, meer te weten te komen over de aandoening of kwaal waaraan  ze lijden.    

Daarnaast vindt het tweede deelonderzoek plaats, waarbij onderzocht wordt of het gebruik 

van metaforen daadwerkelijk een effectieve methode te noemen is in het begrip van een bepaalde  aandoening.  In  de  uitvoering  van  dit  onderzoek  wordt  informatie  over  drie  fictieve  ziektes  gemanipuleerd, en wel op het  gebruik en de kwaliteit van de  metafoor. Hierdoor ontstaat er in de  uitleg  van  iedere  fictieve  aandoening  drie  versies,  waarbij  de  metafoor  in  de  eerste  versie  weggelaten is, de metafoor in de tweede versie slecht passend is en de metafoor in de derde versie  goed passend is. Door het tekstbegrip en de gegeven beoordeling van de drie versies te vergelijken,  wordt  geprobeerd  aan  te  tonen  welke  soort  uitleg  het  best  begrepen  en  gewaardeerd  wordt.  De  vraag die binnen deze scriptie centraal staat, bestaat als resultaat van de twee deelonderzoeken dan  ook uit twee delen, en is als volgt te formuleren:     ‘Welke metaforen komen in medische informatieve teksten voor en hoe werken deze? En zijn  metaforen effectief in het begrip van leken wat betreft de werking van ziektes?’    Het antwoord op deze vraag kan een waardevol inzicht opleveren in de manier waarop er effectief  gecommuniceerd kan worden met patiënten; iets wat dan ook als doelstelling van dit onderzoek kan  worden omschreven.   

De  fusie  van  twee  (of  meer)  verschillende  conceptuele  domeinen  om  zo  onder  meer  een 

complex begrip snel duidelijk te maken, wordt conceptuele integratie genoemd. Het toepassen van  metaforen  is  slechts  één  vorm  van  conceptuele  integratie.  Deze  twee  theorieën,  de  conceptuele  integratietheorie  en  de  conceptuele  metafoortheorie,  worden  dan  ook  beide  behandeld  in  het  eerstvolgende  hoofdstuk.  Hierin  worden  de  grondslagen  van  de  theorieën  en  de  meest  belangrijke  en  relevante  onderzoeken  op  dit  gebied  behandeld.  Zo  wordt  er  ingegaan  op  de  achtergrondgeschiedenis van conceptuele metafoortheorie en de theorie van conceptuele integratie,  4 

 

de  functie  en  het  optimale  effect  van  de  toepassing  van  deze  twee  theorieën  en  de  principes  waaraan een adequate integratie of sterke metafoor moet voldoen.    

In  het  derde  hoofdstuk  staat  het  eerste  deelonderzoek  centraal:  de  analyse  van  metaforen 

die  voorkomen  in  medische  informatieve  teksten.  Hierbij  wordt  eerst  de  methode  van  onderzoek  toegelicht. Daarna wordt de analyse aan de hand van drie globale stappen uitgevoerd. Zo wordt eerst  de  conceptuele  metafoor  beschreven  die  ten  grondslag  ligt  aan  de  genoemde  voorbeelden.  Welke  manier  van  denken  over  het  lichaam  en  ziekte  zorgt  ervoor  dat  de  metaforen  in  de  teksten  eenvoudig  geaccepteerd  kunnen  worden  door  de  lezer?  Vervolgens  wordt  er  aan  de  hand  van  de  conceptuele integratietheorie gekeken naar de manier waarop de metafoor werkt. Tenslotte worden  er andere voorbeelden gegeven die vergelijkbaar zijn met de uitvoerig geanalyseerde metafoor. Dit  om  aan  te  geven  dat  deze  metafoor  niet  op  zichzelf  staat,  maar  vele  varianten  kent.  De  analyse  wordt afgesloten door conclusies te formuleren en de voorafgestelde vraagstelling te beantwoorden.    

In het vierde hoofdstuk wordt eerst de manier waarop het experiment, waarin getest wordt 

wat  het  effect  van  de  kwaliteit  van  metaforen  is  op  het  tekstbegrip  van  proefpersonen,  gehouden  wordt besproken. Vervolgens komen de resultaten van dit experiment aan bod. Zijn er verschillen in  tekstbegrip  tussen  de  drie  groepen  proefpersonen?  Hoe  werden  de  verschillende  soorten  uitleg  gewaardeerd?  En  hoe  kunnen  eventuele  verschillen  verklaard  worden?  Ook  dit  hoofdstuk  wordt  afgesloten door de belangrijkste conclusies te formuleren.   

Tenslotte wordt de scriptie in hoofdstuk 5 afgerond, door antwoord te geven op de vragen: 

welk  gat  in  het  vakgebied  is  nu  (voor  een  deel)  opgevuld?  Zijn  in  het  beantwoorden  van  de  twee  hoofdvragen  de  gebruikte  methodes  goede  methodes  geweest?  En  wat  zou  een  logisch  vervolgonderzoek zijn? 

5 

 

Hoofdstuk 2: Metaforen en conceptuele integratie      In dit hoofdstuk worden de meest belangrijke en relevante theorieën op het gebied van metaforen  behandeld. Daarnaast wordt de theorie van conceptuele integratie beschreven. Van beide theorieën  wordt de oorsprong in kaart gebracht, de belangrijkste begrippen behandeld en de functies hiervan  uitgelicht.     “Imagine  your  dad’s  like  a  vintage  car,  okay?  And  his  blood’s  like  gas  flowing  through the fuel lines. The cancer cells are like the gunk that builds up in there.  Once the gunk starts circulating, it can do a lot of damage to the whole engine,  the carburetor, everything. It’s like the engine had already blown a gasket. Even  before all the other damage started.”1   

 

 

 

 

 

 Fragment uit Grey’s Anatomy (seizoen 3, aflevering 8) 

  2.1 Conceptuele metafoortheorie  Zoals  in  de  inleiding  al  gesteld  werd,  zijn  metaforen  overal.  Ze  zijn  met  alledaags  taalgebruik  en  middelen  die  gebruikt  worden  om  mee  te  communiceren  sterk  verweven.  En  dit  is  ook  niet  zo  verwonderlijk,  want  feitelijk  wordt  er  ook  in  metaforen  gedacht,  stellen  cognitiewetenschappers  George  Lakoff    en  Mark  Johnson.  Deze  manier  van  denken  is  echter  zo  basaal  geworden,  dat  metaforen  zelf  niet  meer  als  zodanig  herkend  worden.  Zo  laten  de  uitspraken  “we  hit  a  peak  last  year,  but  it’s  been  downhill  ever  since”’2  en  “he  does  high‐quality  work”3  zien  dat  over  ‘goed’  in  termen  van  ‘omhoog’  gedacht  wordt,  en  over  ‘slecht’  in  termen  van  ‘beneden’.  Ook  wordt  het  ervaren van de toekomst als iets dat in het vooruitzicht ligt bijvoorbeeld als vanzelfsprekend gezien  (“I’m afraid of what’s ahead of us”4), terwijl hier in feite de metafoor  TIJD IS RUIMTE  gehanteerd wordt  (Lakoff en Johnson, 1980: 16).  

                                                             1

  “Stel  je  voor  dat  je  vader  als  een  antieke  auto  is,  oké?  En  zijn  bloed  is  als  brandstof  dat  door  de  brandstofleidingen  gaat.  De  kankercellen  zijn  als  de  smeerboel  dat  zich  daarin  opstapelt.  Wanneer  de  smeerboel eenmaal gaat circuleren, kan het heel wat schade aanrichten in de motor, de carburateur, alles. Het  is alsof de motor al ontploft is. Zelfs voordat alle andere schade begonnen was.”  2  “We bereikten de top vorig jaar, maar sindsdien is het bergafwaarts gegaan”  3  “Hij verricht werk van hoge kwaliteit”  4  “Ik ben bang voor hetgeen voor ons ligt”  6 

 

2.1.1 Oorsprong   2.1.1.1 Aristoteles  Het idee dat er gedacht wordt in metaforen en dat op basis van deze denkwijze metaforen tot uiting  worden  gebracht  in  taalgebruik  en  middelen  die  gebruikt  worden  om  mee  te  communiceren,  is  echter niet iets van alle tijden. In de tijd van Aristoteles ‐ de Griekse filosoof die leefde van 384 tot  322 v.Chr. en zich onder meer bezighield met de leer van retorica ‐ , werden metaforen namelijk nog  gezien als versieringen van een tekst en als een manier van een redenaar of schrijver om indruk te  maken  op  zijn  publiek.  Door  iets  als  iets  anders  te  presenteren,  werd  een  (verbale)  tekst  namelijk  aantrekkelijker  gemaakt.  De  filosoof  zag  metaforen  dan  ook  als  zuiver  talige  verschijnselen,  die  onderdeel konden vormen van een retorisch verhaal.  2.1.1.2 Lakoff en Johnson   Lange tijd werd op die manier over de (talige) aard van metaforen gedacht. Pas in 1980 werd er een  theorie geïntroduceerd waarbij metaforen op een andere manier werden gepresenteerd. Cognitieve  linguïsten George Lakoff en Mark Johnson beschreven in dat jaar in hun werk Metaphors We Live By  de  eerste  expliciete  conceptuele  metafoortheorie,  waarbij  gesteld  werd  dat  metaforen  niet  alleen  linguïstisch  van  aard  zijn,  maar  zeker  ook  cognitief.  Metaforen  komen  niet  uit  het  ‘niets’,  hun  aanwezigheid in taal zegt iets over de manier waarop er gedacht wordt.    

Daarnaast  stellen  Lakoff  en  Johnson  dat  denken  zelfs  gestructureerd  wordt  door 

metaforische  systemen;  de  menselijke  geest  ervaart  de  werkelijkheid  niet  direct,  maar  via  een  (cultureel  bepaald)  conceptueel  systeem  (Lakoff  en  Johnson,  1980:  3).  Dit  is  goed  te  zien  aan  de  manier waarop er over de toekomst gedacht wordt. In de westerse cultuur is de toekomst iets wat  voor  men  ligt,  terwijl  de  toekomst  in  andere  culturen  iets  is  wat  achter  men  ligt.  De  conceptuele  metafoor  TIJD  IS  RUIMTE  is  in  beide  gevallen  dus  wel  hetzelfde,  maar  per  cultuur  anders  bepaald.  Hierbij kan het conceptuele domein  RUIMTE gezien worden als het brondomein; het domein waar de  associaties  vandaan  gehaald  worden.  TIJD  kan  gezien  worden  als  het  doeldomein;  het  domein  waaraan een nieuwe betekenis wordt gegeven. Daarnaast zijn de corresponderende elementen van  beide domeinen de mapping van een metafoor.  

2.2 Metaforen  2.2.1 Conceptuele metaforen  Concepten worden niet zonder reden aan elkaar gekoppeld. Omdat ze belangrijke overeenkomsten  delen,  worden  ze  ‐  veelal  op  een  onbewuste  manier  ‐  met  elkaar  in  verband  gebracht.  De  aanwezigheid van dergelijke conceptuele metaforen is iets wat dan ook te herkennen is in de meest  uiteenlopende  middelen  die  gebruikt  worden  om  met  elkaar  te  communiceren,  waaronder  binnen  politieke debatten. Deze setting is onder meer onderzocht door Alan Cienki (2005), waarbij gekeken  7 

 

werd naar de manifestatie van politiek gezien ‘links‐denken’ (de zogenoemde ‘verzorgende ouder’)  en  ‘rechts‐denken’  (de  ‘strenge  vader’)  in  de  verbale  uitingen  en  gebaren  van  de  Amerikaanse  presidentskandidaten  George  W.  Bush  en  Al  Gore.  Door  de  debatten  tussen  deze  twee  kandidaten  die in 2000 gehouden zijn te analyseren, probeerde Cienki te ontdekken of conceptuele metaforen  die hun oorsprong vinden in een linkse of rechtse politieke voorkeur hierin naar voren kwamen. Dit  bleek  niet  zo  te  zijn;  er  werden  maar  weinig  metaforische  termen  gebruikt  die  een  directe  link  hebben  met  de  politieke  modellen  ‘verzorgende  ouder’  en  ‘strenge  vader’.  Uit  de  metaforische  gebaren die  Bush maakte, kon echter  wel geconcludeerd worden dat hij ook daadwerkelijk op een  politiek  gezien  rechtse  manier  denkt.  Een  kantlijn  die  Cienki  (2005:  7)  hierbij  maakt,  is  dat  de  verschillen  tussen  beide  metaforische  modellen  ervoor  zorgen  dat  de  ‘strenge  vader’‐metafoor  eenvoudiger  tot  uiting  kan  worden  gebracht  dan  de  ‘verzorgende  ouder’‐metafoor  en  daarom  wellicht ook vaker voorkomt in de verbale uitingen en gebaren.     2.2.2 Creatieve metaforen  De  manier  waarop  er  over  bepaalde  concepten  wordt  gedacht,  kan  de  basis  vormen  voor  zogenoemde  ‘nieuwe’  of  ‘creatieve’  metaforen.  Dit  zijn  metaforen  die  ‐  in  tegenstelling  tot  conceptuele  metaforen  ‐  op  een  bewuste  manier  gecreëerd  worden  en  vaak  aansluiten  aan  op  de  manier  waarop  er  reeds  over  een  bepaald  concept  wordt  gedacht.  Zo  wordt  het  niet  vreemd  bevonden  dat  het  lichaam  van  een  kankerpatiënt  in  de  eerder  genoemde  aflevering  van  Grey’s  Anatomy gepresenteerd wordt als een antieke auto (creatieve metafoor), aangezien het menselijke  lichaam over het algemeen al gezien wordt als een machine (conceptuele metafoor).    

Een  dergelijke  nieuwe  metafoor  kan  echter  ook  een  nieuwe  manier  van  denken 

introduceren, waardoor deze metafoor op die manier feitelijk andersom werkt. Wanneer een poëet  bijvoorbeeld schrijft dat een gedicht een wandeling is, probeert hij uit te leggen dat een gedicht een  ongehaaste,  mogelijk  onvoorspelbare  en  doelbewuste  reis  van  de  geest  en  haar  fantasie  is.  Vele  lezers hebben waarschijnlijk nog nooit op die manier over gedichten gedacht en zullen misschien het  lezen  van  gedichten  in  de  toekomst  anders  ‐  op  de  manier  van  de  poëet  ‐  ervaren.  Andere  lezers  zullen de manier waarop de poëet gedichten beschrijft echter meteen herkennen en dit waarderen,  aangezien  de  poëet  hun  diepe  overtuigingen  tot  uiting  brengt  (Gibbs,  2006:  2).  Een  creatieve  metafoor kan dus aansluiten op de manier waarop er reeds over een concept wordt gedacht, maar  ook een nieuwe manier van denken introduceren. Een nieuwe metafoor geeft in ieder geval aan hoe  de zender van deze metafoor over een bepaald concept denkt.   Een  onderzoeker  die  laat  zien  dat  creatieve  metaforen  veelal  conceptueel  van  aard  zijn,  is  Charles  Forceville.  Door  het  analyseren  van  onder  meer  (Nederlandse)  reclames,  bracht  Forceville  namelijk  aan  het  licht  dat  een  metaforische  manier  van  denken  niet  alleen  tot  uiting  komt  in 

8 

 

taalgebruik,  maar  ook  herleid  kan  worden  uit  beeld  en  geluid.  Zo  kunnen  picturale  tekens,  geschreven  tekens,  uitgesproken  tekens,  gebaren,  geluiden,  muziek,  geuren,  voelen  en  tast  metaforisch van aard zijn (Forceville en Urios‐Aparisi, 2009: 4). Omdat metaforen deze verschillende  vormen aan kunnen nemen, spreekt Forceville dan ook van ‘multimodale metaforen’.  2.2.3 Cognitief effect van metaforen  Wat voor (beoogd) cognitief effect kan het toepassen van metaforen nu hebben? Dit is een vraag die  niet  alleen  binnen  deze  scriptie  centraal  staat,  maar  ook  door  cognitiewetenschapper  Gibbs  werd  gesteld. In zijn werk The Poetics of Mind (1994) stelt hij ‐ zoals Lakoff en Johnson dat ook deden ‐ dat  de  menselijke  cognitie  ‘poëtisch’  van  aard  is  en  dat  figuurlijke  verbeelding  ons  helpt  onszelf  en  de  wereld waarin wij leven te begrijpen.    

Om deze theorie kracht bij te zetten, laat Gibbs diverse onderzoeken zien waaruit blijkt dat 

de menselijke cognitie inderdaad ‘poëtisch’ van aard is. In deze experimenten kregen proefpersonen  teksten  voor  zich  waarin  concepten  letterlijk  en  figuurlijk  beschreven  werden.  Uit  de  resultaten  hiervan kon  onder meer  de conclusie  getrokken worden dat metaforische   omschrijvingen van een  concept  even  moeiteloos  begrepen  worden  als  de  letterlijke  beschrijvingen  hiervan.  Over  het  verwerken van metaforen werden namelijk even lang gedaan als over het verwerken van letterlijke  beschrijvingen.  Bovendien  worden  deze  metaforische  beschrijvingen  sneller  verwerkt  wanneer  er  een metafoor aan te pas komt die welbekend is. Over het verwerken van relatief nieuwe metaforen  werd dan wel langer gedaan, maar ook van deze nieuwe metaforen (mits die treffend waren) werd  eenvoudig de figuurlijke betekenis achterhaald (Gibbs, 1994: 100‐104). Daarnaast stelt Gibbs (1994:  133) dat metaforen er voor zorgen dat het gepresenteerde op een visuele manier afgespeeld kunnen  worden  in  onze  gedachten.  Deze  verbeelding  zou  ook  weer  een  positieve  invloed  hebben  op  het  onthouden van informatie; iets wat uit onderzoek van Paivio bleek (1971).   Andere  onderzoekers  laten  zien  dat  het  toepassen  van  metaforen  ook  negatieve  gevolgen  met zich mee kan brengen, en dan binnen medische teksten in het bijzonder. Waaronder Badeer en  Hicks (1992), die fysiologen in hun publicatie verzoeken om de werking van de bloedvaten niet meer  te  vergelijken  met  een  waterval  ‐  iets  wat  een  voorkomende  metafoor  bleek  te  zijn  ‐  omdat  deze  twee  concepten  te  weinig  overeenkomsten  met  elkaar  hebben.  Dit  zou  voor  verwarring  kunnen  zorgen.  Daarnaast  lieten  Spiro  et  al  (1989)  zien  dat  inadequate  metaforen  leiden  tot  misvattingen  onder studenten die medische opleidingen volgen, wat schadelijk zou kunnen zijn in het uitoefenen  van hun beroep. Deze slecht passende metaforen zorgen er namelijk voor dat enkele studenten als  gevolg van deze metafoor zich slechts concentreren op oppervlakkige aspecten van een ziekte en zo  de  onderliggende  oorzaak  daarvan  niet  goed  weten  te  behandelen.  Nog  een  stap  verder  gaat  de  conclusie van Miller (1976), die in zijn artikel stelt dat het toepassen van metaforen ‐ ook wanneer 

9 

 

deze  goed  passend  zijn  ‐  in  didactisch  materiaal  helemaal  vermeden  moet  worden  en  metaforen  alleen  gebruikt  mogen  worden  wanneer  de  schrijver  het  onderwerp  niet  expliciet  of  precies  kan  beschrijven.  Kan  een  onderwerp  in  niet‐metaforische  termen  beschreven  worden,  dan  moet  de  voorkeur aan deze letterlijke omschrijving gegeven worden.   2.2.4 Functies van metaforen  Omdat  metaforen de denkwijze over bepaalde concepten weerspiegelen, is het vanzelfsprekend te  noemen dat metaforen in allerlei settings voorkomen. Op die manier hebben metaforen ook allemaal  een eigen functie.   2.2.4.1 Expressieve functie  Zo worden metaforen toegepast in de alledaagse expressieve communicatie tussen mensen. De drie  redenen achter waarom dit wordt gedaan, worden door Gibbs beschreven. Metaforen zorgen er in  eerste  instantie  voor  dat  gedachten  uitgedrukt  kunnen  worden  die  op  een  letterlijke  manier  heel  moeilijk  beschreven  zouden  kunnen  worden  (de  inexpressibility  hypothesis).  De  uitdrukking  “The  thought  slipped  my  mind  like  a  squirrel  behind  a  tree”5  zou  bijvoorbeeld  moeizaam  in  letterlijke  termen omschreven kunnen worden. Wanneer de metaforische zin namelijk vertaald zou worden in  letterlijke  beschrijvingen,  dan  zou  er  nog  steeds  een  zin  ontstaan  die  in  essentie  metaforisch  is  (bijvoorbeeld “de gedachte ging weg” of “de gedachte ontsnapte me”). Daarnaast kan een metafoor  ervoor  zorgen  dat  informatie  heel  compact  kan  worden  gemaakt  (de  compactness  hypothesis).  Metaforen  bieden  namelijk  de  mogelijkheid  om  veel  informatie  over  te  brengen  in  relatief  weinig  woorden; iets wat met letterlijke beschrijvingen niet lukt. Zo geeft de uitdrukking “My love is like a  blossoming bouquet of roses”6 weer dat liefde een zaligheid is, verfijnd en mooi is ‐ en wellicht een  kort  leven  beschoren  is  ‐,  zonder  veel  woorden  te  gebruiken.  Tenslotte  kan  een  metafoor  de  emotionele  beleving  van  ervaringen  weergeven.  De  uitdrukking  “My  love  is  like  a  blossoming  bouquet of roses” wekt waarschijnlijk verschillende denkbeelden op bij de luisteraar die passen bij de  manier waarop de spreker denkt over het concept liefde en zijn of haar ervaringen met liefde (Gibbs,  1994: 124‐125).   2.2.4.2 Persuasieve functie  Een andere functie die een metafoor kan hebben, is de persuasieve functie.  In  onder  meer  reclame‐uitingen  komt  deze  (beoogde)  functie  naar  voren.  Door conceptuele domeinen aan elkaar te koppelen, krijgt een concept op  die  manier  een  nieuwe  betekenis  en  andere  dimensie.  Een  voorbeeld  van  hoe dit in de praktijk wordt gedaan is te vinden in een reclameboodschap                                                               5 6

 “De gedachte ontglipte me als een eekhoorn achter een boom”   “Mijn liefde is als een bloeiend boeket rozen” 

 

  Figuur 1  Lundmark (2005: 178)  10 

 

van  elektronicabedrijf  Toshiba  (figuur  1).  In  2000  brachten  zij  een  poster  uit  waarbij  Toshiba’s  nieuwste  televisie  gepresenteerd  wordt  als  een  trouwe  vriend  van  de  mens:  de  hond.  Door  de  televisie  op  de  plaats  te  zetten  waar  normaal  gesproken  een  hond  zit,  wordt  er  een  analogisch  verband tussen beide gecreëerd; net  zoals een hond gezelschap biedt en er  altijd voor zijn baas is,  doet ook de televisie dat. Door vervolgens te stellen dat de nieuwe televisie van Toshiba ‘man’s best‐ est friend’ is, wordt ook nog eens gepropageerd dat deze televisie een nog beter gezelschap is dan de  hond  (Lundmark,  2005:  179).  Door  de  metafoor  TELEVISIE  IS  HOND  toe  te  passen,  wordt  dan  ook  het  effect beoogd dat de lezer de televisie dezelfde positieve eigenschappen gaat toekennen die horen  bij het concept HOND, waarmee de reclameboodschap voldoet aan zijn persuasieve functie.    2.2.4.3 Informatieve/didactische functie  Tenslotte  kan  een  metafoor  in  een  omgeving  waarin  geprobeerd  wordt  nieuwe  kennis  over  te  brengen,  ook  een  informatieve  dan  wel  didactische  functie  hebben.  Omdat  een  nieuw  concept  uitgelegd wordt aan de hand van een concept dat al bekend is, kan een metafoor in een dergelijke  setting  een  onbekend  onderwerp  snel  duidelijk  maken.  Zo  wordt  het  menselijk  geheugen  in  het  kinderprogramma  Het  Klokhuis  gepresenteerd  als  een  grote  opslagplaats  waarin  ‘alles  ligt  wat  je  weet’. Er wordt gezegd: ‘als je naar iets op zoek bent, dan gaat je geheugen razendsnel op zoek naar  de plek waar je het hebt neergelegd.’ Ook wordt uitgelegd dat wanneer iets goed onthouden moet  worden, het dan op een plek neergezet moet worden waar het herhaaldelijk tegengekomen wordt.  Door die herhaling wordt de weg er naar toe welbekend en wordt datgene dus ook goed onthouden.  Door de metafoor van de opslagplaats te gebruiken, neemt het onbekende concept (het geheugen)  de  eigenschappen  van  een  dergelijke  plaats  over,  waardoor  de  werking  van  het  geheugen  eenvoudig(er) kan worden begrepen.   Als  resultaat  hiervan  kan  een  metafoor  er  op  die  manier  ook  voor  zorgen  dat  niet‐ metaforische kennis teruggehaald kan worden. Dit wordt door cognitiewetenschapper Gerard Steen  omschreven als het retrieval effect (Steen, 1994). Zo kan de kijker van bovenstaande aflevering van  Het  Klokhuis  terugdenken  aan  een  opslagplaats  wanneer  deze  nadenkt  over  de  werking  van  het  geheugen. Hoewel dit retrieval effect vele onderzoekers enthousiast maakt, twijfelen anderen er aan  of metaforen er ook daadwerkelijk voor zorgen dat informatie beter onthouden wordt. Waaronder  Pearson,  Raphael,  TePaske  en  Hyser  (1981)  die  onderzoek  deden  naar  dit  effect,  en  moesten  concluderen  dat  metaforen  zelf  wel  goed  onthouden  werden,  maar  de  letterlijke  equivalenten  hiervan  niet  ‐  althans,  niet  beter  dan  de  proefpersonen  die  geen  metafoor  hadden  gelezen.  De  meningen wat betreft het inzetten van metaforen die een informatieve dan wel didactische functie  hebben, zijn dus verdeeld. Het retrieval effect zou kunnen optreden, maar volgens Pearson, Raphael,  TePaske en Hyser (1981) slechts voor een gedeelte. Een complex begrip als een ziekte kan eenvoudig 

11 

 

worden  uitgelegd  aan  de  hand  van  een  metafoor,  maar  deze  metafoor  kan  ook  voor  verwarring  zorgen.  Of  het  toepassen  van  metaforen  nu  een  positief  of  negatief  effect  heeft  op  tekstbegrip,  wordt verderop in deze scriptie onderzocht.   2.2.5 Medische metaforen  Een specifiek gebied binnen de informatieve en/of didactische setting beslaat dit eerder genoemde  medische domein. Omdat er vanzelfsprekend ook wat betreft ziektes en de werking van het lichaam  in  termen  van  andere  concepten  wordt  gedacht,  heersen  er  vele  metaforen  binnen  deze  setting.  Omdat  de  medische  setting  tevens  het  gebied  is  dat  binnen  deze  scriptie  centraal  staat,  worden  conceptuele en creatieve metaforen binnen deze setting extra toegelicht.   2.2.5.1 Conceptuele metaforen  Een  voorbeeld  van  de  manier  waarop  er  over  ziektes  wordt  gedacht,  is  de  door  Lakoff  en  Johnson  beschreven  conceptuele  metaforen  GEZONDHEID/LEVEN  IS  OMHOOG  en  ZIEKTE/DOOD  IS  OMLAAG.  Over  gezondheid en leven wordt namelijk in termen van ‘omhoog’ gesproken:    (a) “He's at the peak of health.”7   (b) “Lazarus rose from the dead.”8   (c) “He's in top shape.”9    Over ziekte en dood wordt daarentegen in termen van ‘omlaag’ gedacht:    (a) He came down with the flu.10  (b) His health is declining.11 

 

 

 

 

 

 (Lakoff en Johnson, 1980: 15) 

  Dit ervaren van gezondheid en leven in termen van omhoog en ziekte en dood in termen van omlaag,  vindt  volgens  Lakoff  en  Johnson  zijn  basis  in  fysieke  feitelijkheden:  ‘serieuze  ziektes  dwingen  ons  fysiek om te  gaan liggen.  Wanneer je  dood bent,  ben je fysiek  gezien laag  tot de grond’ (Lakoff en  Johnson, 1980: 15). Hoewel deze conceptuele metaforen een sterk verband hebben met de  GOED  IS  OMHOOG  en  SLECHT  IS  OMLAAG  metaforen  (gezondheid  wordt  namelijk  als  goed  gezien  en  ziekte  als 

slecht),  is  het  toch  aannemelijk  dat  de  fysieke  reden  achter  deze  GEZONDHEID/LEVEN  IS  OMHOOG‐  en 

                                                             7

 “Hij zit op de top van zijn gezondheid.”   “Lazarus stond op van de dood.”  9  “Hij is in topconditie.”  10  “Hij werd geveld door een verkoudheid.”  11  “Zijn gezondheid is aan het verlagen.”  8

12 

 

ZIEKTE/DOOD IS OMLAAG‐metaforen een belangrijk aandeel heeft in de oorsprong hiervan, waardoor ze 

als een aparte soort conceptuele metaforen kunnen worden gezien.   2.2.5.2 Creatieve metaforen  Creatieve metaforen vinden veelal hun basis in de manier waarop over ziekte of over de werking van  het lichaam reeds wordt gedacht (zoals  GEZONDHEID  EN  LEVEN  IS  OMHOOG  en  ZIEKTE  EN  DOOD  IS  OMLAAG).  Toch  is  van  sommige  creatieve  metaforen  lastig  te  achterhalen  of  deze  een  nieuwe  manier  van  denken  introduceert,  of  aansluit  op  een  manier  waarop  er  reeds  wordt  gedacht.  Een  voorbeeld  hiervan komt naar voren in een Franse anti AIDS‐campagne uit 2008 (figuur 2a en 2b).    

                       figuur 2a    

 

 

 

 

 

 

   figuur 2b 

  Hierin  wordt  de  ziekte  AIDS  gepresenteerd  als  een  dierlijke  entiteit,  zodat  er  een  relatie  van  metonymie ontstaat tussen de drager van deze ziekte en de ziekte zelf. Bovendien is er een relatie  van  oorzaak  en  gevolg  in  de  afbeeldingen  te  herkennen;  de  oorzaak  (AIDS)  wordt  als  gevolg  (iets  afschrikwekkends)  gepresenteerd.  Dit  presenteren  van  een  ziekte  als  een  afschrikwekkend  dier  is  echter alleen mogelijk omdat er over het algemeen  over ziekte  wordt gedacht als iets wat ‘eng’ is.  Zou  ziekte  over  het  algemeen  gezien  worden  als  iets  prettigs,  waarbij  het  onveilig  vrijen  met  een  AIDS besmet persoon een positieve ervaring is, dan zou de metafoor met afschrikwekkende dieren  volledig  onlogisch  zijn.  Toch  kan  het  presenteren  van  een  ziekte  als  een  dergelijk  afschrikwekkend  dier ook een nieuwe manier van denken introduceren; AIDS werd dan wel als iets engs gezien, maar  nog  niet  eerder  als  een  eng  dier.  Deze  creatieve  metafoor  kan  dan  ook  worden  gezien  als  een  metafoor  die  zowel  voor  een  gedeelte  aansluit  op  de  manier  waarop  er  reeds  over  ziekte  wordt  gedacht, als een nieuwe manier van denken introduceert ‐ een reden waarvoor de campagne voor  veel commotie zorgde.     

Creatieve metaforen waarin een ziekte of de werking van het lichaam gepresenteerd worden 

aan  de  hand  van  een  ander  concept,  komen  echter  niet  alleen  in  dergelijke  campagnes  voor.  Ze  worden ook veelal gebruikt door patiënten bij het  uitleggen van hun klacht aan de arts. Omdat dit  voor hen zelf vaak een onbekende klacht is ‐ oftewel een gevoel die ze niet kennen ‐ lijkt de manier 

13 

 

bij uitstek om dit onbekende gevoel uit te leggen voor de patiënt daarom veelal het gebruiken van  een metafoor te zijn. Deze ‘voelt alsof’‐metaforen zien we bijvoorbeeld in onderstaande fragmenten,  waarbij  het  voorkomen  ervan  aangeeft  dat  het  toepassen  van  een  ‘medische  metafoor’  door  de  patiënt  als  waardevol  dan  wel  als  noodzakelijk  gezien  wordt.  Zo  legt  een  75‐jarige  patiënt  met  gordelroos (een huidinfectie die gepaard gaat met rode huidplekken en met vocht gevulde blaasjes)  in  het  eerste  fragment  haar  klachten  met  betrekking  tot  haar  ogen  voor  aan  de  bezoekende  weekendarts.  Dit doet ze door te stellen dat:  “Alsof ik zand in mijn ogen had verleden week.”12    Voor de patiënt lijkt het toepassen van deze metafoor de beste  methode  te  zijn  om  het  voor  haar  onbekende  gevoel  dat  hoort  bij  het  lijden  aan  gordelroos  aan  de  weekendarts  duidelijk  te  maken.  Omdat  de  patiënt  dit  gevoel  niet  aan  een  voor  haar  bekende  ziekte  kan  koppelen,  koppelt  ze  dit  daarom  aan  iets  wat  een  vergelijkbaar  gevoel  veroorzaakt en wat wel bekend is: zand in de ogen. Hoewel het gevoel bij gordelroos ontastbaar is,  wordt  dit  gepresenteerd  als  een  tastbaar  iets,  namelijk  zand.  Ook  de  arts  lijkt  een  dergelijke  metafoor  als  manier  om  een  gevoel  duidelijk  te  maken  te  accepteren,  wat  te  horen  is  aan  haar  instemmende reactie.  In  het  tweede  fragment  verduidelijkt  een  patiënt  die  een  zweepslag  heeft  opgelopen  (een  spierscheuring  in  de  kuit  met  een  bloeding  ten  gevolg)  het  gevoel  in  haar  kuit,  door  deze  te  presenteren als een rollende bal binnenin de kuit:  “Het was net alsof er een hele bal van links naar rechts zo door die kuit  heenging.”13    In tegenstelling tot de vorige patiënt, gebruikt deze patiënt een  fictieve situatie om haar  klachten aan de arts uit te leggen. Het  hebben van een bal in de kuit is nou eenmaal niet iets wat echt  voor  zou  kunnen  komen.  Dit  zien  van  een  fictieve  beweging  als  een echte, reële beweging is iets wat eerder beschreven is door Matlock (2004). Zo wordt de fictieve  beweging  in  de  zin  “the  path  swings  along  the  cliff”14  gezien  als  een  echte,  reële  beweging,  terwijl                                                              

12

 Bron: AVRO’s De Centrale Huisartsenpost ‐ http://player.omroep.nl/?aflID=9605950 (18.52 ‐ 19.13 min.)   Bron: AVRO’s De Centrale Huisartsenpost ‐ http://player.omroep.nl/?aflID=8212025 (6.52 – 7.44 min.)   14  “Het pad slingert langs de klif”  13

14 

 

een  pad  in  feite  niet  kan  slingeren.  Op  dezelfde  manier  probeert  de  patiënt  aan  de  hand  van  een  fictieve  beweging  een  reële  situatie  aan  te  duiden.  Hierdoor  blijkt  de  kwaliteit  van  de  metafoor  (waarbij de eigenschappen van de metafoor zo veel mogelijk overeenkomen met de eigenschappen  van  het  lichamelijke  gevoel)  belangrijker  te  zijn  dan  het  gebruiken  van  een  metafoor  die  een  reële  situatie betreft.  Dergelijke  creatieve  metaforen  komen  we  echter  niet  alleen  tegen  binnen  voorlichtingscampagnes  of  in  de  klachtenbeschrijving  van  patiënt  richting  arts,  maar  ook  in  de  informatievoorziening van verstrekkers van medische informatie richting patiënten en hun omgeving.  Deze laatste metaforen worden in beeld gebracht in het volgende hoofdstuk.   

2.3 Conceptuele integratie  Omdat  een  metafoor  gekenmerkt  wordt  door  de  integratie  van  twee  verschillende  conceptuele  domeinen,  kunnen  metaforen  gezien  worden  als  vormen  van  conceptuele  integratie.  Bij  het  toepassen  van  zowel  een  metafoor  als  een  vorm  van  conceptuele  integratie,  worden  er  twee  verschillende  conceptuele  domeinen  met  elkaar  geïntegreerd  tot  één  nieuw  geheel.  Onder  conceptuele  integratie  worden  echter  niet  alleen  metaforen  gerekend.  Toepassingen  ervan  komen  namelijk ook andere vormen voor, welke beschreven worden in 2.3.2.2.   2.3.1 Oorsprong  Conceptuele  integratie  is  een  dynamisch  mentaal  proces  waarbij  twee  of  meerdere  conceptuele  domeinen  worden  geïntegreerd  tot  één  nieuw  geheel.  Deze  conceptuele  domeinen  worden  getypeerd als mentale ruimtes, ofwel de zogenoemde INPUT‐ruimtes. Een mentale ruimte kan volgens  Fauconnier ([1985] 1994) gezien worden als een specifiek domein van kennis dat op een dynamische  manier wordt geconstrueerd tijdens denken en praten. Het nut van het oproepen van deze mentale  ruimtes  is  om  iets  te  kunnen  begrijpen  of  te  kunnen  doen.  Een  mentale  ruimte  kan  iets  uit  de  werkelijkheid bevatten, zoals een herinnering of opgedane kennis van een bepaald gebied, maar kan  ook iets onwerkelijks ‐ wensen, gedachten of representaties ‐ vertegenwoordigen. Daarnaast wordt  de daadwerkelijke integratie van deze  INPUT‐ruimtes beschreven als de  BLEND; een nieuw geheel met  een eigen betekenis en zelfstandigheid.   De theorie die dit mentale proces beschrijft kreeg in 1994 voor het eerst vorm in het werk  Conceptual Projection and Middle Spaces van de oprichters hiervan: linguïsten Gilles Fauconnier en  Mark Turner, waarin zij de werking van conceptuele integratie ‐ ofwel blending beschreven. Naast de  INPUT‐ruimtes  en  BLEND  hanteren  zij  ook  nog  een  andere  ruimte,  namelijk  de  GENERIC  SPACE  (ofwel 

‘algemene  ruimte’).  Deze  ruimte  beschrijft  welke  overeenkomsten  de  INPUTS  delen.  Aan  het  werkelijke conceptuele bestaan van de  GENERIC SPACE wordt echter getwijfeld. Zo stelt Pascual (2002:  78)  dat  de  inhoud  van  de  GENERIC  SPACE  noodzakelijk  is  voor  de  BLEND,  maar  dat  deze  inhoud  geen  15 

 

eigen conceptueel domein (nodig) heeft. Met andere woorden, de inhoud van een dergelijke  GENERIC  SPACE  (de  overeenkomsten  tussen  beide  INPUTS)  moet  gezien  worden  als  een  voorwaarde  om  de 

integratie  überhaupt  te  kunnen  maken,  en  niet  zozeer  een  aparte  mentale  ruimte  die  opgeroepen  moet worden. Om die reden wordt de GENERIC SPACE ook in deze scriptie niet toegepast.   Omdat de theorie van conceptuele integratie binnen deze scriptie veel mogelijkheden biedt  om toepassingen daarvan (waaronder dus metaforen) te analyseren op bijvoorbeeld de werking en  kwaliteit daarvan, wordt deze theorie bij de analyse van metaforen in medische informatieve teksten  betrokken.  Zo  kan  de  conceptuele  integratietheorie  uitwijzen  of  een  metafoor  als  adequaat  kan  worden gezien, door de relaties tussen de verschillende concepten te analyseren. Daarnaast maakt  deze theorie het mogelijk om te laten zien hoe de metafoor precies werkt, door de daadwerkelijke  integratie  van  twee  conceptuele  domeinen  te  illustreren.  Op  die  manier  maakt  de  conceptuele  integratietheorie  het  mogelijk  om  de  conceptuele  metafoortheorie  uitvoerig  aan  te  vullen  wat  betreft  het  analyseren  van  metaforen.  Hoe  dit  in  de  praktijk  wordt  gebracht,  komt  aan  bod  in  het  volgende hoofdstuk.   2.3.2 Werking  2.3.2.1 Creëren van een blend  In het creëren van een integratie ‐ of  BLEND  zijn er drie gebeurtenissen: composition, completion en  elaboration. Bij composition worden er relaties gecreëerd tussen elementen uit de mentale ruimtes  die  geïntegreerd  worden:  de  INPUT‐ruimtes.  Deze  relaties  bestonden  nog  niet  in  de  verschillende  INPUTS.  In  het  fragment  van  Grey’s  Anatomy  dat  eerder  in  dit  hoofdstuk  aan  bod  kwam,  wordt  het 

lichaam  van  de  patiënt  bijvoorbeeld  gepresenteerd  als  een  antieke  auto,  waarbij  zijn  bloed  gezien  moet  worden  als  brandstof,  zijn  aderen  als  brandstofleidingen  en  de  kankercellen  als  smeerboel.  Hierdoor worden de losse elementen uit de INPUT‐ruimtes samengevoegd tot één geheel, waarbij het  lichaam  een  antieke  auto  is,  en  de  kankercellen  niet  meer  los  van  de  smeerboel  kunnen  worden  gezien.     

Daarnaast  wordt  er  in  het  creëren  van  een  BLEND  niet  alleen  informatie  geïntegreerd  die 

gepresenteerd  is,  maar  ook  informatie  die  de  ontvanger  zelf  invult;  iets  wat  completion  genoemd  wordt. Op die manier  wordt de gepresenteerde structuur van  de integratie  compleet gemaakt met  een andere achterliggende structuur. Zo staat de schade die de smeerboel aanricht in de motor en  carburateur  voor  de  schade  die  de  kankercellen  zullen  aanrichten  in  belangrijke  organen  in  het  lichaam; iets wat door de lezer zelf ingevuld wordt.   

Tenslotte wordt de  BLEND ontwikkeld aan de hand van een denkbeeldige mentale simulatie; 

iets wat volgens de principes en logica van de integratie ontstaat. Op die manier kan de  BLEND een 

16 

 

‘eigen  leven  gaan  leiden’,  ofwel  emergent  structure  krijgen,  wat  getypeerd  wordt  als  elaboration  (Fauconnier en Turner, 1998a).   2.3.2.2 Verschillende vormen  Wanneer er twee of meer mentale ruimtes met elkaar geïntegreerd worden, ontstaat er één nieuw  geheel:  de  BLEND.  Dit  integreren  van  diverse  mentale  ruimtes  kent  echter  niet  altijd  dezelfde  toepassing. Daarom zijn dergelijke conceptuele netwerken in te delen in verschillende categorieën.  Zo zijn metaforen, waaronder die in dit hoofdstuk genoemd zijn, allemaal voorbeelden van double‐ scope  networks.  Dit  type  integratie  kenmerkt  zich  namelijk  door  het  integreren  van  twee  of  meer  conceptuele domeinen die meestal op het eerste oog niks met elkaar te maken hebben. Omdat ze  toch eigenschappen delen die overeenkomstig zijn ‐ zoals een hond met een televisie: beide zijn hele  goede vrienden ‐ , kunnen ze op die manier geïntegreerd worden tot één nieuw geheel, waarbij de  televisie  de  vriendschappelijke  eigenschappen  van  een  hond  overneemt.  Deze  double‐scope  networks  kunnen  gezien  worden  als  de  meest  complexe  vorm  van  conceptuele  integratie  (Turner,  2008: 14).   

Een minder complexe vorm is het simplex network. Hierbij worden er niet twee verschillende 

mentale  ruimtes  met  elkaar  geïntegreerd,  maar  bestaat  de  BLEND  uit  één  mentale  ruimte  die  geïntegreerd is met een frame: een abstract maar welbekend concept dat verhoudingen weergeeft.  In  een  simplex  network  heerst  de  regel  ‘X  is  de  Y  van  Z’.  Een  voorbeeld  hiervan  zien  we  in  figuur  3a,  waarbij  de  mentale  ruimte  ACNE  en  het  frame  FAMILIE  met  elkaar  worden  geïntegreerd.    

De  laatste  vorm  van  conceptuele  integratie  wordt 

getypeerd  als  een  mirror  network.  In  deze  manier  van  integreren  worden  mentale  ruimtes  met  elkaar  geïntegreerd  die  aan  elkaar  spiegelen.  De  elementen  uit  deze  mentale  ruimtes  komen  namelijk 

   figuur 3a 

(van  nature)  met  elkaar  overeen. Een voorbeeld hiervan zien we in figuur 3b, waarbij de  vorm van de staat Illinois (VS) gespiegeld wordt aan de vorm van  een  palmcomputer.  In  deze  reclame‐uiting  wordt  er  gesuggereerd  dat  Illinois  opereert  als  een  competatieve,  succesvolle  en  high‐tech  onderneming.  Deze  metafoor  moet  er      figuur 3b 

vervolgens  voor  zorgen  dat  de  lezer  zijn  eigen  onderneming 

hierin  herkent  en  op  basis  daarvan  zich  professioneel  wil  gaan  vestigen  in  Illinois;  de  staat  die 

17 

 

geavanceerde middelen biedt aan vooruitstrevende bedrijven (Joy et al, 2009: 44).   2.3.2.3 Selectieve projectie  Dit  integreren  van  verschillende  conceptuele  domeinen  tot  een  nieuw  geheel  moet  echter  niet  gezien worden als een simpele optelsom, waarbij van de som 1 + 1 de uitkomst 2 (de BLEND) is. In een  BLEND worden namelijk alleen relevante ‐ en dus niet alle ‐ elementen die horen bij de verschillende 

mentale ruimtes met elkaar geïntegreerd. Zo zou in het voorbeeld van de  HOND IS TELEVISIE‐metafoor  de  mentale  ruimte  HOND  ook  eigenschappen  als  ‘harig’,  ‘huisdier’  en  het  proces  ‘uitlaten’  kunnen  bevatten,  naast  de  eigenschap  ‘vriend’.  Dit  zijn  immers  ook  eigenschappen  van  een  hond  die  conceptueel  (kunnen)  zijn  opgeslagen.  Omdat  de  hond  echter  in  verband  wordt  gebracht  met  een  televisie, zijn deze andere eigenschappen in de metafoor niet relevant. Ook het feit dat een televisie  over het algemeen in de aanschaf duur is en op elektriciteit werkt doet er in de metafoor niet toe.   Dit  (onbewust)  filteren  van  slechts  enkele  relevante  elementen  wordt  in  de  theorie  van  conceptuele  integratie  selectieve  projectie  genoemd.  Een  manier  om  deze  selectieve  projectie  te  illustreren,  is  door  een  diagram  van  het  geheel  te  tekenen.  Een  dergelijke  afbeelding,  zoals  die  in  figuur 4 te zien is, geeft een snelle indruk van hoe de betreffende integratie in zijn werk gaat. Zo is te  zien  welke  conceptuele  domeinen  daadwerkelijk  worden  geïntegreerd  (de  INPUT‐ruimtes),  welke  elementen die bij deze concepten horen aan elkaar verbonden kunnen worden en hoe de  BLEND er  uiteindelijk uitziet. Ook is te zien dat in plaats van alle elementen, alleen de elementen ‘vriend’ en  ‘gezelschapsobject’ in de BLEND worden geprojecteerd.       ‐ harig                                 ‐ huisdier                                 ‐ uitlaten                                 ‐ vriend    

 

       

       

            ‐ duur                  ‐ werkt op                   elektriciteit                  ‐ gezelschapsobject  

 

 

           TOSHIBA TELEVISIE‐ruimte 

 

          HOND‐ruimte 

 

                        

 

     ‐ vriend/.hond =                   ‐ gezelschapsobject/                    .Toshiba televisie 

                               TOSHIBA TELEVISIE‐ruimte/BLEND    

 

 

 

 

  figuur 4 

 

18 

 

2.3.3 ‘Governing principles’ van conceptuele integratie  Toepassingen  van  conceptuele  integratie,  waar  metaforen  voorbeelden  van  zijn,  hebben  verschillende  ‘governing  principles’  (ofwel  ‘bepalende  principes’).  Deze  principes  zijn  beschreven  door Fauconnier en Turner (1998b).    2.3.3.1 Achieve human scale  Zo  zorgt  conceptuele  integratie  er  idealiter  voor  dat  een  complexe  situatie  naar  menselijke  maatstaven teruggebracht wordt en daardoor snel begrijpelijk wordt. Een complex begrip, zoals een  vorm  van  kanker,  kan  bijvoorbeeld  begrijpelijk  worden  gemaakt  door  dit  conceptuele  domein  te  integreren met een ander welbekend en simpel concept: een antieke auto (dat ook weer een eigen  conceptueel domein heeft), zoals we zagen in het fragment van Grey’s Anatomy.  2.3.3.2 Subfuncties  Conceptuele integratie kan er ook voor zorgen dat een verstrooid concept samengevat kan worden,  er  op  een  snelle  manier  een  allesomvattend  inzicht  ontstaat,  één  voorbeeld  gepresenteerd  kan  worden die representatief gezien wordt voor een grotere groep  en een  complex concept  uitgelegd  kan  worden  door  dit  in  verhaalvorm  te  doen.  Het  overkoepelende  effect,  achieve  human  scale,  is  echter de meest belangrijke en is ook het effect dat centraal staat in het onderzoek dat in het derde  en vierde hoofdstuk uitgevoerd wordt.   2.3.4 ‘Optimality principles’ van conceptuele integratie   Wil een BLEND in het algemeen of een metafoor in het bijzonder goed werken, dan moet deze wel aan  een aantal voorwaarden voldoen. Deze voorwaarden zijn door Fauconnier en Turner beschreven als  de optimality principles, ofwel ‘optimaliteitsprincipes’ van conceptuele integratie en zijn belangrijke  richtlijnen  om  te  bepalen  of  een  metafoor  of  andere  BLEND  adequaat  en  dus  goed  is,  of  juist  inadequaat of slecht is.   Zo  moet  er  bij  het  toepassen  van  conceptuele  integratie  daadwerkelijk  iets  geïntegreerd  worden; de geïntegreerde conceptuele domeinen moeten niet los van elkaar blijven gezien worden  (integration).  Daarnaast  moeten  de  te  integreren  elementen,  eigenschappen,  processen  en/of  relaties  uit  de  INPUT‐ruimtes  met  elkaar  overeenkomen  of  eenvoudig  aan  elkaar  kunnen  worden  gerelateerd.  Met  andere  woorden,  de  eigenschappen  van  de  verschillende  INPUT‐ruimtes  moeten  genoeg op elkaar lijken om hier een logische verbinding tussen te kunnen maken (topology). Verder  moet  het  web  van  logische  verbindingen  tussen  de  BLEND  en  de  INPUT‐ruimtes  eenvoudig  in  stand  gehouden  worden;  vanuit  de  BLEND  moeten  de  verbindingen  zonder  enige  berekeningen  en  dus  op  een  eenvoudige  manier  gehanteerd  blijven  worden.  Ook  moet  het  vanuit  de  BLEND  eenvoudig  mogelijk  zijn  om  de  INPUT‐ruimtes  en  het  bijbehorende  web  aan  verbindingen  weer  te  herleiden  (unpacking). Tenslotte moeten de elementen, processen en/of relaties die in de BLEND zitten relevant  19 

 

zijn; men zou zich niet moeten afvragen waarom een bepaald element hierin aanwezig is (relevance)  (Fauconnier en Turner, 1998b: 269‐270). 2.3.5 Conceptuele integratie in didactische settings  Omdat  conceptuele  integratie  ervoor  kan  zorgen  dat  een  complex begrip op een snelle en effectieve manier begrijpelijk  kan  worden  gemaakt,  wordt  dit  onder  meer  toegepast  in  didactische  settings.  Dit  zagen  we  al  in  de  toepassing  van  metaforen  in  het  uitleggen  van  de  werking  van  het  menselijk 

     figuur 5 

geheugen. Aangezien conceptuele integratie meer behelst dan  slechts metaforen, wordt dit ook toegepast zonder een metafoor toe te passen.   

Zo wordt de evolutie van een dinosaurus in een vogel uitgelegd aan de hand van conceptuele 

integratie,  zoals  te  zien  is  in  figuur  5  (Fauconnier  en  Turner,  2002:  93‐95).  In  dit  beeld  wordt  een  complex, verstrooid en veelomvattend begrip (de evolutie van dinosaurus in vogel) in één oogopslag  uitgebeeld. Hiermee bereikt de illustratie alle effecten die het toepassen van conceptuele integratie  kan hebben; zo wordt het concept ‘evolutie’ teruggebracht op menselijke schaal, ontstaat er op een  snelle  manier  een  allesomvattend  inzicht  en  worden  de  dinosaurus  en  vogel  gezien  als  voorbeeld  voor de totale populatie dinosauriërs en vogels.   

Een  ander  voorbeeld  is  te  vinden  in  de  manier  waarop  kinderen  het  concept  klok  lezen 

uitgelegd  krijgen.  Ook  hierin  is  een  vorm  van  blending  te  ontdekken,  laat  Robert  Williams  (2008)   zien. De gebaren en middelen die de docente gebruikt  in  de  les  zorgen  namelijk  voor  verschillende  INPUT‐ ruimtes,  waardoor  begrippen  als  kwartieren,  halve  uren en voorbijgaande tijd kunnen worden uitgelegd.  Dit is bijvoorbeeld te zien op figuur 6, waarbij het pad  die  de  tegenwoordige  klokwijzer  (het  beginpunt)  aflegt  geïntegreerd  wordt  het  eindpunt  van  deze  figuur 6 

wijzer, om zo de tijd (het pad) die de klokwijzer aflegt  uit te leggen (Williams, 2008: 222). 

Een  specifiek  genre  binnen  deze  didactische  setting  nemen  de  medische  informatieve  teksten  in.  Deze  teksten  staan  centraal  in  het  volgende  hoofdstuk,  waarbij  er  onderzocht  wordt  welke  conceptuele  en  creatieve  metaforen  in  medische  informatieve  teksten  voorkomen  en  hoe  deze  werken.  Door  een  dergelijke  analyse  uit  te  voeren  wordt  geprobeerd  inzicht  te  verschaffen  in  metaforen  die  in  medische  informatieve  teksten  voorkomen;  iets  wat  binnen  het  vakgebied  nog  relatief ongemoeid is gelaten.    20 

 

Hoofdstuk 3: Metaforen in medische informatieve teksten      In dit hoofdstuk wordt er gekeken naar metaforen die in medische informatieve teksten voorkomen.  Op welke manier wordt er over het menselijk lichaam en ziektes gedacht? En wat voor metaforen zijn  er  in  medische  informatieve  teksten  te  herkennen  die  aansluiten  op  deze  denkwijze?  Vervolgens  wordt  één  creatieve  metafoor  uitvoerig  geanalyseerd  aan  de  hand  van  de  conceptuele  integratietheorie en worden er tenslotte enkele andere ‐ maar vergelijkbare ‐ voorbeelden gegeven.  

3.1 Methode  3.1.1 Vraagstelling  Door deze analyse van metaforen in medische informatieve teksten toe te passen, wordt geprobeerd  een antwoord te geven op de vraag:   ‘Welke metaforen komen in medische informatieve teksten voor en hoe werken deze?’  Hierbij wordt er geen onderscheid gemaakt tussen metaforen en toepassingen van analogie. Hoewel  metaforen  getypeerd  kunnen  worden  volgens  de  regel  ‘X  is  Y’ en  gevallen  van  analogie  volgens  de  regel ‘X lijkt op Y’ ‐ en er dus wel degelijk een semantisch verschil is tussen beide ‐, zijn ze voor de  theorie van conceptuele integratie feitelijk hetzelfde. In beide gevallen gaat het namelijk om relaties  van analogie tussen beide conceptuele domeinen, waardoor ze aan de hand van deze theorie ook op  dezelfde manier geanalyseerd kunnen worden. Voor het lezersgemak wordt er overal van metaforen  gesproken.     3.1.2 Data  De  16  verschillende  creatieve  metaforen  die  in  deze  analyse  centraal  staan,  stammen  voor  het  grootste deel uit teksten die op medische informatieve websites voorkomen, namelijk 10 van de 16.  De  overige  6  metaforen  stammen  uit  patiëntenfolders.  Dit  zijn  folders  die  aan  patiënten  in  ziekenhuizen,  dokterspraktijken  en  andere  medische  omgevingen  worden  aangeboden.  Hiermee  worden  de  meest  belangrijke  tekstuele  informatiebronnen  voor  patiënten  en  hun  omgeving  onderzocht.  De  16  creatieve  metaforen  worden  in  6  overkoepelende  categorieën  ‐  oftewel  de  conceptuele metaforen waar zij hun basis in vinden ‐ ingedeeld.   Hierbij  is  het  belangrijk  te  vermelden  dat  de  geanalyseerde  creatieve  metaforen  slechts  voorbeelden  zijn  van  de  betreffende  categorie.  De  conceptuele  metaforen  zijn  aan  te  vullen  met  talloze andere creatieve voorbeelden. Daarnaast zijn ook deze indelingen niet allesomvattend. Er zijn  mogelijk  (veel)  meer  conceptuele  metaforen  die  de  basis  kunnen  vormen  voor  zogenoemde  medische  metaforen.  De  gekozen  analyse  heeft  dan  ook  slechts  als  doel  te  illustreren  welke  21 

 

metaforen  in  medische  informatieve  teksten  voorkomen  en  de  werking  van  deze  metaforen  uit  te  leggen en niet om een allesomvattende indeling te maken.   3.1.3 Structuur analyse  De analyse wordt uitgevoerd aan de hand van drie globale stappen. De eerste stap is het beschrijven  van de manier waarop er over het betreffende onderwerp reeds wordt gedacht. Welke conceptuele  metafoor is dat? Daarna wordt er een voorbeeld gegeven van een creatieve metafoor die op deze vrij  algemene perceptie aansluit. Deze wordt uitvoerig beschreven, door de metafoor te analyseren aan  de  hand  van  de  conceptuele  integratietheorie.  Welke  INPUT‐ruimtes  worden  er  in  de  metafoor  geïntegreerd?  Hoe  werkt  de  metafoor  precies?  En  waarom  is  er  voor  deze  specifieke  metafoor  gekozen bij het uitleggen van de betreffende aandoening of kwaal? Deze analyse wordt ondersteund  door een diagram samen te stellen waarin valt af te lezen welke eigenschappen uit de  INPUT‐ruimtes  met  elkaar  verbonden  worden  en  geïntegreerd  zijn  in  de  BLEND.  Als  laatste  worden  er  een  aantal  andere  voorbeelden  gegeven  van  creatieve  metaforen  die  hun  basis  vinden  in  de  genoemde  conceptuele  metafoor.  Dit  om  aan  te  geven  dat  het  uitvoerig  geanalyseerde  voorbeeld  niet  op  zichzelf staat, maar dat er vele andere mogelijkheden zijn.  

22 

 

3.2 Analyse  3.2.1 LICHAAM IS EEN MACHINE­metafoor  Eén  manier  om  de  werking  van  het  lichaam  uit  te  leggen  blijkt  de  ‐  overigens  relatief  veelvoorkomende ‐  LICHAAM IS EEN MACHINE‐metafoor te zijn. Hierbij wordt het lichaam gepresenteerd  als (een onderdeel van) een mechanisch instrument. En zoals een machine kapot kan gaan, kan ook  het lichaam niet meer naar behoren functioneren.   Deze manier van denken over het menselijk lichaam is iets wat goed te herleiden valt uit ons  alledaags taalgebruik. Zo wordt het lichaam veelal gepresenteerd als een (onderdeel van een) auto;  iets wat we niet alleen zien in de metafoor die voorkwam in de Amerikaanse ziekenhuisserie Grey’s  Anatomy (“Imagine your dad’s like a vintage car, okay?”), maar ook in de praktijk. Deze zien we terug  in  een  thesis  van  Palmer  Baghestani  van  de  Miami  University  (2008),  waarbij  ze  de  impact  van  metaforen  op  overtuigingen  wat  betreft  diëten  en  lichaamsbeweging  beschrijft.  Enkele  metaforen  die ze hierbij heeft ontdekt, zijn:  (a)  “Reprogram your metabolism”15  (b) “Metabolism is the body's fat‐burning engine”16  (c) “You should have no gas left in the tank by the end of this class”17  (d)  “Rev up, jumpstart, fire‐up your metabolism”18 

 

 

(Palmer Baghestani, 2008: 49) 

  Er  zijn,  naast  het  zien  van  het  menselijk  lichaam  als  een  auto,  echter  nog  vele  andere  mogelijke  manieren om over het lichaam in termen van een machine te denken. Een veelvoorkomende manier  is bijvoorbeeld om de hersenen als een machine te zien:    (a) “My mind just isn’t operating today” 19  (b) “We’ve been working on this problem all day and now we’re running out of steam” 20  (c) “I’m a little rusty today” 21  

 

 

 

 

 

  (Lakoff en Johnson, 1980: 27) 

  Dit  zien  we  niet  alleen  in  de  Engelse  taal,  maar  ook  in  de  Nederlanse  taal  is  de  HERSENEN  ZIJN  EEN  MACHINE‐metafoor terug te vinden:  

                                                               15

 “Herprogrammeer je stofwisseling”   “Stofwisseling is de vetverbrandingsmachine van het lichaam”  17  “Je zou geen brandstof in de tank over moeten hebben aan het eind van deze les”  18  “Je stofwisseling sneller doen lopen, aanduwen, opstoken”  19  “Mijn brein is niet in werking vandaag”  20  “We hebben de hele dag aan dit probleem gewerkt en nu verliezen we onze drijfkracht”  21  Letterlijke vertaling: “Ik ben vandaag wat roestig” (“Ik ben vandaag niet zo vlot”)  16

23 

 

(a) “Hij had even kortsluiting in zijn hoofd”  (b) “Het loopt niet helemaal soepel in de bovenkamer”  (c) “Ik moet even de knop omdraaien”    Dat  het  denken  aan  het  menselijk  lichaam  in  termen  van  een  machine  werkelijk  een  conceptuele  metafoor  is,  zien  we  onder  meer  terug  in  visuele  beelden,  waarbij  het  lichaam  ‐  en  dan  wederom  voornamelijk  de  hersenen  ‐  gepresenteerd  wordt  als  een  machine  die  op  batterijen  werkt  (figuur  7a22), iets wat aan en uit gezet kan worden (figuur 7b) en iets wat op mechanica werkt (figuur 7c).    

                      figuur 7a   

 

              figuur 7b 

                      

 

 

 

   

             figuur 7c 

 

Een  creatief  voorbeeld  van  de  LICHAAM  IS  EEN  MACHINE‐metafoor  is  te  vinden  in  een  patiëntenfolder  van het Academisch Medisch Centrum Universiteit van Amsterdam. In deze folder, die specifiek voor  kinderen bedoeld is, wordt uitgelegd wat een nierziekte is en wat de behandeling hiervoor is. Naast  het veelvuldig gebruik van illustraties om de tekst te verduidelijken, wordt er ook gebruik gemaakt  van een metafoor om de werking van de nieren uit te leggen:     De nieren filteren je bloed. Denk aan een koffiefilter! Die houdt de prut tegen  want die wil je niet drinken.  (bron: Folder ‐ Als je nieren ziek zijn   Academisch Medisch Centrum Universiteit van Amsterdam) 

  In dit geval wordt de werking van een koffiefilter (een onderdeel van een machine) gebruikt om de  werking  van  een  onderdeel  van  het  lichaam  uit  te  leggen.  Dit  filter  zorgt  ervoor  dat  koffiedik  van  koffie  gescheiden  wordt,  zodat  deze  prut  niet  in  het  kopje  koffie  terecht  komt.  Deze  filtering  en  vooral  ook  het  voordeel  van  deze  filtering  wordt  in  de  uitleg  van  de  werking  van  de  nieren                                                               22

  Alle  visuele  voorbeelden  van  de  conceptuele  metaforen  in  deze  analyse  zijn  afkomstig  van  dezelfde  bron:  GettyImages.com (een foto‐ en illustratiedatabase)  24 

 

klaarblijkelijk  dan  ook  als  een  waardevolle  overeenkomst  gezien;  zoals  een  koffiefilter  de  prut  tegenhoudt  dat  in  het  kopje  koffie  ongewenst  is,  zo  houden  de  nieren  de  stoffen  tegen  die  in  het  bloed ongewenst zijn.     

In  dit  voorbeeld  wordt  eerst  uitgelegd  wat  de  nieren  precies  doen:  het  bloed  filteren. 

Hierdoor wordt eerst de mentale  NIER‐ruimte bij de lezer opgeroepen en ingevuld. Pas daarna wordt  de metafoor gemaakt met een koffiefilter, waardoor de  KOFFIEFILTER‐ruimte opgeroepen wordt. Ook  van  dit  filter  wordt  uitgelegd  wat  de  functie  daarvan  is:  koffie  filteren.  Hierbij  wordt  niet  nog  eens  uitgelegd dat de functies van beide concepten met elkaar in verband moeten worden gebracht. Dit is  iets  wat  de  lezer  zelf  doet,  omdat  deze  de  druk  voelt  om  de  conceptuele  domeinen  met  elkaar  te  integreren  en  een  logische  verbinding  te  maken.  Deze  overeenkomst  tussen  de  twee  belangrijkste  functies herkent de lezer dan ook zelf, door het topology principe toe te passen. Dit voorbeeld geeft  ook  aan  dat  de  eigenschappen  van  een  object  of  systeem  maar  op  één  of  twee  punten  overeen  hoeven te komen met de eigenschappen van de aandoening waar het om gaat. Dat een koffiefilter  van  papier  is,  vaak  bruinachtig  van  kleur  is  en  in  verschillende  maten  verkrijgbaar  is,  zijn  wel  eigenschappen  die  in  de  mentale  KOFFIEFILTER‐ruimte  aanwezig  kunnen  zijn  (het  gaat  immers  om  kennis die over dit middel aanwezig is), maar die er in de metafoor niet toe doen. Alleen het feit dat  een koffiefilter koffiedik scheidt van koffie (iets wat als nuttig en waardevol wordt gezien), is in deze  metafoor belangrijk. Deze filtering komt namelijk overeen met de werking van de nieren. Met deze  selectieve  schifting  van  eigenschappen  die  uit  de  mentale  ruimtes  worden  gehaald  en  worden  geprojecteerd in de BLEND (de gepresenteerde situatie, oftewel: de nieren werken als een koffiefilter),  voldoet  deze  metafoor  aan  een  belangrijke  eigenschap  van  conceptuele  integratie,  namelijk:  selectieve projectie. Dit is goed te zien in onderstaand conceptuele integratiediagram:    

 

 

    

 

       

 

         .koffiezetapparaat                            .prut     

                          .afvalstoffen 

      

   

   

   

   

 

 

.koffie   

   

         .bloed 

           

  scheidt        van   

 

          KOFFIEFILTER‐ruimte   

                        .lichaam 

 

                              

         scheidt            van 

                     NIEREN‐ruimte  

                  

                 .koffiefilters =        .nieren              

 

 

          .prut = .afvalstoffen 

      

   

   

     scheidt       van 

              .koffie = .bloed           

 

 

       BLEND 

 

 

 

                   figuur 8  25 

 

Het  feit  dat  de  mens  beschikt  over  twee  nieren  en  deze  boonvorming  zijn,  of  het  feit  dat  een  koffiefilter in een koffiezetapparaat zit en van bruin papier gemaakt is, doet er in de  BLEND niet toe.  Deze  elementen  worden  namelijk  niet  geïntegreerd  en  spelen  dus  geen  rol  in  de  uitleg  van  de  werking  van  de  nieren.  Alleen  hetgeen  de  nieren  én  de  koffiefilters  doen,  wordt  in  de  BLEND  geïntegreerd.  Naast  de  NIEREN  ZIJN  KOFFIEFILTERS‐metafoor,  zijn  er  ook  andere  voorbeelden  te  vinden  die aansluiten op de LICHAAM IS EEN MACHINE‐metafoor. Zo is er op een medische informatieve website  over de werking van het hart het volgende te lezen:    Het  hart  werkt  samen  met  de  longen.  Zonder  de  longen  kan  het  hart  geen  zuurstofrijk bloed naar de organen toe pompen. Het hart mag dan wel de motor  van ons lichaam zijn, maar zonder de longen heeft het hart eigenlijk niet zoveel  nut. Je kunt de longen dus zien als de bougies van de motor. Want zonder deze  bougies loopt de motor niet.   (bron: Website ‐ De motor van het lichaam, het hart   InfoNu.nl)   

Hierbij wordt er een link gelegd tussen de functie van het hart en de functie van een motor: de boel  draaiende houden. Hoewel een hart feitelijk anders werkt dan een motor (een hart maakt kloppende  bewegingen  en pompt  bloed het lichaam in, terwijl een motor draait en alleen vloeistof ontvangt),  kan de metafoor toch eenvoudig worden toegepast. Zowel het hart als de motor zorgen ervoor dat  andere onderdelen aan het werk worden gezet. Zonder dit (mechanische) orgaan kan de rest niets  zelfstandig doen. Alle onderdelen, of deze nu van het lichaam of een auto  zijn, zijn dus afhankelijk  van  het  hart  dan  wel  de  motor.  Wederom  gaat  de  lezer  hierbij  zelf  op  zoek  naar  topology;  verbindingen tussen overeenkomstige elementen.  Een ander voorbeeld waarin mechanica gebruikt wordt om de werking van een bepaald deel  van het lichaam uit te leggen, komen we tegen in een folder van het Nederlands Huisartsen  Genootschap, waarbij de ziekte jicht toegelicht wordt:   

Een  gewricht  is  het  ‘scharnier’  tussen  twee  botten.  Het  gladde  kraakbeenoppervlak  zorgt  ervoor  dat  de  botuiteinden  gemakkelijk  over  elkaar  heen glijden. Gewrichtsvloeistof ‘smeert’ het gewricht zodat het soepel beweegt.  (bron: Folder ‐ Jicht   Nederlands Huisartsen Genootschap)  26 

 

 

Ook  in  deze  metafoor  wordt  in  mechanische  termen  over  onderdelen  van  het  lichaam  gesproken.  Soms  is  dit  onvermijdelijk;  een  andere  benaming  dan  ‘scharnier’  te  geven  voor  het  gewricht  is  moeilijk  te  vinden.  Dat  er  in  dit  voorbeeld  toch  een  mechanische  metafoor  wordt  gebruikt,  blijkt  meer uit het feit dat het gewrichtsvloeistof als een soort smeerolie gepresenteerd wordt; een middel  dat bij het soepel houden van scharnieren gebruikt kan worden.   Ook  in  deze  metaforen  worden  slechts  bepaalde  eigenschappen  van  het  alledaagse  hulpmiddel in de  BLEND geprojecteerd. Het is voor de werking van de metafoor niet noodzakelijk dat  de functies van het hart en de motor precies overeenkomen; het gaat hierbij om het feit dat beide er  voor zorgen dat andere onderdelen werken. Deze selectieve projectie is ook te zien in de metafoor  van een gewricht en de scharnier en de metafoor van het gewrichtsvloeistof en de smeerolie. Niet  alle kennis van de eigenschappen van de objecten waarmee een verbintenis gemaakt wordt en die  de lezer bezit, is in de metafoor van belang. Deze worden en moeten dan ook achterwege worden  gehaald in het goed laten slagen van de metafoor.     

 

27 

 

3.2.2 LICHAAM IS EEN COMMUNICATIESYSTEEM­metafoor  Een  soort  subcategorie  van  de  LICHAAM  IS  EEN  MACHINE‐metafoor,  is  de  LICHAAM  IS  EEN  COMMUNICATIESYSTEEM‐metafoor. 

Deze  metafoor  laat  de  conceptuele  verbintenis  zien  tussen  de 

processen in het menselijk lichaam en de processen binnen een communicatiesysteem. Doordat deze  processen natuurlijke overeenkomsten delen, ontstaat er een conceptuele metafoor waarin aan het  lichaam ‐ en dan vooral aan de hersenen ‐ in termen van een communicatiesysteem wordt gedacht.  Op  deze  manier  is  de  metafoor  verweven  is  met  ons  dagelijks  leven  en  daarom  ook  met  ons  alledaagse  taalgebruik,  wanneer  we  spreken  over  (problemen  met)  onze  hersenen.  Dit  is  bijvoorbeeld te zien in de uitingen:    (a) “Ik heb teveel ruis in mijn hoofd”  (b) “Dat is bij mij niet helemaal goed aangekomen”    Maar  ook  niet‐talige  uitingen  laten  zien  dat  over  het  lichaam  in  termen  van  een  communicatiesysteem  wordt  gedacht.  Dit  is  bijvoorbeeld  te  zien  in  de  afbeelding  waarbij  de  hersenen als een plek gepresenteerd worden waarin allerlei communicatiemiddelen zich bevinden en  waarbij het lichaam plekken zijn waarmee gecommuniceerd kan worden (figuur 9a). Daarnaast laat  figuur 9b zien dat de hersenen allerlei boodschappen kunnen ontvangen, door deze af te beelden als  een satelliet. Tenslotte wordt de communicatieve verbintenis van de hersenen met de rest van het  lichaam (hoewel deze op de afbeelding niet te zien is) geïllustreerd aan de hand van figuur 9c.    

 figuur 9a   

 

 

  figuur 9b  

 

 

 

 

            figuur 9c 

  Een creatief voorbeeld van een dergelijke  LICHAAM IS EEN COMMUNICATIESYSTEEM‐metafoor is te lezen in  een fragment uit een brochure van de Nederlandse Hartstichting. In deze brochure staat informatie  rondom een beroerte centraal. Hierbij speelt de uitleg van de werking van het centrale zenuwstelsel  een  grote  rol.  Omdat  dit  een  vrij  complexe  lichaamsfunctie  is,  wordt  er  gebruik  gemaakt  van  een  metafoor. Het centrale zenuwstelsel wordt gepresenteerd als een welbekend communicatiesysteem,  namelijk een telefooncentrale:  28 

 

  Samen met het ruggenmerg vormen de hersenen het centrale zenuwstelsel. Dit  centrale zenuwstelsel is het beste te vergelijken met een telefooncentrale. Via de  zenuwbanen, die in verbinding staan met allerlei delen van ons lichaam, komen  constant  allerlei  boodschappen  binnen.  Zien,  horen,  ruiken,  voelen  maar  ook  bewegen wordt geregistreerd in de hersenen.   De  hersenen  zenden  zelf  ook  boodschappen  uit.  Als  u  zich  bijvoorbeeld  wilt  bewegen,  gaan  er  signalen  vanuit  uw  hersenen,  via  de  zenuwbanen,  naar  uw  armen en benen. Daardoor komen bewegingen tot stand. Ook de ademhaling en  de  bloedsomloop  worden  vanuit  de  hersenen  geregeld.  U  kunt  zich  dus  voorstellen dat de hersenen uitermate belangrijk zijn.   (bron: Folder ‐ Beroerte, en dan?   Nederlandse Hartstichting) 

  Na  uitgelegd  te  hebben  dat  het  centrale  zenuwstelsel  uit  het  ruggenmerg  en  de  hersenen  bestaat,  wordt  meteen  de  metafoor  toegepast.  Hierdoor  worden  er  twee  mentale  ruimtes  bij  de  lezer  opgeroepen (of gecreëerd), en wel de CENTRALE ZENUWSTELSEL‐ruimte en TELEFOONCENTRALE‐ruimte. Hier  stopt  de  metafoor  echter  niet.  Omdat  de  lezer  een  leek  is  op  het  gebied  van  de  werking  van  het  centrale zenuwstelsel, en zijn  CENTRALE ZENUWSTELSEL‐ruimte daarom nog geen elementen bevat, kan  deze  geen  verbindingen  leggen  met  de  eigenschappen  van  de  werking  van  een  telefooncentrale.  Daarom wordt de ruimte van de werking van deze lichaamsfunctie in de volgende regels ingevuld. Zo  worden allereerst de zenuwbanen genoemd. Omdat de lezer inmiddels weet dat in deze uitleg een  metafoor  gebruikt  wordt,  en  deze  kennis  heeft  van  de  werking  van  een  telefooncentrale,  legt  de  lezer zelf de verbinding met een eigenschap van de telefooncentrale die het meest overeenkomt met  deze zenuwbanen: de telefoonlijnen. Deze verbinding is echter impliciet; dat een zenuwbaan van het  centrale zenuwstelsel van een menselijk lichaam gepresenteerd kan worden als een telefoonlijn van  een telefooncentrale, wordt in de tekst niet expliciet genoemd. Daarom moet de lezer op zoek naar  een entiteit binnen de  TELEFOONCENTRALE‐ruimte, die de meeste eigenschappen met deze zenuwbaan  deelt. Dit zoeken naar entiteiten die de integratie compleet maken, wordt door Fauconnier en Turner  (1998a)  completion  genoemd:  de  gepresenteerde  structuur  van  de  integratie  wordt  compleet  gemaakt met een andere structuur (achterliggende kennis van een telefooncentrale). De aanvullende  informatie die in de bijzin wordt gegeven, ‘die in verbinding staan met allerlei delen van ons lichaam’,  in  combinatie  met  de  ontleding  van  het  woord  zelf  (zenuwbaan),  zorgen  er  tenslotte  voor  dat  de  29 

 

lezer  de  zenuwbaan  als  een  telefoonlijn  kan  zien.  Zoals  een  telefoonlijn  een  verbinding  legt  tussen  verschillende locaties in de wereld, zo legt een zenuwbaan een verbinding tussen verschillende delen  in ons lichaam.    

Vervolgens wordt ook de functie van deze zenuwbanen beschreven. Ze fungeren niet alleen 

als  verbinding  tussen  de  verschillende  delen  van  ons  lichaam,  maar  ook  als  doorgeefluik  van  boodschappen. Nu de lezer weet dat een zenuwbaan gezien kan worden als een telefoonlijn, is het  voor hem eenvoudig om de boodschappen die deze zenuwbanen binnenkrijgen (‘zien, horen, ruiken,  voelen, maar ook bewegen’) te zien als oproepsignalen via de telefoon. Zoals boodschappen via de  telefoon,  de  telefoonlijnen  en  de  telefooncentrale  aankomen,  zo  komen  boodschappen  als  ‘ik  voel  iets kouds’ ook aan in de hersenen. Deze oproepen worden allemaal geregistreerd in de hersenen,  net zoals de telefonische oproepen geregistreerd worden in de telefooncentrale.    

In de tweede alinea van de uitleg van het centrale zenuwstelsel wordt er helemaal niet meer 

gesproken  van  een  telefooncentrale,  verbindingen  en  registraties.  Omdat  de  uitleg  echter  nog  niet  volledig voltooid is, kan de lezer er vanuit gaan dat de metafoor nog steeds gehandhaafd wordt en de  metafoor  van  de  telefooncentrale  nog  steeds  opgaat.  Het  conceptuele  netwerk  dat  opgeroepen  moet worden ‐ ofwel de mapping, is namelijk al gepresenteerd, zodat de lezer weet dat dit netwerk  ook de context is waarin de rest geconceptualiseerd moet worden. Zo legt de lezer na het lezen van  de zin ‘de hersenen zenden zelf ook boodschappen uit’ wederom de link tussen de werking van de  hersenen  en  de werking van de telefooncentrale.  Hier is er echter één verschil: in  de eerste alinea  werd  over  de  hersenen  gesproken  als  ontvanger  van  boodschappen,  en  in  de  tweede  alinea  als  zender  van  boodschappen.  Maar  ook  deze  tweeledigheid  past  bij  de  eigenschappen  die  een  telefooncentrale heeft; ook dit systeem ontvangt en zendt. De werking van het centrale zenuwstelsel  wordt bovendien verduidelijkt door uit te leggen wat er verstaan kan worden onder het zenden van  boodschappen  van  de  hersenen.  Hierbij  wordt  een  voorbeeld  genoemd  van  de  intentie  om  zich  te  willen  bewegen.  Omdat  de  metafoor  nog  steeds  geldt,  kan  deze  intentie  gezien  worden  als  een  telefoontje dat wordt gepleegd, met als doel contact te leggen met een andere locatie op de wereld.  Zoals de oproep via de telefooncentrale en de telefoonlijnen bij de andere locatie terecht komt, zo  komt de boodschap vanuit de hersenen om te bewegen ook via de zenuwbanen bij de locatie in het  lichaam terecht.    

Zonder  deze  aparte  overeenkomsten  expliciet  te  maken,  is  de  lezer  toch  in  staat 

verbindingen te leggen met hetgeen al bekend is (de werking van een telefooncentrale) en hetgeen  nog  onbekend  is  (de  werking  van  het  centrale  zenuwstelsel).  Dit  is  mogelijk  omdat  er  mentale  ruimtes  (in  plaats  van  een  referent)  opgeroepen  worden  bij  het  toepassen  van  de  metafoor,  waardoor er ook elementen opgeroepen kunnen worden die mentaal opgeslagen zijn, maar niet in  de metafoor gepresenteerd worden. Dit doet de lezer dan ook door processen binnen het centrale  30 

 

zenuwstelsel  die  in  de  uitleg  worden  genoemd,  zelf  te  vergelijken  met  processen  binnen  een  telefooncentrale.  Eigenschappen  die  beide  processen  delen,  zijn  hierbij  de  doorslaggevende  factor.  Het  is  immers  veel  logischer  om  een  zenuwbaan  te  zien  als  een  telefoonlijn,  dan  als  een  telefoonsnoer. Het gaat in beide gevallen dan wel om een fysieke lijn, maar de telefoonlijn deelt de  eigenschap met de zenuwbaan om als verbinding tussen verschillende locaties te fungeren; iets wat  het  telefoonsnoer  zou  missen.  Door  onbewust  op  zoek  te  gaan  naar  eigenschappen  van  beide  entiteiten  die  zoveel  mogelijk  overeenkomen  (topology),  legt  de  lezer  van  deze  uitleg  zelf  de  verbindingen  tussen  de  INPUT‐ruimtes  (integration).  Het  begrijpen  van  de  werking  van  het  centrale  zenuwstelsel  ontstaat  dus  door  de  gepresenteerde  metafoor  en  de  begrippen  die  horen  bij  de  werking van het centrale zenuwstelsel expliciet te maken, terwijl de werking van de telefooncentrale  impliciet  gehouden  kan  worden.  Dit  is  immers  informatie  waarover  de  lezer  al  beschikt  en  een  mentale ruimte die door de schrijver van de folder niet meer ingevuld hoeft te worden.                                           .telefoonlijnen                                    .zenuwbanen                      .huishoudens met een telefoon                          .delen van het lichaam            .aangekomen boodschappen                           .toegepaste zintuigen          .telefonische oproepsignalen                           .signalen naar delen van het lichaam                      .uitgezonden boodschappen                     .bewegingen                                  TELEFOONCENTRALE‐ruimte                           CENTRALE ZENUWSTELSEL‐ruimte                  telefooncentrale =          centrale zenuwstelsel:                  .telefoonlijnen = .zenuwbanen                             .huishoudens met een telefoon =  .      .delen van het lichaam      .aangekomen boodschappen =            .toegepaste zintuigen     .telefonische oproepsignalen =              .signalen naar delen van het lichaam          .uitgezonden boodschappen =   .bewegingen           BLEND  

 

 

 

 

 

 

 

 

       

                figuur 10 

  31 

 

Omdat  er  in  deze  metafoor  twee  concepten  met  elkaar  in  verband  gebracht  die  feitelijk  niets  met  elkaar  te  maken  hebben,  kan  deze  metafoor  getypeerd  worden  als  een    double‐scope  blend.  De  werking  van  beide  systemen  lijken  echter  wel  op  elkaar:  zenuwbanen  geven  net  als  telefoonlijnen  boodschappen  door  aan  het  centrale  systeem.  Daardoor  kan  er  een  verbintenis  worden  gemaakt  tussen beide begrippen. Hoewel de systemen veel van elkaar verschillen (het centrale zenuwstelsel is  onderdeel  van  het  menselijk  lichaam  wat  niet  voor  het  blote  oog  zichtbaar  is,  terwijl  een  telefooncentrale  aangewezen  kan  worden  en  telefoonlijnen  uit  de  muur  komen),  leent  de  werking  van  een  telefooncentrale  zich  wel  voor  een  verbintenis  met  het  centrale  zenuwstelsel.  De  overeenkomsten  overstemmen  de  verschillen  namelijk,  omdat  juist  deze  overeenkomsten  (de  werking van beide systemen) in de BLEND centraal staan. Zou er bijvoorbeeld een link moeten worden  gemaakt  met  de  onzichtbaarheid  van  het  centrale  zenuwstelsel  of  een  andere  eigenschap  van  dit  systeem  wat  niets  met  de  werking  daarvan  te  maken  heeft,  dan  zou  de  metafoor  van  de  telefooncentrale niet geschikt zijn.  Een ander voorbeeld van  de  LICHAAM  IS  EEN  COMMUNICATIESYSTEEM‐metafoor is te zien op een  informatieve medische website van het Nationaal Epilepsie Fonds over epilepsie:    Hersenen  bestaan  uit  miljarden  zenuwcellen,  die  constant  boodschappen  aan  elkaar  doorgeven  via  elektrische  stroompjes  (impulsen)  en  chemische  stoffen  (neurotransmitters). Als dit systeem op de een of andere manier verstoord raakt,  kan  er  een  soort  'kortsluiting'  ontstaan.  Een  aanval  is  dus  een  plotselinge  kortsluiting  of  storing  in  de  hersenen,  waardoor  het  normale  functioneren  tijdelijk verstoord raakt.  (bron: Website ‐ Epilepsie   Nationaal Epilepsie Fonds)   

In dit voorbeeld worden de hersenen gepresenteerd als zender van boodschappen. Wanneer iemand  lijdt  aan  epilepsie,  ontstaat  er  een  ‘storing’,  waardoor  het  normale  functioneren  van  de  patiënt  verstoord  raakt.  Hier  wordt  de  LICHAAM  IS  EEN  COMMUNICATIESYSTEEM’‐metafoor  niet  als  zodanig  benoemd. Het feit dat hersenen boodschappen doorgeven en er hierbij een storing op kan treden,  geeft al aan dat het hierbij om deze metafoor gaat.  Dit aanhalen van termen die bij een metafoor  passen,  kan  dan  ook  alleen  functioneel  zijn  wanneer  deze  termen  aansluiten  op  de  conceptuele  metafoor die hieraan ten grondslag ligt.   

32 

 

 

Een vergelijkbare ‐ maar nog meer impliciete ‐  LICHAAM IS EEN COMMUNICATIESYSTEEM’‐metafoor 

is te vinden op een website van de Vereniging Spierziekten Nederland. Op deze website wordt allerlei  medische informatie gegeven over bestaande spierziekten, waaronder de ziekte Myasthenia Gravis:    Bij MG is er iets mis met de overdracht van signalen van de zenuw naar de spier.  Deze  signalen  van  de  zenuw  op  de  spier  worden  overgebracht  door  de  stof  acetylcholine. Deze stof wordt gemaakt aan de zenuwuiteinden, en opgevangen  door 'ontvangers' in de spier. Bij MG zijn veel van deze ontvangers geblokkeerd  of kapot gemaakt door het eigen immuunsysteem. Gevolg: het signaal komt heel  zwak over.  (bron: Website ‐ Aandoeningen van de overgang van zenuw naar spier   Vereniging Spierziekten Nederland)   

Hoewel  er  in  dit  fragment  geen  expliciete  metafoor  voorkomt,  zoals  in  de  metafoor  van  de  telefooncentrale,  wordt  de  ziekte  wel  gepresenteerd  als  een  systeem  dat  zendt  en  ontvangt.  Er  wordt namelijk gesproken van ‘signalen’, ‘ontvangers’ en een ‘zwak signaal’; iets wat typerend is voor  een communicatiesysteem. Door van een storing te spreken in dit communicatieproces, oftewel dat  er sprake is van een ‘zwak signaal’, wordt de ziekte verduidelijkt. Dit fragment laat dan ook zien dat  de  LICHAAM  IS  EEN  COMMUNICATIESYSTEEM‐metafoor  niet  zodanig  benoemd  hoeft  te  worden,  maar  dat  het  aanhalen  van  de  belangrijkste  eigenschappen  en  elementen  van  een  communicatiesysteem  voldoende  is.  Deze  termen  passen  namelijk  al  bij  de  manier  waarop  er  over  het  lichaam  wordt  gedacht:  het  is  een  communicatiesysteem23.  Door  te  spreken  van  ‘signalen’,  ‘ontvangers’  en  ‘het  signaal  komt  heel  zwak  over’  maakt  de  lezer  dus  zelf  de  link  met  deze  conceptuele  metafoor  en  daarmee  met  een  communicatiesysteem  waarbij  het  signaal  niet  goed  doorkomt,  waardoor  dit  systeem (en dus het menselijk lichaam) niet naar behoren functioneert.    

 

                                                             23

 Dat dit werkelijk een conceptuele metafoor is, blijkt niet alleen uit de getoonde afbeeldingen (figuur 9a, 9b  en 9c) en de creatieve metaforen die hier hun oorsprong in vinden, maar ook uit het feit dat deze metafoor in  allerlei soorten communicatie‐uitingen terug te vinden is. Zo luidt de kop van een wetenschappelijk artikel van  De  Pers  (4  januari  2010)  :  ‘Zegt  de  ene  bacterie  tegen  de  ander:  zullen  we?’  In  dit  artikel  wordt  een  nieuwe  methode  om  infectieziekten  te  bestrijden  beschreven.  Deze  methode  houdt  in  dat  de  ‘communicatie  tussen  bacteriën’ wordt verstoord.   (bron: http://www.depers.nl/wetenschap/365485/Zegt‐de‐ene‐bacterie‐tegen‐de‐ander‐zullen‐we.html)   33 

 

3.2.3 ZIEKTE IS EEN AFGESLOTEN RUIMTE­metafoor  In de voorgaande analyse zagen we dat de werking van diverse lichaamsfuncties uitgelegd werd door  deze te presenteren als mechanica en communicatiesystemen. Dit is echter niet de enige manier om  situaties in het menselijk lichaam begrijpelijk en inzichtelijk proberen te maken. Het gevoel dat veelal  hoort bij het ervaren van een ziekte ‐ opgesloten zitten in het lichaam ‐ blijkt namelijk ook in verband  te kunnen worden gebracht met een metafoor, door dit gevoel te presenteren als het zitten in een  afgesloten  ruimte.  Deze  conceptuele  metafoor  is  te  omschrijven  als  een  ZIEKTE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐metafoor. In deze metafoor wordt gesuggereerd dat emotie (waaronder het ervaren van een 

ziekte) een afgesloten ruimte is, waar men ‘in’ kan zitten. Een vergelijkbare conceptuele metafoor is  de EMOTIES ZIJN VLOEISTOFFEN IN EEN AFGESLOTEN RUIMTE‐metafoor, waarbij emoties juist als vloeistoffen in  een  afgesloten  ruimte  gepresenteerd  worden.  Deze  metaforen  zijn  onder  meer  beschreven  door  Kövecses (o.a. 2000, 2005). Kövecses liet zien dat de  AFGESLOTEN RUIMTE‐metafoor in combinatie met  emotie  in  de  Engelse  taal  op  twee  manieren  werkt,  namelijk  als  EMOTIE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐ metafoor en EMOTIES ZIJN VLOEISTOFFEN IN EEN AFGESLOTEN RUIMTE‐metafoor:    (a) “I’m in love”24    

 

 

 

EMOTION IS A CONTAINER                   (Kövecses, 2000: 52)  25

(b) “His pent‐up anger welled up inside him”    

EMOTION IS FLUID IN A CONTAINER   (Kövecses, 2005: 40)                

26

(c) “He was bursting with anger”   (d) “When I told him, he just exploded”27   

 

 

 

              

Maar ook in de Nederlandse taal komen we deze conceptuele metaforen tegen:  (e) “Hij zit in een depressie “ 

 

 

EMOTIE IS EEN AFGESLOTEN RUIMTE 

(f) “Ik kook van woede”   

 

 

EMOTIES ZIJN VLOEISTOFFEN IN EEN AFGESLOTEN  

(g) “Zij moet even stoom afblazen”  

 

RUIMTE 

(h) “Hij loopt over van verliefdheid”  Dat dit werkelijk een algemene manier is om over emotie (bij het ervaren van een ziekte) te denken,  blijkt  bovendien  ook  uit  de  afbeeldingen  op  de  volgende  pagina.  De  eerste  twee  afbeeldingen  zijn  voorbeelden  van de metafoor  EMOTIE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE. Hierbij wordt op figuur 11a de geest  gepresenteerd als een klein mannetje dat opgesloten zit in het hoofd, dan wel lichaam. Ook op figuur  11b zien we het gevoel opgesloten te zitten in het eigen lichaam afgebeeld worden, door de schaduw  van  de  persoon  als  gevangenistralies  te  presenteren.  Daarnaast  is  op  de  laatste  figuur  (figuur  11c)                                                               24

 Letterlijke vertaling: “Ik zit in liefde” (“Ik ben verliefd”)   “Zijn opgekropte woede vulde hem van binnen”  26  “Hij barstte van woede”  27  “Toen ik het hem vertelde, explodeerde hij”  25

34 

 

een welbekend voorbeeld van de metafoor  EMOTIES ZIJN VLOEISTOFFEN IN EEN AFGESLOTEN RUIMTE te zien;  hier wordt boosheid gepresenteerd als een kokende vloeistof in het lichaam.  

    figuur 11a   

 

 

 

      figuur 11b 

     

     

  figuur 11c 

De  reden  achter  het  zien  van  een  emotie  als  een  (vloeistof  in)  een  afgesloten  ruimte,  is  volgens  Lakoff en Johnson: “Each of us is a container, with a bounding surface and an in‐out orientation. We  project our own in‐out orientation onto other physical objects that are bounded by surfaces. Thus we  also view them as containers with an inside and outside.”28 (Lakoff en Johnson 1980: 29).   In onderstaand voorbeeld hoe een aandoening uitgelegd kan worden aan de  hand van een  dergelijke ZIEKTE IS EEN AFGESLOTEN RUIMTE‐metafoor:    Het  voelt  alsof  je  in  een  sauna  van  40  graden  zit  en  er  niet  meer  uit  kan.  Een  typisch geval van een opvlieger.  (bron: Website ‐ Acht hulpvolle tips tegen opvliegers   Happymoms.nl) 

  Een korte medische uitleg zou in sommige (eenvoudige) gevallen in feite voldoende informatie voor  lezers zijn om deze aandoening te kunnen begrijpen. Door simpelweg te stellen dat een opvlieger een  plotselinge  temperatuurswisseling  in  het  lichaam  is,  is  de  aandoening  feitelijk  al  beschreven.  Toch  kan  bovenstaande  metafoor,  waarbij  gesteld  wordt  dat  het  hebben  van  een  opvlieger  gezien  kan  worden als het opgesloten zitten in een sauna, meer inzicht verschaffen in de aandoening. Dit inzicht  ontstaat door een gevoel bij de lezer op te roepen dat al bekend is. Iedereen heeft wel eens in een  sauna gezeten of weet tenminste wat een sauna is en begrijpt daarom ook wat deze omstandigheid  met  het  lichaam  doet.  Het  lichaam  gaat  transpireren,  het  hart  begint  sneller  te  kloppen  en  de  lichaamstemperatuur stijgt. De mentale ruimte die bij de lezer wordt opgeroepen, de  SAUNA‐ruimte,  is  dan  ook  niet  door  middel  van  de  bovenstaande  metafoor  ingevuld,  maar  heeft  zijn  entiteiten  te                                                               28

 “Ieder van ons is een afgesloten ruimte, met een begrensde buitenkant. We projecteren onze binnen‐buiten  oriëntatie  op  andere  fysieke  objecten  die  gebonden  zijn  aan  buitenkanten.  Daarom  zien  wij  ze  ook  als  afgesloten ruimtes met een binnenkant en buitenkant.”  35 

 

danken aan een eerdere ervaring en/of algemene kennis die de lezer heeft opgedaan. Op die manier  maakt de lezer de structuur zelf compleet (completion). Door vervolgens te stellen dat het zitten in  een  sauna  dezelfde  ervaring  oplevert  als  het  hebben  van  een  opvlieger,  kan  de  lezer  de  OPVLIEGER‐ ruimte invullen. Dit door de entiteiten die te maken hebben met de effecten van een sauna op het  lichaam uit de  SAUNA‐ruimte te kopiëren naar deze ruimte, en verbindingen tussen de twee mentale  ruimtes te leggen. Door dit te doen, ontstaat er een hechte samenvoeging van verbindingen (web) en  daarmee  bij  de  lezer  het  inzicht  dat  de  effecten  van  een  opvlieger  op  het  menselijk  lichaam  te  vergelijken zijn met die van een sauna. Wat het slagen van de metafoor vervolgens compleet maakt,  is  het  leggen  van  de  nadruk  op  het  feit  dat  men  in  de  voorgestelde  situatie  niet  uit  de  sauna  kan  komen. Dit is voor de metafoor erg belangrijk, omdat het zitten in een sauna normaal gesproken niet  in verband wordt gebracht met een situatie waarin men zich niet prettig voelt, maar men juist voor  ontspanning  zit.  Bovendien  kan  de  keuze  gemaakt  worden  om  regelmatig  in  en  uit  de  sauna  te  stappen.  Door  een  situatie  te  schetsen  waarbij  de  lezer  opgesloten  zit  in  deze  sauna,  wordt  de  nadruk gelegd op het feit dat men tegen de zin in en zonder enige controle de effecten ondergaat  van deze ruimte, en het dus warm krijgt, gaat transpireren, hartkloppingen krijgt en het bloed naar  het hoofd stijgt, zonder dat daar zelf de keuze voor gemaakt wordt en er de mogelijkheid is om uit de  ruimte te stappen.    

Een goede manier om de effectiviteit van de metafoor te bewijzen, is om af te vragen hoe de 

kwaal op een andere manier uitgelegd had kunnen worden. Zoals eerder gesteld was het uitleggen  van de kwaal door te zeggen dat een opvlieger een plotselinge temperatuursverhoging in het lichaam  is,  feitelijk  gezien  voldoende  informatie  geweest  om  deze  aandoening  te  kunnen  begrijpen.  Een  metafoor  zorgt  er  echter  voor  dat  deze  vrij  abstracte  informatie  omgezet  wordt  in  een  situatie  die  voor  de  ontvanger  herkenbaar  is.  Toch  zou  niet  iedere  metafoor  over  een  situatie  waarin  een  plotselinge  temperatuurswisseling  centraal  staat,  even  effectief  zijn.  Was  het  ervaren  van  een  opvlieger  bijvoorbeeld  gepresenteerd  als  het  gevoel  dat  men  zou  hebben  bij  het  verblijven  in  de  Saharawoestijn (een andere plek die soms erg heet kan zijn), dan geeft dit een minder goed inzicht in  hetgeen ervaren wordt bij het lijden aan deze kwaal. Ten eerste mist de gemiddelde lezer de ervaring  van het verblijven in een dergelijke woestijn, waardoor het iets moeilijker zou kunnen zijn om voor te  stellen hoe dit zou voelen. Ten tweede is de Sahara een open ruimte waarin bewogen kan worden,  waar ook andere mensen zijn die dezelfde hitte ervaren en waarin men niet plotseling terecht komt.  Bovendien zou een woestijn ook met andere effecten op het lichaam geassocieerd kunnen worden,  zoals nachtelijke kou en een tekort aan drinkwater. Dit terwijl een sauna per definitie heet is en deze  andere eigenschappen niet heeft. Deze overige eigenschappen van de Sahara hebben niets met het  hebben  van  een  opvlieger  te  maken,  wat  voor  verstoring  van  de  werking  van  de  metafoor  zou  kunnen  zorgen.  De  elementen  van  beide  INPUT‐ruimtes  zouden  dan  ook  niet  geheel  met  elkaar  36 

 

overeenkomen,  waardoor  dit  voorbeeld  niet  aan  het  topology  principe  zou  voldoen  en  het  web  principe te zwak zou zijn. De metafoor van de sauna waarin de lezer opgesloten zit is op die manier  effectiever,  omdat  er  weinig  of  geen  eigenschappen  zijn  die  de  werking  van  de  metafoor  zouden  kunnen verstoren. Bovendien is het opgesloten zitten in een sauna een situatie waarin alleen degene  die  in  de  ruimte  zit  last  heeft  van  de  plotselinge  temperatuurswisseling;  mensen  daarbuiten  lopen  immers in de normale temperatuur rond en ervaren deze plotselinge wisseling van temperatuur niet.  Dit  opgesloten  zitten  in  een  ruimte  die  afgesloten  is  van  andere  mensen  en  waarbij  er  niet  voor  gekozen kan worden om de ruimte te verlaten, zorgt ervoor dat de metafoor heel effectief kan zijn in  het uitleggen van de effecten van een opvlieger op het lichaam.       opgesloten    .ik                 in     

 

  

 

.geest     opgesloten 

 

 

       

 

     in 

                   .sauna                     .lichaam                                                                  .effecten op lichaam:               .effecten op lichaam:              hogere lichaamstemperatuur                   hogere lichaamstemperatuur          hartkloppingen                   hartkloppingen                            transpireren                      transpireren                        SAUNA‐ruimte    

 

                              OPVLIEGER‐ruimte   

 

    

                .ik = .geest en .lichaam         

 

           

 

          opgesloten                    in 

                   .sauna = .lichaam                               .effecten op lichaam:          hogere lichaamstemperatuur                                                      hartkloppingen                                           transpireren                      BLEND    

 

 

               figuur 12 

In bovenstaand conceptuele integratiediagram is te zien dat er een scheiding gemaakt wordt tussen  lichaam en geest; ofwel een split of the self. De geest ‐ de entiteit die de emotie voelt ‐ ervaart het  lijden  aan  een  opvlieger  namelijk  als  een  opsluiting  in  het  eigen  lichaam.  Omdat  een  opvlieger  negatieve  effecten  heeft  op  het  lichaam  en  daarmee  een  negatieve  ervaring  veroorzaakt  voor  de  geest,  wil  de  ‘emotionele  zelf’  uit  dit  lichaam  ontsnappen.  Dit  is  echter  onmogelijk,  waardoor  de  emotie van het opgesloten zitten ontstaat. Daarnaast is in dit diagram ook weer te zien dat selectieve  projectie een belangrijk onderdeel is in het slagen van de BLEND en daarmee de metafoor. Het feit dat  een  sauna  een  ruimte  van  hout  is,  waar  water  op  hete  kolen  wordt  gegooid  en  voor  ontspanning  dient, doet er in de  BLEND niet toe. Alleen de effecten van een sauna op het lichaam en het feit dat  een  sauna  een  afgesloten  ruimte  is,  zijn  in  het  toepassen  van  de  metafoor  belangrijk  en  relevant. 

37 

 

Daarnaast valt op dat er door het presenteren van het lichaam als een sauna waarin men opgesloten  zit,  het  gevoel  van  ‘opgesloten  zitten’  in  de  BLEND  ook  gekoppeld  wordt  aan  het  lichaam.  De  conceptuele domeinen van een sauna en het lichaam worden dus niet alleen geïntegreerd, maar ook  het gevoel wat hoort bij opgesloten zitten (in een sauna vs. in het eigen lichaam). Dit wordt wederom  door  de  lezer  zelf  gedaan;  de  structuur  wordt  compleet  gemaakt  door  middel  van  completion.  Een  bijkomstig voordeel van deze specifieke metafoor, is dat de lezer in de toekomst aan retrieval (Steen,  1994) kan doen. Op het moment dat de lezer zelf een opvlieger krijgt, kan zij haar gevoel relateren  aan de metafoor die ze in het verleden heeft gelezen: opgesloten zitten in een sauna. Op die manier  kan  ook  de  medische  informatie  (het  equivalent  van  de  metaforische  omschrijving)  teruggehaald  worden, waardoor het besef ontstaat dat dit om een opvlieger moet gaan.     De  ZIEKTE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐metafoor  er  één  die  relatief  weinig  in  medische  informatieve  teksten  voorkomt.  Toch  wordt  er  ook  in  andere  contexten  over  ziektes  gesproken  waarbij de aandoening gezien wordt als de emotie van het gevangen zitten in een afgesloten ruimte.  Een goed voorbeeld hiervan zien we in de bespreking van een informatieve film (Vleugellam) van de  Afasievereniging:     ‘Vleugellam’ vertelt het verhaal van mevrouw Kanters die getroffen wordt door  afasie, vanwege een hersenletsel. Zij heeft een motorongeluk gehad en belandt  in het ziekenhuis op de afdeling neurologie. Van het ene op het andere moment  heeft  zij  grote  moeite  met  spreken,  lezen  en  schrijven.  Beroofd  van  het  belangrijkste  communicatiemiddel  van  de  mens,  de  taal,  is  zij  ‘vleugellam’  geworden  en  voelt  alsof  zij  in  een  kooi  gevangen  zit  waaruit  ze  wil  uitbreken,  maar niet kan.  (bron: Website ‐ Vleugellam  Afasievereniging)   

Een patiënt die aan afasie lijdt heeft blijkbaar het gevoel in een kooi ‐ wat in feite haar eigen lichaam  is  die  het  voor  haar  onmogelijk  maakt  om  met  de  buitenwereld  te  communiceren  ‐  gevangen  te  zitten waaruit ze wil  uitbreken, maar niet kan. Patiënten  die aan opvliegers lijden en  patiënten  die  aan afasie lijden voelen zich in beide gevallen klaarblijkelijk opgesloten in een ruimte die hun eigen  lichaam  blijkt  te  zijn.  Denken  op  een  dergelijke  manier  is  iets  wat  aan  een  conceptuele  metafoor  verbonden  is  en  die  daarmee  dus  de  basis  vormt  voor  bovenstaande  creatieve  metaforen29.                                                                 De  ZIEKTE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐metafoor  komen  we  ook  tegen  in  een  televisiecommercial  van  Stichting 

29

Stop Hersentumoren. Dit wervende spotje kan niet als een medische informatieve tekst worden beschouwd,  38 

 

3.2.4 ZIEKTE IS EEN AFWIJKENDE LICHAMELIJKE ERVARING­metafoor  Een  derde  variatie  op  metaforen  in  de  uitleg  van  medische  aandoeningen,  is  de  ZIEKTE  IS  EEN  AFWIJKENDE LICHAMELIJKE ERVARING‐metafoor. In deze metafoor wordt een aandoening aan de hand van 

een  voor  de  lezer  bekende  persoonlijke  situatie  uitgelegd,  door  de  ziekte  of  kwaal  te  zien  als  het  lichaam  in  een  buitengewone  ‐  maar  voor  hem  welbekende  ‐  staat.  Dergelijke  conceptuele  metaforen waarbij de ene ervaring gepresenteerd wordt als een andere ervaring om zo iets over het  concept te kunnen zeggen, zijn door Lakoff en Johnson (1980) veelvuldig beschreven. Het gaat hier  dan  wel  om  een  mentale  ervaring  die  gepresenteerd  wordt  als  een  lichamelijke  dan  wel  andere  mentale  ervaring  (in  plaats  van  een  lichamelijke  ervaring  die  als  een  andere  lichamelijke  ervaring  wordt  gezien),  maar  het  principe  van  het  gebruiken  van  menselijke  ervaringen  om  iets  over  een  concept te kunnen zeggen, is in beide gevallen wel hetzelfde.   Een dergelijke conceptuele metafoor die laat zien hoe het concept ‘leven’ wordt ervaren, is  te zien in de  LIFE IS A JOURNEY‐metafoor. Omdat mensen leven ervaren als het maken van een reis, zijn  de volgende uitspraken dan ook uitspraken waar niemand meer van opkijkt:    (a) “He's without direction in his life”30  (b) “I'm where I want to be in life”31  (c) “I'm at a crossroads in my life”32  (d)  “He's never let anyone get in his way”33 

 

 

 

 

 (Lakoff, 1993: 220) 

Of vergelijk de volgende Nederlandse uitspraken over het concept ‘leven’:  (e) “Hij heeft veel ellende op zijn pad gekregen”  (f) “Ik ben veel obstakels tegengekomen”  (g) “Zij is van haar pad afgeweken”                                                                                                                                                                                             maar laat wel zien dat de conceptuele metafoor ZIEKTE IS EEN AFGESLOTEN RUIMTE ook op andere manieren met een  medische  functie  voor  kunnen  komen.  In  deze  commercial  is  te  zien  dat  kantoormedewerkers  gehinderd  worden in hun werk door een zichzelf opblazende bal die steeds meer ruimte inneemt. Het spotje eindigt met  het beeld waarin alle lichten het kantoorgebouw uit gaan. Hiermee wordt uitgelegd hoe een tumor werkt: deze  neemt als een steeds groter wordende bal lichaamsruimtes over (kamers in het kantoorgebouw) en hindert zo  de functionerende onderdelen van het lichaam (de werknemers).   (bron: http://www.stophersentumoren.nl/nl/nieuws/ReclameFilm/)   Een  ander  spotje  waarin  de  ZIEKTE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐metafoor  toegepast  wordt,  is  afkomstig  van  SIRE.  Hierin wordt alcoholschade bij kinderen gepresenteerd als een glas waarin een kind opgesloten zit. Door in dit  glas opgesloten te zitten, wordt de fysieke en geestelijke groei van het kind belemmert ‐ net zoals dat onder  invloed van alcoholschade gebeurt.   (bron: http://www.youtube.com/watch?v=cAAwQzChlBI)  

 

30

 “Hij heeft geen bestemming in zijn leven”   “Ik ben waar ik wil zijn in mijn leven”  32  “Ik heb een kruispunt bereikt in mijn leven”  33  “Hij laat niemand in zijn weg staan”  31

39 

 

(h) “Ik ben de weg kwijt”    Hierbij wordt het concept ‘leven’ gepresenteerd als een ervaring waarbij onder meer bestemmingen  bereikt kunnen worden en obstakels tegengekomen worden. Deze voorbeelden geven aan dat een  ervaring ‐ of deze nu lichamelijk of geestelijk is ‐ over het algemeen veelal als een andere ervaring  gezien kan worden, om zo duidelijk te maken hoe deze situatie wordt beleefd.    

Een  voorbeeld  van  een  creatieve  toepassing  van  een  dergelijke  conceptuele  metafoor  is  te 

lezen in een folder van het Nederlands Huisartsen Genootschap:    Bij hyperventilatie is uw ademhaling van slag, vaak zonder dat u het zelf beseft.  U zit bijvoorbeeld in een stoel, maar ademt alsof u aan het hardlopen bent.   (bron: Folder ‐ Hyperventilatie, angst en spanning   Nederlands Huisartsen Genootschap)   

Ook  in  deze  metafoor  wordt  er  gebruik  gemaakt  een  situatie  die  voor  de  lezer  welbekend  is:  een  lichamelijke ervaring die deze al kent. Het gaat hierbij niet om de werking van een systeem, zoals een  telefooncentrale,  of  een  tastbaar  object,  zoals  een  koffiefilter,  maar  om  de  staat  van  het  lichaam  zoals  de  lezer  deze  al  eens  mee  heeft  gemaakt.  De  meeste  lezers  hebben  bijvoorbeeld  wel  eens  ervaren  hoe  het  voelt  aan  het  hardlopen  te  zijn.  Omdat  ze  echter  niet  weten  hoe  het  voelt  om  te  hyperventileren,  is  er  een  welbekende  lichamelijke  ervaring  nodig  die  in  verband  kan  worden  gebracht  met  de  betreffende  aandoening.  Door  een  situatie  te  creëren  waarin  de  lezer  zich  voor  moet  stellen  dat  er  rustig  in  een  stoel  gezeten  wordt,  maar  geademd  wordt  alsof  er  aan  het  hardlopen wordt, krijgt de lezer meteen inzicht in de manier van ademhalen bij hyperventilatie. De  eerder opgedane ervaring van hardlopen en de bijbehorende manier van ademhaling wordt namelijk  gekoppeld aan de onbekende ervaring om te hyperventileren, waardoor het nieuwe inzicht ontstaat  ‘bij hyperventilatie ademt men zoals bij hardlopen hoort, terwijl het lichaam eigenlijk in rust is’. Dit  op  een  snelle  manier  bewerkstelligen  van  een  allesomvattend  inzicht  is  beschreven  als  één  van  de  subeffecten van conceptuele integratie.     

Bij  het  verwerken  van  deze  metafoor  worden  er  twee  mentale  ruimtes  opgeroepen:  de 

mentale  HARDLOOP‐ruimte  en  de  mentale  RUST‐ruimte,  waarbij  het  lichaam  in  de  ene  situatie  in  beweging  is  en  in  de  andere  situatie  in  rust  is.  Daarnaast  wordt  de  manier  van  ademhalen  in  de  mentale  ruimtes  opgeroepen,  welke  snel  vs.  rustig  is.  Door  te  stellen  dat  de  ademhaling  bij  hyperventilatie (wanneer het lichaam feitelijk in rust is) snel is, worden slechts twee elementen uit  beide  INPUT‐ruimtes in de  BLEND geprojecteerd, namelijk het lichaam dat in rust is en de ademhaling  40 

 

die  toch  snel  is.  Door  deze  twee  elementen  met  elkaar  te  integreren,  ontstaat  er  het  inzicht  wat  hyperventilatie inhoudt. Wederom wordt er hier gebruik gemaakt van selectieve projectie; aangezien  het lichaam niet in beweging en in rust kan zijn tegelijkertijd, en ook niet snel of rustig op hetzelfde  moment kan ademen, wordt er een selectie gemaakt tussen beide.    

 

 

      beweging           .ademhaling           ‐ snel   

       

       

                 

           rust 

HARDLOOP‐ruimte  

 

                     RUST‐ruimte 

   .ademhaling            ‐ rustig 

                 rust                                                                               .ademhaling     ‐ snel    BLEND/HYPERVENTILATIE‐ruimte   

 

 

 

              figuur 13 

Een ander voorbeeld waarbij een welbekende lichamelijke ervaring in verband met een ziekte wordt  gebracht, is te lezen in een folder van de Nederlandse Vereniging voor Keel‐, Neus‐, Oorheelkunde en  Heelkunde van het Hoofd‐Halsgebied:     Tussen  de  aanvallen  door  kan  de  patiënt  helemaal  vrij  zijn  van  duizeligheid;  soms  echter  blijft  hij/zij  licht  in  het  hoofd,  onzeker,  zweverig  of  heeft  een  ‘dronken’ gevoel.  (bron: Folder ‐ De ziekte van Ménière   Nederlandse Vereniging voor Keel‐, Neus‐,Oorheelkunde en Heelkunde van het Hoofd‐Halsgebied)   

In dit voorbeeld wordt het ervaren van de Ziekte van Ménière, een aandoening van het binnenoor en  het evenwichtsorgaan,  gepresenteerd als het ervaren van een ‘dronken gevoel’. Deze ervaring, zal  net als de ervaring van het hardlopen, voor de lezer ongetwijfeld welbekend zijn. Daarom ontstaat er  snel het inzicht welk gevoel er bij het lijden aan deze betreffende ziekte hoort.   

 

41 

 

3.2.5 ZIEKTE IS EEN KRACHT VAN BUITENAF­metafoor  Een  op  één  na  laatste  categorisatie  van  metaforen  in  medische  informatieve  teksten  is  die  van  de  ZIEKTE IS EEN KRACHT VAN BUITENAF‐metafoor. In deze metafoor wordt een aandoening uitgelegd aan de 

hand van een invloed die van buitenaf het lichaam komt. Deze metaforen lijken vooral (net zoals in  de  ZIEKTE IS EEN AFGESLOTEN RUIMTE‐metafoor en  ZIEKTE IS EEN AFWIJKENDE LICHAMELIJKE ERVARING‐metafoor)  voor  te  komen  in  de  medische  uitleg  van  ‘hoe  iets  voelt’.  Dit  is  ook  niet  zo  verwonderlijk,  want  wanneer  een  kracht  op  het  lichaam  inwerkt,  geeft  dit  altijd  een  lichamelijk  effect  en  daarmee  een  bepaald  gevoel.  Het  zien  van  een  kracht  van  buitenaf  als  oorzaak  van  een  lichamelijke  of  mentale  reactie,  is  een  manier  van  redeneren  die  in  ons  denkpatroon  vast  gebeiteld  zit.  De  lichamelijke  of  mentale reactie (het ‘gevoel’) wordt niet als iets gezien wat van binnenuit komt (wat in feite wel zo  is),  maar  als  een  kracht  van  buitenaf  die  inwerkt.  De  conceptuele  metafoor  ZIEKTE  IS  EEN  KRACHT  VAN  BUITENAF  lijkt  op  de  meer  bekende  EMOTION  IS  A  FORCE‐metafoor.  Deze  kan  verschillende  vormen 

aannemen, zoals een kracht die vloeibaar is, iemand (letterlijk) kan breken, iets wegneemt of juist op  iemand drukt:    (a) “I’m overwhelmed by your expressions of love”34  (b) “He was flooded with joy when his daughter was born”35  (c) “Desperation and disgust engulfed me as I listened to Eminems songs”36      (Goatley, 2007: 202‐203)  Ook in de Nederlandse taal is deze conceptuele metafoor terug te vinden:  (d) “Hij heeft mijn hart gestolen”  (e) “Dat is een zware last op mijn schouders”  (f) “Mijn verdriet houdt me in zijn greep”    In  andere  talen  is  de  EMOTION  IS  A  FORCE‐metafoor  zelfs  de  meest  gebruikelijke  manier  om  over  emoties  te  spreken.  Dit  laten  onder  meer  Jekale  (2008)  zien  in  de  Amhaarse  taal,  Aksan  en  Kantar  (2008)  in  de  Turkse  taal  en  Kövecses  (1986)  in  de  Hongaarse  taal.  Ook  is  het  niet  lastig  om  visuele  uitingen  te  vinden  waarin  de  EMOTION  IS  A  FORCE‐metafoor  getoond  wordt  en  er  dus  een  kracht  van  buitenaf  zorgt  voor  een  emotie  ‐  iets  wat  ook  aan  de  lichaamshoudingen  en  gezichtsuitdrukkingen  van de afgebeelde personen te zien is: 

                                                             34

 “Ik word overmand door jouw uitingen van liefde”   “Hij werd overstroomd van plezier toen zijn dochter geboren werd”  36  “Ik werd verzwolgen door wanhoop en afschuw tijdens het luisteren naar Eminem’s liedjes”  35

42 

 

                     figuur 14a  

 

                 figuur 14b   

                      

 

   

   figuur 14c 

Zo  zien  we  in  de  eerste  afbeelding  (figuur  14a)  het  gevoel  afgebeeld  wat  iemand  kan  hebben  bij  hoofdpijn (iets wat verderop in deze analyse ook naar voren komt). Deze pijn blijkt niet van binnenuit  te komen, maar veroorzaakt te worden door een zwaar stuk metaal dat op het hoofd ligt. Daarnaast  wordt in figuur 14b de conceptuele metafoor   EMOTION IS A FORCE afgebeeld, door een donkere wolk  als oorzaak voor een emotie (depressie) te presenteren. Tenslotte laat figuur 14c zien hoe men zich  kan voelen wanneer men zich onder zware druk voelt staan; dan ligt de zware last van de wereld op  diens schouders. Wederom geven deze afbeeldingen aan dat de metafoor  EMOTIE IS EEN KRACHT in het  algemeen  en  ZIEKTE  IS  EEN  KRACHT  in  het  bijzonder  een  conceptuele  metafoor  is,  en  geen  talige  metafoor. Het is een manier waarop er over het ontstaan van emoties dan wel het ervaren van een  ziekte  wordt  gedacht,  waardoor  deze  manier  van  denken  allerlei  verschijningsvormen  aan  kan  nemen.  Een voorbeeld van hoe deze conceptuele metafoor in de praktijk op een creatieve manier tot  uiting  komt,  is  te  vinden  in  een  brochure  van  het  Nederlands  Huisartsen  Genootschap  waarin  het  onderwerp hoofdpijn centraal staat. In onderstaande passage gaat het om een specifieke vorm van  hoofdpijn, namelijk spanningshoofdpijn:    Spanningshoofdpijn geeft meestal een gevoel alsof er een strakke band om het  (voor‐)hoofd zit.  (bron: Folder ‐ Hoofdpijn   Nederlands Huisartsen Genootschap)   

In dit fragment wordt het gevoel van het hebben van spanningshoofdpijn uitgelegd, door dit gevoel  te presenteren als het gevoel dat men zou hebben wanneer er een strakke band om het (voor‐)hoofd  zit. Opvallend is dat in de uitleg van het gevoel van spanningshoofdpijn vrijwel altijd gebruik wordt  gemaakt van een metafoor waarbij het gevoel als gevolg van een invloed van buitenaf ontstaat. Ook 

43 

 

al wordt de metafoor van de strakke band rond het hoofd niet gebruikt, dan wordt er in alle gevallen  die tegengekomen zijn gesproken van een ‘knellende en drukkende pijn rond het hoofd’:    (a) De pijn is meestal gering tot matig, diffuus drukkend of klemmend van aard, aan beide zijden  van het hoofd.   (b) Spanningshoofdpijn wordt gekenmerkt door een drukkend gevoel aan beide kanten van het  hoofd, die soms gevoeld wordt als een balk boven de ogen.   (c) De klachten, die vaak aan het eind van de ochtend of het begin van de middag beginnen en  enkele uren kunnen aanhouden, zijn:  ‐

meestal continue en soms bonzende pijn boven de ogen of in het hele hoofd;  

‐

druk achter de ogen;  

‐

spanning van de nekspieren;.  

‐

bekneld gevoel rond het hoofd. 

(d) Spanningshoofdpijn  wordt  gekenmerkt  door  een  drukkende  of  knellende  hoofdpijn  rondom  de schedel gedurende minuten tot vele dagen, zonder misselijkheid of braken.  (e) Spanningshoofdpijn uit zich door een drukkende of knellende hoofdpijn.    Het  lijkt  dan  ook  alsof  het  gevoel  behorende  bij  spanningshoofdpijn,  in  ieder  geval  bij  voorkeur  ‐  maar mogelijk ook uitsluitend ‐ beschreven wordt als een gevoel alsof het hoofd bekneld is en er iets  op het hoofd drukt; een kracht die van buitenaf op het lichaam werkt dus, terwijl de oorzaak van de  pijn feitelijk binnenin het lichaam zit. Daarnaast kunnen we uit dit voorbeeld de conclusie trekken dat  een metafoor niet altijd een voor de lezer bekende situatie hoeft te betreffen, wil deze effectief zijn.  Niet iedereen die deze uitleg leest, zal namelijk eens een strakke band om het (voor‐)hoofd hebben  gehad.  Toch  is  de  lezer  in  staat  zich  dit  gevoel  voor  te  stellen.  Door  zich  in  te  beelden  dat  er  een  strakke  band  rond  het  hoofd  zit,  kan  de  lezer  zich  ook  indenken  wat  voor  gevoel  dit  geeft:  een  knellende  en  drukkende  pijn.  En  dat  is  klaarblijkelijk  het  gevoel  wat  hoort  bij  het  lijden  aan  spanningshoofdpijn.   In  het  verwerken  van  de  metafoor  doorloopt  de  lezer  tenslotte  een  aantal  stappen.  Eerst  wordt bij de lezer de mentale SPANNINGSHOOFDPIJN‐ruimte opgeroepen. Hierbij wordt de pijn die hoort  bij het lijden aan deze aandoening gepresenteerd als de pijn die zou horen bij het trekken van een  strakke  band  om  het  (voor‐)hoofd.  Door  deze  metafoor  toe  te  passen,  ontstaat  er  ook  een  FICTIEVE  ruimte. In deze ruimte wordt er namelijk een fictieve situatie gecreëerd waarbij er een strakke band  om het (voor‐)hoofd zit.       44 

 

                .strakke band                                  gedrukt tegen     voorhoofd                      .pijn rond hoofd                   FICTIEVE ruimte  

 

   

   

       .spanning         

 

 

       .hoofdpijn 

                      SPANNINGSHOOFDPIJN‐ruimte 

      .strakke band om            (voor‐)hoofd                 .hoofdpijn    BLEND     

 

 

 

 

 

  

 

               figuur 15 

Dit  conceptuele  integratiediagram  maakt  ook  goed  duidelijk  dat  de  oorzaak  (hetgeen  aangegeven  wordt met  de pijl  in  de  INPUT‐ruimte) achter het  hebben van spanningshoofdpijn uiteindelijk alleen  uit de  FICTIEVE ruimte in de  BLEND geprojecteerd wordt. De werkelijke oorzaak achter het hebben van  spanningshoofdpijn  (verkramping  van  de  hoofd‐  en  nekspieren  als  gevolg  van  factoren  als  stress,  lawaaioverlast en vermoeide ogen) wordt in de metafoor zodanig niet genoemd. Toch zou de lezer  deze oorzaak kunnen herkennen aan de benaming van de aandoening: spanningshoofdpijn. Omdat  deze  werkelijke  oorzaak  er  in  de  metafoor  echter  niet  toe  doet,  komt  deze  daarom  ook  niet  in  de  BLEND  voor.  Hierdoor  ontstaat  er  een  situatie  waarbij  er  een  fictieve  oorzaak  bestaat  voor  een 

realistisch probleem; iets  wat overigens geen  probleem  moet  zijn voor de lezer. Door deze fictieve  oorzaak  begrijpt  deze  namelijk  hoe  het  voelt  om  spanningshoofdpijn  te  hebben;  bij  de  werkelijke  oorzaak (verkramping van de hoofd‐ en nekspieren) is dit moeilijker voor te stellen. Hierdoor gaat de  voorkeur  bij  het  uitleggen  van  het  gevoel  behorende  bij  spanningshoofdpijn  dan  ook  uit  naar  een  fictieve, maar eenvoudig voor te stellen oorzaak.   Een  ander  voorbeeld  waarbij  het  gevoel  bij  het  lijden  aan  een  aandoening  gepresenteerd  wordt als een kracht die van buitenaf het lichaam komt, is te vinden in een uitleg van het hebben van  een hartaanval:     De  pijn  kan  aanvoelen  als  een  licht  ongerief  of  als  een  beklemmend  gevoel  of  alsof er een olifant op de borst staat.  (bron: Website ‐ Hartaanval   Medischeboeken.nl)   

45 

 

Hierbij  wordt  de  mate  van  druk  op  de  borstkas  die  gevoeld  kan  worden  bij  het  krijgen  van  een  hartaanval, gepresenteerd als een situatie waarbij er een olifant op de borstkas zou staan. Dit zou de  immense druk van 3000 tot 5000 kilo opleveren. Hoewel dit, net zoals de situatie waarin een strakke  band  om  het  (voor‐)hoofd  getrokken  wordt,  een  fictieve  situatie  is,  kan  de  lezer  zich  wel  een  voorstelling maken van hoe deze druk aan moet voelen. Bovendien kan de lezer aan retrieval (Steen,  1994) doen bij het echt meemaken van de aandoening, door de metafoor te gebruiken om de kennis  van de ziekte op te halen. Met andere woorden, voelt iemand zich alsof er een olifant op zijn borst  staat, dan zal deze de eerder opgedane kennis wat betreft het hebben van een hartaanval ophalen,  omdat de conceptuele domeinen eerder al aan elkaar zijn verbonden.    

Een ander voorbeeld van een manier waarop de ZIEKTE IS EEN KRACHT VAN BUITENAF‐metafoor tot 

uiting komt, zien we in de bijnaam die Engelstaligen aan de Ziekte van Bornholm toekennen: ‘Devil’s  grip’.  Deze  bijnaam  kent  zijn  oorsprong  aan  de  eigenschappen  van  deze  ziekte.  Eén  van  de  symptomen  hierbij  is  namelijk  een  plotselinge  pijn  onderin  de  borstkas.  Dit  bemoeilijkt  het  ademhalen,  waardoor er een benauwd gevoel ontstaat. Omdat deze pijn zo plotseling is  en er  een  benauwd  gevoel  ontstaat,  hebben  patiënten  het  gevoel  in  de  greep  te  zitten  van  een  kracht  van  buitenaf  het  lichaam.  Aangezien  er  maar  weinig  negatievere  krachten  voor  te  stellen  zijn  dan  de  duivel, is het dan ook eenvoudig verklaarbaar waarom er van de ‘Devil’s grip’ gesproken wordt.

46 

 

3.2.6 ZIEKTE BESTRIJDEN IS OORLOG­metafoor  In alle voorgaande voorbeelden zijn creatieve en conceptuele metaforen aan bod gekomen waarbij  het  lichaam  (of  onderdelen  daarvan)  en  ziektes  gepresenteerd  werden  als  concepten  die  op  het  eerste  oog  niets  met  het  lichaam  en  ziektes  te  maken  hebben.  In  deze  laatste  categorisatie  wordt  niet het ontstaan van een ziekte of de werking van een lichaamsfunctie aan de hand van een ander  concept  gepresenteerd,  maar  wordt  juist  het  aangaan  van  deze  ziekte  met  metaforen  in  verband  gebracht. Dit is iets wat namelijk ook veelvuldig wordt gedaan binnen medische informatieve teksten  en waar een sterke conceptuele metafoor aan ten grondslag ligt.   Het gebruiken van een metafoor bij het concept van het aangaan van een ziekte wordt veelal 

 

gedaan door dit als een oorlog te presenteren. Omdat over het algemeen over het aangaan van een  ziekte  al  in  termen  van  het  voeren  van  een  oorlog  wordt  gedacht,  wordt  er  bij  het  lezen  van  onderstaande  manieren  om  het  aangaan  van  een  ziekte  (of  lichaamsvreemde  indringers  die  ziekte  zouden kunnen veroorzaken) uit te leggen, dan ook niet raar opgekeken. De conceptuele metafoor  ZIEKTE BESTRIJDEN IS OORLOG‐metafoor die aan deze voorbeelden ten grondslag ligt, is al beschreven als 

de  ILLNESS  IS  WAR‐metafoor,  TREATING  ILLNESS  IS  FIGHTING  A  WAR‐metafoor,  ILLNESS  IS  PHYSICAL  COMBAT‐ metafoor en ILLNESS IS AN INVADER‐metafoor (o.a. Hillmer, 2007).   Hoewel  de  benamingen  voor  deze  conceptuele  metaforen  verschillen,  zijn  ze  in  de  basis  hetzelfde.  Een  ziekte  wordt  namelijk  als  indringer  gezien  die  als  in  een  oorlog  bevochten  moet  worden.  Hiermee  is  de  metafoor  niet  alleen  goed  voor  het  uitleggen  van  de  manier  waarop  het  menselijk lichaam optreedt tegen ziektes, maar laat deze ook zien hoe een patiënt zich voelt bij het  lijden  aan  een  ziekte.  Deze  wordt  namelijk  ervaren  als  een  lichamelijke  en  emotionele  strijd.  Een  dergelijke manier van denken zien we ook terug in ons alledaags taalgebruik:    (a)

“The disease infiltrates your body and takes over”37 

(b)

“He was attacked by an unknown virus”38 

(c)

“The so‐called cure is no magic bullet”39 

(d)

“The body normally has its own defenses”40 

(e)

“Zij ging ten onder aan kanker” 

(f)

“Hij vocht tegen AIDS” 

(g)

“Hij werd geveld door een longontsteking” 

(h)

“Ik streed tegen mijn depressie” 

 

 

       (bron: Hillmer, 2007: 24) 

 

                                                             37

 “De ziekte dringt je lichaam binnen en neemt het over”   “Hij werd aangevallen door een onbekend virus”  39  “De zogenoemde behandeling vormt geen magische kogel”  40  “Het lichaam heeft normaal gesproken haar eigen verdediging”  38

47 

 

Bovendien laten ook onderstaande afbeeldingen zien dat er over ziekte over het algemeen in termen  van oorlog wordt gedacht. Hierbij wordt de ziekte kanker op figuur 16a gepresenteerd als een eng en  afschrikwekkend  dier  (vergelijkbaar  met  wat  er  in  de  Franse  anti  AIDS‐campagne  uit  2008  werd  gedaan). Bovendien wordt deze ziekte bevochten door iets wat als een leger wordt gepresenteerd. In  figuur 16b wordt het klaarmaken voor het aangaan van een ziekte tenslotte afgebeeld als een leger  (van witte bloedcellen) dat klaargestoomd wordt om op pad te gaan en daarbij aangespoord wordt  door een officier.  

figuur 16a  

 

 

 

 

 

         figuur 16b 

De  conceptuele  metafoor  ZIEKTE  BESTRIJDEN  IS  OORLOG  is  iets  wat  we  onder  meer  in  het  volgende  creatieve voorbeeld terugzien:     Het  immuunsysteem  beschermt  ons  dag  in,  dag  uit,  je  hele  leven  tegen  kwaadaardige indringers. (..) Lichaamsvreemde indringers worden meestal met  een dodelijke precisie opgespoord, gedood en afgevoerd.   (bron: Website ‐ Het immuunsysteem   website RTL‐programma Je Lijf Je Leven)   

Hierbij wordt het immuunsysteem gepresenteerd als een soort leger binnenin het lichaam, dat zich  constant bezighoudt met het voeren van een strijd tegen kwaadaardige indringers. Omdat zowel het  immuunsysteem  als  een  leger  beschermt  door  op  te  sporen,  te  doden  en  af  te  voeren,  kan  deze  verbintenis  eenvoudig  worden  gemaakt.  Het  topology  principe  kan  door  de  lezer  dan  ook  op  een  moeiteloze  manier  worden  toegepast.  Dat  het  immuunsysteem  echter  iets  binnenin  het  lichaam  is  dat  tegen  slechte  bacteriën  en  virussen  vecht  terwijl  een  leger  tegen  menselijke  vijanden  vecht,  is  hierbij niet belangrijk. Het feit dat beide concepten een belangrijke functie delen (beschermen tegen  indringers),  zorgt  ervoor  dat  over  het  immuunsysteem  in  termen  van  legers  gedacht  wordt  en  kan  worden. 

48 

 

 

Door het in het fragment eerst te hebben over het concept ‘immuunsysteem’, wordt er bij de 

lezer  eerst  de  mentale  IMMUUNSYSTEEM‐ruimte  opgeroepen.  Deze  mentale  ruimte  wordt  aangevuld  door  te  stellen  dat  dit  systeem  ons  ‘dag  in,  dag  uit,  je  hele  leven  beschermt’,  en  wel  tegen  ‘kwaadaardige indringers’. Op dit moment kan de lezer zelf al de verbinding maken met zijn mentale  LEGER‐ruimte, aangezien er gesproken wordt over ‘bescherming’ en ‘kwaadaardige indringers’. Zeker 

wanneer  er  gesproken  wordt  over  ‘opsporen  met  een  dodelijke  precisie’,  ‘doden’  en  ‘afvoeren’,  maakt de lezer zelf de link tussen het concept van een leger.    

In  dit  voorbeeld  is  ook  weer  goed  te  zien  dat  een  metafoor  niet  altijd  als  zodanig 

aangekondigd  hoeft  te  worden.  Omdat  de  creatieve  metafoor  aansluit  om  de  manier  waarop  over  het algemeen al gedacht wordt (ZIEKTE  BESTRIJDEN  IS  OORLOG), hoeft dit niet meer expliciet te worden  gemaakt. Termen gebruiken die bij deze conceptuele metafoor aansluiten, is dan al voldoende.   

.vijandige indringers  

 

 

 

                  opsporen                      doden                                    afvoeren                       OORLOG‐ruimte                .vijandige indringers =     .lichaamsvreemde        ziektekiemen       opsporen=opzoeken   doden=uitschakelen  afvoeren=uitwerpen                                             BLEND     

  .lichaamsvreemde        ziektekiemen                    opzoeken           uitschakelen          uitwerpen 

          

IMMUUNSYSTEEM‐ruimte  

 

 

 

 

               figuur 17 

Hoewel  er  in  de  IMMUUNSYSTEEM‐ruimte  feitelijk  niets  wordt  genoemd  over  de  manier  waarop  dit  systeem  te  werk  gaat  wanneer  er  lichaamsvreemde  indringers  het  lichaam  binnenkomen,  kan  de  lezer zich wel een voorstelling maken van hoe dit gaat, door de manier waarop vijandige indringers  door  een  leger  aangepakt  worden  hieraan  te  koppelen.  Door  het  conceptuele  domeinen  ‘immuunsysteem’  en  ‘leger’  met  elkaar  te  integreren,  neemt  het  conceptuele  domein  ‘immuunsysteem’  de  eigenschappen  van  het  conceptuele  domein  ‘leger’  namelijk  over.  Op  die  manier  maakt  de  lezer  de  inferentie  dat  het  immuunsysteem  lichaamsvreemde  ziektekiemen  blijkbaar op dezelfde manier aanpakt als hoe een leger dat doet.  

49 

 

Een  ander  voorbeeld  waarbij  het  aangaan  van  een  ziekte  als  een  oorlog  wordt  gepresenteerd, is te zien op de medische informatie website Stamcel.org:    In  geval  van  nood  beschikt  het  immuunsysteem  over  soldaten  die  als  mobiele  eenheid politionele en militaire taken verrichten; verder zorgt het voor veiligheid  aan de grenzen, ruimt het op en recycled.   (bron: Website ‐ Zo werkt ons immuunsysteem   Stamcel.org)   

Hier  wordt  het  menselijk  immuunsysteem  gepresenteerd  als  een  leger  soldaten  dat  zorgt  voor  politieke rust, militaire orde, veiligheid, netheid en recycling. Ook in dit voorbeeld wordt de functie  van  het  immuunsysteem  niet  in  de  medische  termen  omschreven  die  hierbij  verwacht  zouden  worden. In plaats daarvan worden alleen termen aangehaald die passen bij de mentale LEGER‐ruimte.  Omdat de conceptuele domeinen ‘immuunsysteem’ en ‘leger’ met elkaar geïntegreerd worden, is het  voor de lezer echter geen probleem om de manier waarop een leger te werk gaat, te koppelen aan  de manier waarop een immuunsysteem te werk gaat41. Hierdoor kan de lezer toch infereren wat de  functie van het immuunsysteem is.    

                                                            

41

  Een  ander  (niet  tekstueel  medisch  informatief)  voorbeeld  van  de  ziekte  BESTRIJDEN  IS  OORLOG‐metafoor  is  te  zien  in  een  televisiecommercial  van  de  Kankerbestrijding.  Afgezien  van de  naam  van de  stichting, maakt  ook  hun spotje duidelijk dat het lijden aan kanker ‐ in ieder geval door de stichting zelf ‐ als een strijd gezien wordt  waartegen met man en macht gevochten moet worden. In deze commercial wordt niet alleen gesproken van  ‘het aangaan van de strijd’, maar wordt dit ook visueel gemaakt, door een groep mensen van vooraf gezien als  een strijdend collectief te presenteren en bovenaf gezien als een zwaard te presenteren.   (bron: http://www.youtube.com/watch?v=hyTVf1szUwc)   50 

 

3.3 Conclusies  Iets wat allereerst opvalt uit de analyse, zijn de verschillende manieren waarop er over het menselijk  lichaam en ziektes kan worden gedacht. Hierdoor ontstaat er ook een grote mate van diversiteit van  creatieve  metaforen.  Het  menselijk  lichaam  blijkt  in  patiëntenfolders  en  medische  websites  met  allerlei  andere  concepten  in  verband  te  kunnen  worden  gebracht.  Zo  werd  het  lichaam  gepresenteerd als een machine en een communicatiesysteem. Bij deze twee conceptuele metaforen  werd de werking van een orgaan of ander lichaamsdeel in verband gebracht met de werking van een  (mechanisch) systeem dat welbekend is. Deze twee soorten metaforen hadden voornamelijk als doel  de  werking  van  het  lichaam  te  expliciteren,  zodat  daarna  in  medische  termen  aangegeven  kon  worden dat dit ‘kapot’ kan gaan of op een andere manier niet goed meer zou kunnen werken.   Daarnaast  werden  er  drie  soorten  metaforen  omschreven  die  niet  ingingen  op  de  werking  van een ziekte, maar op het gevoel of de ervaring die bij het lijden aan deze ziekte hoort. Zo werd het  lichaam  gepresenteerd  als  een  afgesloten  ruimte  waaruit  niet  te  ontsnappen  was.  Bij  deze  ZIEKTE  IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐metaforen 

werden  de  ‘emotionele  ik’  en  zijn  fysieke  lichaam  van  elkaar 

gescheiden. De ‘emotionele ik’ zat namelijk opgesloten in zijn eigen lichaam. Een andere manier om  te  laten  zien  hoe  het  voelt  om  aan  een  bepaalde  aandoening  te  lijden,  werd  als  de  ZIEKTE  IS  EEN  AFWIJKENDE  LICHAMELIJKE  ERVARING‐metafoor getypeerd. Bij het inzetten van deze creatieve metaforen 

werd een onbekende lichamelijke ervaring (het hebben van de betreffende ziekte) gepresenteerd als  een  bekende  lichamelijke  ervaring.  Hierdoor  kan  de  leek  op  dit  gebied  zijn  eigen  persoonlijke  ervaring met een lichamelijke situatie verbinden aan de voor hem onbekende ervaring van het lijden  aan de betreffende ziekte, waardoor er inzicht staat in het ervaren van een dergelijke aandoening.  Tenslotte werd de ZIEKTE IS EEN KRACHT VAN BUITENAF‐metafoor tegengekomen in het uitleggen van ‘hoe  een ziekte voelt’. Hierbij werd de ziekte gepresenteerd als een kracht die van buitenaf het lichaam op  de  ‘zelf’  ‐  in  dit  geval  de  emotionele  geest  ‐  inwerkt.  In  feite  is  dit,  medisch  gezien,  uiteraard  incorrect.  De  aandoeningen  die  in  de  analyse  zijn  besproken  zijn  namelijk  aandoeningen  die  van  binnenuit het lichaam komen. Toch wordt het lijden aan deze aandoeningen door patiënten ervaren  als een externe invloed die kracht uitoefent op hen.   Een  laatste  soort  metafoor  die  tegengekomen  is  in  de  onderzochte  medische  informatieve  teksten, is de  ZIEKTE  BESTRIJDEN  IS  OORLOG‐metafoor. Dit is een veelvoorkomende manier om over het  aangaan van een ziekte te spreken. Bovendien laat deze metafoor niet alleen zien hoe het menselijk  lichaam  optreedt  tegen  ziektes,  maar  ook  hoe  een  ziekte  door  een  patiënt  wordt  ervaren:  als  een  lichamelijke  en  emotionele  strijd.  Hierbij  worden  veroorzakers  van  dergelijke  ziektes  (bacteriën,  virussen, etc.) veelal gezien als kwaadaardige indringers die het lichaam binnendringen. Het lichaam  vecht  als  een  collectief  leger  tegen  deze  indringers,  waarbij  de  strijd  gewonnen  kan  worden  of  waarbij de patiënt uiteindelijk ten onder gaat.   51 

 

Door deze metaforen toe te passen in het uitleggen van de werking van een onderdeel van  het lichaam of in het uitleggen van het gevoel dat bij een bepaalde ziekte hoort, wordt het voor de  lezer  ook  mogelijk  om  vervolgens  aan  retrieval  (Steen,  1994)  te  doen.  Dit  kan  niet  alleen  bij  het  terugdenken  aan  de  werking  van  een  bepaalde  ziekte  en  het  gebruiken  van  de  gepresenteerde  metafoor om medische kennis terug te halen, maar ook wanneer de lezer zelf patiënt wordt van een  bepaalde ziekte en aan de hand van de metafoor herkent wat er aan de hand is. Voelt iemand zich  bijvoorbeeld alsof er een olifant op zijn borstkas staat, dan zal deze de  BLEND van de olifant staande  op  de  borstkas  met  het  hebben  van  een  hartaanval    weer  terughalen  en  het  plaatsvinden  van  de  hartaanval op dat moment herkennen.   De  zes  manieren  om  het  menselijk  lichaam,  ziektes  en  het  ervaren  van  bepaalde  aandoeningen  uit  te  leggen  die  in  de  analyse  zijn  besproken,  zijn  heel  divers  en  vormen  een  basis  waarop vele creatieve metaforen gevormd kunnen worden. Toch delen ze allemaal één belangrijke  eigenschap  van  het  concept  metafoor;  namelijk  dat  de  mechaniek,  het  gevoel  of  de  situatie  die  centraal staat in de metafoor, voor hen welbekend is of in ieder geval eenvoudig voor te stellen is.  Door de voor de leek onbekende situatie in combinatie te brengen met een situatie die voor hem wél  bekend is, ontstaat er (mogelijk) ook inzicht in het onbekende. Daarnaast wordt er bij de creatieve  metaforen  in  de  medische  informatieve  teksten  op  een  manier  van  denken  ingehaakt  die  voor  de  lezer natuurlijk is, waardoor de creatieve metaforen als logisch kunnen worden gezien.    Tenslotte  is  uit  de  analyse  gebleken  dat  de  metaforen  die  als  voornaamste  voorbeeld  dienden  voor  de  betreffende  soort  metafoor,  allemaal  als  goede  metaforen  bestempeld  konden  worden. Er werden geen problemen geconstateerd bij het verwerken van deze  BLENDS. Omdat ze op  die  manier  voldoen  aan  de  principes  die  in  de  theorie  van  conceptuele  integratie  gesteld  werden,  kunnen  deze  metaforen  als  ‘goede  metaforen’  worden  gezien.  Hiermee  kan  dan  ook  het  volgende  antwoord op de vraagstelling die voorafgaand aan de analyse gesteld is, gegeven worden:  ‘Welke metaforen komen in medische informatieve teksten voor en hoe werken deze?’  Dit zijn de  LICHAAM IS EEN MACHINE‐metafoor,  LICHAAM IS EEN COMMUNICATIESYSTEEM‐metafoor,  LICHAAM IS  EEN  AFGESLOTEN  RUIMTE‐metafoor,  ZIEKTE  IS  EEN  WELBEKENDE  LICHAMELIJKE  ERVARING‐metafoor,  ZIEKTE  IS  EEN  KRACHT  VAN  BUITENAF‐metafoor 

en  ZIEKTE  BESTRIJDEN  IS  OORLOG‐metafoor.  Deze  metaforen  werken 

volgens de regels van conceptuele integratie; er werden twee verschillende conceptuele domeinen  geïntegreerd  die  natuurlijke  overeenkomsten  met  elkaar  deelden.  Hierdoor  was  het  voor  de  lezer  niet lastig om het analogy principe toe te passen. Daarnaast werd er aan selectieve projectie gedaan;  slechts  de  relevante  eigenschappen  van  de  twee  conceptuele  domeinen  werden  in  de  BLEND  geprojecteerd. Tenslotte kon de lezer zijn achterliggende kennis gebruiken om de structuur compleet  te maken en op die manier de BLEND een eigen leven te laten leiden.   52 

 

Hoofdstuk 4: Effect metaforen in medische informatieve teksten      Het voorkomen van adequate metaforen in medische informatieve teksten wil niet vanzelfsprekend  zeggen dat dergelijke metaforen er voor zorgen dat de lichaamsfunctie of ziekte ook daadwerkelijk  beter  wordt  begrepen.  Om  deze  effectiviteit  van  metaforen  op  het  begrip  van  leken  in  de  werking  van ziektes te onderzoeken, wordt de analyse van metaforen in medische informatieve teksten dan  ook aangevuld door een experiment. Zorgen metaforen idealiter daadwerkelijk voor een snel inzicht  in een complex begrip zoals de werking van een onbekende ziekte, zoals de theorie van conceptuele  integratie  voorstelt?  Of  kunnen  deze  beter  achterwege  gelaten  worden,  zoals  Badeer  and  Hicks  (1992),  Spiro  et  al  (1989)  en  Miller  (1976)  suggereerden?  Deze  vraag  wordt  behandeld  in  dit  hoofdstuk, waarin de effectiviteit van metaforen in medische informatieve teksten aan de hand van  een experiment getoetst wordt. 

4.1 Methode  4.1.1 Centrale vraagstelling  De  vraag  die  binnen  dit  experiment  centraal  staat  en  waarop  geprobeerd  wordt  een  antwoord  te  geven, luidt:    ‘Zijn metaforen42 effectief in het begrip van leken van de werking van ziektes?’    Aangezien de theorie geen duidelijk antwoord op deze vraag kon geven, wordt er dan ook gewerkt  met vier verschillende hypotheses. Hierbij zijn de eerste twee hypotheses op basis van de theorie van  conceptuele  integratie  geformuleerd;  blending  is  idealiter  een  effectieve  manier  om  een  complex  begrip snel duidelijk te maken. Gaat het echter om een inadequate  BLEND, dan zou deze een negatief  effect kunnen hebben op het ziektebegrip. Daarnaast is de derde hypothese op basis van de theorie  van Badeer en Hicks (1992), Spiro et al (1989) en Miller (1976) geformuleerd; metaforen (of die nu  adequaat  of inadequaat zijn) kunnen beter weggelaten worden in medische teksten, omdat ze voor  verwarring  zorgen.  Tenslotte  is  er  een  vierde,  neutrale  hypothese  geformuleerd  die  een  ‘gulden  middenweg’ suggereert.     1. Goede  metaforen  hebben  een  positief  effect  op  het  begrip  van  leken  in  de  werking  van  ziektes 

                                                             42

  Hierbij  wordt  er  een  onderscheid  gemaakt  tussen  metaforen  die  volgens  de  principes  van  conceptuele  integratie als adequaat (goed, zoals ze waren in de analyse) en als inadequaat (slecht) kunnen worden gezien.   53 

 

2. Slechte  metaforen  hebben  een  negatief  effect  op  het  begrip  van  leken  in  de  werking  van  ziektes  3. Metaforen (of die nu goed of slecht zijn) hebben een negatief effect op het begrip van leken  in de werking van ziektes  4. Metaforen (of die nu goed of slecht zijn) hebben geen effect op het begrip van leken in de  werking van ziektes  4.1.2 Opzet experiment   Binnen  dit  experiment  zijn  51  proefpersonen  betrokken.  Van  de  60  personen  die  een  vragenlijst  kregen uitgedeeld, waren er 9 onbruikbaar, waardoor het uiteindelijke aantal op 51 komt. Zij kregen  ieder drie versies van drie aandoeningen gepresenteerd, waarbij de versies bestaan uit:    1. uitleg van een ziekte zonder metafoor  2. uitleg van een ziekte met een goede metafoor  3. uitleg van een ziekte met een slechte metafoor    Hierbij  is  de  kwaliteit  van  de  metafoor  gemanipuleerd,  door  van  enkele  principes  waaraan  een  adequate BLEND moet voldoen, af te wijken. Meer hierover wordt in 4.1.2.1 beschreven.    

Na de uitleg van de betreffende aandoening, waarbij de werking van de ziekte deels medisch 

en deels (op een goede of slechte manier) metaforisch wordt beschreven, wordt er in een vragenlijst  inhoudelijke  vragen  gesteld  over  onder  meer  deze  werking  van  de  ziekte.  Door  de  scores  op  deze  vragen over de werking van de ziekte met elkaar te vergelijken, wordt geprobeerd een antwoord te  geven op de vraag of (goede of slechte) metaforen effectief zijn in het begrijpen van de werking van  een ziekte. Ook wordt er gekeken of proefpersonen de metafoor in de uitleg hanteren wanneer ze  terugdenken aan de werking van de ziekte. Dit wordt getoetst door metaforische antwoorden in de  antwoordmogelijkheden  op  te  nemen,  waarbij  één  antwoord  in  termen  van  de  goede  metafoor  is  omschreven  en  één  antwoord  in  termen  van  de  slechte  metafoor  is  omschreven.  Wanneer  proefpersonen  deze  metaforische  antwoorden  verkiezen  boven  de  antwoorden  die  in  zuiver  medische  termen  zijn  omschreven,  kan  dan  ook  worden  geconcludeerd  dat  proefpersonen  de  metafoor hanteerden toen ze informatie over de werking van de ziekte terughaalden (het retrieval  effect [Steen, 1994] van een metafoor: 2.2.4.3).   4.1.2.1 Fictieve ziektes  Om uit  te sluiten  dat eventuele  bestaande kennis over de werking van een ziekte invloed  heeft op  het begrip daarvan, is er voor gekozen om de proefpersonen fictieve ziektes voor te leggen. Op die  manier  zijn  alle  proefpersonen  leek  op  het  gebied  van  deze  ziekte,  waardoor  er  geen  externe  54 

 

factoren zijn die het begrip van deze aandoening kunnen beïnvloeden. Daarnaast wordt verwacht dat  de  fictieve  ziektes  complex  genoeg  zijn  voor  de  metaforen  om  een  eventueel  effect  te  hebben.  Immers, de werking van een gebroken vinger zou ook uitgelegd kunnen worden met behulp van een  metafoor,  maar  zonder  metafoor  is  deze  simpele  kwaal  ook  eenvoudig  te  begrijpen.  De  ziektes  hebben  daarom  ook  een  zekere  mate  van  abstract  niveau.  Om  tenslotte  uit  te  sluiten  dat  het  tekstbegrip  afhankelijk  van  de  soort  ziekte  of  de  metafoor  is,  is  er  voor  gekozen  om  de  proefpersonen  niet  één,  maar  drie  verschillende  ziektes  voor  te  leggen.  Iedere  ziekte  heeft  hierbij  ook  weer  twee  unieke  metaforen,  zodat  ook  het  effect  van  één  specifieke  metafoor  op  het  tekstbegrip uitgesloten wordt.  Met andere woorden, in  dit  experiment wordt niet getest  hoe goed  een specifieke metafoor in de uitleg van een specifieke ziekte werkt, maar hoe goed metaforen in het  algemeen in de uitleg van ziektes werken.    4.1.2.1.1 Custos Infirmus  Eén  van  de  fictieve  ziektes  is  genaamd  Custos  Infirmus.  Dit  is  een  beschreven  als  een  ziekte  die  ontstaat doordat openingen van de buitenkant van de cel, waardoor stoffen in en uit de cel kunnen  gaan,  beschadigd  zijn.  Zo  kunnen  de  stoffen  die  de  cel  in  moeten,  de  cel  niet  binnendringen.  De  stoffen  die  de  cel  uitmoeten,  kunnen  er  niet  uit.  Op  die  manier  krijgt  het  lichaam  niet  genoeg  vitaminen en mineralen binnen.    

Deze ziekte wordt enerzijds uitgelegd aan de hand van een goede43 metafoor. Hierbij worden 

de  beschadigde  openingen  van  de  buitenkant  van  de  cel  gezien  als  treinsporen  die  defect  zijn,  waardoor  de  inkomende  en  uitgaande  treinen  (de  voedingsstoffen)  het  station  niet  kunnen  binnengaan  of  verlaten.  Deze  metafoor  wordt  als  goed  passend  gezien,  omdat  ze  voldoet  aan  de  principes van conceptuele integratie. Dit is ook af te lezen uit het conceptuele integratiediagram op  de volgende pagina.   

 

                                                             43

  Overal  waar  in  deze  scriptie  gesproken  wordt  van  een  ‘goede  metafoor’  of  ‘slechte  metafoor’,  wordt  een  metafoor bedoeld die volgens de principes van conceptuele integratie adequaat dan wel inadequaat is.  55 

 

                     .treinstation                                                             defect                             .treinen               niet in              en uit 

   

   

   

          .openingen in de        buitenkant van de cel 

 

 

 

               beschadigd 

 

 

 

 

  .voedingsstoffen 

   

   

   

   

   

     niet in       en uit 

                 .treinstation                         .cel                    TREINSTATION‐ruimte             CUSTOS INFIRMUS‐ruimte                             .treinsporen = .openingen         defect = beschadigd                .treinen = .voedingsstoffen  niet in               

 

 

 

 

 

 

en uit 

     .treinstation = .cel       

 

 

 

               BLEND 

 

 

 

 

 

             figuur 18a 

Anderzijds wordt de ziekte uitgelegd aan de hand van een slechte metafoor, waarbij het niet goed  kunnen functioneren van de cel in verband gebracht wordt met het niet goed functioneren van de  seinen van een treinstation. Doordat deze niet het signaal doorgeven dat treinen het station kunnen  binnengaan  of  verlaten,  komen  deze  langzamer  binnen  of  vertrekken  ze  later  dan  de  bedoeling  is.  Deze  metafoor  wordt  als  slecht  passend  gezien,  omdat  ze  niet  voldoet  aan  alle  principes  van  conceptuele integratie. De elementen ‘seinen’ en ‘openingen in de buitenkant van de cel’ uit beide  INPUT‐ruimtes zijn niet overeenkomstig ‐ seinen zijn immers geen openingen, maar geven alleen het 

signaal  af  zodat  treinen  het  station  binnen  kunnen  komen  of  verlaten  ‐,  maar  worden  desondanks  toch aan elkaar gekoppeld. Hierdoor is de  BLEND inadequaat. Bovendien is het voor de lezer een stuk  lastiger  om  feiten  van  de  werking  van  de  ziekte  te  herleiden  uit  de  BLEND,  omdat  er  geen  goede  verbinding  bestaat  tussen  de  elementen  uit  beide  INPUT‐ruimtes.  Er  is  dus  geen  sprake  van  unpacking.  Het  verschil  met  de  goede  metafoor  is  ook  af  te  lezen  uit  onderstaand  conceptuele  integratiediagram.  Hierbij  is  de  onjuiste  verbinding  tussen  elementen  uit  beide  INPUT‐ruimtes  aangegeven met een *:   

 

56 

 

                           .seinen                                                             defect                             .treinen   

   

*   

   

             .openingen in de        buitenkant van de cel 

 

 

 

               beschadigd 

 

  * 

 

 

  .voedingsstoffen 

   

   

        

           vertraging                     

 

     niet in       en uit 

                 .treinstation                         .cel                    TREINSTATION‐ruimte             CUSTOS INFIRMUS‐ruimte                                *.seinen = .openingen         defect = beschadigd                .treinen = .voedingsstoffen               *vertraging                               .treinstation = .cel                                   BLEND   

 

             figuur 18b 

4.1.2.1.2 Pravus Emissarius  De  tweede  fictieve  ziekte  die  aan  de  proefpersonen  wordt  voorgelegd,  is  beschreven  als  Pravus  Emissarius. Doordat gezonde eiwitcellen langzaamaan overgenomen worden door slechte bacteriën,  ontstaan  er  infecties  die  in  het  hele  lichaam  voor  kunnen  komen.  Omdat  de  bacteriën  in  de  eiwitcellen  gaan  zitten  en  zich  op  die  manier  voordoen  als  gezonde  cellen,  reageert  het  immuunsysteem  niet  op  deze  bacteriën.  Door  het  overnemen  van  de  slechte  bacteriën  van  de  gezonde eiwitcellen, kunnen deze cellen hun werk niet goed meer doen.    

Deze ziekte  wordt in de  ene versie uitgelegd aan  de hand van  een goede metafoor. Hierbij 

worden de slechte bacteriën gepresenteerd als een spion met kwade bedoelingen, die de eiwitcellen  als  vermomming  gebruiken.  De  overeenkomsten  tussen  beide  concepten  is  in  het  conceptuele  integratiediagram op de volgende pagina te zien:   

 

57 

 

                           .spion                                  gebruiken      .vermomming                

 

 

 

          .slechte bacteriën 

 

 

 

 

 

 

 

             .eiwitcellen 

 

gebruiken 

 

 

 

          .immuunsysteem 

 

 

 

    PRAVUS EMISSARIUS‐ruimte 

                    

      

               .gefopte omgeving                   SPION‐ruimte                                      

 

.spion = .slechte bacteriën  

      gebruiken                .vermomming = .eiwitcellen         .gefopte omgeving =          .immuunsysteem         BLEND   

 

 

 

 

             figuur 19a 

 

In de andere versie wordt Pravus Emissarius uitgelegd aan de hand van een slechte metafoor, waarbij  de slechte bacteriën gepresenteerd worden als een dief die een huis binnendringt en om zich heen  graait  terwijl  de  bewoner  (het  immuunsysteem)  niet  thuis  is.  Omdat  de  slechte  bacteriën  in  de  ‘werkelijkheid’ alleen in de eiwitcellen gaan zitten en deze niet weggrijpen, komt deze metafoor niet  compleet  overeen  met  de  werking  van  de  ziekte.  De  metafoor  is  dus  wederom  gemanipuleerd  op  topology, waardoor unpacking ook weer lastiger is.             .dief 

 

 

* 

 

          .slechte bacteriën 

                              steelt       .bezittingen   

 

*  * 

 

 

 

 

             .eiwitcellen 

 

 

 

          .immuunsysteem 

 

 

 

    PRAVUS EMISSARIUS‐ruimte 

            

              gebruiken                      

      

               .afwezige bewoner                   SPION‐ruimte                                      

 

*.dief = .slechte bacteriën  

         *steelt               *.vermomming = .eiwitcellen         .afwezige bewoner =          .immuunsysteem         BLEND   

 

 

 

 

             figuur 19b 

  58 

 

4.1.2.1.2 Vitium Hiatus  De laatste fictieve ziekte die in dit experiment een rol speelt, heeft de naam Vitium Hiatus gekregen.  Deze  ziekte  is  beschreven  als  een  afwijking  in  de  kleinste  openingen  van  de  longen.  Doordat  deze  openingen  vernauwd  zijn,  kunnen  de  grote  zuurstofmoleculen  die  door  de  longen  ingeademd  worden, niet meer volledig in het bloed opgenomen worden. De kleinere stikstofmoleculen passen  echter  wel  door  de  openingen.  Hierdoor  krijgt  het  lichaam  te  weinig  zuurstof  binnen  en  raakt  de  verhouding tussen zuurstof en stikstof in het bloed uit balans.    

In de goede metafoor die gekoppeld is aan deze ziekte, worden de vernauwde openingen in 

de  longen  gepresenteerd  als  een  tunnel  die  verlaagd  is.  Hoewel  dit  maar  één  doorgang  is  en  de  longen  ‘in  werkelijkheid’  diverse  openingen  hebben,  moet  dit  voor  de  lezer  geen  echt  probleem  opleveren. De belangrijkste eigenschap van een tunnel is namelijk dat er voertuigen doorkunnen, net  zoals door de openingen van de longen. In de beschrijving van deze fictieve ziekte passen de grotere  voertuigen  (de  zuurstofmoleculen)  niet  meer  door  de  tunnel,  maar  de  kleinere  voertuigen  (de  stikstofmoleculen)  wel.  De  overeenkomsten  tussen  deze  twee  concepten  wordt  wederom  geïllustreerd aan de hand van onderstaand conceptuele integratiediagram:       .grotere voertuigen 

 

 

 

 

     .zuurstofmoleculen 

         passen niet              door   

   

   

   

      passen niet        door 

     .verlaagde tunnel               .kleinere voertuigen 

 

 

 

   .vernauwde openingen 

 

 

 

         passen wel          door 

   

   

   

      .stikstofmoleculen          passen wel 

 

 

 

 

                 VITIUM HIATUS‐ruimte 

      .verlaagde tunnel 

 

      door 

   .vernauwde openingen 

           TUNNEL‐ruimte            

 

 

    

 

 

 

     

   

   

   

   .grotere voertuigen =        .zuurstofmoleculen      passen niet 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             figuur 20a 

door 

      .verlaagde tunnel =      .vernauwde openingen     

 

 

 

 

 

 

 

    .kleinere voertuigen =          .stikstofmoleculen  passen wel     

 

 

 

 

 

 

door 

        .verlaagde tunnel =      .vernauwde openingen 

   

 

 

 

                   BLEND    

 

 

 

59 

 

In  de  slechte  metafoor  die  gekoppeld  is  aan  deze  ziekte,  worden  de  vernauwde  openingen  in  de  longen gepresenteerd als een snelweg die afgesloten is voor verkeer. Hierdoor krijgt het lichaam te  weinig zuurstofmoleculen binnen, maar ook te weinig stikstofmoleculen (iets wat in de ‘werkelijke’  ziekte  niet  gebeurt).  Ook  deze  metafoor  wordt  geïllustreerd  aan  de  hand  van  een  conceptuele  integratiediagram:       .grotere voertuigen 

 

 

 

     .zuurstofmoleculen 

         kunnen niet             gebruiken   

   

   

         

 

    * 

 

   .vernauwde openingen 

 

 

 

         kunnen niet            gebruiken   

   

   

      .stikstofmoleculen          passen wel   

 

     * 

 

   .vernauwde openingen 

 

                 VITIUM HIATUS‐ruimte 

  .afgesloten snelweg               .kleinere voertuigen   

    .afgesloten snelweg 

      passen niet        door 

      door 

           TUNNEL‐ruimte            

 

 

    

 

 

 

     

   

   

   

   .grotere voertuigen =        .zuurstofmoleculen      *kunnen niet 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             figuur 20b 

gebruiken 

      *.afgesloten snelweg =      .vernauwde openingen     

 

 

 

 

 

 

 

    .kleinere voertuigen =          .stikstofmoleculen      *kunnen niet 

 

 

 

 

 

 

gebruiken 

    *.afgesloten snelweg =      .vernauwde openingen 

   

 

 

 

                   BLEND    

 

 

 

  Aan al deze fictieve ziektes is ook een fictieve naam toegekend. Om geen argwaan te wekken onder  de proefpersonen, is er gekozen voor een Latijnse benaming wiens letterlijke betekenis een link heeft  met de betreffende ziekte.   4.1.2.2 Verdeling   Omdat er drie verschillende versies van iedere ziekte bestaan (één uitleg zonder metafoor, één uitleg  met  een  goede  metafoor  en  één  uitleg  met  een  slechte  metafoor),  zijn  er  in  totaal  negen  verschillende versies die aan proefpersonen voorgelegd worden. Om het effect van de kwaliteit van  metaforen in de uitleg van ziektes zo zorgvuldig mogelijk te kunnen herleiden, is er voor gekozen om  iedere  proefpersoon  drie  verschillende  versies  van  de  drie  ziektes  voor  te  leggen,  waarbij  er  in  de  60 

 

eerste  uitleg  geen  metafoor  wordt  toegepast,  in  de  tweede  uitleg  een  goede  metafoor  wordt  toegepast en in de derde uitleg een slechte metafoor wordt toegepast. Op die manier ontstaat er de  volgende verdeling:    Groep 1  Groep 2  Groep 3 

Geen metafoor  Vitium Hiatus  Pravus Emissarius  Custos Infirmus 

Goede metafoor Custos Infirmus Vitium Hiatus Pravus Emissarius

Slechte metafoor  Pravus Emissarius  Custos Infirmus  Vitium Hiatus 

4.1.2.3 Steekproef en setting  Omdat de doelgroep van medische informatieve teksten een hele brede groep van de samenleving is,  is  er  voor  gekozen  om  een  steekproef  te  gaan  houden.  Onder  de  doelgroep  worden  potentiële  patiënten gerekend die oud genoeg zijn om de medische informatie te begrijpen. In feite zijn dit dus  mensen die (nog) niet aan de ziektes lijden zoals die uitgelegd worden in de medische informatie en  die ouder zijn dan 14 jaar. Omdat het fictieve ziektes betreft die aan de proefpersonen voorgelegd  worden, hoeft wat dat criterium betreft geen selectie te worden gemaakt. Er wordt dan ook alleen  geselecteerd op leeftijd.    

De  setting  waarin  wordt verwacht  mensen  van  allerlei  leeftijden  tegen  te  komen  die  zowel 

laag‐  als  hoogopgeleid  zijn,  is  de  setting  van  een  intercitybus.  De  overgrote  meerderheid  van  de  samenleving  reist  wel  eens  met  het  openbaar  vervoer  en  gebruikt  dit  transportmiddel  niet  alleen  voor studie of werk, maar ook voor dagjes weg, familiebezoek, etc. Om een zo gevarieerd mogelijke  steekproef te kunnen houden, is er dan ook voor gekozen om op een vrijdagochtend proefpersonen  in deze intercitybus te benaderen. Omdat veel werkenden de laatste dag van de week vrij nemen om  er op uit te gaan, maar er ook velen zijn die nog wel moeten werken en studeren, wordt verwacht  dat er een gevarieerde groep reizigers in de intercitybus aan te treffen is. Hierbij is er voor gekozen  om de lijn 315 tussen Heerenveen en Groningen te kiezen, omdat dit een lijn is waar zowel werkende  als studerende mensen en dagjesmensen mee reizen.     

Bovendien  is  de  intercitybus  een  vervoersmiddel  waarin  de  omgeving  erg  rustig  is.  Ook 

blijven de reizigers voor een langere tijd op hun plek zitten; in het geval van de intercitybus tussen  Heerenveen  en  Groningen  zelfs  ongeveer  50  minuten  lang.  Op  die  manier  hebben  proefpersonen  geen kritieke tijdsdruk waar ze mee te maken krijgen en worden ze, vanwege deze rustige omgeving,  minder snel afgeleid.   4.1.3 Data en vragenlijsten  Het  materiaal  dat  iedere  proefpersoon  voor  zich  krijgt,  bestaat  uit  drie  informatieve  teksten  wat  betreft de werking van drie verschillende ziektes en drie vragenlijsten die hierop volgen (zie bijlage  II).  Na  het  lezen  van  de  uitleg  van  de  eerste  ziekte,  moet  er  meteen  overgegaan  worden  op  het  beantwoorden van de bijbehorende vragenlijst. In deze vragenlijst worden feitelijke en inhoudelijke  61 

 

vragen gesteld over de ziekte, en wordt de proefpersonen ook gevraagd een cijfer te geven aan de  kwaliteit van de uitleg.    

Omdat  het  niet  de  bedoeling  is  dat  de  proefpersonen  weten  wat  er  precies  onderzocht 

wordt,  wordt  het  doel  van  dit  experiment  aan  hun  beschreven  als  ‘uitvinden  hoe  bepaalde  ziektes  het  beste  uitgelegd  kunnen  worden’.  Dat  metaforen  hierin  een  centrale  rol  spelen,  wordt  dan  ook  nergens  genoemd.  Om  ervoor  te  zorgen  dat  proefpersonen  ook  tijdens  het  uitvoeren  van  het  experiment geen weet hebben van het feit dat het hierbij om de toegepaste metaforen gaat, worden  er in de vragenlijst niet alleen vragen gesteld over het gedeelte waar de metafoor in wordt gebruikt  (de werking van de ziekte), maar ook vragen als ‘Wat is de naam van deze ziekte?’ en ‘Wat zijn de  klachten  die  bij  deze  ziekte  horen?’.  Op  die  manier  wordt  de  aandacht  niet  alleen  gelegd  op  de  werking  van  de  ziekte,  maar  op  de  totaliteit  van  de  tekst.  De  resultaten  van  deze  antwoorden  worden uiteraard niet meegenomen in de resultaten van het experiment, omdat de metafoor geen  effect kan hebben op deze feitelijkheden.    

Daarnaast wordt er in de vragenlijst gevraagd welke informatie proefpersonen nog missen in 

de  uitleg.  Deze  vraag  sluit  aan  op  het  gepresenteerde  doel  van  het  experiment:  uitvinden  hoe  bepaalde ziektes het beste uitgelegd kunnen worden. Door deze vraag in de vragenlijst te betrekken,  moet het gepresenteerde doel voor de proefpersonen dan ook geloofwaardig blijven. Maar ook deze  resultaten  zullen  niet  meegenomen  worden  in  onderstaande  conclusies;  het  gaat  hier  immers  niet  zozeer  om  de  kwaliteit  en  hoeveelheid  informatie  die  wordt  gegeven,  maar  om  het  effect  van  de  metaforen op het begrip van de werking van ziektes.    

Het  cijfer  wat  tenslotte  aan  de  uitleg  wordt  gegeven  wordt  wel  in  de  resultaten 

meegenomen,  omdat  hieruit  eventueel  te  herleiden  valt  of  proefpersonen  de  uitleg  met  (goede  of  slechte) metafoor (onbewust) beter of slechter beoordelen dan de uitleg zonder metafoor.      

 

62 

 

4.2 Resultaten  In deze paragraaf wordt er antwoord gegeven op de vraag of metaforen ook daadwerkelijk een effect  hebben op het begrip van de werking van ziektes. Na in kaart te hebben gebracht wat de algehele  kenmerken  van  de  proefpersonen  zijn  die  aan  het  experiment  mee  hebben  gedaan,  wordt  er  gekeken  welke  hypothese  juist  is;  hebben  metaforen  wel  of  geen  effect  op  het  begrijpen  van  de  werking van ziektes?   Om deze centrale vraagstelling volledig te kunnen beantwoorden, is het ook noodzakelijk om  antwoord te geven op een aantal subvraagstellingen. Op die manier kunnen er eventuele kantlijnen  worden geplaatst. Zo worden de volgende subvraagstellingen gehanteerd:    1. Hanteren  proefpersonen  de  gelezen  metafoor  bij  het  terughalen  van  medische  kennis  en  daarmee het geven van hun antwoord (retrieval [Steen, 1994])?  2. Wat is het effect van opleidingsniveau op het tekstbegrip?  3. Wat is het effect van een bepaalde mate van medische kennis op het tekstbegrip?  4. Is er een verband tussen de beoordelingen van de teksten en de manier van uitleg?     Na antwoord te hebben gegeven op al deze vragen, worden de behaalde resultaten in paragraaf 4.3  aan een interpretatie onderworpen. Hoe zijn de eventuele verschillen in tekstbegrip te verklaren?   4.2.1 Kenmerken proefpersonen  De proefpersonen die aan het experiment mee hebben gedaan, waren voornamelijk hoogopgeleid.  Van de 51 proefpersonen waren er namelijk 17 personen die een WO‐opleiding en 28 personen die  een  HBO‐opleiding  volgen  of  hebben  gevolgd.  De  overige  6  proefpersonen  die  aan  het  experiment  meededen,  waren  MBO‐opgeleid  (4)  of  VMBO‐opgeleid  (2).  De  proefpersonen  waren  ook  voornamelijk jongeren. De meeste proefpersonen vielen namelijk in de leeftijd van 18 tot 24 jaar. Er  waren slechts vier mensen die ouder waren; zij waren 42 tot 66 jaar oud. Verder bestond de groep  voor de meerderheid uit vrouwen, namelijk 31 tegenover 20 mannen.     

Daarnaast  waren  de  proefpersonen  wat  betreft  hun  mate  van  medische  kennis  vrij 

vergelijkbaar. Het gemiddelde cijfer (op een schaal van 0 tot en met 10) wat zij zichzelf toekenden,  was een 5 (met één uitschieter naar 3, vier naar 7 en twee naar 8). Hiermee schatten zij zichzelf in  tussen de uitspraken ‘ik ken de bekende ziektes wel, maar niet hoe ze werken’ en ‘ik ken de werking  van de meer bekende ziektes wel’. Er mag van deze proefpersonen dan ook worden uitgegaan dat zij  de  bekende  ziektes  kennen  en  van  enkele  ook  de  werking  daarvan  weten.  Tenslotte  maakte  de  overgrote  meerderheid  gebruik  van  de  intercitybus  vanwege  hun  studie.  Slechts  14  van  de  51 

63 

 

proefpersonen zat met een andere reden in de bus, variërend van werk, familiebezoek of een dagje  weg.  4.2.2 Effect metaforen tekstbegrip  Het algemene effect van metaforen op het begrip van leken in de werking van ziektes wordt getoetst  door de gemiddelde scores van proefpersonen die zijn behaald na het lezen van respectievelijk een  zuiver medische uitleg, een uitleg met een goede metafoor en een uitleg met een slechte metafoor,  met elkaar te vergelijken. Hierbij bestaat de score per proefpersoon uit het gemiddelde percentage  correct  gegeven  antwoorden.  Aangezien  er  drie  vragen  per  soort  uitleg  werden  gesteld  over  de  werking van de betreffende ziekte, kan er van deze drie gegeven antwoorden een gemiddelde score  per  proefpersoon  worden  gemaakt.  Hierbij  worden  in  dit  geval  het  correcte  medische  en  metaforische  antwoord  allebei  als  een  juist  gegeven  antwoord  gezien,  terwijl  het  incorrecte  medische  en  metaforische  antwoord  en  de  optie  ‘helemaal  geen  idee’  als  een  onjuist  gegeven  antwoord  worden  gezien.  Heeft  een  proefpersoon  bijvoorbeeld  twee  van  de  drie  vragen  juist  beantwoord  (wat  voor  soort  antwoord  dit  ook  mag  zijn),  dan  geeft  dit  een  gemiddelde  score  van  66,7%. Heeft een proefpersoon slechts één van de drie vragen juist beantwoord, dan geeft dit een  gemiddelde score van 33,3%, etc. Door de gemiddelde scores van alle proefpersonen per soort uitleg  met elkaar te vergelijken, kan op die manier worden vastgesteld welke soort uitleg klaarblijkelijk het  beste werd begrepen en of metaforen daarmee een positief, negatief of geen effect hebben op het  tekstbegrip van de proefpersonen.   Om  het  algemene  effect  van  metaforen  op  het  begrip  van  de  werking  van  ziektes  daadwerkelijk te kunnen toetsen, moet eerst worden onderzocht of de items (de drie fictieve ziektes)  als  één  geheel  kunnen  worden  gezien  of  juist  apart  behandeld  moeten  worden.  Omdat  het  niet  mogelijk is om de effecten van de soort uitleg op de drie verschillende ziektes per proefpersoon te  meten  en  met  elkaar  te  vergelijken  ‐  wat  de  meest  nauwkeurige  uitslag  had  gegeven,  maar  onmogelijk  is  omdat  de  proefpersonen  niet  alle  negen  versies  voor  ogen  kregen,  maar  slechts  drie  (zie  4.1.2.2.)  ‐,  wordt  er  in  plaats  van  een  Repeated  Measures  ANOVA‐toets  een  Oneway  ANOVA‐ toets44  uitgevoerd.  Uit  deze  toets  blijkt  dat  er  wel  een  verschil  is  in  de  manier  waarop  er  op  de  verschillende ziektes werd gescoord, maar deze verschillen zijn niet significant (p=0,10). Belangrijker  nog,  er  is  bij  geen  enkele  ziekte  een  significant  verschil  tussen  de  condities  (de  manier  van  uitleg)  geconstateerd;  alle  p‐waardes45  zijn  namelijk  groter  dan  .26.  Dat  wil  zeggen  dat  er  op  de  verschillende  ziektes  wel  anders  is  gescoord  (omdat  de  werking  van  de  ene  ziekte  wellicht                                                               44

 De outputs van alle uitgevoerde SPSS‐toetsen zijn te vinden in bijlage III    Onder  de  p‐waarde  wordt  de  kans  verstaan  dat  een  verschil  door  toeval  veroorzaakt  wordt.  Normaliter  wordt een significantieniveau van 0,05 aangehouden, wat inhoudt dat met 95% zekerheid gesteld kan worden  dat  de  betreffende  uitslag  niet  ontstaan  is  door  toeval.  Bij  een  p‐waarde  tussen  de  0,10  en  0,05  wordt  er  gesproken van een ‘marginale significantie’. Ook dit significantieniveau wordt binnen deze scriptie gehanteerd.   45

64 

 

eenvoud diger  te  beggrijpen  was  dan  de  and dere),  maar  dat  de  effeecten  van  dee  soort  uitle eg  op  de  verschillende  ziektees  vergelijkb baar  waren.  Daarom  is  er  geen  reeden  om  dee  resultaten n  van  de  verschillende ziektess apart te behandelen en n kunnen de ziektes als één item worrden gezien.   

M de  concclusie  dat  dee  verschillende  ziektes  als  Met  a één  item  behandeld  kunnen  worrden,  kan 

gezegd w worden dat eer geen bew wijs is gevond den dat metaaforen (of die nu goed off slecht zijn) over het  algemeeen een positief dan wel n negatief effect hebben op het begrip p van leken in n de werkingg van een  ziekte.  Dit  D is  aangeetoond  midd dels  een  Reepeated  Me easures  ANO OVA‐toets,  d die  de  verscchillen  in  gemiddeelde scores p per soort uitleg op individ dueel niveau u berekent.   

Gemiddeld percentage juist gegeven antwoorden

Algehe ele scores 100% 90% 80% 70% 60% 50%

Geeen metafoor

40%

Goeede metafoor

30%

Slecchte metafoor

20% 10% 0% Custos Infirrmus

Pravu us Emissarius

Vitium Hiatu us

Betreffende zziekte en soort uitleg

    w kleine  verschillen  v tussen  scorees  en  de  maanier  waarop  ziektes  w werden  uitge elegd  (zie  Er  zijn  wel  bovenstaaand  diagram,  waarin  het  h gemiddelde  percentaage  juist  geggeven  antwo oorden  per  ziekte  z en  per soorrt uitleg in kaaart is gebraacht), maar d deze zijn niet significant  bevonden (p p=0,20). Zo sscoorden  proefperrsonen  na  het  lezen  van  de  zuiiver  mediscche  uitleg  het  h best  (8 84,3%  juist  gegeven  antwoorrden),  scoord den  de  proeefpersonen  na  n het  lezen van  de  uitleeg  met  een  goede  metaafoor  iets  minder  goed  (78,4% %)  en  scoord den  de  proeefpersonen  na  n het  lezen n  van  de  uittleg  met  een n  slechte  or het slechtsst (75,8%). Hiermee kan dan ook gestteld worden dat de hypo othese ‘metaaforen (of  metafoo die  nu  goed  g of  slech ht  zijn)  hebb ben  geen  efffect  op  het  begrip  van  leken  in  de  werking  van n  ziektes’  aangeno omen wordt.    4.2.3 Re etrieval effe ect  Nu het aalgemene efffect van mettaforen op heet begrip van n de werkingg van ziektess bekend is, is het van  belang tte weten of  er een verbaand is tussen de manierr van uitleg een de manieer van het ge even van 

65 

 

een  antwoord  is.  Met  andere  woorden,  hanteren  proefpersonen  de  gelezen  metafoor  bij  het  terughalen van medische kennis en daarmee het geven van hun antwoord (retrieval [Steen, 1994])?   

Deze  onderzoeksvraag  kan  getoetst  worden  door  te  onderzoeken  of  metaforische 

antwoorden  significant  vaker  gegeven  worden  wanneer  er  een  uitleg  met  metafoor  gelezen  is  dan  wanneer  de  uitleg  zuiver  medisch  was  en  wanneer  er  een  ander  soort  metafoor  in  de  uitleg  betrokken  was  (een  adequate  metafoor  dan  wel  inadequate  metafoor).  Door  dit  middels  een  Repeated  Measures  ANOVA‐toets  te  doen,  kan  gesteld  worden  dat  proefpersonen  op  individueel  niveau en ten opzichte van de twee andere soorten uitleg marginaal significant vaker kiezen (p=0,09)  voor een correct metaforisch antwoord bij een goede metafoor in de uitleg. Met andere woorden,  het  correcte  metaforische  antwoord  werd  vaker  gegeven  wanneer  er  een  goede  metafoor  in  de  uitleg werd gebruikt, wat de indruk wekt dat dit ‐ in lichte mate ‐ significante verschil aan retrieval  (Steen, 1994) te wijten lijkt te zijn. Wanneer er een goede metafoor is gelezen, wordt deze metafoor  dus ook onthouden en gehanteerd bij het geven van de antwoorden.    

Daarnaast is het ook van belang om te weten of proefpersonen die een slechte metafoor in 

de  uitleg  hebben  gelezen,  ook  vaker  voor  het  incorrecte  metaforische  antwoord  kiezen  dan  de  andere  twee  groepen.  Wederom  worden  daarom  de  frequenties  van  gegeven  incorrecte  metaforische  antwoorden  met  elkaar  vergeleken.  De  uitslag  van  deze  Repeated  Measures  ANOVA‐ toets  laat  blijken  dat  de  groep  die  een  slechte  metafoor  in  de  uitleg  heeft  gelezen  hoogstwaarschijnlijk  niet  aan  retrieval  (Steen,  1994)  doen.  Er  kon  namelijk  geen  daadwerkelijk  significant verschil aangetoond worden (p=0,13 gaat).   4.2.4 Effect opleidingsniveau op tekstbegrip/retrieval  Omdat opleidingsachtergrond ook een effect zou kunnen hebben op de mate waarop de werking van  een  ziekte  begrepen  wordt,  wordt  ook  het  verband  tussen  het  opleidingsniveau  en  de  scores  van  proefpersonen onderzocht. Dit wordt gedaan door de resultaten van alle drie de groepen (VMBO’ers  en  MBO’ers,  HBO’ers  en  WO’ers)  middels  een  Oneway  ANOVA‐toets  met  elkaar  te  vergelijken.  Hieruit  blijkt  dat  de  lager  en  middelbaar  opgeleiden  (VMBO  en  MBO)  de  werking  van  de  ziektes  klaarblijkelijk het minst goed begrepen, door een gemiddelde score van 66,7% te behalen. De hoger  opgeleiden  (HBO)  scoorden  met  een  gemiddelde  score  van  77,4%  beter.  Tenslotte  begrepen  de  hoogst opgeleiden in dit experiment (WO) de werking van de ziektes klaarblijkelijk het best, met een  gemiddelde score van 87%. Deze verschillen in scores zijn volgens de gehanteerde Oneway ANOVA‐ toets  in  lichte  mate  significant  (p=0,09)  en  op  lineair  niveau;  hoe  hoger  het  opleidingsniveau,  hoe  hoger  de  score,  simpelweg  gesteld.  De  lichte  mate  van  significantie  zou  mogelijk  te  wijten  zijn  aan  het  kleine  aantal  N  bij  de  laagopgeleiden  (N=6).  Waren  er  meer  laagopgeleiden  bij  het  experiment  betrokken  geweest,  dan  was  de  mate  van  significantie  mogelijk  ook  hoger  geweest.  Hierover  valt 

66 

 

echter niets met zekerheid te zeggen. Al met al kan wel geconcludeerd worden dat er redenen zijn  om aan te nemen dat het begrip van de werking van een ziekte samenhangt met opleidingsniveau.  Hoe hoger men opgeleid is, hoe beter men de werking van een ziekte begrijpt.   Is  er  dan  ook  een  verband  tussen  het  opleidingsniveau  en  de  mate  waarin  aan  retrieval  (Steen, 1994) werd gedaan? Met andere woorden, zorgt een bepaald opleidingsniveau er voor dat er  vaker  metaforen  gehanteerd  worden  in  het  terughalen  van  medische  kennis?  Om  dit  te  toetsen  worden  de  frequenties  van  gegeven  correcte  en  incorrecte  metaforische  antwoorden  aan  de  hand  van de verschillende opleidingniveaus met elkaar vergeleken. De eerste Oneway ANOVA‐toets wijst  uit dat er geen significant verschil is (p=0,64) tussen de opleidingsniveaus wat betreft het kiezen van  het  correcte  metaforische  antwoord  bij  het  lezen  van  een  goede  metafoor.  De  groepen  hanteren  vrijwel net zo vaak de goede metafoor in het terughalen van kennis46. Ook in de frequentie waarop  de verschillende opleidingsniveaus de slechte metafoor gebruiken om kennis terug te halen zijn geen  verschillen aangetoond (p=0,14)47. Mogelijk is deze mate van significantie te wijten aan het feit dat er  minder  laagopgeleiden  dan  hoog  opgeleiden  en  wetenschappelijk  opgeleiden  aan  het  experiment  meededen. Zouden er meer laagopgeleiden mee hebben gedaan die op dezelfde manier scoorden,  dan zou de mate van significantie mogelijk ook hoger liggen. Vooralsnog zijn er echter geen redenen  om aan te nemen dat opleidingsniveau met de mate van retrieval (Steen, 1994) samenhangt.   4.2.5 Effect medische kennis op tekstbegrip/retrieval  Naast  dit  verband  tussen  opleidingsniveau  en  tekstbegrip,  wordt  ook  het  verband  tussen  de  mate  van medische kennis die de proefpersonen hadden en de score die zij behaalden onderzocht. Zorgt  een  hogere  mate  van  medische  kennis  er  voor  dat  er  ook  hoger  wordt  gescoord?  Hierbij  zijn  de  groepen  ingedeeld  in  gradaties  van  medische  kennis,  namelijk  ‘weinig  medische  kennis’  (3  en  4  op  een schaal van 0 ‐ 10), ‘matige medische kennis’ (5 en 6 op een schaal van 0 ‐ 10) en ‘veel medische  kennis (7 en 8 op een schaal van 0 ‐ 10).   De groep die van zichzelf  vond dat ze  weinig  medische  kennis  had, had de  beste score van  alle  drie  de  groepen  (83,3%).  De  groep  die  van  zichzelf  vond  dat  ze  over  matig  medische  kennis  beschikt  (de  overgrote  meerderheid),  had  een  gemiddelde  score  van  78,2%  goed  gegeven  antwoorden, waarmee zij het slechtst scoort van alle drie de groepen. Tenslotte scoort de groep die  van zichzelf vindt dat ze over veel medische kennis beschikt iets beter als de voorgaande groep, met  een score van 79,6% goed gegeven antwoorden. Het verschil in gemiddelde scores tussen deze drie  groepen kan niet als significant worden gezien (p=0,66). Dat wil zeggen dat de Oneway ANOVA‐toets                                                               46

 VMBO/MBO’ers kiezen na het lezen van een goede metafoor in de uitleg in gemiddeld 44,8% van de gevallen  voor het correcte metaforische antwoord, tegenover 37,2% bij HBO’ers en 45,3% bij WO’ers.   47   VMBO/MBO’ers  kiezen  na  het  lezen  van  een  slechte  metafoor  in  de  uitleg  in  gemiddeld  38,9%  van  de  gevallen voor het incorrecte metaforische antwoord, tegenover 14,3% bij HBO’ers en 15,7% bij de WO’ers.   67 

 

uitwijst  dat  alle  drie  de  groepen  over  het  algemeen  even  goed  hebben  gescoord  en  er  dus  geen  aanwijzingen zijn om te geloven dat het begrip van de werking van een ziekte samenhangt met de  mate van medische kennis die reeds aanwezig is.  Is er dan wel een verschil in de mate waarop de groepen aan retrieval (Steen, 1994) doen?  Ook hier kan geen bevestigend antwoord op worden gegeven. Er is namelijk geen significant verschil  (p=0,32) aan te tonen wat betreft het verschil in aantal gegeven correcte metaforische antwoorden  na  het  lezen  van  de  uitleg  met  de  goede  metafoor.  Daarnaast  is  er  ook  geen  significant  verschil  (p=0,43) aan te tonen wat betreft het verschil in aantal gegeven incorrecte metaforische antwoorden  na het lezen van de uitleg met de slechte metafoor. Een kantlijn die hierbij geplaatst kan worden is  dat de groep met veel medische kennis relatief klein was (N=6). Echter, omdat de significantieniveaus  in beide gevallen heel laag zijn, is er geen reden om te geloven dat de mate waarin er aan retrieval  (Steen,  1994)  gedaan  wordt  en  de  mate  van  medische  kennis  waarover  men  beschikt  met  elkaar  samenhangt.   4.2.6 Verband gegeven cijfer en soort uitleg  Tenslotte wordt er getoetst of er een verschil is in de manier waarop de verschillende soorten uitleg  gewaardeerd worden. Hierbij konden de proefpersonen een score geven van 1 tot en met 10. Uit de  vragenlijsten  bleek  dat  de  zuiver  medische  manier  van  uitleg  door  de  proefpersonen  het  beste  gewaardeerd werd, door deze soort uitleg een gemiddeld cijfer van 7,2 toe te kennen. De uitleg met  de  goede  metafoor  werd  iets  minder  gewaardeerd;  deze  soort  uitleg  kreeg  een  7,0  toegekend.  Tenslotte werd de uitleg met een slechte metafoor over het algemeen het minst gewaardeerd, door  deze soort uitleg gemiddeld een 6,8 toe te kennen.     

Het  verschil  tussen  de  waardering  voor  de  verschillende  manieren  van  uitleg  lijkt  op  het 

eerste  gezicht  klein,  maar  blijkt  zeer  significant  te  zijn  (p=0,02).  Dit  resultaat  lijkt  voornamelijk  te  liggen aan het verschil in waardering tussen de uitleg op een puur medische manier en de uitleg aan  de hand van een slechte metafoor (p=0,01). Toch waarderen de proefpersonen de zuiver medische  uitleg ook marginaal significant beter dan de uitleg met een goede metafoor (p=0,09).   

68 

 

4.3 Conclusies  Allereerst valt uit de resultaten van het experiment op dat metaforen (of die nu goed of slecht zijn)  geen significant positief of negatief effect hebben op het begrip van leken in de werking van ziektes.  De  werking  van  een  ziekte  wordt  dus  even  goed  begrepen  wanneer  deze  op  een  zuiver  medische  manier wordt uitgelegd, als aan de hand van een goede of slechte metafoor. Dit resultaat is in strijd  met zowel de theorie van conceptuele integratie (waarbij adequate  BLENDS ‐ in dit geval metaforen ‐  idealiter een positief effect op het tekstbegrip zouden hebben, als met de theorieën van Badeer en  Hicks (1992), Spiro et al (1989) en Miller (1976) (waarbij metaforen ‐ of die nu goed of slecht zijn ‐  een  negatief  effect  op  het  tekstbegrip  zouden  moeten  hebben).  Maar  waarom  hadden  de  goede  metaforen geen aantoonbaar effect (of dat nu positief of negatief is) op het begrip van de werking  van  ziektes?  En  waarom  werd  er  naar  aanleiding  van  een  uitleg  met  een  slechte  metafoor  vergelijkbaar gescoord als bij de andere twee groepen?   

Op deze vragen zijn verschillende antwoorden mogelijk. Allereerst kan het verstandig zijn na 

te gaan waarom de groep die de uitleg van een ziekte op een puur medische manier niet koos voor  de  onjuiste  antwoorden  en  daarom  het  beste  scoorde;  in  meer  dan  8  van  de  10  gevallen  koos  zij  namelijk  voor  het  juiste  antwoord.  De  onjuiste  antwoorden  bestonden  uit  twee  vormen:  het  medische onjuiste antwoord en het metaforische onjuiste antwoord. Omdat deze groep in hun uitleg  geen metafoor had gelezen, is de kans kleiner dat ze voor het metaforische antwoord kiest. Als dit  ook nog een metaforisch antwoord is die heel moeilijk te rijmen is met hetgeen ze in de uitleg heeft  gelezen, zal ze hier niet snel voor kiezen. De medische informatie die de proefpersonen in de uitleg  lazen,  moeten  ze  bij  het  lezen  van  de  meerkeuzemogelijkheden  namelijk  zelf  herkennen  in  de  metaforische  antwoorden.  Als  dit  metaforische  antwoord  vergelijkbaar  is  met  de  medische  informatie die ze hebben gelezen, dan zouden ze  eenvoudig voor dit metaforische juiste antwoord  kunnen  kiezen.  Gaat  het  echter  om  een  metaforisch  antwoord  wat  niet  snel  te  rijmen  is  met  de  medische informatie die ze hebben gelezen, dan zullen ze hier minder snel voor kiezen. Met andere  woorden,  het  zou  makkelijker  kunnen  zijn  een  juist  antwoord  te  kiezen  wanneer  de  ziekte  op  een  zuiver medische manier is uitgelegd, omdat dan niet in termen van de metafoor wordt gedacht. Op  die  manier  worden  de  antwoordmogelijkheden  die  in  andere  (metaforische)  termen  zijn  omschreven,  in  plaats  van  medische  termen,  minder  in  overweging  overgenomen.  Het  lijkt  dan  vooral een keuze te zijn tussen het juiste medische antwoord en het juiste metaforische antwoord,  waarbij het medische antwoord in de meeste gevallen wint.   Dan het uitblijven van een eventueel positief effect  van een goede metafoor op het begrip  van de werking van ziektes. Het moeilijk kunnen maken van een juiste keuze voor de groep die een  goed  passende  metafoor  in  de  uitleg  gepresenteerd  kreeg,  zou  op  eenzelfde  manier  verklaard  kunnen  worden.  Omdat  deze  proefpersonen  wel  met  een  metafoor  te  maken  kregen,  worden  er  69 

 

twee  INPUT‐ruimtes gecreëerd, tegenover één  INPUT‐ruimte van de groep die de ziektes op een zuiver  medische 

manier 

kreeg 

uitgelegd. 

Omdat 

de 

metaforische 

terminologie 

in 

de 

antwoordmogelijkheden op die manier bij deze groep wél past bij wat ze in de uitleg hebben gelezen,  ontstaat  er  bij  deze  groep  meer  twijfel  ‐  zeker  wanneer  de  gelezen  metafoor  maar  gedeeltelijk  is  onthouden ‐ tussen welk metaforisch antwoord de juiste is: het juiste metaforische antwoord of het  onjuiste metaforische antwoord. De termen die in deze beide antwoordmogelijkheden gebruikt zijn,  komen  namelijk  sterk  met  elkaar  overeen.  Het  gaat  namelijk  in  beide  gevallen  om  iets  wat  bijvoorbeeld  met  doorgangsbanen,  transport,  etc.  te  maken  heeft.  Om  dan  het  afwijkende  aspect  van de slechte metafoor (hetgeen wat  niet ‘klopt’ in het antwoord) te ontdekken, blijkt moeilijk te  zijn. Immers, de metafoor is misschien wel onthouden, maar de specifieke details daarvan soms niet  (of het bijvoorbeeld nu om een vertraging of complete afsluiting van een treinstation gaat). Omdat  deze groep op die manier meer twijfelt tussen de metaforische antwoordmogelijkheden, zou ze ook  kunnen  beginnen  te  twijfelen  aan  het  onjuiste  medische  antwoord.  Het  metaforische  onjuiste  antwoord zou proefpersonen in verwarring kunnen brengen, waardoor ze ook gaan twijfelen aan hoe  de  ziekte  nu  precies  werkt  (de  MEDISCHE  INPUT‐ruimte).  Vanwege  deze  verwarring  zouden  ze  sneller  dan  de  groep  die  de  ziekte  op  een  puur  medische  uitgelegd  kreeg,  voor  het  onjuiste  medische  antwoord  kunnen  kiezen.  Al  met  al  zou  deze  verwarring  het  eventuele  positieve  effect  van  een  metafoor  kunnen  neutraliseren,  waardoor  de  groep  uiteindelijk  vrijwel  net  zo  goed  scoort  als  de  groep die een puur medische uitleg had gelezen.   De  uitkomst  dat  de  groep  die  de  ziektes  met  behulp  van  een  slecht  passende  metafoor  vrijwel even goed scoort als de andere twee groepen, is een interessante uitkomst die lastig, maar  wel verklaard kan worden. Op basis van de theorie van conceptuele integratie en de theorieën van  Badeer  en  Hicks  (1992),  Spiro  et  al  (1989)  en  Miller  (1976)  zou  verwacht  worden  dat  deze  groep  (veel)  minder  goed  zou  scoren.  Bovendien  zou  het  feit  dat  proefpersonen  de  ziektes  op  twee  manieren kregen uitgelegd ‐ op een juiste medische manier en op een onjuiste metaforische manier ‐  alleen  al  voor  onduidelijkheid  kunnen  zorgen.  Verwacht  werd  dan  ook  dat  de  meerderheid  van  de  proefpersonen, wanneer ze aan retrieval (Steen, 1994) zouden doen, zich zou laten leiden door deze  onjuiste metaforische informatie. Uit de resultaten blijkt dat een deel van de proefpersonen dit ook  wel  doet;  werd  er  een  fout  gemaakt  door  de  proefpersonen,  dan  lag  dit  aan  veruit  de  meeste  gevallen  aan  de  metafoor  die  in  de  uitleg  werd  gebruikt  en  bij  het  geven  van  het  antwoord  werd  gehanteerd.  Toch  kiest  de  meerderheid  van  deze  groep  voor  het  juiste  antwoord.  Dit  ligt  waarschijnlijk  aan  het  feit  dat  de  proefpersonen  (onbewust)  doorhadden  dat  er  met  de 

70 

 

gepresenteerde metafoor ‘iets niet klopt’48. Daarom verworpen zij deze metafoor en haalden zij hun  informatie over de ziekte veelal uit de  MEDISCHE  INPUT‐ruimte; de mentale ruimte waar alleen zuiver  medische informatie wat betreft  de gepresenteerde ziekte in opgeslagen is.  De  METAFORISCHE  INPUT‐ ruimtes  lieten  zij  vanwege  deze  ‘mismatch’  hierbij  dus  klaarblijkelijk  voornamelijk  achterwege.  De  proefpersonen  die  op  die  manier  (op  een  bewuste  dan  wel  onbewuste  manier)  niet  aan  retrieval  (Steen, 1994) deden na het lezen van de slechte metafoor, zorgen er zo voor dat er geen significant  verschil is tussen de verschillende groepen wat betreft het kiezen voor het incorrecte metaforische  antwoord (p=0,13). Daarnaast lijken de fouten die wel werden gemaakt door enkele proefpersonen  van de groep die een slechte metafoor in de uitleg had gelezen, te wijten aan iets wat eerder door  Pearson,  Raphael,  TePaske  en  Hyser  (1981)  is  beschreven:  metaforen  werden  zelf  wel  goed  onthouden,  maar  de  letterlijke  equivalenten  hiervan  niet.  Omdat  de  groep  van  de  goed  passende  metafoor waarschijnlijk aan het twijfelen werd gebracht door het onjuiste metaforische antwoord en  de groep van de slecht passende metafoor haar informatie klaarblijkelijk ging halen uit de  MEDISCHE  INPUT‐ruimte, zijn de effecten van metaforen op het begrip van de werking van ziektes waarschijnlijk 

vergelijkbaar. Was dit experiment een onderzoek geweest waar er zonder meerkeuzemogelijkheden  was gewerkt, dan zouden de verschillen wellicht groter zijn. De drie groepen zouden dan af moeten  gaan op de informatie die ze in de uitleg hebben gelezen, in plaats van af te gaan of het juist af te  schrijven van antwoordmogelijkheden waarin medische dan wel metaforische termen zijn gebruikt.  Meer over een dergelijk onderzoek komt aan bod in hoofdstuk 5.     

Een andere verklaring voor de vergelijkbare score tussen de groepen die een goede metafoor 

en een slechte metafoor onder ogen kregen, zou kunnen zijn dat proefpersonen de ‘afstand’ tussen  de elementen uit de  INPUT‐ruimtes te ver bevonden. Een treinstation is nu eenmaal heel wat anders  dan  een  opening  in  een  cel;  de  conceptuele  afstand  tussen  beide  concepten  (en  daarmee  conceptuele domeinen) zou te groot kunnen zijn. Dit is iets waardoor men in verwarring zou kunnen  worden  gebracht  en/of  de  metafoor  (onbewust)  af  zouden  kunnen  wijzen.  Ook  zou  het  voor  proefpersonen lastig kunnen zijn om elementen uit te zoeken die geprojecteerd moeten worden in  de  BLEND.  Welke  details  doen  er  wel  toe  en  welke  niet?  Projecteren  zij  alleen  het  element  ‘treinstation’  en  ‘openingen  in  de  buitenkant  van  de  cel’,  waardoor  er  alleen  van  deze  twee  elementen  een  integratie  ontstaat,  dan  is  de  BLEND  incompleet.  Hierdoor  hebben  zij  andere 

                                                             48

 Van enkele van de proefpersonen kan gezegd worden dat ze zich bewust waren van het feit dat de metafoor  slecht passend was. In de ruimte in de vragenlijst die bestemd was voor opmerking van betreft de uitleg van de  ziekte,  gaven  enkele  proefpersonen  namelijk  aan:  ‘de  vergelijking  met  een  snelweg  die  is  afgesloten  voor  verkeer klopt in mijn ogen niet helemaal. Een snelweg die is afgesloten voor verkeer, laat geen enkel verkeer  meer  door,  terwijl  de  stikstofmoleculen  nog  wel  door  de  openingen  konden’,  ‘metafoor  is  matig’,  ‘slechte  vergelijking’ en ‘vage metafoor’.   71 

 

elementen die bij de metafoor hoorden niet onthouden, waardoor ze mogelijk het juiste antwoord  ook niet meer wisten te kiezen.   Dan het algemene retrieval effect (Steen, 1994) dat onderzocht werd tijdens het experiment.  De mate waarin de groep die een goede metafoor in de uitleg heeft gelezen en daarna koos voor het  correcte metaforische antwoord lijkt logisch te verklaren; zij koos immers voor het antwoord dat bij  haar metaforische uitleg paste. Dat zij dit significant vaker deed dan de overige twee groepen, is dan  ook niet vreemd. Maar hoe valt dan te verklaren dat de groep die de ziektes op een puur medische  manier uitgelegd kreeg, in meer dan 4 van de 10 gevallen ook voor het juiste metaforische antwoord  koos? Aangezien de proefpersonen geen metafoor in de uitleg hebben gelezen, is het onmogelijk dat  ze aan retrieval (Steen, 1994) doen. Toch spreken de metaforische antwoorden ze klaarblijkelijk aan.  Dit lijkt te rijmen met de theorie dat denken wordt gestructureerd door metaforische systemen; iets  wat  door  Lakoff  en  Johnson  (1980)  is  omschreven.  Door  deze  manier  van  denken,  komen  we  metaforen  overal  tegen  en  zijn  we  hieraan  gewend.  Proefpersonen  die  aan  het  experiment  meededen,  keken  dan  ook  niet  raar  op  wanneer  er  bijvoorbeeld  van  een  ‘vermomming’  werd  gesproken,  in  plaats  van  een  ‘omhulsel’.  Sterker  nog,  in  40%  van  de  gevallen  gaven  zij  juist  de  voorkeur  aan  deze  terminologie.  Een  reden  daarvoor  zou  kunnen  zijn  dat  het  gevoel  dat  de  proefpersonen hebben bij het negatieve ‘vermomming’ meer aansluit bij het (negatieve) gevoel dat  ze  bij  de  ziekte  hebben,  dan  het  neutrale  ‘omhulsel’.  Met  andere  woorden,  een  ‘vermomming’  brengt,  net  zoals  het  begrip  ‘ziekte’  allerlei  negatieve  associaties  met  zich  mee.  Daarom  zou  de  voorkeur dan ook kunnen worden gemaakt voor deze term, in plaats van de medische term die meer  neutraal is.   Daarnaast is uit het onderzoek gebleken dat hoe hoger het opleidingsniveau is, hoe hoger de  score  ook  is.  Er  zijn  dus  redenen  om  aan  te  nemen  dat  het  begrip  van  de  werking  van  een  ziekte  samenhangt  met  opleidingsniveau.  Hoewel  er  geen  sterke  conclusies  kunnen  worden  getrokken  omdat de aantallen proefpersonen per categorie niet gelijk waren en er slechts een lichte mate van  significantie  aan  te  tonen  is,  kan  de  reden  achter  deze  verschillen  in  scores  tussen  de  diverse  opleidingsniveaus  waarschijnlijk  liggen  aan  de  mate  van  cognitieve  training  die  aan  deze  niveaus  verbonden  is.  Hoger  opgeleiden  zijn  ‐  ongeacht  hun  IQ  ‐  per  definitie  getraind  in  het  lezen  en  begrijpen  van  veelal  ingewikkelde  informatie.  Omdat  er  bij  het  begrijpen  van  een  complex  begrip  (een onbekende ziekte in dit geval) een bepaalde mate van dergelijke cognitieve vaardigheden nodig  is,  is  het  dan  ook  niet  onlogisch  dat  lager  opgeleiden  de  werking  van  een  ziekte  minder  eenvoudig  begrijpen.   Verder bleek uit de resultaten dat er geen aanwijzingen zijn om te geloven dat het begrip van  de werking van een ziekte samenhangt met de mate van medische kennis die reeds aanwezig is en de  mate  waarin  er  aan  retrieval  (Steen,  1994)  gedaan  wordt.  Toch  zou  verwacht  kunnen  worden  dat  72 

 

proefpersonen  met  een  hoge  mate  van  medische  kennis  de  werking  van  een  nieuwe  ziekte  eenvoudiger zouden begrijpen dan de groepen die minder medische kennis in huis hebben. Waarom  scoren zij toch op een vergelijkbare manier? Een mogelijke verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat,  wanneer proefpersonen van zichzelf weten dat ze weinig van ziektes afweten, meer moeite doen om  de betreffende ziekte wel te begrijpen. Hun gebrek aan medische kennis is wellicht iets wat ze willen  verbeteren,  waardoor  ze  geconcentreerd  de  werking  van  de  ziekte  gaan  bestuderen.  Omdat  de  andere groepen die extra moeite niet doen, scoren ze uiteindelijk vergelijkbaar.   Tenslotte  kan  ook  de  meest  sterke  conclusie  uit  dit  onderzoek  verklaard  worden,  namelijk  het  zeer  significante  verschil  in  waardering  voor  de  verschillende  soorten  teksten.  Waarom  wordt  aan de zuiver medische uitleg nu het hoogste cijfer gegeven en wordt deze dus meer gewaardeerd  dan de teksten waarin  een metafoor gehanteerd werd? Dit zou  kunnen liggen aan het soort genre  van de tekst: een medische informatieve tekst. Omdat het hier om serieuze informatie gaat die voor  een  patiënt  heel  belangrijk  kan  worden  bevonden,  zou  men  de  medische  uitleg  wellicht  professioneler  en  passender  vinden  dan  de  metaforische  uitleg.  Metaforen,  zeker  wanneer  die  verwarrend kunnen werken ‐ iets wat in een goede patiëntenfolder niet zou mogen gebeuren ‐ , zou  men  in  dit  kader  wellicht  dan  ook  liever  niet  zien,  waardoor  de  metaforische  teksten  significant  minder gewaardeerd werden.  Als resultaat van het trekken van deze belangrijkste conclusies, kan de vraagstelling zoals die  vooraf is gesteld dan ook als volgt beantwoord worden:    ‘Zijn metaforen effectief in het begrip van leken van de werking van ziektes?’    Er kon geen bewijs worden gevonden dat het toepassen van metaforen een positief effect heeft op  het begrip van leken in de werking van ziektes. Hoewel er wel kleine verschillen te zien waren tussen  de scores en de bijbehorende uitleg, waren deze te klein om als significant te benoemen. Een reden  daarachter zou kunnen zijn dat metaforen ‐ of die nu goed of slecht zijn ‐ inderdaad voor verwarring  zorgen, zoals Badeer en Hicks (1992), Spiro et al (1989) en Miller (1976) al suggereerden, waardoor  het eventuele positieve effect van een goede metafoor in de uitleg geneutraliseerd werd. Daarnaast  had een slechte metafoor in de uitleg een minder negatief effect dan verwacht, omdat deze in enkele  gevallen  (bewust,  dan  wel  onbewust)  verworpen  werd  en  men  zich  slechts  op  de  juiste  medische  informatie concentreerde. Op die manier ontstonden er scores die uiteindelijk vergelijkbaar zijn.      

 

73 

 

Hoofdstuk 5: Discussie      Welk gat in het vakgebied is met het stellen van deze conclusies nu (voor een deel) opgevuld? En wat  is  de  reikwijdte  van  de  analyse  en  het  experiment?  Op  deze  vragen  wordt  in  dit  hoofdstuk  een  antwoord  gegeven.  Vervolgens  worden  de  gebruikte  methodes  becommentarieerd.  Zijn  dit  een  goede  methodes  geweest?  Als  laatste  worden  nieuwe  vragen  behandeld  die  deze  scriptie  heeft  opgeroepen. Wat zou een logisch vervolgonderzoek zijn?  

5.1 Nieuwe kennis en inzichten  5.1.1 Analyse  Door  het  verrichten  van  onderzoek  naar  welke  conceptuele  metaforen  ‐  en  op  basis  daarvan  creatieve  metaforen  ‐  er  voorkomen  binnen  medische  informatieve  teksten  is  er  nieuwe  kennis  ontstaan wat betreft het gebruik van metaforen in deze specifieke soort tekst. Er is een nieuw inzicht  ontstaan in de manier waarop er reeds over de werking van het lichaam en ziektes gedacht wordt en  hoe deze algemene gedachtegang terug te zien is in creatieve metaforen op dat gebied.    

Bovendien is ook in beeld gebracht hoe dergelijke creatieve metaforen werken, door ze aan 

de hand van de conceptuele integratietheorie te analyseren. Hierdoor is er een gedetailleerd inzicht  ontstaan  in  de  conceptuele  domeinen  die  geïntegreerd  worden,  welke  principes  de  lezer  moet  toepassen  om  de  metafoor  te  begrijpen,  de  elementen  die  met  elkaar  worden  verbonden,  de  noodzakelijkheid van selectieve projectie in het slagen van de metafoor en de kwaliteit van metafoor.  Al  met  al  bleek  de  conceptuele  integratietheorie  een  uitstekende  aanvulling  te  zijn  op  de  conceptuele  metafoortheorie  in  het  analyseren  van  medische  metaforen,  door  dergelijke  eigenschappen van de metafoor in beeld te brengen.   5.1.2 Experiment  Door  aanvullend  op  de  analyse  te  toetsen  of  metaforen  dan  ook  daadwerkelijk  effectief  zijn  in  het  begrip  van  de  werking  van  de  ziekte,  is  er  een  nieuw  inzicht  ontstaan  in  de  plek  die  de  medische  metafoor inneemt. Het bleek namelijk dat ‐ in tegenstelling tot andere  BLENDS met een informatieve  en  didactische  functie  ‐  medische  metaforen  geen  positief  effect  hebben  op  het  begrip  van  een  dergelijk  complex  concept.  Medische  metaforen  hebben  echter  ook  geen  negatief  effect  op  dit  begrip; iets wat ze volgens  Badeer en Hicks (1992), Spiro et al (1989) en Miller (1976) zouden kunnen  hebben.  Het  experiment  wees  dan  ook  uit  dat  er  een  middenweg  is  tussen  wat  de  conceptuele  integratietheorie  zegt  en  wat  de  bovenstaande  onderzoekers  beweerden:  metaforen  hebben  geen  effect  op  het  algemene  begrip  van  de  werking  van  een  ziekte.  Het  eventuele  positieve  effect  dat  metaforen  hadden  op  het  tekstbegrip  van  sommige  proefpersonen,  werd  namelijk  geneutraliseerd 

74 

 

door het negatieve effect van metaforen: verwarring. Hierdoor bleef zowel het algemene positieve  als het negatieve effect van metaforen op het begrip van leken in de werking van een ziekte uit.    

Deze middenweg kan dan ook gezien worden als nieuw opgedane kennis en kan waardevol 

zijn  voor  ontwerpers  van  medische  informatieve  teksten.  Deze  teksten  zouden  het  beste  op  een  zuiver medische manier geschreven moeten worden. Op die manier wordt het risico van eventuele  verwarring als resultaat van retrieval (Steen, 1994) voorkomen. Bovendien bleek uit het experiment  dat proefpersonen deze zuiver medische manier van uitleg significant meer waarderen van de uitleg  waarin  een  metafoor  gebruikt  wordt.  Het  ontwerpen  van  medische  informatieve  teksten  op  een  zuiver medische manier lijkt dan ook in beide gevallen de beste keuze.  

5.2 Reikwijdte onderzoek  5.2.1 Analyse  De teksten die in de analyse onderzocht zijn, waren te typeren als medische informatieve teksten die  voor  patiënten  en  hun  omgeving  zijn  geschreven,  om  hen  te  informeren  over  de  betreffende  aandoening.  Deze  medische  informatieve  teksten  ‐  of  het  nu  om  een  patiëntenfolder  gaat  of  een  medische website ‐ zijn qua inhoud en functie vergelijkbaar. Daarom kunnen de uitkomsten van de  medische  informatieve  teksten  die  tijdens  de  analyse  zijn  bestudeerd,  ook  gelden  voor  medische  informatieve  teksten  die  niet  zijn  bestudeerd.  De  uitslag  van  de  analyse  reikt  dan  ook  verder  dan  slechts dit onderzoek.     

Omdat  medische  informatieve  teksten  bovendien  een  belangrijke  en  wijdverspreide 

informatiebron voor patiënten en hun omgeving vormen, zorgt de analyse ervoor dat de reikwijdte  van dit onderzoek als omvangrijk kan worden gezien. Naast face‐to‐face communicatie met een arts,  is dit namelijk hét middel voor patiënten (en hun omgeving) om meer te weten te komen over een  betreffende  ziekte.  Hierdoor  zijn  er  veel  vergelijkbare  medische  informatieve  teksten  in  omloop.  Deze  combinatie  van  factoren  zorgt  er  dan  ook  voor  dat  de  reikwijdte  van  dit  onderzoek  als  omvangrijk  wordt  beschouwd.  De  resultaten  van  de  analyse  kunnen  niet  alleen  opgaan  voor  alle  medische informatieve teksten, maar geven ook een belangrijke indicatie over hoe patiënten op dit  moment geïnformeerd worden over ziektes.    5.2.2 Experiment  De reikwijdte van het experiment is lastiger te beoordelen. Het is bekend dat metaforen in medische  teksten  over  het  algemeen  voor  verwarring  kunnen  zorgen.  Dit  bleek  namelijk  niet  alleen  uit  de  publicaties  van  Badeer  en  Hicks  (1992),  Spiro  et  al  (1989)  en  Miller  (1976),  maar  ook  uit  de  aanvullende  opmerkingen  die  enkele  proefpersonen  plaatsten  bij  het  invullen  van  hun  vragenlijst  (‘vage metafoor’) en de mate van retrieval (Steen, 1994) waar aan werd gedaan na het lezen van een  slechte metafoor in de uitleg.   75 

 

 

Na het lezen van een goede metafoor in de uitleg was deze verwarring echter ook aanwezig. 

Omdat er gedacht wordt dat deze verwarring voor een deel samenhangt met de manier waarop het  experiment is opgezet (er moet worden gekozen tussen diverse antwoordmogelijkheden, waardoor  proefpersonen  die  een  metafoor  in  de  uitleg  hebben  gelezen  eerder  zouden  kiezen  voor  een  metaforisch antwoord, ook wanneer deze onjuist is), kan de reikwijdte van het experiment moeilijk  beoordeeld  worden.  Om  dit  verband  uit  te  sluiten  en  het  precieze  effect  van  metaforen  op  tekstbegrip  (voor  zover  dat  mogelijk  is)  te  toetsen,  zou  een  vervolgonderzoek  dan  ook  uitkomst  bieden. Meer hierover wordt in de volgende paragrafen beschreven.   Wel kan met meer zekerheid gesteld worden dat lezers van medische informatieve teksten  de voorkeur hebben voor een uitleg op een zuiver medische manier, aangezien ze deze manier van  uitleg  significant  beter  beoordeelden.  De  reikwijdte  van  deze  uitkomst  ‐  de  waardering  van  een  dergelijke  tekst  ‐  kan  daarom  wel  als  omvangrijk  worden  beschouwd.  Daarnaast  lijken  de  meeste  lezers geen echte moeite met het begrijpen van een dergelijke medische tekst te hebben, aangezien  ze in meer dan acht van de tien van de gevallen het juiste antwoord wisten. Dit is een score die als  acceptabel kan worden gezien, gezien het feit dat het om vrij complexe en onbekende ziektes ging en  lezers deze informatie dus voor het eerst lazen. Het toepassen van een metafoor om de werking van  dergelijke complexe ziektes helpen uit te leggen  is dus niet alleen ongewenst, maar feitelijk gezien  ook overbodig, gezien de hoge mate waarin proefpersonen de uitleg op een zuiver medische manier  al begrepen.  

5.3 Gebruikte methodes  5.3.1 Analyse  Bij het uitvoeren van de analyse is er voor gekozen om te laten zien welke metaforen er in medische  informatieve  teksten  voorkomen,  hoe  deze  werken  en  hoe  deze  creatieve  metaforen  de  manier  waarop  gedacht  wordt  over  ziektes  en  de  werking  van  het  lichaam  weerspiegelen.  Om  dit  goed  te  kunnen doen, was het belangrijk om de diepte in te gaan, in plaats van in de breedte. Daarom is er  voor gekozen om bij de analyse de conceptuele metafoortheorie aan te vullen met de conceptuele  integratietheorie.  Deze  laatste  theorie  maakte  het  namelijk  mogelijk  om  niet  alleen  aan  te  tonen  welke  conceptuele  metaforen  in  medische  informatieve  teksten  voorkomen,  maar  ook  hoe  bijbehorende  creatieve  metaforen  in  detail  werken.  Bovendien  kon  er  een  categorisatie  worden  gemaakt  waarin  vele  voorkomende  creatieve  metaforen  ingedeeld  kunnen  worden.  Deze  gehanteerde  methode  werd  en  wordt  daarom  nog  steeds  als  meest  waardevol  gezien  in  het  analyseren van metaforen in medische informatieve teksten.   

76 

 

5.3.2 Experiment  Naar  aanloop  van  de  uitvoering  van  het  experiment  zijn  er  veel  keuzes  gemaakt.  Zo  is  er  voor  gekozen om fictieve ziektes in het onderzoek te betrekken, zodat eventuele bestaande kennis over  ziektes geen interfererende factor zou zijn. Dit bleek een goede keuze te zijn geweest. Ook is er voor  gekozen om duidelijk ‘nieuwe metaforen’ toe te passen in de uitleg van de fictieve ziektes. Wanneer  proefpersonen  namelijk  al  bekend  zouden  zijn  met  een  dergelijke  metafoor,  dan  zouden  ze  deze  makkelijker onthouden; iets wat ook hun score weer zou kunnen beïnvloeden. Dit zou echter wel een  nadelig effect kunnen hebben. Omdat de metaforen als resultaat van deze keuze niet aansluiten op  de  manier  waarop  ze  reeds  over  de  werking  van  het  lichaam  en  ziektes  denken,  zijn  de  creatieve  metaforen  wellicht  ook  lastiger  te  accepteren.  Immers,  de  LICHAAM  IS  TREINSTATION‐metafoor  en  LICHAAM  IS  TUNNEL‐metafoor  zijn  geen  conceptuele  metaforen  die  eerder  voorkwamen  in  de  analyse 

en  zijn  ook  geen  creatieve  metaforen  die  eventueel  aan  zouden  sluiten  op  de  in  de  analyse  genoemde  conceptuele  metaforen  (al  moet  dit  niet  een  allesomvattende  indeling  worden  gezien).  Omdat  proefpersonen  voor  het  begrijpen  van  deze  nieuwe  manier  van  denken  al  meer  moeite  moesten doen, zou het onthouden van de bijbehorende medische uitleg ook moeilijker kunnen zijn.  In  een  vervolgonderzoek  zou  daarom  wellicht  beter  voor  metaforen  gekozen  worden  die  wel  aansluiten op de manier waarop er reeds wordt gedacht, om dit eventuele effect uit te sluiten.   Daarnaast was er voor gekozen om met antwoordmogelijkheden te werken in plaats van met  open  vragen,  om  het  begrip  van  de  werking  van  ziektes  onder  proefpersonen  zo  controleerbaar  mogelijk  te  maken.  Door  dit  te  doen  zouden  er  geen  antwoorden  ontstaan  waarbij  het  daadwerkelijke  begrip  lastig  te  achterhalen  was;  iets  wat  bij  open  vragen  of  navertellen  van  de  werking  van  de  ziekte  wel  zou  kunnen  gebeuren.  Dit  gebruiken  van  antwoordmogelijkheden  had  echter ook een nadelig effect dat niet als zodanig werd verwacht. Het moeten kiezen tussen diverse  antwoorden  die  in  medische  en  metaforische  termen  waren  omschreven,  zorgde  er  waarschijnlijk  voor dat proefpersonen die een metafoor in hun uitleg hadden gelezen, meer twijfelden tussen de  metaforische antwoorden dan de proefpersonen die de ziekte op een zuiver medische manier kregen  uitgelegd.  Hierdoor  scoorden  de  proefpersonen  die  de  metafoor  in  hun  uitleg  hadden  gelezen  waarschijnlijk  slechter  dan  de  proefpersonen  die  de  ziekte  op  een  zuiver  medische  manier  kregen  uitgelegd. Of ze de ziekte ook daadwerkelijk minder goed begrepen, is op die manier lastig te zeggen.  Daarom kan er in een vervolgonderzoek waarbij de effectiviteit van metaforen in het begrip van de  werking  van  ziektes  wellicht  beter  gekozen  kunnen  worden  voor  het  toepassen  van  (tekstuele  of  mondelinge)  open  vragen  in  plaats  van  meerkeuzevragen.  Op  die  manier  wordt  het  geheugen  van  proefpersonen  niet  aangetast  door  verschillende  scenario’s  aan  te  bieden.  Een  nadeel  van  een  dergelijke methode zou daarentegen wel kunnen zijn dat proefpersonen minder gemotiveerd zijn om 

77 

 

aan een experiment mee te doen. De drempel om te participeren aan een dergelijk onderzoek zou  dan wellicht hoger liggen, omdat de betrokkenen meer moeite moeten doen.   

Tenslotte  zou  er  ook  gekozen  kunnen  worden  voor  een  plus/minmethode,  waarbij 

proefpersonen  bij  het  lezen  van  de  tekst  iedere  zin  op  de  kwaliteit  daarvan  moeten  beoordelen.  Wanneer  de  proefpersonen  de  metafoor  dan  als  positief  beoordelen,  kan  er  gesteld  worden  dat  proefpersonen  het  gebruik  van  een  metafoor  in  een  medische  tekst  als  positief  zien.  Omdat  dit  slechts  om  een  beoordeling  gaat  (iets  wat  ook  is  getest  in  het  experiment  in  het  kader  van  deze  scriptie), kan er echter niets gezegd worden over het effect op het begrip van deze ziekte; slechts de  waardering  voor  de  tekst  kan  op  die  manier  worden  getoetst.  Voor  welke  methode  er  bij  een  vervolgonderzoek ook zou worden gekozen, feit is dat het verwerken van metaforen coöperatie vergt  van proefpersonen en dat het effect van metaforen per persoon verschillend is. Het stellen van een  harde  conclusie  wat  betreft  het  daadwerkelijke  effect  van  metaforen  op  tekstbegrip  zal  dus  altijd  lastig te toetsen blijven zijn, maar de manier waarop het experiment in deze scriptie uitgevoerd is zal  in ieder geval een handvat zijn bij het uitvoeren van experimenten in de toekomst.  

5.4 Nieuwe onderzoeksvragen  5.4.1 Analyse  Tijdens  de  uitgevoerde  analyse  is  er  gekeken  naar  welke  soort  metaforen  er  in  medische  informatieve teksten voorkomen, hoe deze werken en hoe deze aansluiten op de manier waarop er  al gedacht wordt over ziektes en de manier waarop het lichaam werkt. Binnen een vervolgonderzoek  zou echter voor een corpusanalyse gekozen kunnen worden, waarbij er gekeken wordt naar de mate  waarin dergelijke metaforen in medische informatieve teksten voorkomen. Komen er veel metaforen  voor in deze teksten? En bij de uitleg van welk soort begrip worden zij dan toegepast?     

Daarnaast zouden medische metaforen in een vervolgonderzoek ook binnen andere settings 

kunnen worden gelokaliseerd en geanalyseerd. Medische metaforen beperken zich niet tot medische  informatieve  teksten,  maar  komen  ook  voor  binnen  onder  meer  commercials  van  stichtingen  en  journalistieke teksten ‐ zoals in de voetnoten van de analyse te zien was en in omgevingen als musea  (zie bijlage IV). Bovendien worden metaforen veelvuldig gebruikt door patiënten in het uitleggen van  hun  klacht  aan  de  arts  ‐  zoals  we  in  2.2.5.2  zagen  ‐  en  binnen  medische  informatieve  televisieprogramma’s49. Conceptuele metaforen als deze kennen namelijk geen grenzen wat betreft  hun voorkomen en zouden dan ook binnen allerlei andere (medische) omgevingen kunnen worden  onderzocht.                                                               49

 Een voorbeeld van een dergelijk televisieprogramma is het RTL4‐programma Je Lijf Je Leven, waarbij iedere  week een andere lichaamsfunctie of ziekte centraal staat die steevast aan de hand van een metafoor uitgelegd  worden.   78 

 

 

Tenslotte  zou  ook  een  andere  vorm  van  conceptuele  integratie  dan  metaforen  onderzocht 

kunnen  worden  binnen  de  medische  setting.  Zo  zou  er  in  een  vervolgonderzoek  bijvoorbeeld  gekeken worden naar de gebaren die artsen gebruiken om een behandeling of aandoening duidelijk  te maken aan de patiënt. In verscheidene real‐life ziekenhuisseries ‐ waarbij onder meer gesprekken  tussen  arts  en  patiënt  opgenomen  worden  ‐  kwam  deze  vorm  van  conceptuele  integratie  namelijk  voor50.   5.4.2 Experiment  Uit  het uitgevoerde experiment bleek dat opleidingsniveau waarschijnlijk een verband heeft met de  mate  van  begrip  van  de  werking  van  een  ziekte;  de  laagopgeleiden  scoorden  namelijk  marginaal  significant  slechter  dan  de  hoger  opgeleiden.  Omdat  er  echter  slechts  zes  laagopgeleiden  aan  het  onderzoek hebben meegedaan, kon deze bewering niet sterk worden gemaakt. Om te toetsen of er  daadwerkelijk  een  verband  is  tussen  deze  twee  variabelen,  zou  er  dan  ook  een  vervolgonderzoek  kunnen worden gepleegd waar de aantallen laagopgeleiden en hoger opgeleiden gelijk zijn. Voor het  medisch  vakgebied  zou  dit  een  waardevol  inzicht  kunnen  opleveren,  omdat  ze  hierdoor  aanknopingspunten zouden hebben wat betreft het informeren van deze groep over ziektes.     Daarnaast  is  gebleken  dat  metaforen  in  medische  informatieve  teksten  niet  leiden  tot  een  beter begrip van de werking van ziektes. Een significant negatieve invloed hadden metaforen hierop  ook niet. Wellicht hangt deze uitslag voor een deel samen met het concept dat aan de hand van een  metafoor uitgelegd wordt; de werking van een ziekte. Metaforen zijn in het uitleggen van een gevoel  dat bij een ziekte hoort, mogelijk wel effectief. Dergelijke metaforen kwamen ook voor in de analyse.  Omdat een gevoel behorende bij een ziekte echter gezien werd als een minder complex concept dan  de  werking  van  een  ziekte,  is  er  voor  gekozen  om  de  metafoor  aan  dit  meer  complexe  concept  te  koppelen  ‐  adequate  BLENDS  kunnen  er  immers  voor  zorgen  dat  complexe  begrippen  snel  duidelijk  worden  gemaakt.  Bij  het  testen  van  de  effectiviteit  van  metaforen  op  het  begrip  van  een  ziekte  gerelateerd gevoel zou de nieuwe onderzoeksvraag dan ook kunnen zijn: hoe effectief zijn metaforen  in het overbrengen van een gevoel dat hoort bij een ziekte? 

                                                            

50

 Voorbeelden hiervan zijn onder meer:  

  (a) Het tekenen van de onderdelen van een knie op de knie van de patiënt zelf:  http://www.rtl.nl/components/gezondheid/hetstadsziekenhuis/miMedia/Het_Stadsziekenhuis_Najaar _2008/197733.public.Het_Stadsziekenhuis_s2_a1.xml (8.01 ‐ 8.38 min.)  (b) Het aanwijzen van onderdelen van een schedel op het hoofd van de patiënt zelf:  http://player.omroep.nl/?aflID=9160750 (21.10 ‐ 21.50 min.)  (c) Het uitbeelden van handelingen van het hechten en schoonmaken door middel van gebaren:   http://player.omroep.nl/?aflID=9605950 (2.11 ‐ 2.58 min.)  79 

 

versie 3 

Vitium Hiatus    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Vitium Hiatus. Omdat er na het gesprek met de  huisarts vaak nog vragen naar boven komen, proberen we u via deze brochure van extra informatie te  voorzien  over  deze  ziekte.  Mocht  u  na  het  lezen  van  deze  brochure  nog  vragen  hebben  over  de  aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Vitium  Hiatus  is  een  afwijking  in  de  kleinste  openingen  van  de  longen.  Doordat  deze  openingen  vernauwd zijn, kunnen de grote zuurstofmoleculen die door de longen ingeademd worden, niet meer  volledig in het bloed opgenomen worden. De kleinere stikstofmoleculen passen echter wel door de  openingen.  Hierdoor  krijgt  het  lichaam  te  weinig  zuurstof  binnen  en  raakt  de  verhouding  tussen  zuurstof en stikstof in het bloed uit balans.    

Klachten  Omdat  het  lichaam  over  minder  zuurstof  beschikt  dan  hij  nodig  heeft,  kunt  u  last  krijgen  van  duizeligheid, een licht gevoel in uw hoofd en vermoeidheid.     

Behandeling  Vitium Hiatus kan bestreden worden door het toedienen van krachtige medicijnen. In zeer ernstige  gevallen kan er gekozen worden voor een longtransplantatie.     Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.    

85 

 

1.

Was u al bekend met deze ziekte? 

 

 

       Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

a.     Ja  b.     Nee  2.

  Wat is de naam van deze ziekte?  

a.     Viaticum Eatenus  b.     Talemetarus Vitricius  c.     Vitium Hiatus   d.     Relictus Edentarius  e.     Helemaal geen idee    3. Wat is er met de openingen van de longen aan de hand?    a. Enkele van de doorgangsbanen die gebruikt worden door de zuurstof‐ en stikstofmoleculen om opgenomen te worden  in het bloed zijn dicht  b. De openingen van de longen zijn door een ophoping verstopt  c. De openingen van de longen zijn kleiner geworden door een afwijking   d. De doorgangen die de zuurstof‐ en stikstofmoleculen gebruiken om opgenomen te worden in het bloed zijn kleiner  geworden  e. Helemaal geen idee    4. Wat is het gevolg van het probleem met de openingen van de longen?    a. De grote hoeveelheid zuurstof‐ en stikstofmoleculen die het lichaam niet binnen kunnen dringen, zorgen voor nog  meer ophopingen in de openingen van de longen  b. Alleen de stikstofmoleculen passen door de verkleinde doorgangen in de longen; de zuurstofmoleculen zijn daarvoor  te groot  c. Het aantal zuurstof‐ en stikstofmoleculen die gebruik kunnen maken van de doorgangsbanen om door het bloed  opgenomen te worden, neemt af  d. De zuurstofmoleculen kunnen niet meer door de openingen van de longen, maar de stikstofmoleculen wel   e. Helemaal geen idee    5. Waardoor ontstaan de klachten bij de patiënt?    a. Omdat de zuurstofmoleculen niet meer op de plek in het lichaam kunnen komen waar ze moeten zijn  b. Het lichaam probeert de ophopingen in de openingen weg te werken, waardoor de patiënt sterk gaat hoesten  c. Het lichaam krijgt te weinig aan zuurstof‐ en stikstofmoleculen binnen doordat enkele doorgangsbanen in de longen  afgesloten zijn   d. Omdat het lichaam te weinig zuurstof binnenkrijgt  e. Helemaal geen idee    6. Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    a. Koorts, hoestbuien en vermoeidheid  b. Duizeligheid, vermoeidheid en een ‘licht gevoel’ in het hoofd  c. Hallucinaties, duizeligheid en vermoeidheid  d. Hoestbuien, een ‘licht gevoel’ in het hoofd en hoofdpijn  e. Helemaal geen idee    7. Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    a. Nee  b. Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………...........  ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….........    8. Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10 

86 

 

versie 1 

Custos Infirmus    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Custos Infirmus. Omdat er na het gesprek met de  huisarts vaak nog vragen naar boven komen, proberen we u via deze brochure van extra informatie te  voorzien  over  deze  ziekte.  Mocht  u  na  het  lezen  van  deze  brochure  nog  vragen  hebben  over  de  aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Custos Infirmus is een ziekte die ontstaat doordat openingen van de buitenkant van de cel, waardoor  stoffen in en uit de cel kunnen gaan, beschadigd zijn. Vergelijk het met een treinstation waarvan de  inkomende en uitgaande sporen defect zijn. Zo kunnen de stoffen die de cel in moeten, de cel niet  binnendringen.  De  stoffen  die  de  cel  uitmoeten,  kunnen  er  niet  uit.  Op  die  manier  kan  de  cel  niet  naar behoren functioneren.    

Klachten  Omdat de cellen hun werk niet goed meer kunnen doen, krijgt het lichaam niet genoeg vitaminen en  mineralen  binnen.  Hierdoor  voelt  u  zich  veelal  vermoeid,  krijgt  u  soms  maag‐  en  darmklachten  en  kunt u uitslag krijgen op uw huid.    

Behandeling  Het vitamine‐ en mineralengebrek kan  worden opgeheven door sterke supplementen in te nemen,  die  door  hun  hoge  concentratie  wel  de  benodigde  voedingstoffen  leveren.  Deze  supplementen  bevatten met name:    ‐

vitamine B6 

‐

zink en 

‐

mangaan   

Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.   87 

 

1. a. b. 2. a. b. c. d. e. 3. a. b. c. d. e. 4. a. b. c. d. e. 5. a. b. c. d. e. 6. a. b. c. d. e. 7. a. b.

8.

Was u al bekend met deze ziekte?    Ja  Nee    Wat is de naam van deze ziekte?  

 

 

  Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

Genitor Coniugalis  Conscabinus Praevignus  Omissus Proprietarius  Custos Infirmus  Helemaal geen idee    Wat is er met de cel aan de hand?    De banen die de voedingsstoffen gebruiken om de cel binnen te gaan en te verlaten zijn defect  De openingen in de buitenkant van de cel zijn beschadigd  De signalen die cel uitzendt om stoffen de cel in‐ en uit te laten gaan werken niet goed  De openingen van de cel zijn door kleine ophopingen van stoffen verstopt  Helemaal geen idee    Wat heeft dit probleem met de cel voor gevolg?    De voedingsstoffen komen langzamer de cel binnen, omdat ze niet het signaal doorkrijgen dat ze de cel binnen kunnen  komen of kunnen verlaten  Voedingsstoffen kunnen de cel niet in en uit  De cel kan geen voedingstoffen ontvangen en laten vertrekken  Voedingsstoffen hopen zich op, zodat de openingen van de cel nog meer verstopt raken  Helemaal geen idee    Waardoor ontstaan de klachten bij de patiënt?    De cel ontvangt niet genoeg vitamines en mineralen die via de banen van de cellen binnen moeten komen  Omdat het lichaam van de ene soort vitamines en mineralen meer binnenkrijgt dan van de andere soort  Omdat de vitamines en mineralen langzamer de cel binnenkomen, heeft de cel steeds een tekort aan deze stoffen  Omdat er niet genoeg vitamines en mineralen de cellen binnendringen  Helemaal geen idee    Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    Koorts, hartkloppingen en vermoeidheid  Maag‐ en darmklachten, vermoeidheid en huiduitslag  Hoofdpijn, huiduitslag en koude rillingen  Vermoeidheid, maag‐ en darmklachten en koorts  Helemaal geen idee    Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    Nee  Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………    Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10 

88 

 

versie 2 

Pravus Emissarius    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Pravus Emissarius. Omdat er na het gesprek met  de  huisarts  vaak  nog  vragen  naar  boven  komen,  proberen  we  u  via  deze  brochure  van  extra  informatie te voorzien over deze ziekte. Mocht u na het lezen van deze brochure nog vragen hebben  over de aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Pravus  Emissarius  is  een  ziekte  die  ontstaat  in  de  cellen  van  ons  lichaam.  Doordat  gezonde  eiwitcellen  langzaamaan  overgenomen  worden  door  slechte  bacteriën,  ontstaan  er  infecties  die  in  het hele lichaam voor kunnen komen. Omdat de bacteriën in de eiwitcellen gaan zitten en zich op die  manier voordoen als gezonde cellen, reageert het immuunsysteem niet op deze bacteriën. Vergelijk  het  met  een  dief  die  gretig  om  zich  heen  graait  in  een  huis  waar  de  bewoner  niet  thuis  is.    De  bacteriën kunnen op die manier ongestoord hun gang gaan, waardoor u zich als patiënt steeds zieker  gaat voelen.     

Klachten  Omdat  de  slechte  bacteriën  de  gezonde  eiwitcellen  overnemen,  kunnen  deze  cellen  hun  werk  niet  goed meer doen.  Hierdoor kunt u last krijgen van vermoeidheid, hoestbuien en koorts.    

Behandeling  Pravus Emissarius kan bestreden worden door het toedienen van een combinatie van antibiotica en  een krachtig supplement met enzymcomplex.      Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.     89 

 

1. a. b. 2. a. b. c. d. e. 3. a. b. c. d. e. 4. a. b. c. d. e. 5.

Was u al bekend met deze ziekte?     Ja  Nee    Wat is de naam van deze ziekte?  

 

                 Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

Largos Defunctus  Laetus Aciscularius  Pravus Emissarius  Maetas Decarchus  Helemaal geen idee    Wat doen de slechte bacteriën in het lichaam?    De slechte bacteriën hopen zich op in een bepaalde plek binnen het lichaam  De slechte bacteriën vermommen zich als gezonde eiwitcellen   De slechte bacteriën grijpen de eiwitcellen weg  De slechte bacteriën gaan in de eiwitcellen zitten  Helemaal geen idee    Waarom reageert het immuunsysteem niet op deze slechte bacteriën?    Het immuunsysteem heeft niet door dat de slechte bacteriën de eiwitcellen aan het weghalen zijn  Omdat de slechte bacteriën de gezonde eiwitcellen als vermomming gebruiken en daarom niet opvallen  Het immuunsysteem weet niet dat de gezonde eiwitcellen eigenlijk besmet zijn met slechte bacteriën  Omdat het immuunsysteem een afwijking heeft en daarom niet kan reageren  Helemaal geen idee    Waarom kunnen de gezonde eiwitcellen hun werk niet meer doen? 

a.     Omdat de slechte bacteriën de gezonde eiwitcellen als omhulsel gaan gebruiken  b.     Omdat de gezonde eiwitcellen weg gegrepen worden door de slechte bacteriën  c.     Omdat de slechte bacteriën het eiwit in de cellen ‘opeten’  d.     Omdat de gezonde eiwitcellen alleen nog maar als vermomming voor de slechte bacteriën dienen  e.     Helemaal geen idee    6. Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    a. Vermoeidheid, hoestbuien en koorts  b. Maag‐ en darmklachten, koorts en hoofdpijn  c. Koorts, hartkloppingen en vermoeidheid  d. Hoofdpijn, koude rillingen en hoestbuien  e. Helemaal geen idee    7. Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    a. Nee  b. Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………  8. Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10 

 

90 

 

Bent u benieuwd naar wat ik nu precies wilde onderzoeken? Scheur dan dit papier af, en lees (nadat  u  alles  ingevuld  heeft)  onderstaande  uitleg.  Mocht  u  nog  meer  willen  weten  over  mijn  onderzoek,  dan kunt u contact met mij opnemen door een mailtje te sturen naar [email protected]   Bedankt voor uw medewerking!       

91 

 

groep 2 

  Op de volgende pagina’s vindt u de uitleg van drie verschillende (vrij onbekende) ziektes. Voor mijn  opleiding wil ik graag weten hoe deze ziektes het best uitgelegd kunnen worden aan patiënten van  deze aandoening. Daarom vraag ik u om, na het lezen van de uitleg, antwoord te geven op vragen  over  deze  ziekte  en  de  uitleg  van  de  ziekte  een  cijfer  te  geven.  Stelt  u  zich  hierbij  voor  dat  u  de  patiënt bent en deze informatie van de huisarts heeft gekregen om u over deze aandoening verder te  informeren.   Lees  hierbij  eerst  de  uitleg  aandachtig  door  en  sla  daarna  de  pagina  om.  Omdat  ik  wil  testen  hoe  goed de uitleg is in het begrip van de ziekte, is het hierbij heel belangrijk dat u bij het beantwoorden  van  de  vragen  niet  meer  naar  de  uitleg  kijkt.  Als  u  het  antwoord  op  de  vragen  daardoor  niet  (precies) weet, is dat niet erg. Dan weet ik namelijk hoe de uitleg verbeterd kan worden.   Succes en alvast vriendelijk bedankt voor uw medewerking!        Vul in of omcirkel wat van toepassing is:    1.   2.   3.   4.

Leeftijd: 

 

 

 

……… jaar 

Geslacht:   

 

 

man|vrouw 

Hoogst genoten opleiding:   

VMBO of lager | MBO | HBO | WO of hoger 

Mate van medische kennis   (op een schaal van 0‐10):             

    0 ‐ ziektes? wat zijn dat?  1    2 ‐ ik kan maar één of twee bekende ziektes opnoemen  3   4 ‐ ik ken de bekende ziektes wel, maar niet hoe ze werken  5   6 ‐ ik ken de werking van de meer bekende ziektes wel  7  8 ‐ ik kan van heel wat bekende en onbekende ziektes de  details uitleggen  9  10 ‐ er is niets op medisch gebied wat ik niet weet 

  5. Reist met bus vanwege: 

   

school/studie | werk | familiebezoek | dagje weg |  anders, namelijk……………………………………………………………………. 

 

  92 

 

versie 3 

Pravus Emissarius    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Pravus Emissarius. Omdat er na het gesprek met  de  huisarts  vaak  nog  vragen  naar  boven  komen,  proberen  we  u  via  deze  brochure  van  extra  informatie te voorzien over deze ziekte. Mocht u na het lezen van deze brochure nog vragen hebben  over de aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Pravus  Emissarius  is  een  ziekte  die  ontstaat  in  de  cellen  van  ons  lichaam.  Doordat  gezonde  eiwitcellen  langzaamaan  overgenomen  worden  door  slechte  bacteriën,  ontstaan  er  infecties  die  in  het hele lichaam voor kunnen komen. Omdat de bacteriën in de eiwitcellen gaan zitten en zich op die  manier  voordoen  als  gezonde  cellen,  reageert  het  immuunsysteem  niet  op  deze  bacteriën.  De  bacteriën kunnen op die manier ongestoord hun gang gaan, waardoor u zich als patiënt steeds zieker  gaat voelen.     

Klachten  Omdat  de  slechte  bacteriën  de  gezonde  eiwitcellen  overnemen,  kunnen  deze  cellen  hun  werk  niet  goed meer doen.  Hierdoor kunt u last krijgen van vermoeidheid, hoestbuien en koorts.    

Behandeling  Pravus Emissarius kan bestreden worden door het toedienen van een combinatie van antibiotica en  een krachtig supplement met enzymcomplex.      Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.    

 

93 

 

  1. a. b. 2. a. b. c. d. e. 3. a. b. c. d. e. 4. a. b. c. d. e. 5.

Was u al bekend met deze ziekte?     Ja  Nee    Wat is de naam van deze ziekte?  

 

                 Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

Largos Defunctus  Laetus Aciscularius  Pravus Emissarius  Maetas Decarchus  Helemaal geen idee    Wat doen de slechte bacteriën in het lichaam?    De slechte bacteriën hopen zich op in een bepaalde plek binnen het lichaam  De slechte bacteriën vermommen zich als gezonde eiwitcellen   De slechte bacteriën grijpen de eiwitcellen weg  De slechte bacteriën gaan in de eiwitcellen zitten  Helemaal geen idee    Waarom reageert het immuunsysteem niet op deze slechte bacteriën?    Het immuunsysteem heeft niet door dat de slechte bacteriën de eiwitcellen aan het weghalen zijn  Omdat de slechte bacteriën de gezonde eiwitcellen als vermomming gebruiken en daarom niet opvallen  Het immuunsysteem weet niet dat de gezonde eiwitcellen eigenlijk besmet zijn met slechte bacteriën  Omdat het immuunsysteem een afwijking heeft en daarom niet kan reageren  Helemaal geen idee    Waarom kunnen de gezonde eiwitcellen hun werk niet meer doen? 

a.     Omdat de slechte bacteriën de gezonde eiwitcellen als omhulsel gaan gebruiken  b.     Omdat de gezonde eiwitcellen weg gegrepen worden door de slechte bacteriën  c.     Omdat de slechte bacteriën het eiwit in de cellen ‘opeten’  d.     Omdat de gezonde eiwitcellen alleen nog maar als vermomming voor de slechte bacteriën dienen  e.     Helemaal geen idee    6. Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    a. Vermoeidheid, hoestbuien en koorts  b. Maag‐ en darmklachten, koorts en hoofdpijn  c. Koorts, hartkloppingen en vermoeidheid  d. Hoofdpijn, koude rillingen en hoestbuien  e. Helemaal geen idee    7. Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    a. Nee  b. Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………  8. Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   9.   1 

 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10 

 

94 

 

versie 1 

Vitium Hiatus    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Vitium Hiatus. Omdat er na het gesprek met de  huisarts vaak nog vragen naar boven komen, proberen we u via deze brochure van extra informatie te  voorzien  over  deze  ziekte.  Mocht  u  na  het  lezen  van  deze  brochure  nog  vragen  hebben  over  de  aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Vitium  Hiatus  is  een  afwijking  in  de  kleinste  openingen  van  de  longen.  Doordat  deze  openingen  vernauwd zijn, kunnen de grote zuurstofmoleculen die door de longen ingeademd worden, niet meer  volledig in het bloed opgenomen worden. De kleinere stikstofmoleculen passen echter wel door de  openingen. Vergelijk het met een tunnel die is verlaagd, waardoor de grotere voertuigen niet meer  op de plek van bestemming kunnen komen. Hierdoor krijgt het lichaam te weinig zuurstof binnen en  raakt de verhouding tussen zuurstof en stikstof in het bloed uit balans.    

Klachten  Omdat  het  lichaam  over  minder  zuurstof  beschikt  dan  hij  nodig  heeft,  kunt  u  last  krijgen  van  duizeligheid, een licht gevoel in uw hoofd en vermoeidheid.     

Behandeling  Vitium Hiatus kan bestreden worden door het toedienen van krachtige medicijnen. In zeer ernstige  gevallen kan er gekozen worden voor een longtransplantatie.     Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.  

95 

 

1.

Was u al bekend met deze ziekte? 

 

 

       Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

a.     Ja  b.     Nee  2.

  Wat is de naam van deze ziekte?  

a.     Viaticum Eatenus  b.     Talemetarus Vitricius  c.     Vitium Hiatus   d.     Relictus Edentarius  e.     Helemaal geen idee    3. Wat is er met de openingen van de longen aan de hand?    a. Enkele van de doorgangsbanen die gebruikt worden door de zuurstof‐ en stikstofmoleculen om opgenomen te worden  in het bloed zijn dicht  b. De openingen van de longen zijn door een ophoping verstopt  c. De openingen van de longen zijn kleiner geworden door een afwijking   d. De doorgangen die de zuurstof‐ en stikstofmoleculen gebruiken om opgenomen te worden in het bloed zijn kleiner  geworden  e. Helemaal geen idee    4. Wat is het gevolg van het probleem met de openingen van de longen?    a. De grote hoeveelheid zuurstof‐ en stikstofmoleculen die het lichaam niet binnen kunnen dringen, zorgen voor nog  meer ophopingen in de openingen van de longen  b. Alleen de stikstofmoleculen passen door de verkleinde doorgangen in de longen; de zuurstofmoleculen zijn daarvoor  te groot  c. Het aantal zuurstof‐ en stikstofmoleculen die gebruik kunnen maken van de doorgangsbanen om door het bloed  opgenomen te worden, neemt af  d. De zuurstofmoleculen kunnen niet meer door de openingen van de longen, maar de stikstofmoleculen wel   e. Helemaal geen idee    5. Waardoor ontstaan de klachten bij de patiënt?    a. Omdat de zuurstofmoleculen niet meer op de plek in het lichaam kunnen komen waar ze moeten zijn  b. Het lichaam probeert de ophopingen in de openingen weg te werken, waardoor de patiënt sterk gaat hoesten  c. Het lichaam krijgt te weinig aan zuurstof‐ en stikstofmoleculen binnen doordat enkele doorgangsbanen in de longen  afgesloten zijn   d. Omdat het lichaam te weinig zuurstof binnenkrijgt  e. Helemaal geen idee    6. Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    a. Koorts, hoestbuien en vermoeidheid  b. Duizeligheid, vermoeidheid en een ‘licht gevoel’ in het hoofd  c. Hallucinaties, duizeligheid en vermoeidheid  d. Hoestbuien, een ‘licht gevoel’ in het hoofd en hoofdpijn  e. Helemaal geen idee    7. Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    a. Nee  b. Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………...........  ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….........    8. Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

 

10 

96 

 

versie 2 

Custos Infirmus    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Custos Infirmus. Omdat er na het gesprek met de  huisarts vaak nog vragen naar boven komen, proberen we u via deze brochure van extra informatie te  voorzien  over  deze  ziekte.  Mocht  u  na  het  lezen  van  deze  brochure  nog  vragen  hebben  over  de  aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Custos Infirmus is een ziekte die ontstaat doordat openingen van de buitenkant van de cel, waardoor  stoffen in en uit de cel kunnen gaan, beschadigd zijn. Vergelijk het met een treinstation waarvan de  seinen  defect  zijn  waardoor  inkomende  en  uitgaande  treinen  vertraging  oplopen.  Zo  kunnen  de  stoffen die de cel in moeten, de cel niet binnendringen. De stoffen die de cel uitmoeten, kunnen er  niet uit. Op die manier kan de cel niet naar behoren functioneren.    

Klachten  Omdat de cellen hun werk niet goed meer kunnen doen, krijgt het lichaam niet genoeg vitaminen en  mineralen  binnen.  Hierdoor  voelt  u  zich  veelal  vermoeid,  krijgt  u  soms  maag‐  en  darmklachten  en  kunt u uitslag krijgen op uw huid.    

Behandeling  Het vitamine‐ en mineralengebrek kan  worden opgeheven door sterke supplementen in te nemen,  die  door  hun  hoge  concentratie  wel  de  benodigde  voedingstoffen  leveren.  Deze  supplementen  bevatten met name:    ‐

vitamine B6 

‐

zink en 

‐

mangaan 

  Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.   97 

 

1. a. b. 2. a. b. c. d. e. 3. a. b. c. d. e. 4. a. b. c. d. e. 5. a. b. c. d. e. 6. a. b. c. d. e. 7. a. b.

8.

Was u al bekend met deze ziekte?    Ja  Nee    Wat is de naam van deze ziekte?  

 

  Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

Genitor Coniugalis  Conscabinus Praevignus  Omissus Proprietarius  Custos Infirmus  Helemaal geen idee    Wat is er met de cel aan de hand?    De banen die de voedingsstoffen gebruiken om de cel binnen te gaan en te verlaten zijn defect  De openingen in de buitenkant van de cel zijn beschadigd  De signalen die cel uitzendt om stoffen de cel in‐ en uit te laten gaan werken niet goed  De openingen van de cel zijn door kleine ophopingen van stoffen verstopt  Helemaal geen idee    Wat heeft dit probleem met de cel voor gevolg?    De voedingsstoffen komen langzamer de cel binnen, omdat ze niet het signaal doorkrijgen dat ze de cel binnen kunnen  komen of kunnen verlaten  Voedingsstoffen kunnen de cel niet in en uit  De cel kan geen voedingstoffen ontvangen en laten vertrekken  Voedingsstoffen hopen zich op, zodat de openingen van de cel nog meer verstopt raken  Helemaal geen idee    Waardoor ontstaan de klachten bij de patiënt?    De cel ontvangt niet genoeg vitamines en mineralen die via de banen van de cellen binnen moeten komen  Omdat het lichaam van de ene soort vitamines en mineralen meer binnenkrijgt dan van de andere soort  Omdat de vitamines en mineralen langzamer de cel binnenkomen, heeft de cel steeds een tekort aan deze stoffen  Omdat er niet genoeg vitamines en mineralen de cellen binnendringen  Helemaal geen idee    Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    Koorts, hartkloppingen en vermoeidheid  Maag‐ en darmklachten, vermoeidheid en huiduitslag  Hoofdpijn, huiduitslag en koude rillingen  Vermoeidheid, maag‐ en darmklachten en koorts  Helemaal geen idee    Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    Nee  Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………    Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1 

 

 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10 

 

98 

 

Bent u benieuwd naar wat ik nu precies wilde onderzoeken? Scheur dan dit papier af, en lees (nadat  u  alles  ingevuld  heeft)  onderstaande  uitleg.  Mocht  u  nog  meer  willen  weten  over  mijn  onderzoek,  dan kunt u contact met mij opnemen door een mailtje te sturen naar [email protected]   Bedankt voor uw medewerking!       

99 

 

groep 3 

  Op de volgende pagina’s vindt u de uitleg van drie verschillende (vrij onbekende) ziektes. Voor mijn  opleiding wil ik graag weten hoe deze ziektes het best uitgelegd kunnen worden aan patiënten van  deze aandoening. Daarom vraag ik u om, na het lezen van de uitleg, antwoord te geven op vragen  over  deze  ziekte  en  de  uitleg  van  de  ziekte  een  cijfer  te  geven.  Stelt  u  zich  hierbij  voor  dat  u  de  patiënt bent en deze informatie van de huisarts heeft gekregen om u over deze aandoening verder te  informeren.   Lees  hierbij  eerst  de  uitleg  aandachtig  door  en  sla  daarna  de  pagina  om.  Omdat  ik  wil  testen  hoe  goed de uitleg is in het begrip van de ziekte, is het hierbij heel belangrijk dat u bij het beantwoorden  van  de  vragen  niet  meer  naar  de  uitleg  kijkt.  Als  u  het  antwoord  op  de  vragen  daardoor  niet  (precies) weet, is dat niet erg. Dan weet ik namelijk hoe de uitleg verbeterd kan worden.   Succes en alvast vriendelijk bedankt voor uw medewerking!        Vul in of omcirkel wat van toepassing is:    1.   2.   3.   4.

Leeftijd: 

 

 

 

……… jaar 

Geslacht:   

 

 

man|vrouw 

Hoogst genoten opleiding:   

VMBO of lager | MBO | HBO | WO of hoger 

Mate van medische kennis   (op een schaal van 0‐10):             

    0 ‐ ziektes? wat zijn dat?  1    2 ‐ ik kan maar één of twee bekende ziektes opnoemen  3   4 ‐ ik ken de bekende ziektes wel, maar niet hoe ze werken  5   6 ‐ ik ken de werking van de meer bekende ziektes wel  7  8 ‐ ik kan van heel wat bekende en onbekende ziektes de  details uitleggen  9  10 ‐ er is niets op medisch gebied wat ik niet weet 

  5. Reist met bus vanwege: 

   

school/studie | werk | familiebezoek | dagje weg |  anders, namelijk…………………………………………………………………….    100 

 

versie 3 

Custos Infirmus    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Custos Infirmus. Omdat er na het gesprek met de  huisarts vaak nog vragen naar boven komen, proberen we u via deze brochure van extra informatie te  voorzien  over  deze  ziekte.  Mocht  u  na  het  lezen  van  deze  brochure  nog  vragen  hebben  over  de  aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Custos Infirmus is een ziekte die ontstaat doordat openingen van de buitenkant van de cel, waardoor  stoffen in en uit de cel kunnen gaan, beschadigd zijn. Zo kunnen de stoffen die de cel in moeten, de  cel niet binnendringen. De stoffen die de cel uitmoeten, kunnen er niet uit. Op die manier kan de cel  niet naar behoren functioneren.    

Klachten  Omdat de cellen hun werk niet goed meer kunnen doen, krijgt het lichaam niet genoeg vitaminen en  mineralen  binnen.  Hierdoor  voelt  u  zich  veelal  vermoeid,  krijgt  u  soms  maag‐  en  darmklachten  en  kunt u uitslag krijgen op uw huid.    

Behandeling  Het vitamine‐ en mineralengebrek kan  worden opgeheven door sterke supplementen in te nemen,  die  door  hun  hoge  concentratie  wel  de  benodigde  voedingstoffen  leveren.  Deze  supplementen  bevatten met name:    ‐

vitamine B6 

‐

zink en 

‐

mangaan 

  Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.  

 

101 

 

1. a. b. 2. a. b. c. d. e. 3. a. b. c. d. e. 4. a. b. c. d. e. 5. a. b. c. d. e. 6. a. b. c. d. e. 7. a. b.

8.

Was u al bekend met deze ziekte?    Ja  Nee    Wat is de naam van deze ziekte?  

 

 

  Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

Genitor Coniugalis  Conscabinus Praevignus  Omissus Proprietarius  Custos Infirmus  Helemaal geen idee    Wat is er met de cel aan de hand?    De banen die de voedingsstoffen gebruiken om de cel binnen te gaan en te verlaten zijn defect  De openingen in de buitenkant van de cel zijn beschadigd  De signalen die cel uitzendt om stoffen de cel in‐ en uit te laten gaan werken niet goed  De openingen van de cel zijn door kleine ophopingen van stoffen verstopt  Helemaal geen idee    Wat heeft dit probleem met de cel voor gevolg?    De voedingsstoffen komen langzamer de cel binnen, omdat ze niet het signaal doorkrijgen dat ze de cel binnen kunnen  komen of kunnen verlaten  Voedingsstoffen kunnen de cel niet in en uit  De cel kan geen voedingstoffen ontvangen en laten vertrekken  Voedingsstoffen hopen zich op, zodat de openingen van de cel nog meer verstopt raken  Helemaal geen idee    Waardoor ontstaan de klachten bij de patiënt?    De cel ontvangt niet genoeg vitamines en mineralen die via de banen van de cellen binnen moeten komen  Omdat het lichaam van de ene soort vitamines en mineralen meer binnenkrijgt dan van de andere soort  Omdat de vitamines en mineralen langzamer de cel binnenkomen, heeft de cel steeds een tekort aan deze stoffen  Omdat er niet genoeg vitamines en mineralen de cellen binnendringen  Helemaal geen idee    Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    Koorts, hartkloppingen en vermoeidheid  Maag‐ en darmklachten, vermoeidheid en huiduitslag  Hoofdpijn, huiduitslag en koude rillingen  Vermoeidheid, maag‐ en darmklachten en koorts  Helemaal geen idee    Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    Nee  Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………    Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10            102 

 

versie 1 

Pravus Emissarius    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Pravus Emissarius. Omdat er na het gesprek met  de  huisarts  vaak  nog  vragen  naar  boven  komen,  proberen  we  u  via  deze  brochure  van  extra  informatie te voorzien over deze ziekte. Mocht u na het lezen van deze brochure nog vragen hebben  over de aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Pravus  Emissarius  is  een  ziekte  die  ontstaat  in  de  cellen  van  ons  lichaam.  Doordat  gezonde  eiwitcellen  langzaamaan  overgenomen  worden  door  slechte  bacteriën,  ontstaan  er  infecties  die  in  het hele lichaam voor kunnen komen. Omdat de bacteriën in de eiwitcellen gaan zitten en zich op die  manier voordoen als gezonde cellen, reageert het immuunsysteem niet op deze bacteriën. Vergelijk  het met het binnendringen van een spion die kwade bedoelingen heeft.  De bacteriën kunnen op die  manier ongestoord hun gang gaan, waardoor u zich als patiënt steeds zieker gaat voelen.     

Klachten  Omdat  de  slechte  bacteriën  de  gezonde  eiwitcellen  overnemen,  kunnen  deze  cellen  hun  werk  niet  goed meer doen.  Hierdoor kunt u last krijgen van vermoeidheid, hoestbuien en koorts.    

Behandeling  Pravus Emissarius kan bestreden worden door het toedienen van een combinatie van antibiotica en  een krachtig supplement met enzymcomplex.      Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.    

 

103 

 

  1. a. b. 2. a. b. c. d. e. 3. a. b. c. d. e. 4. a. b. c. d. e. 5.

Was u al bekend met deze ziekte?     Ja  Nee    Wat is de naam van deze ziekte?  

 

                 Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

Largos Defunctus  Laetus Aciscularius  Pravus Emissarius  Maetas Decarchus  Helemaal geen idee    Wat doen de slechte bacteriën in het lichaam?    De slechte bacteriën hopen zich op in een bepaalde plek binnen het lichaam  De slechte bacteriën vermommen zich als gezonde eiwitcellen   De slechte bacteriën grijpen de eiwitcellen weg  De slechte bacteriën gaan in de eiwitcellen zitten  Helemaal geen idee    Waarom reageert het immuunsysteem niet op deze slechte bacteriën?    Het immuunsysteem heeft niet door dat de slechte bacteriën de eiwitcellen aan het weghalen zijn  Omdat de slechte bacteriën de gezonde eiwitcellen als vermomming gebruiken en daarom niet opvallen  Het immuunsysteem weet niet dat de gezonde eiwitcellen eigenlijk besmet zijn met slechte bacteriën  Omdat het immuunsysteem een afwijking heeft en daarom niet kan reageren  Helemaal geen idee    Waarom kunnen de gezonde eiwitcellen hun werk niet meer doen? 

a.     Omdat de slechte bacteriën de gezonde eiwitcellen als omhulsel gaan gebruiken  b.     Omdat de gezonde eiwitcellen weg gegrepen worden door de slechte bacteriën  c.     Omdat de slechte bacteriën het eiwit in de cellen ‘opeten’  d.     Omdat de gezonde eiwitcellen alleen nog maar als vermomming voor de slechte bacteriën dienen  e.     Helemaal geen idee    6. Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    a. Vermoeidheid, hoestbuien en koorts  b. Maag‐ en darmklachten, koorts en hoofdpijn  c. Koorts, hartkloppingen en vermoeidheid  d. Hoofdpijn, koude rillingen en hoestbuien  e. Helemaal geen idee    7. Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    a. Nee  b. Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………  8. Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1   

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10 

 

104 

 

versie 2 

Vitium Hiatus    Inleiding

 

U heeft te horen gekregen dat u lijdt aan de ziekte Vitium Hiatus. Omdat er na het gesprek met de  huisarts vaak nog vragen naar boven komen, proberen we u via deze brochure van extra informatie te  voorzien  over  deze  ziekte.  Mocht  u  na  het  lezen  van  deze  brochure  nog  vragen  hebben  over  de  aandoening, dan raden we u aan contact op te nemen met uw huisarts.   

Oorzaak  Vitium  Hiatus  is  een  afwijking  in  de  kleinste  openingen  van  de  longen.  Doordat  deze  openingen  vernauwd zijn, kunnen de grote zuurstofmoleculen die door de longen ingeademd worden, niet meer  volledig in het bloed opgenomen worden. De kleinere stikstofmoleculen passen echter wel door de  openingen. Vergelijk  het  een snelweg die afgesloten is voor verkeer. Hierdoor krijgt  het lichaam te  weinig zuurstof binnen en raakt de verhouding tussen zuurstof en stikstof in het bloed uit balans.    

Klachten  Omdat  het  lichaam  over  minder  zuurstof  beschikt  dan  hij  nodig  heeft,  kunt  u  last  krijgen  van  duizeligheid, een licht gevoel in uw hoofd en vermoeidheid.     

Behandeling  Vitium Hiatus kan bestreden worden door het toedienen van krachtige medicijnen. In zeer ernstige  gevallen kan er gekozen worden voor een longtransplantatie.     Heeft  u  nog  vragen  over  de  werking  en  oorzaak  van  deze  ziekte  of  wilt  u  meer  informatie  over  de  behandeling die wordt toegepast? Neem dan contact op met uw huisarts.    

 

105 

 

1.

Was u al bekend met deze ziekte? 

 

 

       Omcirkel het antwoord dat in uw ogen de beste is 

a.     Ja  b.     Nee  2.

  Wat is de naam van deze ziekte?  

a.     Viaticum Eatenus  b.     Talemetarus Vitricius  c.     Vitium Hiatus   d.     Relictus Edentarius  e.     Helemaal geen idee    3. Wat is er met de openingen van de longen aan de hand?    a. Enkele van de doorgangsbanen die gebruikt worden door de zuurstof‐ en stikstofmoleculen om opgenomen te worden  in het bloed zijn dicht  b. De openingen van de longen zijn door een ophoping verstopt  c. De openingen van de longen zijn kleiner geworden door een afwijking   d. De doorgangen die de zuurstof‐ en stikstofmoleculen gebruiken om opgenomen te worden in het bloed zijn kleiner  geworden  e. Helemaal geen idee    4. Wat is het gevolg van het probleem met de openingen van de longen?    a. De grote hoeveelheid zuurstof‐ en stikstofmoleculen die het lichaam niet binnen kunnen dringen, zorgen voor nog  meer ophopingen in de openingen van de longen  b. Alleen de stikstofmoleculen passen door de verkleinde doorgangen in de longen; de zuurstofmoleculen zijn daarvoor  te groot  c. Het aantal zuurstof‐ en stikstofmoleculen die gebruik kunnen maken van de doorgangsbanen om door het bloed  opgenomen te worden, neemt af  d. De zuurstofmoleculen kunnen niet meer door de openingen van de longen, maar de stikstofmoleculen wel   e. Helemaal geen idee    5. Waardoor ontstaan de klachten bij de patiënt?    a. Omdat de zuurstofmoleculen niet meer op de plek in het lichaam kunnen komen waar ze moeten zijn  b. Het lichaam probeert de ophopingen in de openingen weg te werken, waardoor de patiënt sterk gaat hoesten  c. Het lichaam krijgt te weinig aan zuurstof‐ en stikstofmoleculen binnen doordat enkele doorgangsbanen in de longen  afgesloten zijn   d. Omdat het lichaam te weinig zuurstof binnenkrijgt  e. Helemaal geen idee    6. Wat zijn de klachten die bij deze ziekte horen?    a. Koorts, hoestbuien en vermoeidheid  b. Duizeligheid, vermoeidheid en een ‘licht gevoel’ in het hoofd  c. Hallucinaties, duizeligheid en vermoeidheid  d. Hoestbuien, een ‘licht gevoel’ in het hoofd en hoofdpijn  e. Helemaal geen idee    7. Ontbreekt er in uw ogen nog belangrijke informatie in de uitleg?    a. Nee  b. Ja, namelijk:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………...........  ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….........    8. Welk cijfer zou u aan de kwaliteit van de uitleg van deze ziekte geven?   1 

2 

3  

4 

5  

6 

7  

8  

9 

10 

106 

 

Bent u benieuwd naar wat ik nu precies wilde onderzoeken? Scheur dan dit papier af, en lees (nadat  u  alles  ingevuld  heeft)  onderstaande  uitleg.  Mocht  u  nog  meer  willen  weten  over  mijn  onderzoek,  dan kunt u contact met mij opnemen door een mailtje te sturen naar [email protected]   Bedankt voor uw medewerking!       

107 

 

Bijlage III: Outputs SPSS resultaten experiment      4.2.2 Effect metaforen tekstbegrip  Verschil in scores tussen ziektes  Descriptives  score   

95% Confidence Interval for Mean

 

N 

Mean 

Std. Deviation 

Std. Error 

Lower Bound Upper Bound

Minimum 

Maximum 

Custos Infirmus 

51 

85,624

25,1729 

3,5249

78,544

92,704

,0 

100,0 

Pravus Emissarius 

51 

69,947

32,1497 

4,5019

60,905

78,989

,0 

100,0 

Vitium Hiatus 

51 

83,010

24,3832 

3,4143

76,152

89,868

33,3 

100,0 

Total 

153  79,527

28,1310 

2,2743

75,034

84,020

,0 

100,0 

    ANOVA  score   

Sum of Squares 

df 

Mean Square

F

Sig.

Between Groups 

7194,716 

2 

3597,358

4,771

,010

Within Groups 

113090,644 

150 

753,938

Total 

120285,360 

152 

Scores per ziekte: Custos Infirmus 

Descriptive Statistics   

Mean 

Std. Deviation

N

goedemetafoor 

84,312

26,6697 

17

geenmetafoor 

92,165

14,5600 

17

slechtemetafoor 

80,394

31,3147 

17

    Tests of Within‐Subjects Effects Measure:MEASURE_1  Type III Sum of  Squares 

df 

Mean Square 

F 

Sig. 

Sphericity Assumed 

1221,526

2

610,763

1,296 

,288

Greenhouse‐Geisser 

1221,526

1,919

636,551

1,296 

,287

Huynh‐Feldt 

1221,526

2,000

610,763

1,296 

,288

Lower‐bound 

1221,526

1,000

1221,526

1,296 

,272

Sphericity Assumed 

15079,967

32

471,249

 

Greenhouse‐Geisser 

15079,967

30,704

491,147

 

Huynh‐Feldt 

15079,967

32,000

471,249

 

Lower‐bound 

15079,967

16,000

942,498

 

Source  soort_uitleg 

Error(soort_uitleg) 

108 

 

Scores per ziekte: Pravus Emmissarius 

Descriptive Statistics   

Mean 

Std. Deviation

N

goedemetafoor 

66,682

35,3553 

17

geenmetafoor 

80,400

29,0071 

17

slechtemetafoor 

62,759

30,9237 

17

    Tests of Within‐Subjects Effects Measure:MEASURE_1  Type III Sum of  Squares 

df 

Mean Square 

F 

Sig. 

Sphericity Assumed 

2917,081

2

1458,541

1,430 

,254

Greenhouse‐Geisser 

2917,081

1,887

1545,746

1,430 

,255

Huynh‐Feldt 

2917,081

2,000

1458,541

1,430 

,254

Lower‐bound 

2917,081

1,000

2917,081

1,430 

,249

Sphericity Assumed 

32634,045

32

1019,814

 

Greenhouse‐Geisser 

32634,045

30,195

1080,788

 

Huynh‐Feldt 

32634,045

32,000

1019,814

 

Lower‐bound 

32634,045

16,000

2039,628

 

Type III Sum of  Squares 

df 

Mean Square 

F 

Sig. 

Sphericity Assumed 

174,466

2

87,233

,191 

,827

Greenhouse‐Geisser 

174,466

1,858

93,883

,191 

,812

Huynh‐Feldt 

174,466

2,000

87,233

,191 

,827

Lower‐bound 

174,466

1,000

174,466

,191 

,668

Sphericity Assumed 

14648,514

32

457,766

 

Greenhouse‐Geisser 

14648,514

29,733

492,664

 

Huynh‐Feldt 

14648,514

32,000

457,766

 

Lower‐bound 

14648,514

16,000

915,532

 

Source  soort_uitleg 

Error(soort_uitleg) 

 

    Scores per ziekte: Vitium Hiatus 

Descriptive Statistics   

Mean 

Std. Deviation

N

goedemetafoor 

84,318

23,9171 

17

geenmetafoor 

80,394

26,5137 

17

slechtemetafoor 

84,318

23,9171 

17

    Tests of Within‐Subjects Effects Measure:MEASURE_1  Source  soort_uitleg 

Error(soort_uitleg) 

 

 

  109 

 

Individueel effect van soort uitleg op score  Descriptive Statistics   

Mean 

Std. Deviation

N

goedemetafoor 

78,437

29,6838 

51

slechtemetafoor 

75,8118

29,89220 

51

geenmetafoor 

84,3196

24,36043 

51

  Tests of Within‐Subjects Effects  Measure:MEASURE_1  Type III Sum of  Squares 

df 

Mean Square 

F 

Sig. 

Sphericity Assumed 

1935,937

2

967,969

1,625 

,202 

Greenhouse‐Geisser 

1935,937

1,826

1060,418

1,625 

,204 

Huynh‐Feldt 

1935,937

1,891

1023,655

1,625 

,204 

Lower‐bound 

1935,937

1,000

1935,937

1,625 

,208 

Sphericity Assumed 

59576,116

100

595,761

 

 

Greenhouse‐Geisser 

59576,116

91,282

652,661

 

 

Huynh‐Feldt 

59576,116

94,560

630,034

 

 

Lower‐bound 

59576,116

50,000

1191,522

 

 

Source  soort_uitleg 

Error(soort_uitleg) 

   

 

110 

 

4.2.3 Retrieval effect    Frequentie correcte metaforische antwoorden  Descriptive Statistics   

Mean 

Std. Deviation

N

goedemetafoor 

40,518

29,3102 

51

slechtemetafoor 

28,102

28,5843 

51

geenmetafoor 

33,984

26,2520 

51

    Tests of Within‐Subjects Effects  Measure:MEASURE_1  Type III Sum of  Squares 

df 

Mean Square 

F 

Sig. 

Sphericity Assumed 

3934,408

2

1967,204

2,487 

,088 

Greenhouse‐Geisser 

3934,408

1,990

1976,979

2,487 

,089 

Huynh‐Feldt 

3934,408

2,000

1967,204

2,487 

,088 

Lower‐bound 

3934,408

1,000

3934,408

2,487 

,121 

Sphericity Assumed 

79109,372

100

791,094

 

 

Greenhouse‐Geisser 

79109,372

99,506

795,025

 

 

Huynh‐Feldt 

79109,372

100,000

791,094

 

 

Lower‐bound 

79109,372

50,000

1582,187

 

 

Type III Sum of  Squares 

df 

Mean Square 

F 

Sig. 

Sphericity Assumed 

1801,511

2

900,755

2,076 

,131 

Greenhouse‐Geisser 

1801,511

1,812

994,449

2,076 

,136 

Huynh‐Feldt 

1801,511

1,876

960,417

2,076 

,134 

Lower‐bound 

1801,511

1,000

1801,511

2,076 

,156 

Sphericity Assumed 

43388,889

100

433,889

 

 

Greenhouse‐Geisser 

43388,889

90,578

479,021

 

 

Huynh‐Feldt 

43388,889

93,788

462,628

 

 

Lower‐bound 

43388,889

50,000

867,778

 

 

Source  metafoor 

Error(metafoor) 

    Frequentie incorrecte metaforische antwoorden  Descriptive Statistics   

Mean 

Std. Deviation

N

goedemetafoor 

9,798 

22,3982 

51

slechtemetafoor 

17,643

27,7730 

51

geenmetafoor 

11,108

20,7282 

51

Tests of Within‐Subjects Effects  Measure:MEASURE_1  Source  metafoor 

Error(metafoor) 

 

  111 

 

4.2.4 Effect opleidingsniveau op tekstbegrip/retrieval    Effect opleidingsniveau op tekstbegrip  Descriptives  score   

95% Confidence Interval for Mean

 

N 

Mean 

Std. Deviation 

Std. Error 

Lower Bound

Upper Bound

Minimum 

Maximum 

WO 

17 

86,935 

17,6686 

4,2853

77,851

96,020

44,4

100,0 

HBO 

28 

77,386 

22,1265 

4,1815

68,806

85,965

33,3

100,0 

VMBO/MBO 

6 

66,683 

14,0722 

5,7449

51,916

81,451

44,4

88,9 

Total 

51 

79,310 

20,6167 

2,8869

73,511

85,108

33,3

100,0 

    ANOVA  score   

Sum of Squares 

df 

Mean Square

F

Sig.

Between Groups 

2048,744 

2 

1024,372

2,560

,088

Within Groups 

19203,681 

48 

400,077

Total 

21252,425 

50 

      Effect opleidingsniveau op retrieval: frequentie correcte metaforische antwoorden    Descriptives  aantal_metaforische_antwoorden   

95% Confidence Interval for Mean

 

N 

Mean 

Std. Deviation 

Std. Error 

Lower Bound

Upper Bound

Minimum 

Maximum 

WO 

17 

45,324 

28,9303

7,0166 

30,449

60,198

,0

100,0 

HBO 

28 

37,186 

28,0576

5,3024 

26,306

48,065

,0

100,0 

VMBO‐MBO 

6 

44,783 

40,6010

16,5753 

2,175

87,391

,0

100,0 

Total 

51 

40,792 

29,5627

4,1396 

32,478

49,107

,0

100,0 

    ANOVA  aantal_metaforische_antwoorden   

Sum of Squares 

df 

Mean Square

F

Sig.

Between Groups 

808,824

2 

404,412

,453

,639

Within Groups 

42888,813 

48 

893,517

Total 

43697,637 

50 

   

 

112 

 

Effect opleidingsniveau op retrieval: frequentie incorrecte metaforische antwoorden  Descriptives  aantal_metaforische_antwoorden   

95% Confidence Interval for Mean

 

N 

Mean 

Std. Deviation 

Std. Error 

Lower Bound

Upper Bound

Minimum 

Maximum 

WO 

17 

15,682 

29,1490 

7,0697 

,695

30,669

,0

100,0 

HBO 

28 

14,282 

26,3388 

4,9776 

4,069

24,495

,0

100,0 

VMBO‐MBO 

6 

38,883 

25,1116 

10,2518 

12,530

65,236

,0

66,7 

Total 

51 

17,643 

27,7730 

3,8890 

9,832

25,454

,0

100,0 

    ANOVA  aantal_metaforische_antwoorden   

Sum of Squares 

df 

Mean Square

F

Sig.

Between Groups 

3088,531 

2 

1544,265

2,089

,135

Within Groups 

35478,414 

48 

739,134

Total 

38566,945 

50 

   

 

113 

 

4.2.5 Effect medische kennis op tekstbegrip/retrieval    Effect medische kennis op tekstbegrip  Descriptives  score   

95% Confidence Interval for Mean

 

N 

Mean 

Std. Deviation 

Std. Error 

Lower Bound

Upper Bound

Minimum 

Maximum 

weinig 

16 

83,344 

16,2286 

4,0571 

74,696

91,991

44,4

100,0 

matig 

29 

77,793 

19,4757 

3,6166 

70,385

85,201

33,3

100,0 

veel 

6 

77,783 

30,6296 

12,5045 

45,640

109,927

33,3

100,0 

Total 

51 

79,533 

19,7992 

2,7724 

73,965

85,102

33,3

100,0 

  ANOVA  score   

Sum of Squares 

df 

Mean Square

F

Sig.

Between Groups 

338,507

2 

169,254

,422

,658

Within Groups 

19261,886 

48 

401,289

Total 

19600,393 

50 

    Effect medische kennis op retrieval: frequentie correcte metaforische antwoorden  Descriptives  retrieval   

95% Confidence Interval for Mean

 

N 

Mean 

Std. Deviation 

Std. Error 

Lower Bound

Upper Bound

Minimum 

Maximum 

weinig 

16 

31,250 

28,4768 

7,1192 

16,076

46,424

,0

66,7

matig 

29 

44,817 

29,9271 

5,5573 

33,434

56,201

,0

100,0

veel 

6 

44,450 

27,2383 

11,1200 

15,865

73,035

,0

66,7

Total 

51 

40,518 

29,3102 

4,1042 

32,274

48,761

,0

100,0

  ANOVA  retrieval   

Sum of Squares 

df 

Mean Square

F

Sig.

Between Groups 

2003,118 

2 

1001,559

1,174

,318

Within Groups 

40951,256 

48 

853,151

Total 

42954,374 

50 

 

 

114 

 

Effect medische kennis op retrieval: frequentie incorrecte metaforische antwoorden  Descriptives  retrieval   

95% Confidence Interval for Mean

 

N 

Mean 

Std. Deviation 

Std. Error 

Lower Bound

Upper Bound

Minimum 

Maximum 

weinig  16 

10,419 

23,4803 

5,8701 

‐2,093

22,931

,0

66,7

matig 

29 

21,831 

29,9145 

5,5550 

10,452

33,210

,0

100,0

veel 

6 

16,667 

27,8966 

11,3888 

‐12,609

45,942

,0

66,7

51 

17,643 

27,7730 

3,8890 

9,832

25,454

,0

100,0

Total 

  ANOVA  retrieval   

Sum of Squares 

df 

Mean Square

F

Sig.

Between Groups 

1349,405 

2 

674,703

,870

,425

Within Groups 

37217,540 

48 

775,365

Total 

38566,945 

50 

   

 

115 

 

4.2.6 Verband gegeven cijfer en soort uitleg   Descriptive Statistics   

Mean 

Std. Deviation

N

geenmetafoor 

7,21 

,838 

51

goedemetafoor 

7,02 

,854 

51

slechtemetafoor 

6,80 

1,059 

51

    Tests of Within‐Subjects Effects  Measure:MEASURE_1  Type III Sum of  Squares 

df 

Mean Square 

F 

Sig. 

Sphericity Assumed 

4,127

2

2,064

6,758 

,002 

Greenhouse‐Geisser 

4,127

1,930

2,138

6,758 

,002 

Huynh‐Feldt 

4,127

2,000

2,064

6,758 

,002 

Lower‐bound 

4,127

1,000

4,127

6,758 

,012 

Sphericity Assumed 

30,539

100

,305

 

 

Greenhouse‐Geisser 

30,539

96,515

,316

 

 

Huynh‐Feldt 

30,539

100,000

,305

 

 

Lower‐bound 

30,539

50,000

,611

 

 

Source  soort_uitleg 

Error(soort_uitleg) 

           

         

 

116 

 

Bijlage IV: Medische metaforen in musea      Om aan te geven dat medische metaforen niet alleen in medische informatieve teksten voorkomen  en  dat  onderzoek  daarom  beperkt  is  tot  deze  soort  tekst,  worden  in  deze  bijlage  voorbeelden  getoond van medische metaforen in musea. In dit geval gaat het om het National History Museum in  Londen, waar metaforen onder meer ingezet worden om de werking van het geheugen (figuur 1), de  zintuigen  (figuur  2)  en  herinneringen  (figuur  3)  duidelijk  te  maken.  Ook  deze  setting  zou  voor  een  vervolgonderzoek wellicht geschikt zijn voor de analyse van (medische) metaforen.    

           figuur 1   

 

 

 

 

 

            figuur 2 

         figuur 3 

117 

 

Bibliografie       Aksan, Y. & Kantar, D. (2008). No wellness feels better than this sickness: Love metaphors from a  cross‐cultural perspective. Metaphor and Symbol 23 (4): 262‐291.    Badeer, H.S. & Hicks, J.W. (1992). Hemodynamics of vascular waterfall ‐ is the analogy justified?  Respiration Physiology 87, 205‐217.  Cienki, A. (2005) Researching conceptual metaphors that (may) underlie political discourse. ECPR  Workshop on Metaphor in Political Science, Granada: Spanje.  Fauconnier, G. ([1985] 1994). Mental spaces: aspects of meaning construction in natural languages.  Cambridge: Cambridge University Press.  Fauconnier, G. & Turner, M. (1994). Conceptual projection and middle spaces. UCSD Department of  

Cognitive Science Technical Report 9401. 

Fauconnier, G. & Turner, M. (1998a). Conceptual integration networks. Cognitive Science 22, 133‐  187.  Fauconnier, G. & Turner, M. (1998b). Principles of conceptual integration. In J. Koenig (ed.), Discourse  

and Cognition (pp. 269‐283). Cambridge: Cambridge University Press.  

Fauconnier, G. & Turner, M. (2002). The way we think. New York: Basic Books.  Forceville, C.J.  & Urios‐Aparisi, E. (eds.) (2009) Multimodal metaphor. Berlijn/New York: Mouton de  Gruyter  Gibbs, R.W. (1994)The poetics of mind: figurative thought, language, and understanding. Cambridge:  Cambridge University Press  Gibbs, R.W. (2006) Cognitive linguistics and metaphor research: past successes, skeptical questions,  future challenges. D.E.L.T.A. 22, 1‐20.   Goatley, A. (2007). Washing the brain ‐ Metaphor and hidden ideology. Philadelphia: John Benjamins  Hillmer, I. (2007). The way we think about diseases: “The immune defense” – Comparing illness to  war. NAWA Journal of language and communication 1, 21‐30.   Jekale, D.A. (2008). Love is our enemy: Opponent metaphors in Amharic. Manuscript.   Joy, A., Sherry, F. jr. & Deschenesa, J. (2009). Conceptual blending in advertising. Journal of Business  Research 62(1): 39‐49.  Kovecses, Z. (1986). Metaphors of anger, pride, and love: a lexical approach to the structure of  concepts. (Pragmatics and Beyond VII: 8.). Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins.   Kövecses, Z. (2000). Metaphor and emotion. Cambridge: Cambridge University Press.  Kövecses, Z. (2005). Metaphor in culture:  Universality and variation. Cambridge: Cambridge 

University Press.  Lakoff, G. (1993). The contemporary theory of metaphor. In A. Ortony (ed.), Metaphor and Thought  (pp. 202‐251) Cambridge: Cambridge University Press.  Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press.  Lundmark, C. (2005). Metaphor and creativity in British magazine advertising. Doctoral dissertation  

no. 2005: 42. Department of Languages and Culture, Luleå: University of Technology. 

Matlock, T. (2004). Fictive motion as cognitive simulation. Memory & Cognition 32, 1389‐1400.  Miller, R. (1976). The dubious case for metaphors in educational writing. Educational Theory 26, 174‐  

181. 

Paivio, A. (1971). Imagery and verbal processes. Hillsdale, NJ: Erlbaum.  Palmer Baghestani, S. (2008). “It’s good to be thin”: The impact of metaphor on our beliefs about diet  and exercise. Master thesis Miami University.   Pascual, E. (2002). Imaginary trialogues: Conceptual blending and fictive interaction in criminal  courts. Utrecht: LOT.   Pearson, P., Raphael, R., TePaske, R., en Hyser, H. (1981). The function of metaphor in children’s  recall of expository passages. Journal of reading behavior 13, 249‐261.   Spiro, R.J., Feltovich, P.J., Coulson, R.L., & Anderson, D.K. (1989). Multiple analogies for complex  

concepts: Antidotes for analogy‐induced misconception in advanced knowledge acquisition.

 

In S. Vosniadou & A. Ortony (eds.), Similarity and Analogical Reasoning (pp. 498‐531).

 

Cambridge: Cambridge University Press. 

Steen, G.J. (1994) Understanding metaphor in literature: An empirical approach. Londen: Longman.   Williams, R.F. (2008) Guided conceptualization. Mental spaces in instructional discourse. In T. Oakley  & A. Hougaard (eds.), Mental Spaces in Discourse and Interaction (pp. 209‐234). Amsterdam:  John Benjamins.