Medicatieveiligheid. Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn. 2 Leeswijzer 4 De actualiteit 20 Aan de slag met medicatieveiligheid

Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn

Medicatieveiligheid In deze kennisbundel:

2

Leeswijzer

4

De actualiteit

20

Aan de slag met medicatieveiligheid instrumenten / casuïstiek

31

Vindplaats

Leeswijzer Waarom is medicatieveiligheid belangrijk? Veel zorgorganisaties zijn bezig om het proces van medicatieverstrekking veiliger te maken. Te vaak maken zorgprofessionals namelijk nog onnodige fouten met medicatie. Daarom is het belangrijk dat zij alles weten over medicijnen en toedieningswijzen. Maar daarnaast moeten ze ook leren uit welke stappen een goed medicatieproces bestaat en wie tijdens welke stap verantwoordelijk is. Deze kennis vergroot veilige omgang met medicatie. In deze kennisbundel vindt u actuele informatie over medicatieveiligheid. Daarmee kunt u uw leerlingen helpen een goede start maken in de langdurende zorg. Ook is deze bundel geschikt om zorgprofessionals bij te scholen die al werken.

• • •

Actuele kennis en tools voor in de les De kennisbundel omvat drie hoofdstukken. Hoofdstuk 1: De actualiteit. Dit hoofdstuk beschrijft de stand van zaken in 2013. Wat is de huidige visie op veilige zorg? En hoe richt je een veilig medicatieproces in? Hoofdstuk 2: Aan de slag met medicatieveiligheid. Hier vindt u materiaal voor uw lessen of bijscholingsactiviteiten. Er staat zowel een voorbeeld van een les, van een praktijkopdracht van collega’s als casusmateriaal in. Ook vindt u in dit hoofdstuk instrumenten (checklists, richtlijnen) waar het werkveld al mee werkt. Hoofdstuk 3: Vindplaats. Dit hoofdstuk geeft een overzicht van literatuur en relevante websites.

Kwaliteit in de langdurende zorg In de langdurende zorg werken professionals hard om zorg van goede kwaliteit te leveren. Hoe die zorg eruit moet zien, is per sector beschreven in kwaliteitsdocumenten: • Kwaliteitsdocument Verpleging, Verzorging en Zorg Thuis voor verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg, • Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg 2.0 voor de gehandicaptenzorg, • Kernset prestatie-indicatoren geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg voor de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg. Medicatieveiligheid komt in al deze kwaliteitskaders aan de orde. Ook daarom is het belangrijk dat u in uw lessen aandacht besteedt aan dit onderwerp.

Kennisbundel medicatieveiligheid © Vilans 2013

inhoud

2

Voor wie? Toedienen en aanreiken van medicatie zijn risicovolle handelingen die alleen bekwame medewerkers mogen uitvoeren. Deze kennisbundel is bestemd voor opleidingen die toekomstige professionals; Verzorgende IG, Mbo-Verpleegkundige, Medewerker Maatschappelijke zorg en Persoonlijk begeleider gehandicaptenzorg, hiervoor toerusten. Voor de leesbaarheid spreken we over verzorgenden en verpleegkundigen. Ook is de bundel geschikt voor gebruik in bijscholingsactiviteiten. Wat? • Wat is veilige zorg als het gaat om medicatieverstrekking? • Hoe richt je een veilig medicatieproces in? • Wie is waarvoor verantwoordelijk in het medicatieproces? • Hoe voorkom je fouten in het medicatieproces? De kennisbundel en de kwalificatiedossiers De informatie in deze kennisbundel kunt u gebruiken voor diverse mbo-opleidingen voor de langdurende zorg. ‘Koppeling tussen kennisbundels en kwalificatiedossiers’ (Calibris 2013) beschrijft de relatie tussen kennisbundel en kwalificatiedossiers. U vindt daarin in welke kwalificatiedossiers het onderwerp van een kennisbundel voorkomt en hoe u de informatie kunt koppelen aan de kerntaken en werkprocessen.


inhoud

3

De actualiteit In de langdurende zorg gebruiken veel cliënten gedurende langere tijd verschillende medicijnen. Daarbij kan veel misgaan. Het kan fout gaan bij het voorschrijven of toedienen of door verkeerd gebruik van medicijnen. Ook kunnen medicijnen in combinatie met elkaar voor nare bijwerkingen zorgen. Slachtoffers In Nederland heeft 2,4 procent van alle ziekenhuisopnames en 5,6 procent van de opnames via de spoedeisende hulp te maken met medicijngebruik (HARM-onderzoek, 2006). Dit zijn 41.000 ziekenhuisopnames per jaar, waarvan 19.000 voorkomen kunnen worden en waarbij 1250 doden vallen. Dat zijn meer slachtoffers dan in Nederland jaarlijks omkomen in het verkeer! Verbeteren Na onderzoek in 2009 en 2010 concludeerde de Inspectie voor de Gezondheidszorg: “Medicatieveiligheid voor kwetsbare groepen in de langdurende zorg en zorg thuis is onvoldoende. Verpleeghuizen en verzorgingshuizen moeten nog punten verbeteren; gehandicaptenzorg en thuiszorg moeten snel veiliger.”

Zo maar wat missers •. Een verzorgende vraagt aan de familie die op bezoek is of zij de medicijnen aan de cliënt willen geven. Zij controleert niet of dit ook daadwerkelijk gebeurt. Een collega vindt tijdens de volgende dienst de medicijnen nog naast het bed. • De dagdienst rapporteert niet dat bij een cliënt vandaag een kies is getrokken. Die krijgt bloedverdunnende medicatie en daardoor ernstig bloedverlies. • Een verzorgende doet alle medicatie van één cliënt bij elkaar en ver- maalt ze tegelijk, maar de medicijnen hebben een negatief effect op elkaar. • Een verzorgende geeft capsules die zijn bedoeld om mee te vernevelen aan de cliënt om met een glas water in te nemen.


inhoud

4

• Een cliënt is suffig en suikerpatiënt; de begeleider geeft diabetesmedi- catie zonder eerst bloedsuikers te prikken. • Bij het verwisselen van een infuuszak hangt een verzorgende een verkeerde zak op: NaCl 0,9% in plaats van glucose 5%. Pas bij het opnieuw verwisselen van de zak heeft iemand anders dit door. • Een cliënt eet een halve tablet Steradent (voor het reinigen van ge- bitsprotheses). Dit ligt namelijk klaar lag op zijn nachtkasje. • Een cliënt krijgt de medicatie van 12.00 en 14.00 uur niet. Hierdoor heeft zij langer pijn en stijgt haar bloedglucose. • Een Medicatie Opdracht (MO) is niet uit de printer gekomen. Daardoor krijgt een cliënt vijf dagen lang geen Sintromitis. • Tijdens een drukke avonddienst geeftt een verpleegkundige een spuit met een verkeerd antibioticum. De spuit lag al klaar op het nachtkast- je. (Bron: NotaBene en Bijzijn.nl/tucht)

Normen en uitgangspunten Binnen alle zorgorganisaties in de langdurende zorg moeten verzorgenden en verpleegkundigen er mede voor zorgen dat cliënten hun medicatie veilig gebruiken. Leerlingen die het mbo-diploma Zorg en Welzijn behalen, moeten goede kennis en vaardigheden op het terrein van medicatieveiligheid hebben. Zo kunnen zij bijdragen aan veiligere zorg. Zij moeten zich bewust zijn van het belang van een goed medicatieproces en wat hun aandeel daarin kan zijn. Zorgvuldig handelen is heel belangrijk. Verzorgenden en verpleegkundigen moeten: 1 voldoende basiskennis hebben over medicijngebruik en toedieningswijzen; 2 voldoende kennis hebben over bijwerkingen en interactie tussen medicijnen zodat ze goed kunnen observeren en signaleren; 3 weten hoe medicatieveiligheid vergroot kan worden in dat deel van het werk waar zij verantwoordelijk voor zijn; 4 weten wie waarvoor verantwoordelijk is (verzorgende en verpleegkundige, zorgorganisatie, arts, apotheker, cliënt); 5 op de hoogte zijn van de procedure voor het melden van medicatie incidenten en het belang daarvan. In deze kennisbundel komen vooral punt 3 en 4 aan bod.


inhoud

5

Bekwaamheid verzorgenden en verpleegkundigen Medicatie toedienen door middel van een injectie of een infuussysteem is een voorbehouden handeling. Medicatie uitzetten of uitdelen is géén voorbehouden handeling, maar het is wel een risicovolle handeling. Het is de professionele verantwoordelijkheid van verzorgenden en verpleegkundigen om de grenzen van de eigen deskundigheid te bewaken. In principe geldt dat verzorgenden en begeleiders (mits ze een opleiding hebben tot verzorgende IG of verpleegkundige) bevoegd zijn voor het uitvoeren van een handeling als zij daartoe bekwaam zijn. Of ze bekwaam zijn, beoordelen verzorgenden en begeleiders zelf. Zie ook het artikel: Eindverantwoordelijkheid een lastig begrip? Op dit moment bestaat er in Nederland geen norm voor het veilig aanreiken/ toedienen van geneesmiddelen door zorgprofessionals in de verschillende sectoren. Dit betekent dat de veiligheid van de geneesmiddeltoediening voor de cliënt/patiënt niet gegarandeerd is en dat dit ook voor de betreffende professionals een onveilige situatie kan opleveren. Om die reden ontwikkelt V&VN, op het moment dat deze kennisbundel geschreven wordt, een veldnorm voor het aanreiken/toedienen van geneesmiddelen. In deze veldnorm worden vereiste kennis, vaardigheden en competenties nader gespecificeerd. Norm aanreiken en toedienen geneesmiddelen Op dit moment bestaat er in Nederland geen norm voor het veilig aanreiken en toedienen van geneesmiddelen door zorgprofessionals in de verschillende sectoren. Dit betekent dat de cliënt niet de garantie heeft dat de geneesmiddeltoediening veilig gebeurt. Ook voor de betreffende professionals kan dit een onveilige situatie opleveren. Om die reden ontwikkelt V&VN in 2013 een veldnorm voor het aanreiken en toedienen van geneesmiddelen. In deze veldnorm specificeert de V&VN de vereiste kennis, vaardigheden en competenties. Kwaliteitsweg Zorginstellingen De zorgorganisatie heeft te maken met de Kwaliteitswet Zorginstellingen. Zij moet ervoor zorgen dat de geleverde zorg verantwoord is en dat degene die de zorg levert bekwaam is. Dat betekent in werkelijkheid dat een zorgorganisatie verantwoordelijk is voor goede scholing en training. Bovendien moet de organisatie ervoor zorgen dat ze de kwaliteit van het handelen kan controleren. Het management moet inzicht hebben in bekwaamheidsverklaringen en afspraken tussen zorgverleners. Ook moeten protocollen voor voorbehouden en risicovolle handelingen aanwezig zijn.


inhoud

6

Landelijke uitgangspunten In 2012 zijn voor de sectoren Verpleging, Verzorging en Thuiszorg landelijke richtlijnen opgesteld: veilige principes in de medicatieketen. De veilige principes gelden als dé standaard voor medicatieveiligheid. Verzorgenden moeten hiervan goed op de hoogte zijn. De gehandicaptensector kan gebruikmaken van de Handreiking Medicatiebeleid Gehandicaptenzorg (2011).

Medicatieproces Onder het medicatieproces verstaan we: alle activiteiten en maatregelen die we nemen om het juiste medicijn, op de juiste tijd, in de juiste dosering en met de juiste toedieningswijze bij de juiste cliënt toe te dienen.

Werken aan veilige zorg Bij het medicatieproces zijn veel verschillende personen en disciplines betrokken. Daardoor is de kans op fouten groot. De meeste fouten vinden plaats bij het voorschrijven en het toedienen. Bij het toedienen zijn verzorgenden en verpleegkundigen vaak betrokken. Zij hebben dus een belangrijke rol in het leveren van veilige zorg. Wanneer verzorgenden en verpleegkundigen merken dat de arts of apotheker een vergissing heeft gemaakt of iets is vergeten, moeten ze dit meteen aankaarten. Alleen in geval van nood moeten ze de fout, eventueel na overleg met hun leidinggevende, zelf oplossen en later bespreken. Informeren en betrekken van cliënt en mantelzorger Het medicatieproces lijkt een proces van zorgverleners, maar de cliënt en mantelzorger spelen ook een belangrijke rol. Tijdens het hele medicatieproces is het belangrijk dat zorgverleners de cliënt of de mantelzorg goed informeren. Verzorgenden of verpleegkundigen bepalen samen met de cliënt en mantelzorg wat hij nog zelf kan en wat de zorgverlener moet overnemen. Zij leggen alle afspraken vast in het zorgleefplan en informeren de cliënt over zijn medicatie en vragen regelmatig naar de werking en bijwerkingen. Specifieke vragen over werking en bijwerkingen die zij niet kunnen beantwoorden, spelen ze door naar de arts of apotheker.


inhoud

7

De allochtone cliënt Zorgverleners moeten extra alert zijn als bij mensen van een andere culturele achtergrond. De zorgprofessional is meestal niet van nature vertrouwd met die cultuur en overtuigingen. Allochtone Nederlanders kunnen anders omgaan met ziekte en gezondheid. Hun verwachtingen van de gezondheidszorg kunnen wezenlijk verschillen van de verwachtingen van autochtonen. Dat hangt samen met godsdienst en cultuur, met de gezondheidszorg in het land van herkomst, maar ook met bijvoorbeeld de rol die aan een arts wordt toegedicht. Ook de manier waarop klachten en symptomen worden geuit, kan anders zijn dan bij autochtone Nederlanders. Zorgverleners kunnen passende zorg bieden wanneer ze zich bewust zijn van culturele achtergronden en verschillen in beleving en er goed mee om kunnen gaan. Informeren en controleren Bij de eerste generatie migranten is vaak sprake van laaggeletterdheid en een slechte beheersing van de Nederlandse taal. Bij medicijngebruik moeten deze ouderen daarom goede instructies krijgen hoe en hoe vaak zij de medicijnen dienen te krijgen, om fouten te voorkomen. Het meegeven van een bijsluiter is dan niet voldoende. Deze generatie migranten maakt vaak gebruik van een familietolk wanneer zij hulp zoeken. Als zorgverlener is het belangrijk om te controleren of de cliënt of familie de informatie goed heeft begrepen. Migranten met een moslimachtergrond moeten extra worden geïnformeerd over het medicijngebruik als zij meedoen aan de ramadan, de jaarlijkse vastenmaand. Sommige migranten gaan lange tijd op reis naar hun land van herkomst. Als zorgverlener kun je met de familie vooruit plannen welke medicijnen zij allemaal moeten meenemen. Intercultureel vakmanschap Verzorgenden en verpleegkundigen moeten goed kunnen omgaan met cliënten van verschillende culturen. Dat heet intercultureel vakmanschap en is een onlosmakelijk deel van de kerncompetenties van het beroep. Een intercultureel vakman begrijpt de vraag van de cliënt omdat hij aanvoelt dat cultuur of achtergrond invloed heeft op de vraag. Daardoor kan hij beter aansluiten op die vraag, ook bij het plannen van zorg en het maken van afspraken met de cliënt. Daarna is het uiteraard belangrijk om met de cliënt de gegeven zorg te evalueren: was die zorg passend?


inhoud

8

Stappen in het medicatieproces In deze paragraaf beschrijven we de verschillende stappen in het medicatieproces en de positie, taken en verantwoordelijkheden die de verzorgende en verpleegkundige daarin hebben. In de tabel ‘Instrumenten per stap in het medicatieproces’ in hoofdstuk 2 kunt u zien welk instrument verzorgenden kunnen gebruiken bij welke stap in het medicatieproces.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Het medicatieproces verloopt als volgt: voorschrijven medicatie door arts; dit gebeurt op recept; klaarmaken en afleveren medicatie door de apotheek; afspraken maken met de cliënt over welke ondersteuning hij nodig heeft bij medicijninname en –beheer; uitzetten van de medicatie (medicatie delen); aanreiken van de medicatie; toedienen van de medicatie of inname van de medicatie door cliënt zelf; registreren en aftekenen van de medicatie; signaleren en rapporteren van bijwerkingen; evaluatie van de behandeling; overdracht van medicatie bij verhuizing van cliënt. Verzorgenden en verpleegkundigen zijn betrokken bij het medicatieproces vanaf stap 3.

• Stap 1. Voorschrijven medicatie door arts. De arts schrijft medicatie voor met een recept. De arts vertelt de cliënt wat de reden van voorschrijven is, welke medicijnen hij krijgt en welke wijzigingen in de medicatie er zijn. Als de arts zich vergist en het verkeerde medicijn voorschrijft, dan is deze daarvoor verantwoordelijk. Ook is de arts verantwoordelijk voor het bijhouden van het totale medicatieoverzicht en voor het doorgeven van wijzigingen. Verzorgenden en verpleegkundigen kunnen (mede)verantwoordelijk zijn voor een fout wanneer: • ze merken dat een arts zich vergist en ze doen er niets mee; • ze de instructies van de arts niet goed begrijpen en toch tot uitvoering overgaan; • ze signaleren dat het duidelijk slechter gaat met de cliënt en toch tot uitvoering overgaan; • ze niet doorgeven dat een cliënt slikproblemen heeft.


inhoud

9

•

Stap 2. Klaarmaken en afleveren medicatie door apotheek. De apotheker of apotheekhoudend huisarts is ervoor verantwoordelijk dat de cliënt medicijnen ontvangt in een gebruiksvriendelijke verpakking. Gebruiksvriendelijk voor de cliënt, maar ook voor de verzorgende en verpleegkundige. Zij moeten kunnen zien en controleren wat ze aan de cliënten geven. Bij levering zorgt de apotheek voor een actueel medicatieoverzicht en een toedienlijst. De organisatie maakt hierover afspraken met de apotheker en de verzorgende en verpleegkundige moeten op de hoogte zijn van deze afspraken en ernaar handelen.

• Stap 3. Afspraken maken met cliënt over welke ondersteuning nodig is bij medicatiegebruik. Bij de start van de zorgverlening én periodiek checkt de verzorgende of verpleegkundige of de cliënt zelf in staat is zijn medicatie te beheren en in te nemen. Tips voor de verzorgende of verpleegkundige Je kunt bij de beoordeling de volgende vragen stellen: • Weet u welke medicijnen u nodig heeft? • Vergeet u wel eens medicijnen in te nemen? • Kunt u uw medicijnen goed innemen, doorslikken? • Vergeet u wel eens medicijnen te bestellen? • Denkt u ondersteuning nodig te hebben bij de medicatie? Bron: BEM (Beheer Eigen Medicatie), IVM. De verzorgende en verpleegkundige bespreekt met de cliënt wat hij wel en niet zelf kan. Ook let hij goed op de volgende zaken: slingeren er medicijnen rond? Kan de cliënt de verpakking openen? Neemt hij zijn medicijnen op tijd in?

• • • • • •

Als een cliënt het beheer en gebruik van de medicijnen (voor een deel) aan de zorgorganisatie heeft overgedragen, moeten verzorgenden en verpleegkundigen op het volgende letten: Zijn afspraken over het medicijngebruik vastgelegd in het zorgleefplan? Wat doet de cliënt zelf? Zijn er speciale afspraken voor het toedienen? Moet de verzorgende of verpleegkundige aanwezig zijn wanneer de cliënt medicijnen inneemt? Zijn de medicijnen voor de cliënt aanwezig (is er voldoende voorraad)? Zijn het medicatieoverzicht en de toedienlijst volledig en actueel? Is de aftekening bijgehouden?


inhoud

10

• Kunnen de medicijnen ongestoord worden klaargemaakt? • Zijn de medicijnen veilig en op de juiste manier opgeborgen? • Is de cliënt voldoende geïnformeerd over werking en bijwerking van medicijnen? De afspraken worden in het zorgleefplan vastgelegd. Beheer van medicijnen In principe is de cliënt zelf verantwoordelijk voor het beheer van zijn medicatie. Wanneer hij en ook de mantelzorg hiertoe niet in staat is, is het een taak van de verzorgenden of verpleegkundigen. Het kan gaan om de volgende taken: • Bestellen van medicijnen. Als het nodig is dat verzorgenden of verpleegkundigen dit overnemen, maken zij hierover afspraken met de cliënt, de huisarts en de apotheker. Deze afspraken worden vastgelegd in het zorgleefplan. • Veilig opbergen van de medicijnen. Als de cliënt bijvoorbeeld verward is, wordt samen met de mantelzorg naar een passende en veilige oplossing gezocht. Het uitgangspunt is dat de medicijnen in het huis van de cliënt of de mantelzorg worden bewaard en niet in het wijkgebouw. Tip: bewaar de medicijnen van een verwarde cliënt in een beautycase met cijferslot. •

Stap 4. Uitzetten medicatie. Met het uitzetten van medicijnen bedoelen we het uitzetten voor meerdere momenten op een dag of in een week. Over het algemeen gebeurt dit door de apotheek. De apotheker gebruikt hiervoor een medicijnuitzetsysteem (bijvoorbeeld medicijnen voor één innamemoment in plastic zakjes in een rol, vaak bekend als Baxterrol) of in een medicijndoos met vakjes voor meerdere momenten per dag of week. In uitzonderlijke gevallen zet de verzorgende of verpleegkundige de medicatie uit. Dan gaat het bijvoorbeeld om losse medicatie die niet in een Baxterrol kan, zoals oog- en oordruppels, zalf, antibiotica, et cetera. Bij het uitzetten maken verzorgenden en verpleegkundigen regelmatig fouten. Zij moeten dan ook geconcentreerd en ongestoord kunnen werken. Uitzetten kan in dagcassettes, weekcassettes of medicijnbekers, afhankelijk van wat de cliënt handig vindt. Voorbeelden zijn te vinden op www.hulpmiddelenwijzer.nl of www2.anbo.nl/keuzewijzer/


inhoud

11

• • • • •

Voorwaarden voor het uitzetten door verzorgenden en verpleegkundigen zijn: Medicijnen uitzetten is een kritische en risicovolle handeling, waarvoor verzorgenden en verpleegkundigen deskundig en bekwaam moeten zijn. Verzorgenden en verpleegkundigen moeten medicijnen uitzetten op een rustig tijdstip en in een ruimte met voldoende licht. Zij mogen daarbij niet gestoord worden. Verzorgenden en verpleegkundigen moeten gebruikmaken van betrouwbare, actuele medicatieoverzichten. Verzorgenden en verpleegkundigen moeten de medicijnen uitzetten op een vast tijdstip en aan de hand van medicatieopdrachten. Verzorgenden en verpleegkundigen moeten schriftelijk vastleggen wie de medicijnen heeft uitgezet. Baxter: medicijnen op de rol Een Baxterrol is een geautomatiseerd uitzetsysteem voor - meestal chronische - medicatie. De cliënt krijgt een medicatierol met zakjes afgeleverd. Elk zakje bevat de medicatie per innametijdstip. Deze werkwijze noemt men ook wel ‘baxteren’, naar het eerste automatische verpakkingssysteem van de firma Baxter. Een Baxterrol is voor een zorgorganisatie minder arbeidsintensief en foutgevoelig dan handmatige systemen, maar kent ook risico’s: bijvoorbeeld omdat lang niet alle medicatie in de rol kan. Bovendien is het lastig als er wijzigingen in de medicatie optreden. De apotheker moet de rol dan vervangen. Verzorgenden en verpleegkundigen hebben een signalerende functie en bespreken problemen met de baxter met de arts, apotheker en/of de leidinggevende.

Tips voor verzorgenden en verpleegkundigen om ongestoord medicatie uit te zetten: 1. Zorg voor een ruimte waar je ongestoord het delen van medicatie kan voorbereiden. 2. Spreek met elkaar af dat een collega niet gestoord wordt tijdens de deelronde. 3. Draag geen pieper bij het delen. 4. Maak afspraken met de receptie over wanneer de deelrondes zijn. Alleen voor zeer dringende telefoontjes mag degene die medicijnen deelt gestoord worden. 5. Maak afspraken met apothekers, artsen en paramedici over beltijden of bezoekjes op de afdeling. Meelopen met de arts kan niet tijdens de deelronde. Kennisbundel medicatieveiligheid © Vilans 2013

inhoud

12

6. Breng cliënten op de hoogte van nieuwe afspraken. 7. Zorg voor een ‘niet storen’-hesje (of geel schort, of een vlag op de medicijnkar). 8. Maak goede afspraken over hoe je omgaat met ontbrekende medicatie of gegevens.

•

Stap 5. Aanreiken medicatie. De taken van de verzorgenden en verpleegkundigen bij het klaarzetten en aanreiken van de medicijnen verschillen per cliënt. Afspraken hierover liggen vast in het zorgleefplan. Als de cliënt niet in staat is om zelf de medicijnen te pakken, reikt de verzorgende of verpleegkundige die aan. Ze weet om welke medicijnen het gaat, wat de werking is en wat de bijwerkingen zijn. Actuele bijsluiters zijn opgenomen in het zorgleefplan. Controle door cliënt De verzorgende of verpleegkundige betrekt de cliënt bij de handeling als die daartoe in staat is. De cliënt controleert het soort medicijn, de dosering, het tijdstip en de wijze van toediening. Hij haalt de medicijnen bij voorkeur zelf uit de oorspronkelijke verpakking. Als hij de medicijnen krijgt aangereikt uit een medicijnuitzetsysteem (zoals een Baxterrol) dat door een ander is gevuld, moet voor de verzorgende of verpleegkundige én voor de cliënt controleerbaar zijn of het de juiste medicijnen zijn. Dit kan met het door de apotheek geleverde medicatieoverzicht. Het is belangrijk dat de cliënt alles weet over de eigen medicatie en de mogelijke (bij)werkingen. De cliënt kan alleen goed (mee) opletten als hij of zij weet waarop hij moet letten. Vermalen van medicijnen Sommige cliënten kunnen niet goed slikken. Dat kan een zorgmedewerker oplossen door medicatie te vermalen. Maar niet alle medicatie mag (bij elkaar) vermalen worden. Verzorgenden en verpleegkundigen moeten overleggen met de arts of het is toegestaan. Als het niet kan, dan moet de arts een alternatief voorschrijven. Vermalen medicatie kunnen zij het best met een lepeltje appelmoes geven. Liever niet met zuivelproducten, omdat dat mogelijk een reactie met het medicijn geeft.


inhoud

13

•

Stap 6. Toedienen medicatie / inname medicatie door cliënt zelf. Verzorgenden en verpleegkundigen dienen medicijnen toe bij die cliënten die dat niet zelf kunnen.

Voordat verzorgenden en verpleegkundigen de medicijnen toedienen, controleren zij de volgende gegevens op juistheid: • identiteit van de cliënt (naam, voorletter, geboortedatum); • naam van de medicijnen; • sterkte; • dosis; • vervaldatum; • is het geneesmiddel op de juiste wijze bewaard (bijvoorbeeld steriel of in de koelkast)?; • toedieningstijdstip; • toedieningswijze (oraal, anaal, gemalen, in appelmoes, injectiewijze etcetera). Ook kijken verzorgenden en verpleegkundigen naar de algemene gezondheidstoestand van de cliënt. Als deze is veranderd, moeten ze besluiten of ze de medicijnen wel zullen geven. Of ze die beslissing kunnen nemen, hangt af van de situatie (soort medicatie/toestand van de cliënt). Bij twijfel moeten ze direct overleggen met de arts of leidinggevende. Verzorgenden en verpleegkundigen zien erop toe dat de cliënt de medicijnen ook daadwerkelijk inneemt. Wanneer de cliënt het medicijn uitspuugt, bekijkt de verzorgende of verpleegkundige samen met de arts hoe ze het medicijn het beste kunnen geven.

1. 2. 3. 4. 5.

Dubbele controle Om fouten te voorkomen moeten zorgmedewerkers risicovolle medicatie voor toediening minimaal twee keer controleren op de volgende vijf punten: naam medicijn; tijdstip van toedienen; dosering; toedieningswijze; naam cliënt. Zij overleggen met de apotheek over bij welke medicatie dubbele controle nodig is. De landelijke lijst Risicovolle medicatie is hierbij het uitgangspunt. Bij medicatie die van tevoren is uitgezet door de apotheker, is daar de eerste controle gedaan. De tweede controle doet de verzorgende of verpleegkundige bij de toediening. Bij medicatie die niet door de apotheker is uitgezet of


inhoud

14

nog moet worden klaargemaakt voor toediening (bijvoorbeeld insuline) kan de cliënt of de mantelzorger de controle doen. Als zij hiertoe niet in staat zijn of er geen mantelzorger is, moet er een andere oplossing komen. Bijvoorbeeld: controle door collega, controle per telefoon. Ongemerkt medicijnen geven Als een cliënt de medicijnen niet wil slikken, mag de zorgprofessional deze niet stiekem (bijvoorbeeld verstopt in het eten) geven. Dat is een vrijheidsbeperkende handeling en die is alleen in noodsituaties toegestaan (volgens de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) of als de cliënt of diens wettelijk vertegenwoordiger daarvoor toestemming heeft gegeven (Wet Zorg en dwang). Overleg met de arts en regelmatige evaluatie is van belang. De toestemming moet altijd vermeld staan in het zorgleefplan. Verkeerd medicijn gegeven Het is mogelijk dat verzorgenden of verpleegkundigen ontdekken dat een medicijn verkeerd is toegediend. Het is bijvoorbeeld een verkeerd medicijn, een verkeerde dosering, een verkeerd tijdstip of een verkeerde toedieningswijze. In dat geval moeten ze direct inschatten wat er moet gebeuren. In de meeste gevallen is overleg met de arts noodzakelijk. Ook moet de fout volgens de binnen de organisatie afgesproken procedure gemeld worden (melding incidenten). Door medicatie-incidenten te melden, de oorzaken ervan op te sporen en vervolgens aan te pakken kunnen zorgorganisaties de veiligheid van de zorg vergroten. ‘Zo nodig’ voorgeschreven medicijnen Artsen schrijven regelmatig medicijnen voor die ‘zo nodig’ gegeven mogen worden. Het gaat dan vaak om pijnstillers of slaapmedicatie. De arts moet in het zorgleefplan aangeven wanneer verzorgenden en verpleegkundigen deze medicijnen mogen toedienen. Wanneer deze medicatie is verstrekt, registreren verzorgenden en verpleegkundigen dit op de aftekenlijst. Medicatie ‘Niet op naam’ In intramurale zorginstellingen hebben artsen vaak geneesmiddelen in hun werkvoorraad. Dit zijn geneesmiddelen die niet op naam van een cliënt staan. De geneesmiddelen uit de werkvoorraad zijn uitsluitend bestemd voor toediening aan cliënten door de arts. Artsen zijn niet bevoegd om geneesmiddelen ter hand te stellen aan cliënten; dat is een taak van de apotheker. Een arts kan geneesmiddelen uit de werkvoorraad zelf (doen) toedienen tijdens de behandeling. Maar als hij het nodig vindt dat de cliënt het medicijn blijft


inhoud

15

gebruiken, mag hij het niet zelf verstrekken aan de cliënt. Hij moet een recept uitschrijven, waarna de apotheker het kan verstrekken (= terhandstelling). In situaties waarin de apotheker niet binnen de gewenste termijn een medicijn ter hand kan stellen, kan de arts het als overbrugging van de leveringstermijn uit de werkvoorraad aan de cliënt verstrekken. •

Stap 7. Registreren en aftekenen Verzorgenden en verpleegkundigen zijn verantwoordelijk voor het secuur bijhouden van de toedienregistratie. Om overzicht te houden welke cliënt wanneer welke medicijnen heeft gekregen, moeten zij medicatie aftekenen. Zij hebben hiervoor een medicatie-overzicht nodig (welke medicijnen, dosering, tijdstip en toedienwijze) en een toedienlijst om toediening te registeren. De apotheker verzorgt dit medicatie-overzicht en de toedienlijst. De toedienlijst wordt afgetekend door degene die de medicijnen aan de cliënt heeft toegediend of aangereikt. Op de toedienlijst staat per cliënt vermeld op welke dag en op welk tijdstip hij welk medicijn moet krijgen. De medicijnen op de toedienlijst zijn vaak opgesplitst naar ‘medicijnen in een zakje’, ‘medicijnen niet in een zakje’ en ‘zo nodig medicijnen’. De lijst is zo ingedeeld dat per cliënt een hele week onder of naast elkaar staat.

Richtlijnen voor het aftekenen (met een paraaf van de toediener): • medicijnen in het zakje: teken af na toediening per tijdstip per medicijn; • medicijnen niet in een zakje: teken af na toediening per tijdstip per medicijn; • zo nodig medicijnen: teken af na toediening en noteer tevens het tijdstip van toediening en de dosering. Medewerkers mogen nooit van tevoren aftekenen; er kan tijdens het toedienen nog van alles gebeuren. Verzorgenden of verpleegkundigen maken nog wel eens fouten tijdens het aftekenen. Als zij niet aftekenen, weet hun collega niet of de cliënt de medicijnen inderdaad niet gehad heeft, of dat alleen is vergeten om de paraaf te zetten. Let op! Als de cliënt de medicijnen weigert of niet kan slikken, dan moet de verzorgende of verpleegkundige dit noteren op de toedienlijsten in het zorgleefplan. Bovendien moeten zij dit rapporteren aan de leidinggevende en de arts.


inhoud

16

•

• • • • • •

Stap 8. Signaleren en rapporteren van bijwerkingen. Verzorgenden en verpleegkundigen zijn vaak de eersten die zien dat er problemen zijn: de cliënt is suf, hij gedraagt zich anders of geeft aan dat hij pijn heeft of zich niet prettig voelt. Daarnaast moeten verzorgenden en verpleegkundigen op de volgende aspecten letten: Is sprake van zelfzorgmedicatie? Gebruikt de cliënt medicatie volgens voorschrift? Is er sprake van bijwerkingen? Is de cliënt de afgelopen periode gevallen? Is de cliënt tevreden met de huidige medicatie? Zijn er problemen met gebruik of beheer van de medicatie? Specifieke bijwerkingen Als verzorgenden en verpleegkundigen op specifieke bijwerkingen moeten letten, moet de arts die bijwerkingen en aandachtspunten duidelijk in het zorgdossier zetten. Daarnaast zijn verzorgenden en verpleegkundigen ook zelf verantwoordelijk voor het signaleren van bijwerkingen. Ze moeten voldoende weten over medicijnen, werking en bijwerkingen. Informatie hierover staat in de bijsluiter, het Farmacotherapeutisch Kompas en op www.apotheek.nl. Recente bijsluiters horen in het zorgleefplan te zitten.

• • •

Signalen Uiteraard rapporteren verzorgenden en verpleegkundigen wat ze signaleren in het zorgleefplan en bespreken signalen met de arts: Zijn er bijwerkingen of andere onverwachte reacties van de cliënt op een bepaald medicijn? Werkt de medicatie als gewenst? Heeft een cliënt nog pijn ondanks de pijnmedicatie, of: hoe slaapt een cliënt met slaapmedicatie? Is ‘zo nodig’ medicatie gegeven en hoeveel? Is het nodig dat de arts deze medicijnen voor vast voorschrijft? Verzorgenden en verpleegkundigen moeten extra alert zijn op signalen van een delier. Deze acute verwardheid komt veel voor in de zorg en heeft altijd een lichamelijke oorzaak. Het kan een reactie zijn op medicatie, lichamelijke ziekte of koorts. Een delier is een bewustzijnsverandering die meestal snel ontstaat (binnen enkele uren tot dagen) en de mate waarin kan sterk wisselen. De symptomen zijn angst, onrust, verandering in gedrag, wisselend bewustzijn, moeite met concentratie en hallucinaties. Gedraagt een cliënt zich anders of geeft de familie aan dat het gedrag van de cliënt plotseling veranderd is, dan moet de verzorgende of verpleegkundige dit altijd bespreken met de arts. Kennisbundel medicatieveiligheid © Vilans 2013

inhoud

17

•

Stap 9. Evaluatie van de behandeling De arts is ervoor verantwoordelijk om regelmatig het medicijngebruik van een cliënt te evalueren. Als het medicijngebruik wijzigt, moet hij een afspraak maken om de nieuwe behandeling te evalueren. Voor een goede evaluatie heeft de arts natuurlijk informatie nodig. Hierin hebben verzorgenden en verpleegkundigen een belangrijke rol. Zij moeten aan de cliënt vragen of de behandeling aanslaat (is de hoofdpijn over, geen pijn meer bij plassen, niet meer duizelig?) en dit rapporteren in het zorgleefplan en aan de behandelend arts. In principe is de cliënt zelf verantwoordelijk voor het naleven van de medicijnvoorschriften en het informeren van de zorgverlener over hoe hij de medicatie gebruikt. Alleen dan kan de behandelend arts een goed medicatiebeleid vaststellen. Niet iedere cliënt kan dit goed, bijvoorbeeld bij dementie of een verstandelijke beperking. Verzorgenden en verpleegkundigen moeten per cliënt bekijken wat de mogelijkheden zijn en waarbij de cliënt ondersteuning nodig heeft. De afspraken leggen ze vast in het zorgleefplan (zie ook stap 3). Periodieke medicatiebeoordelingen (PMB) bij polyfarmacie Omdat ouderen vaak meerdere aandoeningen tegelijkertijd hebben, komt het regelmatig voor dat zij vijf of meer chronische geneesmiddelen gebruiken. Dit heet polyfarmacie. Vooral bij deze cliënten moet de arts, de apotheker en de verzorgende of verpleegkundige regelmatig kritisch naar de medicatie kijken en het gebruik en de werking evalueren. Verzorgenden en verpleegkundigen vertegenwoordigen de cliënt bij zo’n periodieke medicatiebeoordeling. Zij overleggen met de cliënt of vertegenwoordiger en brengen tijdens deze gesprekken de problemen ter sprake die de cliënt met de medicijnen heeft. Als voorbereiding op de periodieke medicatiebeoordeling vullen zij samen met de cliënt de checklist Cliëntgebonden medicatieproblemen in. Deze checklist vindt u in hoofdstuk 2 bij ‘Instrumenten’. Melden bijwerkingen Op www.lareb.nl kunnen bijwerkingen van medicijnen worden gemeld. Lareb verzamelt alle bijwerkingen van geneesmiddelen en vaccins in Nederland. Daardoor zien ze het snel als een bijwerking bij een bepaald geneesmiddel of vaccin opvallend vaak voorkomt. Dit systeem werkt uiteraard alleen als zoveel mogelijk mensen bijwerkingen melden. Artsen, andere zorgverleners, apothekers en cliënten kunnen een melding doen.


inhoud

18

•

1 2 3

Stap 10. Overdracht van medicatie bij verhuizing van de cliënt De woon-leefsituatie van cliënten verandert nog wel eens. De cliënt verhuist van thuis naar een zorgorganisatie of wordt tijdelijk opgenomen in het ziekenhuis. In dit soort gevallen is het uiterst belangrijk om de medicatiegegevens goed over te dragen. Sinds januari 2011 is de richtlijn ‘Overdracht van medicatiegegevens in de keten’ van kracht. In deze richtlijn staat wie verantwoordelijk is voor het overdragen van gegevens over het medicijngebruik als een cliënt naar een andere zorginstelling gaat. In de richtlijn staan drie basisafspraken: Bij elk contact met een voorschrijver is altijd een actueel medicatieoverzicht beschikbaar waarop het medisch handelen wordt gebaseerd. Bij een spoedopname is zeker binnen 24 uur een actueel medicatieoverzicht beschikbaar. Bij overdracht naar de volgende schakel is zeker binnen 24 uur een actueel medicatieoverzicht beschikbaar. De richtlijn schrijft ook voor dat bij elke overdrachtssituatie bekend moet zijn wat een cliënt daadwerkelijk aan medicatie heeft gebruikt over (minimaal) de afgelopen drie maanden. De richtlijn vindt u in hoofdstuk 2 bij ‘Instrumenten’. De verzorgende of verpleegkundige zorgt voor overdracht van medicatiegegevens volgens de afspraken in de zorgorganisatie.


inhoud

19

Aan de slag met medicatieveiligheid Recente inzichten

• • • •

Materiaal voor docenten In dit hoofdstuk vindt u instrumenten voor uw lessen over medicatieveiligheid. Ze helpen om de kennis op een duurzame manier op uw leerlingen over te brengen. De instrumenten zijn onderverdeeld in: Een voorbeeld van een les inclusief hand-out Een praktijkopdracht Een overzicht van instrumenten voor het werkveld Casuïstiek met vragen aan leerlingen

In het kader op www.zorgvoorbeter.nl/ lesmateriaal vindt u een voorbeeld van een les, inclusief handout en een praktijk opdracht.

Lesbrief medicijnverstrekking voor verzorgenden en verpleegkundigen in verpleeghuizen. Met behulp van deze lesbrief van V&VN kunnen drie IG-studenten een serie klinische lessen verzorgen. In de lesbrief wordt stapsgewijs het proces van medicijnverstrekking beschreven, met de verantwoordelijkheden en competenties van verzorgenden, artsen, apothekers en management. Verschillende situaties en aandachtsgebieden krijgen apart aandacht, zoals het geven van ‘zo nodig’-medicijnen en het toedienen van opiaten.

Materiaal voor werkbegeleiders Beslisboom Verpleegtechnische handelingen Als onderdeel van de beroepspraktijkvorming leren studenten om voorbehouden verpleegtechnische handelingen in de praktijk uit te voeren. Om er zeker van te zijn dat dit veilig gebeurt, moet een student aan bepaalde voorwaarden voldoen voordat hij of zij de verpleegtechnische handeling zelfstandig mag uitvoeren. De beslisboom is een hulpmiddel voor werkbegeleiders die met de leerling aan de slag gaan. Hierin worden de stappen benoemd die een stagiair moet zetten voor hij de handeling zelfstandig kan uitvoeren.


inhoud

20

Instrumenten Hieronder vindt u instrumenten die u kunt gebruiken voor uw lessen. Zij worden ook gebruikt door zorgprofessionals in het werkveld. In de tabel staat welk instrument zij gebruiken bij welke stap in het medicatieproces. Vervolgens vindt u bij elk instrument een korte beschrijving en een link..

Instrumenten per stap in het medicatieproces 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Beoordeling eigen beheer medicatie (BEM)

X

Rodevlaggenlijst X X Hulpmiddel signaleren gezondheidsrisico’s

X

Veilig medicijngebruik: tips voor cliënt & verzorgende/verpleegkundige

X X X X

Voor Toediening Gereedmaken van Medicatie (blz 14 t/m 25)

X

Medicatie achter de voordeur

X

Handreiking Periodieke X medicatiebeoordeling Richtlijn Overdracht X medicatiegegevens in de keten Handreiking Overdracht van X medicatiegegevens in de praktijk E-learningcursus ‘Duidelijkheid X over medicijngebruik

X

Zakkaartje vermalen

X

Praktische Informatie en tips medicatiewaaier

X

X

X

X X X X X X X X X X


inhoud

21

Beoordeling eigen beheer medicatie Het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) ontwikkelde de BEM (= Beoordeling Eigen beheer Medicatie). Dit is een instrument om te beoordelen of een cliënt zelf de medicatie kan beheren. De BEM is alleen via het IVM beschikbaar, in combinatie met een training over het gebruik ervan. Rodevlaggenlijst medicatiegebruik in de thuiszorg Voor thuiszorgmedewerkers is een speciaal signaleringsinstrument ontwikkeld. Daarmee kunnen zij medicatieproblemen ‘achter de voordeur’ vroegtijdig opsporen of voorkomen. Hulpmiddel signaleren gezondheidsrisico’s Hoe kunnen verzorgenden en verpleegkundigen gezondheidsrisico’s beperken? Dit hulpmiddel bestaat uit een poster en werkbladen die verzorgenden en verpleegkundigen helpen bij het signaleren van gezondheidsrisico’s bij cliënten. Ze geven aan welke signalen zij serieus moeten nemen. Ook staat hierop welke vervolgacties verstandig zijn en hoe zorgprofessionals het beste kunnen handelen bij medicatie (en ook bij depressie, incontinentie, voeding en decubitus). Meer informatie: www.venvn.nl Veilig medicijngebruik: tips voor cliënt & verzorgende en verpleegkundige Op www.mijnzorgveilig.nl vindt u informatiekaarten met tips voor verzorgenden en verpleegkundigen en cliënten. Er kunnen ook zelf kaarten gemaakt worden. De richtlijn Voor Toediening Gereedmaken van Medicatie (VTGM) Verpleegkundigen en verzorgenden hebben een rol in het voor toediening gereedmaken en het toedienen van medicatie. Sommige medicatie moet men, nadat deze van de apotheek zijn gekomen, op de afdeling ‘voor toediening gereedmaken’ (VTGM). Voorbeelden zijn het vermalen van medicatie of het klaarmaken van injecties. De richtlijn vindt u hier: www.zorgvoorbeter.nl


inhoud

22

“Medicatieveiligheid achter de voordeur” Dit is een module voor het signaleren van medicatieproblemen. Voor het grootste deel is deze module gericht op thuiszorgorganisaties. De Signaalkaart uit bijlage 4A van de module is ook geschikt voor het onderwijs. Handreiking Periodieke medicatiebeoordeling voor Zorginstellingen De Periodieke Medicatie Beoordeling (PMB) is een effectieve methode om regelmatig kritisch te kijken naar het medicatiegebruik. Het geeft handvatten voor een goede samenwerking en regelmatig overleg tussen apotheker, arts en een medewerker van de zorgorganisatie. De handreiking is gratis te bestellen bij het IVM. Richtlijn ‘Overdracht medicatiegegevens in de keten’ Doel van deze richtlijn is het vergroten van de cliëntveiligheid door het voorkomen van fouten bij overdracht van medicatiegegevens. Hij is van toepassing op elke situatie waarin medicatie wordt voorgeschreven, gewijzigd of gestopt, ter hand wordt gesteld of door professionals wordt toegediend. Handreiking Overdracht van medicatiegegevens in de praktijk Het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) heeft een handreiking geschreven over de specifieke rol van verzorgenden en verpleegkundigen bij de overdracht van medicatiegegevens. Deze handreiking kunt u downloaden via de webshop van het IVM. E-learningcursus ‘Duidelijkheid over medicijngebruik’ Het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) ontwikkelde deze cursus voor begeleiders in de zorg met een opleiding op mbo-niveau, die zorgen voor mensen met een verstandelijke beperking. De cursus vergroot de kennis van de begeleiders over medicijnen en leert hen goed om te gaan met medicatie en het op tijd signaleren van mogelijke problemen. Rode draad in de e-learning is de eigen verantwoordelijkheid van de begeleider. Welke rol kan hij of zij vervullen in het medicijngebruik van de cliënt? Meer informatie: www.medicijngebruik.nl


inhoud

23

Zakkaartje vermalen Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN) ontwikkelde een zakkaartje over het vermalen van medicijnen. Met het kaartje kunnen de verzorgenden en verpleegkundigen in één oogopslag zien wat ze wel en niet moeten doen. Zo kan het fouten bij het gereedmaken van medicijnen voorkomen. Zie: www.venvn.nl Praktische informatie en tips Medicatiezorg (waaier) In een handzame waaier staan alle stappen in het medicatieproces. Er is een kaart voor medewerkers van verpleeg- en verzorgingshuizen en een voor thuiszorgmedewerkers. De waaier kunt u bestellen in de webwinkel van Vilans.


inhoud

24

Casuïstiek Casus 1 (bij stap 3): laaggeletterdheid migranten

Verzorgende Esther helpt de Afghaanse Yasir. Esther vraagt of meneer weet hoe hij zijn medicijnen moet innemen en wijst hem op de bijsluiter. Yasir knikt. Dat hij niet kan lezen en schrijven, hoeft niet iedereen te weten. Eenmaal thuis weet hij niet goed wat hij moet doen. Om er zeker van te zijn dat hij weer gezond wordt, neemt Yasir alle medicijnen tegelijk in. Wat had Esther beter kunnen doen?

• • •

Voorbeelden van antwoorden: Esther had een open vraag kunnen stellen: wat moet u doen met uw medicijnen? Op die manier kan Yasir zelf vertellen wat hij moet doen en kan Esther horen of meneer het goed begrepen heeft. Esther had met behulp van een week- of dagsysteem kunnen laten zien hoe vaak en welke medicijnen ingenomen dienen te worden. Ook had ze bij de apotheek kunnen informeren of zij de cliënt kunnen informeren, bijvoorbeeld met beeldmateriaal. Als Yasir niet begrepen had wat Esther bedoelde, had Esther gebruik kunnen maken van voorlichting in de taal van Yasir of een tolk.

Casus 2 (bij stap 3): gebruik van een tolk

Verzorgende Maaike heeft een intakegesprek met de Poolse Blanka. Ook het medicijngebruik komt tijdens het gesprek aan bod. Het gesprek gaat moeizaam omdat Blanka het Nederlands niet goed beheerst. Daarom bellen ze een vriendin van Blanka die beter Nederlands spreekt en Maaike geeft de informatie aan haar door. De vriendin vertaalt de informatie telefonisch. Vind je dit een goede aanpak voor de inzet van een tolk? Wat zou er mis kunnen gaan? Hoe kan Maaike checken of Blanka de informatie goed heeft doorgekregen en begrepen?


inhoud

25

Voorbeelden van antwoorden: • Maaike had Blanka vooraf kunnen vragen of haar vriendin aanwezig kon zijn bij het gesprek, zodat de informatie niet telefonisch doorgegeven hoeft te worden. • Maaike kan beeldmateriaal of voorlichtingsmateriaal in het Pools gebruiken.

Casus 3 (bij stap 5): ongestoord werken tijdens aanreiken van medicatie Anja werkt op de een afdeling in een verzorgingshuis. Ze staat op het punt de medicijnen uit te delen aan haar cliënten. Op dat moment heeft ze samen met een nauwelijks ingewerkte leerlingverzorgende de zorg voor zestien cliënten. Verder draagt ze de afdelingstelefoon bij zich. Helaas kan ze niet met haar medicijnkar de zaal op, omdat de etenskar in de weg staat. Na een half uur zijn de medicijnen uitgedeeld en is Anja vierendertig keer heen en weer gelopen tussen de medicijnkar, haar cliënten en alle overige werkzaamheden. Dat Anja geen fouten heeft gemaakt is een wonder. Wat kunnen Anja en haar team doen om het medicatieproces veiliger te laten verlopen? Voorbeelden van antwoorden zijn: • Een hesje aandoen waarop staat: niet storen. • Telefooncentrale vragen het komende (half) uur geen telefoontjes door te verbinden. • Pieper aan de leerling geven en haar vragen alleen te storen in dringende gevallen. • Zorgen dat ze met haar medicijnkar op de zaal kan gaan staan. Bron: vrij naar een casus uit het boek Patiëntveiligheid voor verpleegkundigen.

Casus 4 (bij stap 5): niet storen tijdens het medicijnen delen

Medewerkers die zich bezighouden met medicatie delen, hebben de storingen tijdens het delen gemeten door te turven. Daar hebben ze ook bij vermeld wat voor soort storingen het waren. Hierdoor kwamen ze er achter dat ze zich vaak zelf bemoeien met discussies met collega’s. Men laat zichzelf dus afleiden. Welke oplossingen kan dit team bedenken om dit te voorkomen?


inhoud

26

• • • •

De oplossingen van dit team zijn: een plek creëren waar men rustig kan werken; de omgeving en (para)medici op de hoogte brengen en vragen om niet te storen bij het delen van medicatie; collega’s laten degene die medicatie deelt dat in alle rust doen; ‘niet storen’-hesjes gebruiken waardoor het bezoek hen ook niet stoort. Bron: Hoofd zorg & welzijn, Verpleeghuis in Gelderland.

Casus 5 (bij stap 6): gedragscode

Uit het verhaal van Thuiszorg Noordwest Twente blijkt dat een gedragscode kan bijdragen aan een veilige meldcultuur. “In ons MIC-systeem waren nauwelijks meldingen van medicatiefouten”, vertelt een leidinggevende. “Er gingen wel dingen fout, maar blijkbaar werd een melding ervaren als een nederlaag. Ook voelden medewerkers het melden van een incident als verraad. We hebben een gedragscode gemaakt en sinds die tijd melden we veel meer. Een fout of bijna-fout maakt immers duidelijk dat iets of iemand niet goed werkt. Dat is een kans op verbetering; het MIC wordt nu meer gezien als verbetersysteem.” Wat zou je in een gedragscode kunnen zetten?

• • • • •

De gedragscode van Thuiszorg Noordwest Twente ziet er zo uit: Wij vinden het belangrijk dat fouten en bijna-fouten gemeld worden, zodat wij hiervan leren en de zorg nog veiliger wordt. We blijven zoeken naar wegen en middelen waarmee we zorgvuldig handelen kunnen waarborgen. We spreken elkaar aan op fouten en het belang van melden, op professionele wijze volgens de regels van de feedback. Wij spreken elkaar ook aan op het niet-aanspreken van elkaar. Wij nemen verantwoordelijkheid voor onze fouten, bijna-fouten en voor meldingen hiervan. Bron: boekje Slik geen medicatiefouten.


inhoud

27

Casus 6 (bij stap 6): medicatie-incident

Sinds enkele maanden verblijft mevrouw F. op de afdeling psychogeriatrie van een verpleeghuis. Mevrouw krijgt een longontsteking. De specialist Ouderengeneeskunde schrijft antibiotica voor: drie x daags 500 mg antibiotica. Mevrouw krijgt in de middag de eerste afgesproken dosis en voor het slapen gaan de tweede. De nachtdienst, een verpleegkundige, schrijft in de overdracht dat mevrouw zich die nacht niet lekker voelde. Hier reageert de dagdienst niet op: omdat mevrouw een longontsteking had, was het immers logisch dat zij zich niet lekker voelde. Na de derde medicijnenuitreiking in de ochtend wordt mevrouw gewassen. Tijdens het wassen signaleert de verzorgende dat mevrouw rode uitslag heeft, zich onwel voelt en steeds benauwder wordt. Mevrouw blijkt allergisch voor de voorgeschreven antibiotica. Ze wordt steeds zieker en uiteindelijk volgt een ziekenhuisopname. In het ziekenhuis knapt zij gelukkig snel weer op. Beschrijf de stappen van het medicatieproces en beschrijf bij elke fout hoe die voorkomen had kunnen worden.

• •

Op deze momenten ging het mis: In het medisch dossier stond vermeld dat mevrouw allergisch was. De voorschrijvend arts heeft dit blijkbaar niet gezien. Het signaleringssysteem van de apotheker geeft wel interacties tussen medicatie aan, maar geeft geen signaal bij persoonlijke allergieën. Op de eerste pagina van het zorgplan stond ook dat mevrouw allergisch was voor de betreffende antibiotica. Deze informatie stond tussen andere gegevens. Voor toediening van de antibiotica heeft de verpleegkundige niet gecheckt of mevrouw allergisch was. Ook heeft zij de voorgeschreven medicatie niet besproken met de partner van mevrouw. Hij was wel op de hoogte van de allergie. Sinds dit incident worden eventuele allergieën van een cliënt op de betreffende pagina in het zorgplan gemarkeerd met een marker.

Casus 7 (bij stap 6): dubbele controle Bij een woongroep voor mensen met een verstandelijke beperking ontdekken medewerkers dat de meest voorkomende fout is dat niet alle medicatie wordt verstrekt. Een medewerker vertelt: “Tot voor kort kwamen we daar vaak pas achter bij de controle door de avonddienst. Die kijkt dan of het vakje van de


inhoud

28

betreffende dag echt leeg is. Is dat niet het geval, dan moet de medewerker direct contact opnemen met de apotheker met de vraag wat er moet gebeuren. Kan die pil ’s avonds nog worden gegeven of moet hij andere maatregelen treffen? Het late tijdstip maakte dat er uiteraard niet makkelijker op.” Een extra check bleek de simpele, maar doeltreffende remedie. Nog voordat de cliënten de deur uit gaan naar hun dagbesteding, kijkt het personeel tegenwoordig of het doosje van een collega echt leeg is. Een handeling van een paar minuten. “De ochtendcontrole kost amper tijd en heeft de medewerkers nog bewuster gemaakt van medicatieveiligheid”, zegt de secretaris van de Raad van Bestuur. “Het bespaart zelfs tijd omdat het invullen van een meldingsformulier heel tijdrovend is. Ook is het een heel gedoe om ’s avonds nog te achterhalen wat moet gebeuren als een cliënt zijn pil niet heeft ingenomen.” Worden er op jouw werk medicatiefouten gemaakt? Vraag of je de MIC-rapportage hierover mag bekijken en beschrijf de meest gemaakte fouten.

Casus 8 (bij stap 6): dubbele controle

Medewerkers bij Dimence hebben een speciale map samengesteld om de kennis over bijwerkingen van minder voorkomende medicatie te vergroten. Dat is niet alleen handig voor verpleegkundigen, maar nadrukkelijk ook voor cliënten. Zo kunnen zij zelf meedenken over hun medicatie. “Dat past in onze herstelbenadering”, benadrukt de projectleider. “Zo krijgen cliënten meer verantwoordelijkheid bij het innemen van de juiste medicatie. Zij vormen immers de laatste in de rij die een controle kan uitvoeren voordat de medicatie wordt ingenomen.” Weten jouw cliënten wat ze slikken? Vraag het eens. Zo niet, zoek het op en vertel het aan de cliënt.

Casus 9 (bij stap 9): jaarlijkse evaluatie

“Het is een grote vooruitgang dat we alle medicijnen nu jaarlijks controleren. Soms ging er weleens twee jaar overheen, terwijl er in die tijd best wijzigingen in het medicatiegebruik kunnen plaatsvinden. Een cliënt had vier zalfjes


inhoud

29

voor haar voeten. We hebben toen in overleg met de arts besloten alleen nog vaseline te smeren. Daarna hebben we gekeken: wat heeft ze daarbij nog nodig? Dat bleek niets te zijn. Zo’n medicatiebeoordeling is een goed moment om daar weer even bij stil te staan. Een andere cliënt kreeg vier maal per dag medicatie. Toen hebben we ons afgevraagd of dat nu echt nodig was of dat het terug kon naar twee momenten. We hebben dit voorgelegd aan de arts en hij vond het goed. Het bleek prima te gaan: minder belastend voor de cliënt en de medicijnen hoeven niet meer mee naar de dagbesteding.” Bron: boekje Zicht op medicatie, medicatieveiligheid en polyfarmacie.


inhoud

30

Vindplaats In dit hoofdstuk vindt u achtergrondartikelen en richtlijnen over het thema medicatieveiligheid. Ook de literatuurlijst is een onderdeel. Het hoofdstuk in onderverdeeld in de volgende onderdelen:

Actuele kennis Richtlijnen Beeldmateriaal Relevante websites Meer informatie over het thema medicatieveiligheid vindt u op www.vilans. nl/medicatieveiligheid. Kijk ook eens in de vindplaats van het Zorg voor Beter Kennisplein VVT bij het thema medicatieveiligheid. Daar vindt u informatie gericht op het onderwijs bij het onderdeel ‘Leren’: www.zorgvoorbeter.nl.

Actuele kennis Patiëntveiligheid voor verpleegkundigen. Dit boek biedt basiskennis over patiëntveiligheid voor (leerling)verpleegkundigen en andere zorgprofessionals die betrokken zijn bij de directe patiëntenzorg. Zo is er aandacht voor het melden van incidenten, de rol van de cliënt, het belang van communicatie en het werken met apparatuur. Daarnaast wordt gekeken naar de invloed van omgevingsfactoren en de specifieke problemen van de belangrijkste disciplines binnen de zorg. geschikt als studieboek voor mbo- en hbo-verpleegkundigen, maar ook als handleiding voor de dagelijkse praktijk. Auteur: Karien den Ridder, Yvonne Tuitert, Yvonne van der Tuijn, Annelies van Bon - ISBN: 9789035232112 - 1e druk 2010. Zakboekje communicatie hulpverlening allochtonen. Dit praktische boekje informeert over het communiceren met cliënten van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse afkomst. Cultuur-, taal- en benaderingsverschillen maken de communicatie met allochtone cliënten nogal eens stroef. De uitgave is tot stand gekomen op initiatief van het Integraal Kankercentrum West in Leiden, het Regionaal Patiënten en Consumenten Platform Den Haag en het NIGZ. Zakboekje communicatie hulpverlening allochtonen, NIGZ 2001-2004, 2009 Het boekje kunt u hier bestellen: www.nigz.nl Artikel: Buijse, R., Eindverantwoordelijkheid een lastig begrip?, Tijdschrift voor Verzorgenden, december 2006.


inhoud

31

Richtlijnen •

Veilige principes in de medicatieketen, Task Force Medicatieveiligheid, eindredactie Actiz ( maart 2012)

• Handreiking Werkvoorraad geneesmiddelen, Actiz, VGN, GGZ Nederland, 2011 •

Handreiking Medicatiebeleid Gehandicaptenzorg, Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland, 2011

•

Richtlijn overdracht medicatiegegevens in de keten, 2011

•

De richtlijn Overdracht van medicatiegegevens in de keten heeft als basis: op elk moment van voorschrijven is een actueel medicatieoverzicht beschikbaar. De richtlijn is uitgewerkt in bijbehorende handreikingen: www.medicatieoverdracht.nl

•

Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg: www.igz.nl

•

Kwaliteitskader Verantwoorde Zorg VVT, 2012: www.igz.nl

•

LESA Actueel Medicatieoverzicht in de eerste lijn, 2010

•

Landelijke instructie VTGM (Voor toediening gereedmaken) van medicatie in verpleeg- en verzorgingshuizen, V&VN 2008.

•

Lijst risicovolle medicatie


inhoud

32

Relevante websites • Vilans, onafhankelijk kenniscentrum voor de langdurende zorg. Voor meer informatie rondom medicatieveiligheid en een actueel cursus overzicht. www.vilans.nl • Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM). Hier kunt u handreikingen, modules en werkboeken downloaden. Ook zijn er mogelijkheden voor e-learning. www.ivm.nl • Mijn zorg veilig. Op deze website kunnen zorgverleners en zorgorganisaties patiëntveiligheidskaarten vinden of zelf samenstellen. www.mijnzorgveilig.nl • Zorg voor Beter Kennisplein VVT. Professionals in zorgen onderwijsinstel- lingen in de verpleging en verzorging en thuiszorg kunnen op het Zorg voor Beter Kennisplein VVT terecht voor actuele kennis, ervaringen, praktische instrumenten en hulpmiddelen. U kunt hier niet alleen informatie ophalen, maar ook kennis delen en genereren door een eigen kennisprofiel aan te maken. www.zorgvoorbeter.nl •

www.apotheek.nl

•

www.hulpmiddelenwijzer.nl

•

www2.anbo.nl/keuzewijzer


inhoud

33

Gebruikte literatuur •

Harm rapport (2006). Onderzoek naar de omvang van de frequentie van geneesmiddel gerelateerde ziekenhuisopnames in Nederland Daarnaast richtte het HARM-onderzoek zich op de kosten van potentieel vermijdbare ziekenhuisopnames en op het identificeren van risicofactoren voor dergelijke opnames.

•

Rapport IGZ: Medicatieveiligheid voor kwetsbare groepen in de langdurige zorg en zorg thuis onvoldoende (2011). In 2011 publiceerde de IGZ dit kritische rapport over de medicatieveiligheid in verpleeg- en verzorgingshuizen, de gehandicaptenzorg en de thuiszorg. Zij heeft hiervoor veel instellingen bezocht (thematisch toezicht).

•

Onbedoelde schade: Nivel Emgo (2007). Rapport van onderzoek naar de omvang, aard, ernst en vermijdbaarheid van medicatie-incidenten met schade voor de patiënt (adverse events) in Nederlandse ziekenhuizen. Met veel cijfers.

•

Veilige principes in de medicatieketen, Task Force Medicatieveiligheid, eindredactie Actiz ( maart 2012)

• Handreiking Werkvoorraad geneesmiddelen, Actiz, VGN, GGZ Nederland, 2011 •

Handreiking Medicatiebeleid Gehandicaptenzorg, Vereniging Gehandicap- tenzorg Nederland, 2011

•

Richtlijn overdracht medicatiegegevens in de keten, 2011

•

Kwaliteitskader Gehandicaptenzorg: www.igz.nl

•

Kwaliteitskader Verantwoorde Zorg VVT, 2012: www.igz.nl


inhoud

34

Over Vilans Vilans is het kenniscentrum voor langdurige zorg. We ontwikkelen vernieuwende en praktijkgerichte kennis. En we versnellen de processen die nodig zijn om nieuwe kennis en goede voorbeelden succesvol door te voeren in de praktijk. Dat doen we samen met professionals, bestuurders, cliënten en beleidsmakers. Zo houden we met elkaar niet alleen de langdurende zorg efficiënt, betaalbaar en van goede kwaliteit. Ook verbeteren we zo de kwaliteit van leven van mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben. Wij staan open voor zowel inhoudelijke vragen als vragen over werkvormen of instrumenten. Neem contact op met de Vilans Infolijn, [email protected] of kijk op www.vilans.nl. Blijf op de hoogte via de digitale nieuwsbrief: http:// www.vilans.nl/nieuwsbrief.

Op zoek naar gastdocenten? Binnen Vilans werken we al jaren op dit thema. We hebben vele organisaties begeleid bij het onderwerp medicatieveiligheid en we verzorgen regelmatig conferenties en workshops voor verschillende doelgroepen op dit thema. We kunnen u als docent ondersteunen door: - het geven van een gastles - het geven van een workshop - het organiseren van een minisymposium Nodig eens een verzorgende of begeleider (een oud-leerling) uit van een zorgorganisatie, die werkt aan medicatieveiligheid.

Colofon Tekst: Vilans, V&VN Eindredactie: Leene Communicatie Grafische vormgeving: Taluut Utrecht Met dank aan: ROC docenten Zorg & Welzijn Judith Veltman en Pauline Amsing en Theo Verkleij, ROC Midden Nederland

inhoud

Medicatieveiligheid. Kennisbundel voor docenten Zorg & Welzijn. 2 Leeswijzer 4 De actualiteit 20 Aan de slag met medicatieveiligheid

Recommend Documents