Mededingsrecht voor decentrale overheden
Mr. Anna Gerbrandy Prof. dr. Bart Hessel met voorstudies van mr. Natalie Kolthof en mr. Wouter Algera
KLUWER Deventer - 2004
^
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 VERANTWOORDING VAN DIT BOEK ENACHTERGRONDINFORMATIE 1.1 1.2 1.3 1.4
1.5
1.6
1.7
Mededingingsrecht is van belang voor decentrale overheden Waarom is er mededingingsrecht? De gelaagde opbouw van het mededingingsrecht Rechtstreekse werking de verdragsartikelen de verordeningen voorrang Welke instanties speien een rol? de Europese Commissie de Raad van Ministers en het Europees Parlement het Hof van Justitie van de EG (inclusief Gerecht van eerste aanleg) de NMa de minister van Economische Zaken de bestuursrechter: rechtbank Rotterdam en CBb de nationale civiele rechter andere nationale instanties Wat is het toepasselijke EG-recht? artikelen 81 en 82 EG artikelen86, lid 1 EG, 31 E G e n 3 g e n l O E G artikel 86, lid 2 EG verordeningen en richtlijnen van de Commissie en de Raad beschikkingen van de Commissie rechtspraak van Hof en Gerecht modernisering van het EG-mededingingsrecht eiteren en vernummering van verdragsartikelen Wat is het toepasselijke Nederlandse recht? de Mededingingswet de Algemene wet bestuursrecht besluiten van de NMa en rechtspraak rechtbank Rotterdam en CBb
1 1 2 4 5 5 5 6 6 6 7 7 8 8 8 8 9 9 9 9s 10 10 10 10 11 11 11 11 12 12
Inhoudsopgave
XII
1.8
1.8.1
1.8.2
1.9
1.10
vonnissen en arresten van de civiele rechter andere documenten Waar kan het mededingingsrecht gevonden worden? Europees recht Publicatieblad rechtspraak mededingingsverslagen en andere documenten van de Commissie literatuur internet Nederlands recht Staatscourant rechtspraak besluiten en andere documenten van de NMa literatuur internet Hoe is dit boek opgebouwd? De relevantie van het mededingingsrecht voor decentrale overheden in vogelvlucht
12 12 12 12 12 13 13 13 13 14 15 15 15 16 16 17 17 19
Hoofdstuk 2 DE AFBAKENING VAN DE VERSCHILLENDE ROLLEN VAN DE OVERHEID
29
2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3
Inleiding Verschillende rollen leiden tot verschillende normen Bepaalde terreinen vallen buiten het mededingingsrecht Opzet van dit hoofdstuk
29 29 30 30
A.
WANNEERTREEDT DE OVERHEID OP ALS ONDERNEMING? 31
2.2
Het begrip 'onderneming' a. economische activiteit b. functionele benadering c. splitsing d. toerekening Invulling van het begrip 'economische activiteit' door het Hof van Justitie a. betaling en financiele risico's b. concurrentie c. uitoefening ook door private ondernemingen d. winstoogmerk of vergoeding is niet noodzakelijk e. economisch gedrag niet beperkt tot de sector economie ambulancevervoer cultuur en publieke omroep
2.3
31 32 35 36 36 37 37 38 39 40 41 41 41
Inhoudsopgave
2.4 2.5 2.5.1
2.5.2
2.5.3
2.6 B.
2.7 2.7.1
2.7.2
2.7.3 2.8
XIII
sociale sfeer Inkopen door de overheid: ondernemingsactiviteit? Invulling bij toepassing van de Mededingingswet Economische activiteiten van de decentrale overheid a. activiteiten rond de exploitatie van grond uitgifte van de grond uitgifte in erfpacht en clausules verplichte architectenkeuze b. onderwijs c. bedrijfsafval Overheidsondernemingen a. gemeentelijke havenbedrijven b. nutsbedrijven c. enkele andere voorbeelden d. publiekrechtelijke instellingen in de zin van het aanbestedingsrecht e. door decentrale overheden opgerichte organisaties Activiteiten op de grens van de markt: gezondheidszorg en sociale woningbouw a. gezondheidszorg medisch specialisten en ziekenhuizen ziekenfondsen zorgkantoren richtsnoeren voor de zorgsector b. woningbouwverenigingen Samenvatting van economische activiteiten (lijstje)
53 53 53 54 54 54 54 56
WANNEER TREEDT DE OVERHEID NIET OP ALS ONDERNEMING?
57
Twee uitzonderingen in de jurisprudentie van het Hof van Justitie Overheidsprerogatieven a. concessieverlening b. toezicht en inspectie c. private ondernemingen als overheid d. regelgevende organen met afgevaardigden van bedrijfsleven en overheid: economisch of niet? Functies van uitsluitend sociale aard a. de aard en het doel van het stelsel b. de regeis waaraan het orgaan is onderworpen c. de aanwezigheid van concurrentie Collectieve arbeidsovereenkomsten Invulling van de uitzonderingen bij toepassing van de Mededingingswet
42 42 42 43 43 43 45 46 47 49 51 51 51 51 52 52
57 58 59 60 61 62 64 67 67 67 70 72
XIV
2.8.1
2.8.2 2.9 2.10 2.11 C.
2.12 2.12.1 2.12.2 2.12.3
Inhoudsopgave
Overheidsprerogatieven a. betekent optreden als bestuursorgaan ook overheidsprerogatief? b. uitoefenen van overheidsprerogatief door privaatrechtelijke rechtspersonen c. specifieke erfpachtclausules d. bestemmingsplannen e. scholen f. huisvuil g. subsidieverlening h. vergunningverlening i. beleidskeuzes j. advisering door Progammaraad k. toezicht 1. openbare ruimte m. verplichte aansluiting op meldinstallatie van de brandweer n. CBR o. politieke partijen p. convenanten Functies van uitsluitend sociale aard Mogelijk bredere toepassing van het criterium 'activiteiten van uitsluitend sociale aard'? Samenvatting van overheidsprerogatieven (lijstje) Samenvatting van functies van uitsluitend sociale aard (lijstje) DE OVERHEID ALS OVERHEID EN HET MEDEDINGINGSRECHT
72 72 73 73 77 78 78 78 79 79 79 80 80 80 81 81 81 82 82 83 84
84
Overheidshandelen dat de mededinging kan beinvloeden Het EG-Verdrag bevat vele regeis voor de overheid Wanneer gelden de mededingingsregels voor de overheid? Toepassing van deze regeis in relatie tot de uitzonderingen
84 85 86
op het ondernemingsbegrip
87
D.
HOENUVERDER?
88
2.13
Conclusies en verwijzingen
88
Hoofdstuk 3
DE OVERHEID ALS ONDERNEMING
91
3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3
91 91 92 92
Inleiding Wanneer handelt de decentrale overheid als onderneming? Opzet van dit hoofdstuk Ontwikkelingen in de regelgeving
Inhoudsopgave
a. b.
A. 3.2 3.2.1
3.2.1.1
3.2.1.2 3.2.1.3 3.2.1.4
3.2.1.5 3.2.1.6 3.2.2 3.2.2.1
3.2.2.2 3.2.2.3 3.2.2.4
3.2.2.5 3.2.3 3.2.4
XV
veranderingen van de Europese regelgeving veranderingen van de Mededingingswet kabinetsstandpunt evaluatie Mededingingswet wijziging in verband met de implementatie van Verordening 1/2003 alsnog invoering van de ZBO-status
HET VERBOD OP MEDEDINGINGSBEPERKENDE AFSPRAKEN (KARTELVERBOD) Het Europees recht Het verbod van artikel 81, lid 1 EG a. tekst van artikel 81, lid 1 EG b. een economische benadering Overeenkomsten tussen ondernemingen a. horizontale overeenkomsten b. verticale overeenkomsten c. complexe karteis Onderling afgestemd feitelijk gedrag Besluiten van ondernemersverenigingen Beperken, vervalsen en verhinderen van de mededinging a. wat betekent beperken, vervalsen of verhinderen? ruimte voorrule ofreason? b. doel ofeffect de mededinging te beperken c. afbakening van de relevante markt relevante productmarkt relevante geografische markt Merkbaarheid en de 'de minimis'-bekendmaking van de Commissie Potentiele ongunstige beinvloeding van de tussenstaatse handel De uitzonderingen van artikel 81, lid 3 EG Vereisten voor toepassing van artikel 81, lid 3 EG a. de vier voorwaarden b. strikte interpretatie of niet strikte interpretatie, dat is de vraag: niet-economische belangen Groepsvrijstellingen De traditionele individuele ontheffing Het nieuwe regime van Verordening 1/2003: zelf toetsen — de belangrijkste veranderingen door Verordening 1/2003 Implementatie in de Mededingingswet Uitzondering voor ondernemingen belast met diensten van algemeen economisch belang Andere uitzonderingen a. dwang door de overheid: Ladbroke-doctrine
93 93 94 95 95
96 96 96 96 97 97 97 99 100 100 101 102 102 103 103 105 105 105 106 107 109 110 110 111 112 113 114 116 117 117 117 118
XVI
3.3 3.3.1 3.3.1.1 3.3.2 3.3.2.1 3.3.2.2 3.3.2.3 3.3.2.4
3.3.2.5 3.3.2.6 3.3.2.7
3.4 3.5 3.5.1
3.5.2
Inhoudsopgave
b. geen ruimte voor mededinging De Mededingingswet Het verbod van artikel 6, lid 1 Mw De begrippen onderneming, overeenkomst, etc. Uitzonderingen op artikel 6 Mw Merkbaarheid en'de minimis' Doorwerking van EG-vrijStellingen en -ontheffingen in de Nederlandse situatie Nationale groepsvrijStellingen Individuele ontheffing a. huidige stand van zaken b. het Europese en het nationale systeem lopen uiteen verandering op komst Nevenrestricties Diensten van algemeen economisch belang Polder-uitzondering, Ladbroke-situaties en geen ruimte voor mededinging a. dwang, goedkeuring of toezicht b. geen ruimte voor mededinging Samenvatting van het kartelverbod en de uitzonderingen De toepassing van het kartelverbod en de uitzonderingen op decentrale overheden Toepassing van het Europees recht a. vaststellen productiequota en tarieven door beroepsgroep b. verpachte aansluiting pensioenfonds c. gemeentelijke adviescommissies en het begrip mededingingsregeling d. netwerk van overeenkomsten, cumulatief effect e. toepassing rule of reason; afwijkende benadering f. ontheffing en afweging niet-economische doelen g. overgang van artikel 81 naar artikel 82 EG Toepassing van de Mededingingswet a. architectenlijsten b. marktverdelingsafspraken russen notarissen c. exclusief recht op leveren van benzine d. beleid met betrekking tot bedrijfsafval e. zelfregulering bij batterijen en milieubeleid f. woningbouwverenigingen g. zand-en grintwinning en provinciale dwang
B. HET VERBOD OP MISBRUIK VAN ECONOMISCHE MACHTSPOSITIE 3.6
Het Europees recht 3.6.1 Het verbod van artikel 82 EG
119 119 119 120 120 120 121 122 122 122 123 124 124 124 124 126 127 128 128 129 130 132 132 133 136 137 138 139 140 142 143 144 148 151
157 157 158
Inhoudsopgave
XVII
3.6.1.1 Onderneming 3.6.1.2 Machtspositie a. afbakening relevante markt b. de positie van de onderneming op die markt c. wettelijk monopolie en exclusief recht vormen een machtspositie d. collectieve machtspositie e. essentiele faciliteiten 3.6.1.3 Gemeenschappelijke markt of een wezenlijk deel daarvan 3.6.1.4 Misbruik a. uitbuiting b. uitsluiting c. kruissubsidie 3.6.1.5 Potentiale ongunstige be'invloeding van de tussenstaatse handel 3.6.2 Uitzonderingen op artikel 82 EG 3.6.2.1 Diensten van algemeen economisch belang 3.6.2.2 Een andere uitzondering: Ladbroke-doctrine 3.7 De Mededingingswet 3.7.1 Het verbod van artikel 24 Mw 3.7.1.1 Economische machtspositie en misbruik a. de Achilleshielmethode van de NMa 3.7.2 Uitzonderingen op artikel 24 Mw 3.7.2.1 Diensten van algemeen economisch belang 3.7.2.2 Een andere uitzondering: Ladbroke-doctrine 3.8 De toepassing van het misbruikverbod op decentrale overheden 3.8.1 De toepassing van artikel 82 EG door de Commissie en het Hof a. haven Genua is relevant deel gemeenschappelijke markt b. cumulatie leidt tot machtspositie (en misbruik) c. het exclusief houden van een activiteit d. binding van afnemers 3.8.2 Toepassing van de Mededingingswet a. klachten falen als overheid geen onderneming is b. architectenkeuze en vermeend misbruik c. te läge prijzen door gemeentelijke muziekscholen d. te hoge prijzen door Rotterdamse haven e. gratis internet op scholen
158 159 159 162
166 166 166 167 167 167 167 168 169 169 169 169 169 170 171 174 175 176 176 178 179 183 185
C
CONCENTRATIETOEZICHT
188
3.9 3.9.1
Toezicht op concentraties Regelgeving op Europees en nationaal niveau a. waarom toezicht? b. wanneer is er sprake van concentratie? c. wanneer wordt een concentratie verboden? d. deConcentratiecontroleverordening
188 188 189 189 190 191
162 163 163 163 164 165 165 166
XVIII
Inhoudsopgave
e. toezicht op concentraties in de Mededingingswet f. redenen van algemeen belang Voorbeelden van concentraties waarbij (decentrale) overheden betrokken zijn a. energiemaatschappijen en waterbedrijven b. concentraties in de vervoersector c. afvalverwerking d. concentraties waarbij andere overheidsondernemingen betrokken zijn e. woningbouwverenigingen f. fusie tussen hogescholen
192 192
D.
AANVULLENDE ONDERWERPEN
204
3.10 3.11
Gelijktijdige toepasselijkheid van EG-recht en Mededingingswet Gevolgen van overtreding van de mededingingsregels a. nietigheid b. schadevergoeding c. boete d. andere sancties Boekhoudkundige verplichtingen voor bepaalde ondernemingen
204 207 207 207 208 209 210
3.9.2
3.12
193 193 196 197 200 201 204
Hoofdstuk 4 DE OVERHEID ALS OVERHEID
211
4.1 4.1.1 4.1.2. 4.1.3 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.2.1
211 211 212 213 213 213 214 214 214 215 216
Inleiding Wanneer valt overheidshandelen onder het mededingingsrecht? Hoewel Europees recht, toch relevant voor decentrale overheden Opzet van dit hoofdstuk Het Europees recht Inleiding Denieuwenorm Ontstaan en basis a. de nieuwe norm is relatief oud b. basis in Verdrag en jurisprudentie 4.2.2.2 Voorwaarden voor toepassing van de nieuwe norm onderliggende verboden mededingingsregeling vereist overheidsbemoeienis met de mededingingsregeling exceptie? 4.2.2.3. Toepassing door het Hof- twee luiken jurisprudentie a. eerste luik: stimuleren of versterken van mededingingsbeperkende afspraken algemeen verbindendverklaring van een tariefafspraak
216 217 217 217 218 218
Inhoudsopgave
4.2.2.4
4.2.3 4.2.3.1
4.2.3.2
4.2.3.3
4.2.3.4
4.2.4
pensioenfondsen en algemeen verbindendverklaring: ruimte voor andere belangen? b. tweede luik: overdracht van overheidsbevoegdheden aan marktdeelnemers commissies voor tarieven voor goederenvervoer overdracht van tariefregeling aan een beroepsorganisatie adviescommissies gemeentelijke vestigingsvergunningen De Europese nieuwe norm in Nederland a. toepassing door de NMa? de NMa past de nieuwe norm zelf niet toe de NMa waarschuwt wel voor de nieuwe norm een verandering op komst? b. toepassing door de nationale rechter Regeis voor openbare bedrijven en bedrijven met exclusieve ofbijzondere rechten Wat Staat er in artikel 86, lid 1 EG? a. de tekst van artikel 86, lid 1 EG b. plaats en achtergrond c. toelichting bij enkele begrippen openbare bedrijven uitsluitende en bijzondere rechten maatregelen Voorwaarden voor de toepassing van artikel 86, lid 1 EG het verbod de uitzondering Toepassing door het Hof van Justitie a. het begin: een exclusief recht dat onontkoombaar tot misbruik leidt b. ontwikkeling: een samenloop van exclusieve rechten kan tot misbruik leiden c. een postbezorgingsmonopolie: exclusief recht niet geoorloofd, tenzij...? d. weer terug naar exclusief recht geoorloofd, tenzij....? e. recentere voorbeelden beheer van aanvullende pensioenfondsen afvalverwerkingsrechten ambulancevervoer Artikel 86, lid 1 EG in Nederland a. toepassing door de NMa? ook hier een verandering op komst? b. toepassing door de nationale rechter Regeis over monopolies van commerciele aard
XIX
218 219 221 221 222 223 224 224 226 226 229 230 230 230 230 231 231 231 233 235 233 234 234 235 237 237 238 239 239 239 241 242 243 243 243 243
XX
Inhoudsopgave
4.2.5 4.3 4.3.1
Ladbroke-doctrine en schending EG-regels door de overheid Het Nederlands recht De Mededingingswet bevat geen regeis voor de overheid geen pendant van de nieuwe norm geen pendant van artikel 86, lid 1 EG 4.3.2 Ontwikkelingen rond Markt en Overheid 4.3.2.1 De Aanwijzingen 4.3.2.2 Het ingetrokken voorstel Wet Markt en Overheid en andere plannen toekomst op dit moment onzeker 4.3.3 De Transparantierichtlijn a. inhoud b. begrippen c. drempel en uitzonderingen d. verplichtingen e. relevantie voor decentrale overheden 4.3.4 Algemene wet bestuursrecht en Wet openbaarheid van bestuur Algemene wet bestuursrecht Wet openbaarheid van bestuur 4.4 Overheid en mededingingsbeleid: rollen die niet door het mededingingsrecht worden beheerst a. de decentrale overheid als stimulator van de mededinging b. de overheid als hoedster van het consumentenbelang: het indienen van een klacht c. de decentrale overheid die de mededinging negatief beinvloedt d. fraude, vriendjespolitiek en decentraal integriteitsbeleid e. de overheid als afhemer of inkoper van goederen en diensten 4.5 Enkele relevante begrippen
244 246 246 247 247 247 248 249 249 250 250 251 252 252 253 253 253 255 254 255 256 257 260 260 262
Hoofdstuk 5 DIENSTEN VAN ALGEMEEN ECONOMISCH BELANG
265
5.1 5.1.1 5.1.2
265 265
5.2 5.2.1
Inleiding Opzet van dit hoofdstuk Relevant voor decentrale overheden als onderneming en als overheid Diensten van algemeen economisch belang Definitieproblemen a. waarom is een definitie lastig? enige ruimte voor decentrale overheden b. de essentie
266 267 267 267 268 268
Inhoudsopgave
5.2.2
5.2.3 5.3 5.3.1
5.3.2
5.3.3
5.3.4
door de decentrale overheden in acht te nemen punten c. tijdsgebondenheid van het begrip d.v.a.e.b. d. wat betekent 'economisch' in deze context? De plaats van diensten van algemeen economisch belang in het EG-Verdrag a. spanning tussen d.v.a.e.b. en mededingingsregels b. artikel 16 EG c. liberalisering en diensten van algemeen economisch belang Voorbeelden van diensten van algemeen economisch belang (lijstje) Het Europees recht Artikel 86, lid 2 EG: een uitzondering voor vele verboden a. tekst van artikel 86, lid 2 EG b. uitzondering voor ondernemingen c. ook uitzondering voor overheden Bestanddelen van de bepaling een stap van exclusief recht naar d.v.a.e.b. expliciete belasting fiscaal monopolie weinig relevant Voorwaarden voor toepassing a. proportionaliteit b. belang van de Gemeenschap Toepassing door het Hof van Justitie a. universele dienstverplichting als rechtvaardiging van een exclusief recht en misbruik van machtspositie postbezorgingsmonopolie in Luik postbezorging in Duitsland, enkele jaren later Nederlandse elektriciteit: de gemeente als afnemer van elektriciteit en het exclusieve invoerrecht van SEP universele dienstverplichtingen van pensioenfondsen ambulancevervoer b. universele dienstverplichting, maar geen rechtvaardiging van een exclusief recht en misbruik van machtspositie een exclusief recht tot arbeidsbemiddeling exclusieve vliegroutes telecommunicatie c. andere rechtvaardigingen van een exclusief recht: sociale politiek, cultuur, milieu afvalverwerkingsrechten d. artikel 86, lid 2 als rechtvaardiging bij het kartelverbod e. artikel 86, lid 2 als rechtvaardiging bij de nieuwe norm
XXI
269 269 269 270 270 271 271 272 273 273 274 274 274 275 275 276 277 277 277 279 279 279 280 281
282 285 287 288 288 290 290 290 291 293 294
XXII
Inhoudsopgave
f.
5.3.5
5.4 5.4.1 5.4.2
5.4.3
5.4.4 5.4.5 5.5
artikel 86, lid 2 als rechtvaardiging van monopolies van commerciele aard g. artikel 86, lid 2 bij staatssteun de traditionele staatssteunbenadering de compensatiebenadering h. andere mogelijkheden: niet-mededingingsrechtelijke verdragsbepalingen en secundair recht Toepassing van artikel 86, lid 2 EG in Nederland a. toepassing door de NMa b. toepassing door de nationale rechter De Mededingingswet De Mededingingswet sluit aan op het EG-recht, maar wijkt ook af Uitzondering voor mededingingsbeperkende afspraken a. artikel 11 Mw b. toepassing door de NMa woningbouwverenigingen huisartsen Orde van Advocaten c. toepassing door de civiele rechter KNVB Uitzondering voor misbruik van economische machtspositie a. artikel 25 Mw b. toepassing door de NMa publieke omroeporganisaties c. toepassing door de civiele rechter? Aanwijzingsbevoegdheid minister Concentraties en diensten van algemeen economisch belang Verplichtingen voor ondernemingen belast met een d.v.a.e.b.
294 294 295 296 297 297 298 298 299 299 300 300 300 300 301 302 302 302 303 303 303 304 306 307 307 307
Hoofdstuk 6 PROCEDURES EN RECHTSBESCHERMING
309
6.1 6.1.1 6.1.2
309 3 09 310 310 310 310 310 310
Inleiding Overzicht van procedures en rechtsbescherming Betrokken instanties op Europees niveau op Nederlands niveau 6.2 Procedures bij de Commissie en rechtsbescherming daartegen 6.2.1 Procedures bij de Commissie a. normatief kader 6.2.1.1 Voor de decentrale overheid als onderneming op de gemeenschappelijke markt a. mededingingsregelingen aanmelden voor ontheffing tot 1 mei 2004 bij groepsvrij Stelling en andere
311 311 311 312
Inhoudsopgave
6.2.1.2
6.2.1.3 6.2.2
6.3 6.3.1 6.3.1.1
6.3.1.2
6.3.1.3.
uitzonderingen niet aanmelden formele procedure en comfort letter mogelijke uitkomsten na aanmelding mogelijke beschikkingen onder Verordening 1/2003 informele zienswijzen b. misbruik van machtspositie c. concentratietoezicht Klachten en (eigen) onderzoek Commissie a. klacht indienen bij de Commissie b. (eigen) onderzoek door de Commissie informatiefase formele procedure Voor de decentrale overheid als overheid op Europees niveau a. inbreukprocedure: onderzoek naar overtredingen door de overheid als overheid Rechtsbescherming a. beroep tegen een beschikking van de Commissie en tegen het nalaten een beschikking te nemen b. hoger beroep bij het Hof van Justitie c. inbreukprocedure bij het Hof van Justitie Nationale procedures bij de NMa en rechtsbescherming daartegen Procedures bij de NMa a. normatief kader Voor de decentrale overheid als onderneming op de Nederlandse markt a. mededingingsbeperkende afspraken wel of niet aanmelden? ontheffingsaanvraag mogelijke uitkomsten b. misbruik van machtspositie c. concentratietoezicht meldingsfase vergunningsfase verzoek aan minister van EZ Klachten en (eigen) onderzoek NMa a. klacht indienen bij de NMa klager niet-belanghebbende klager belanghebbende b. toezicht en onderzoek door de NMa c. opleggen van sancties d. onderzoek van de NMa in opdracht van de Commissie e. Europees recht in de procedures bij de NMa Voor de decentrale overheid als overheid op Nederlands niveau a. toepassing van tot de overheid gerichte EG-mededingingsregels door de NMa
XXIII
312 312 312 313 313 314 314 314 315 316 316 316 317 317 317 318 319 320 320 320 321 322 322 322 323 324 325 326 326 326 327 327 327 327 328 329 329 3 31 331 332 332
XXIV
6.3.2
6.4
Inhoudsopgave
Rechtsbescherming tegen besluiten van de NMa a. bezwaar facultatief bezwaar op komst b. beroep tegen een besluit van de NMa c. voorlopige voorziening d. hoger beroep e. prejudiciele procedure Andere procedures waarbij het mededingingsrecht een rol kan speien a. prejudiciele procedure bij het Hof van Justitie b. civiele procedures bij de nationale rechter c. bestuursrechtelijke procedures
Register van jurisprudentie, uitspraken, wetgeving en regelingen Trefwoordenregister
332 333 333 334 335 335 335 336 336 337 338 341 361
