mediataak : JALTA en POTSDAM

mediataak : JALTA en POTSDAM I Pieter Roels I

1. Inleiding

since 1945. A History of international relations

geen bronnenboeken geraadpleegd, omdat ik veronderstelde dat ik in de literatuur een breder aanbod zou krijgen. Zowiezo is er bij samenvattende bronnenboeken een selectie gebeurd, op basis van een zekere invalshoek. In eerste instantie raadpleegde ik de online catalogi van verschillende bibliotheken. Ondermeer de universitaire Aleph en Libis-databanken en de Winob-site (Westvlaamse Openbare Bibliotheken). Bij het raadplegen van de catalogus van de Gentse bibliotheken stootte ik op een verzamelwerk van de briefwisseling tussen de geallieerde leiders: S.n., De tweede wereldoorlog in brieven. Correspondentie tussen de Voorzitter van de Raad van Ministers van de U.S.S.R en de Presidenten van de V.S.A. en de premiers van GB gedurende de Tweede Wereldoorlog van 1941-1945, Pegasus, Amsterdam, 1959, 718 p. Aangezien dit een integrale letterlijke vertaling betrof van de schriftelijke correspondentie tussen Roosevelt, Churchill en Stalin, was er geen sprake van een invalshoek of selectie. Op basis van deze criteria koos ik voor dit boek. Vervolgens bakende ik de periode af, waarbinnen ik op zoek ging naar een geschikt fragment. Dit deed ik met behulp van McWilliams’ overzichtswerk van de naoorlogse politieke geschiedenis2. Bij het doornemen van de literatuur vernam ik dat er sprake was van verschuiving van een ‘Jalta’ naar een ‘Riga-axioma’. Hierbij werd een verschuiving in de relaties tussen de geallieerden bedoeld. Ik zocht vervolgens breuken in de relaties tussen USSR en GB/USA tussen februari en juni, en vond hiervan een weerslag in onderstaande fragmenten.

2001, 618 p.

Toen ik begon aan de taak, had ik

De drie media die ik heb geselecteerd, situeren zich op verschillende domeinen. Als eerste heb ik twee stilstaande beelden gekozen: de officiële foto’s van de vredesconferenties van Jalta en Potsdam. De commentaar die hierbij kan gegeven worden is de voor de hand liggende keuze. Het is inderdaad zo dat deze foto’s – of enkel deze van Jalta – bekend zijn bij het bredere publiek. Ik kon ook een cartoon selecteren. Hierbij verwijs ik naar de toets bij IP II. De cartoons die ik daar heb geselecteerd, kon ik eveneens hier opnemen. Toch heb ik voorrang verleend aan beide foto’s. Hiervoor verwijs ik naar de argumentatie bij het gebruik in de klas. Het tweede medium is geschreven bronmateriaal. Het bestaat uit twee fragmenten: een brief van Churchill aan Stalin en diens antwoord. Tenslotte koos ik voor twee fragmenten uit de reeks People’s Century met betrekking tot deze historische gebeurtenis “Ontmoeting aan de Elbe”.

2. Zoekstrategie en keuze Als eerste medium heb ik de officiële foto’s van de conferenties van Jalta en Potsdam geselecteerd. De afbeelding van Jalta, vond ik in de Winkler Prins encyclopedie, de foto van Potsdam in een recente biografie over Stalin1. Bij de selectie van de brieffragmenten heb ik bewust –––––– 1

2

Montefiore Simon Sebag, Stalin. Het hof van de

rode tsaar, Manteau/Spectrum, 2003, 725 p.

McWilliams Wayne, Piotrowski Harry, The world (Fith edition), Lynne Rienner Publishers, London,

70 Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007

mezelf voorgenomen om beeldmateriaal te integreren. Aanvankelijk had ik de documentaire “W.O.II in kleur” bekeken. Hierin kwam beeldmateriaal van de conferentie van Potsdam voor. Het was echter niet bruikbaar, want de serie werd belicht vanuit Amerikaanse zijde en bijgevolg kwam Potsdam enkel aan bod in functie van de oorlog tegen Japan. Pas hierna besefte ik dat ik de eigenlijke conferenties moest loslaten en het onderwerp ‘breder’ moest interpreteren. Aangezien in deze periode de breuk ontstond tussen de geallieerden, kan Jalta/ Potsdam worden gezien als het ontstaan van de Koude Oorlog. In de documentaire People’s Century vond ik een aspect van deze invalshoek. Verschillende versies van de historische ‘ontmoeting aan de Elbe’ kwamen er in aan bod. Omdat zowel de Russische als de Amerikaanse visie werd belicht, vond ik dit een geschikt fragment om de Koude Oorlog te vertalen in beeldmateriaal. Op goed geluk trok ik naar de stedelijke Gentse Pedagogische Begeleidingsdienst en was meteen raak. Na het bekijken van de documentaire wist ik dat ik geluk had met het aanwezige beeldmateriaal. Een ontgoocheling was de gekleurdheid van de reportages. De documentaire is niet neutraal, maar brengt een gekleurd, westers, verhaal waarbij soms bewust feiten worden achtergehouden, andere overbelicht worden en zelfs één maal historische onwaarheden worden geponeerd. Gelukkig – of misschien net niet – komt die gekleurdheid zo goed als niet aan bod in de geselecteerde fragmenten. Bovendien heb ik de voice-over niet laten spreken, maar enkel de originele ‘footage’.

Ik kon mij voor deze taak nog op talloze andere media richtten, die elk een ander aspect van Jalta/Potsdam belichten. Zo ben ik vertrokken vanuit de Europese geschiedenis. Daarnaast kon ik de oorlog in Japan in ‘beeld’ hebben gebracht; de strijd van de Amerikanen. Ik heb eveneens de keuze gemaakt om op macroniveau de media te selecteren: brieven uit de hoogste kringen, de ontmoeting van de legers, officiële foto’s van de vredesconferenties. De socio-economische aspecten heb ik buiten beschouwing gelaten. De horror na de bom of de ontdekking van Buchenwald, … Gezien de opdracht moest ik mij echter tot drie media beperken. Een strenge selectie drong zich dus op. Hierna ga ik voor elk van deze drie media dieper in op de inhoud en het gebruik in de klaspraktijk.

3. People’s Century: bewegend (historisch) beeldmateriaal 3.1. Inhoud van het document De geallieerden ontmoeten elkaar aan de Elbe, op 25 april 1945, vroeg in de ochtend maakten het Amerikaanse en het Sovjetrussische leger contact met elkaar. Ik selecteerde in de docureeks People’s Century drie fragmenten uit aflevering twaalf: “Mooie Nieuwe Wereld”. Alle fragmenten samen duren vijf minuten. Het eerste fragment is een verslag uit het Amerikaanse bioscoopjournaal van april 1945. Hoewel de ‘ontmoeting’ in scène is gezet, is de toon van het fragment relatief objectief, omdat ze beide partners als evenwaardig beschouwt en hun samenwerking om Duitsland te verslaan bewierookt. De toon van dit fragment is optimistisch, de vreugde om het nakende einde van de oorlog voert de bovenhand. Het tweede en het derde fragment

dateren van 1947 en zijn respectievelijk van Amerikaanse en Russische makelij. Opnieuw krijgen de leerlingen een fragment uit het Amerikaanse bioscoop journaal te zien, waarin wordt teruggekeken op de ontmoeting aan de Elbe. “Weg is de sfeer van verbondenheid die dag aan de Elbe”: vertelt de voice-over. De schuld hiervan wordt bij de Sovjet-Unie gelegd. Amerika was genoodzaakt om Europa tegen het communisme te beschermen door de Russische agressieve expansiepolitiek. Het is Stalin die besliste om een koude oorlog te starten op politiek, militair en economisch gebied.

droom van een andere wereld, één van vrede.” De Amerikaan antwoordt: “bij ons kan je zoveel dromen als je wil!”; een verwijzing naar ‘the American dream’. Het laatste shot toont een “Nightclub. Dansende Duitse meisjes en drinkende Amerikaanse soldaten vormen het decor onder een groot bord met als opschrift: “For Americans only. Nür Fur Amerikaner”. Vervolgens wordt een Sovjetsoldaat uit de club gegooid en op de stoep in elkaar geslagen.

Aansluitend volgt het derde fragment: een stukje uit een Russische speelfilm. Opnieuw vormt de ontmoeting aan de Elbe het onderwerp. In het fragment zien we de Russische troepen aan de rechteroever van de river opgesteld staan. Qua opstelling kunnen we ze vergelijken met de Fransen op de barricaden in de toneelversie van ‘Les Misérables’ van Victor Hugo. Wanneer aan de overzijde de Amerikaanse troepen aanrukken, zwaait het Sovjetleger uitbundig. Bij het aanrijden van de Amerikaanse vrachtauto’s speelt een ‘populistische’ marsmuziek, wat een verwijzing is naar de volkse – i.t.t. de verheven Sovjet – Amerikaanse cultuur. Op de brug stopt een jeep, een Amerikaanse generaal stapt uit. De muziek wordt onmiddellijk dreigend. De generaal neemt de verrekijker en de kijker krijgt een gebouw, bewaakt door twee Sovjetsoldaten, in het vizier. De norse generaal marcheert kordaat in die richting. Het volgende shot speelt zich af in het hoofdkantoor van het Sovjetleger. De sigaarrokende Amerikaan vertelt in vloeiend Russisch: “De oorlog is voorbij. Tijd voor een nieuwe oorlog. Die tegen het communisme!” Hierop antwoord het hoofd van de Sovjet – nota bene in burgerkledij! - : “Ik

Een eerste voorwaarde voor het gebruik in de klas is natuurlijk een video/dvd-speler. De fragmenten uit People’s Century zou ik in twee delen opsplitsen. Na een stukje herhaling en inleiding op het thema, waar we kort de omstandigheden hebben geschetst rond “de ontmoeting aan de Elbe”, tonen we het eerste fragment. We bespreken kort de sfeer die in dit fragment naar voren wordt geschoven. Spontaan zullen antwoorden als optimisme, broederlijkheid, vreugde, gelijkheid, enz. uit de klasgroep komen. Daarnaast wijs ik erop dat dit fragment geen objectieve weergave van de geschiedenis is. We wijzen op de filmische stijlelementen waardoor men gemakkelijk kan afleiden dat het hele fragment in scène is gezet. De toon van het fragment kan evenwel beschouwd worden als relatief objectief, aangezien de sfeer die wordt getoond, aansloot bij het gevoel geuit door de soldaten. Daarna tonen we het tweede en het derde fragment. Per fragment stellen we vragen naar inhoud, naar ondertoon en objectiviteit. Na het einde van een bondig klassengesprek raken we het er over eens dat dit (a) geen objectieve weergave van de feiten zijn (b) het vreemd is dat op zo’n korte tijd bondgenoten tegenover elkaar komen te staan. Tenslotte wordt dit samengevat in

3.2

Het gebruik in de klaspraktijk

71 Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007

enkele zinnen die we samen met de leerlingen opbouwen. Dit kan als volgt klinken: “Zowel de VS als USSR schiepen een negatief beeld van de ander die niet aansluit bij de werke-

lijkheid. Beiden werpen zich op als de verdediger tegen de agressie van de ander. Op twee jaar tijd was de verhouding tussen beide verzuurd en groeide er een ‘Koude oorlog’”.

<– Een beeld uit het eerste fragment: de Amerikaanse luitenant Robertson en Sovjetluitenant Silvasjko waren één van de eersten die in contact kwamen met elkaar.

<– In het tweede fragment uit een Amerikaanse bioscoopjournaal, met als titel “The division of 1947”, wordt de schuld voor de breuk tussen beiden bij Stalin’s politieke, economische en morele Koude oorlog gelegd. Een bliksemschicht symboliseert dit.

<– De Russische bioscoopfilm uit 1947. Links de oorlogszuchtige Amerikaanse generaal. Onder de Russische bevelhebber.

72 Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007

4. Historische foto’s: stilstaand beeldmateriaal 4.1. Inhoud van het document De conferentie van Jalta is de bekendste samenkomst van geallieerde leiders uit de Tweede Wereldoorlog. De verpersoonlijking van de ‘Grote Drie’ in Roosevelt, Churchill en Stalin, zittend naast elkaar, ligt in het visuele geheugen opgeslagen. De foto van Potsdam is om dezelfde reden, minder bekend. Twee van de drie grote tenoren zijn niet meer aanwezig op de foto. Churchill verloor de verkiezingen op het thuisfront en werd op 25 juli vervangen door kersvers prime minister Atlee. Vice-president Harry S. Truman volgde Roosevelt op na zijn overlijden, eind april 1945.

4.2. Het gebruik in de klaspraktijk De didactische waarde van de officiële foto schuilt in de visuele vormgeving van de ‘Grote Drie’. Dit zijn de gezichten van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ik geloof dat het voor de leerlingen makkelijker wordt om de leerstof te begrijpen en minder abstract te maken, wanneer deze landen een gezicht krijgen. Dit zijn de mensen die rond de tafel zaten in Jalta. Dit zijn de personen die de eindverantwoordelijkheid droegen en die elk een eigen politiek voerden. Hierbij pleit ik zeker en vast niet voor een overaccentuering van personen doorheen de geschiedenis. Ik geloof dat het voor de leerlingen makkelijker om te verwerken is, wanneer dergelijke themata, waar men de politieke beslissingen op hoog niveau aanbrengt, visueel worden voorgesteld. In hetzelfde opzicht zou ik hierbij kaarten van Polen – Curzonlinie en Oder-Neisse grens – en van Duitsland – verdeling in bezettingszones – tonen. Helaas is het aantal media beperkt. Toch ga ik er niet mee akkoord dat foto’s ongeschikt zouden zijn. Ik ga er mee akkoord dat een foto van de conferentie van Jalta of Potsdam ‘an sich’ geen waarde heeft. Dit is echter niet zomaar een foto zonder inhoud. De foto van Jalta draagt een grote symboolwaarde met zich mee en net hierin schuilt haar belang. Geen enkel medium is nuttig als je er niet creatief mee omspringt.

ke violen gelijk. Aan het eind van WOII is wel duidelijk wie de lijnen voor die politiek uitstippelt. Kersvers Prime Minister Atlee kijkt als kleine broer op naar ‘grote broer’ Harry. Truman zit zelfverzekerd, met een tikkeltje zelfingenomenheid in zijn zetel. Hij bulkt van het zelfvertrouwen. Amerika kwam immers, in tegenstelling de anderen, versterkt uit de oorlog. De Amerikaanse economie had zich verdubbeld, drie vierde van de goudvoorraad was in Amerikaanse handen. Met de hulp van Duitse wetenschappers was Truman niet alleen de leider van het economisch en politiek sterkste land, met de komst van de atoombom beschikte hij over een wapen met een ongekend vernietigende kracht. De steun die Amerika aan USSR voor de oorlog tegen Japan gevraagd had op Jalta, had Truman niet meer nodig. Dit straalde hij ook uit. Stalin vertrouwde de leiders van de kapitalistische landen niet meer. Hij wist dat Truman over een wapen beschikte én dat hij die technologie niet wilde delen. Ook dit is niet zomaar een foto! Het omvat bondig én visueel de verhoudingen tussen de drie landen. Dit kan op een eenvoudige manier gebruikt worden in klas en is een ideaal middel, mijns inziens, om tot ontstoffing te komen.

5. Brieffragmenten: geschreven bronnenmateriaal. 5.1. Inhoud van het document In de maanden die tussen Jalta en Potsdam liggen, gaat het vertrouwen tussen Stalin en de andere geallieerde leiders verloren. Het wantrouwen en onbegrip groeit. Hiervan kan men sporen terugvinden in de brieven die de geallieerde leiders toen naar elkaar schreven. Ik koos twee brieffragmenten uit met betrekking tot de organisatie van het naoorlogse Polen. Het betreft een brief van Churchill aan Stalin en diens antwoord daarop. De discussie gaat over de weigering van Stalin om de terugkeer van de vooroorlogse Poolse regering toe te staan en dit omdat ze anti-Russisch is. Op Jalta vonden de geallieerden een compromis: er zouden vrije verkiezingen worden georganiseerd. De vrees groeide dat Stalin de verkiezingen zou beïnvloeden, een vermoeden dat trouwens niet onterecht bleek.

De officiële foto van Potsdam draagt in mindere mate een symboolwaarde, omdat twee van de drie bekende gezichten ondertussen van het toneel is verdwenen. Persoonlijk hecht ik meer didactische waarde aan deze foto. Deze foto vat op een treffende wijze de verhoudingen tussen de drie landen, begin augustus 1945, samen. Na het Atlantisch Charter stemden Groot-Brittannië en VSA hun politie73 Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007

Fragment uit de brief van Churchill aan Stalin van 29 april 1945 Het feit dat u kunt geloven dat wij voorstander zouden zijn van een Poolse regering die de Sovjet-Unie vijandig is gezind heeft ons allen geschokt. Onze politiek beoogt het tegenovergestelde. […] geen mens zal van mening zijn dat deze oorlog op een gelukkige wijze zal zijn beëindigd als er niet in alle opzichten rechtvaardigheid wordt betracht ten aanzien van de soevereiniteit, onafhankelijkheid en vrijheid van Polen, op basis van vriendschap met Rusland. Daarover waren wij het eens geworden in Jalta.[…] Maar wij zouden evenmin een Poolse regering kunnen erkennen die strijdig is met de bepalingen in onze gemeenschappelijke verklaring te Jalta, dat wil zeggen een regering die geen respect toont voor de rechten van het individu conform de daarover in het westen bestaande opvattingen. […] Wij zijn het er volledig over eens dat de verplichting die wij zijn aangegaan jegens Polen voor ons een zaak van eer en geweten is: er moet een soeverein, onafhankelijk en vrij Polen komen met een regering die in alle opzichten representatief is voor alle democratische elementen. […] Het is niet erg bemoedigend om een toekomst tegemoet te zien waarin u en de landen die u beheerst, evenals de communistische partijen in veel andere landen, zich aan de ene kant zouden bevinden, en diegenen die dicht bij de Engelstalige landen en hun bondgenoten aan de andere kant. Het is duidelijk dat hun twisten de wereld zouden verscheuren en dat wij – de verantwoordelijken aan beide zijden – ons in de ogen van de geschiedenis zouden blameren. Het zou alleen al een ramp zijn als wij een periode van argwaan, wederzijdse beschuldigingen en tegengestelde politiek zouden ingaan. Brief van Stalin aan Churchill (5 mei 1945) Ik moet zeggen dat de argumenten die u aanvoert om uw standpunt te onderbouwen mij niet overtuigen. […] Wat betreft Polen, zijn positie als buurland van de USSR houdt in dat de toekomstige regering van Polen vriendschappelijke betrekkingen moet onderhouden met de USSR, dat is in het belang van alle vrije volkeren. […] Wij kunnen er geen vrede mee hebben dat er in de toekomstige Poolse regering lieden zitting nemen die volgens uw eigen woorden ‘de Sovjet-Unie niet geheel en al vijandig gezind zijn’, of omgekeerd dat alleen diegenen worden uitgesloten die naar uw mening ‘wezenlijk vijandig staan ten opzichte van Rusland’. Geen van beide criteria bevredigt ons. Wij staan erop den zullen erop blijven staan dat slechts diegenen uitgenodigd mogen worden om deel te nemen aan de beraadslagingen over de vorming van een toekomstige Poolse regering die het tastbare bewijs hebben geleverd van hun vriendschappelijke gezindheid ten opzichte van de USSR en die bereid zijn eerlijk en serieus samen te werken met de Sovjet-staat. […] Uit uw bericht blijkt dat u de voorlopige Poolse regering niet wenst te aanvaarden als basis voor de toekomstige regering van nationale eenheid, en dat u haar de plaats weigert waarop zij recht heeft. In alle eerlijkheid kan ik u zeggen dat uw houding elke overeenstemming tussen ons over de Poolse kwestie onmogelijk maakt.

5.1. Het gebruik in de klaspraktijk Dergelijke tekstfragmenten zijn een uitgelezen kans om een kort groepswerk in te lassen. Aan de hand van enkele voorbereide vragen nemen de leerlingen (per twee) actief aan het denkproces deel. Na het oplossen van de vragen moeten

de leerlingen de twistpunten tussen Churchill en Stalin in de tekst kunnen terugvinden. Daarnaast kunnen ze een voorspelling wagen over de afloop van discussie. Een voorbeeld van een aantal vragen hieronder:

Bron 1: • Wat hadden de geallieerden beslist m.b.t. Polen volgens Churchill (in eigen woorden)? • Wat bedoelt Churchill met “conform de daarover in het Westen bestaande opvattingen” • Wat wil hij Stalin eigenlijk duidelijk maken? • Waarvoor is Churchill dus bevreesd? Bron 2: • Wie mag volgens Stalin deelnemen? • Welke overtuiging zullen de kandidaten hebben? • Welke houding neemt Stalin aan in deze brief? Waaruit leid je dit af? • Wat zal met Polen gebeuren denk je? De vragen kunnen besproken worden.

klassikaal

6. Besluit

Deze drie media zijn slechts een fractie van alle media die kunnen aangewend worden. Elk van de drie geselecteerde media heeft echter kwaliteiten op een verschillend vlak. Het gebruik van de conferentiële foto’s zorgen voor een visuele ondersteuning, naast de inhoud die ze in zich dragen. Het groepswerk met de brieffragmenten moedigt een actieve kritische houding bij de leerlingen aan. Het oplossen van de vragen, vereist van de leerlingen de vaardigheid om tussen de regels te lezen. Wat wordt hier in feite bedoeld? Een duidelijke oefening in historische kritiek is het gebruik van de drie videofragmenten uit People’s Century. Veel te vaak worden media als absoluut en per definitie als objectief bestempeld. De ontnuchtering hier is verhelderend voor het begrijpen van de problematiek ‘Koude Oorlog’. Deze media maken het mogelijk om een les, rond het begin van de Koude Oorlog, samen te stellen die afbreuk doet aan de reputatie van geschiedenis als blokvak. E-mail: [email protected]

74 Hermes | Jaargang 11 | nr. 41 | maart 2007