Masterproef. De zogenaamde Katharenburchten in Zuid-Frankrijk. Een geo-archeologische benadering

Masterproef

De zogenaamde Katharenburchten in Zuid-Frankrijk. Een geo-archeologische benadering.

Kim Aerts 20043832 Master archeologie Prof. Dr. J. De Meulemeester Academiejaar 2007-2008

Voorwoord Toen de obligate vraag werd gesteld om een onderwerp op te geven voor het eindwerk, was de keuze voor mij snel gemaakt. De gezinsreizen naar het zuiden van Frankrijk gaan vaak door in de Languedoc, een streek die dankzij heel wat kastelen rijkelijk voorzien is van historische pracht. De vraag waarom deze kastelen ook wel de kastelen van de katharen genoemd worden, heeft me altijd al geïntegreerd. Waren ze voor of door de katharen gebouwd? Wat verklaart hun bijzondere ligging, meer bepaald op plaatsen die allesbehalve gemakkelijk te bereiken zijn? Het uitzicht die ze hebben en zelf bieden is alleszins adembenemend en dit kan, naar ik altijd al heb vermoed, alleen maar het gevolg zijn van een boeiende hap geschiedenis.

Het doel van deze thesis is daaruit voortgevloeid. Ik verbond mij ertoe een verfijnd beeld te verkrijgen van de kastelen der katharen, zowel in een historische als landschappelijke context.

De aftrap gaf ik door verschillende boeken te lezen en daaruit een literatuurstudie te filteren die de geschiedenis van elk kasteel in het vizier neemt. Een geografische dimensie volgde: de studie van topografische kaarten liet toe om een grondige vergelijking te maken tussen de hoogten waarop de kastelen zijn gebouwd en de omgeving. Dit kon in combinatie met een viewshed analyse waarbij de zichtbaarheid van de kastelen extra verduidelijkt werd. Naarmate het project vorderde, werd het me duidelijk dat de kastelen een strategische ligging hadden.

2

Dankwoord Vooreerst wil ik prof. dr. J. De Meulemeester bedanken voor zijn goedkeuring bij mijn keuze van onderwerp. Ik wou immers meer over de kastelen in Zuid-Frankrijk en hun omgeving te weten komen en ben hem dus heel erkentelijk. Bij het geografische aspect wil ik zowel prof. dr. P. De Maeyer en zijn assistent Ruben Maddens danken. Ze hebben me enorm geholpen bij het maken van de viewsheds. Daarnaast wil ik D. Baudreu, mijn contact in Frankrijk, bedanken bij het opsturen van de nuttige informatie. Verder wil ik ook mijn ouders, zus, broer, schoonbroer en beste vriend bedanken, die mij aangemoedigd hebben wanneer het even mis zat en bereid waren om mij van nuttige wenken te voorzien.

3

Abstract This thesis tackles the so-called Cathar Castles, located in the South of France. These castles, carrying with them a rich history, go back to the Middle Ages. Hereafter, they will be the subject of an archeological and geographical study.

First and foremost, the various groups of inhabitants that occupied this part of France will be discussed. Simultaneously a selection of aspects characterizing the Middle Ages will shortly be revised. A thorough research of the Southern region of France follows, with special focus on pinpointing the castles in the environment. Topics such as France’s geography, the castles’ location, the dominating plant and animal life and the various elements that typify a castle, will be addressed. Next, every castle’s history is discussed along with the specific architectural elements, never failing to embrace the typical mood of the Middle Ages. Apart from the castles themselves, there are roads, channels and sort like factors that were important for the creation and establishment of the castles. A geographic examination permits qualitative assessment of the castles’ visibility. In order to support the intensive work invested in all this, a lot of reading material was gathered and inspected. Charts and multiple maps were studied with minute consideration.

In time it will become clear that the castle builders always preferred locations on high altitude, thus allowing a broad outlook on the surrounding landscape and as a result of that, some degree of exercisable control. Notwithstanding this strategically beneficial position, most castles were eventually subdued. However, it were the various geographical changes, especially border displacements, that functioned as the architect of their ultimate demise.

Keywords: Middle Ages, castles, Southern France

4

Abstrait Ce travail de fin d'études porte sur les châteaux cathares situés dans le midi de la France. Ces châteaux, qui emportent une riche histoire, datent déjà du Moyen Age. L'analyse suivant les soumet à une étude archéologique et géographique.

Tout d'abord seront traités les différents peuples qui ont vécu dans cette région de la France. Simultanément il sera donné un bref aperçu des différents aspects qui sont caractéristiques pour le Moyen Age. Ensuite j'aborderai plus profondément le midi de la France, en prêtant particulièrement attention à l'emplacement des châteaux dans l'espace. Il sera expliqué des sujets tels que la localisation de la France, l'emplacement des châteaux, la faune et la flore ambiantes et les caractéristiques de fond des châteaux. Après suivra une analyse de l'histoire de chaque château ainsi que ses éléments architecturaux spécifiques. Chaque fois il est établi un rapport avec l'atmosphère médiéval typique qui se fait ressentir à maintes reprises. Hors les châteaux eux-mêmes, aussi les voies, les voies navigables et d'autres facteurs secondaires jouent un rôle important lors de leur naissance et fondation. Grâce à une étude géographique il est possible de juger qualitativement la visibilité des châteaux. En tant qu'appui des procès d'études intensifs à ce sujet, beaucoup de matériel a été lu. Diverses cartes et plans ont été étudiés de façon attentive et approfondie.

Tout cela peut démontrer que les constructeurs de châteaux ont toujours choisi des hauts lieux afin de pouvoir intégrer et dominer entièrement le paysage et de pouvoir exercer un certain contrôle. Malgré cette localisation stratégique et intéressante, la plupart des châteaux furent conquis. Surtout les nombreux changements au plan géographique, en particulier les glissements de frontière, annoncèrent définitivement leur déclin.

Mots-clés: Moyen Age, châteaux, France méridionale

5

Inhoudsopgave Voorwoord..................................................................................................................................2 Dankwoord .................................................................................................................................3 Abstract.......................................................................................................................................4 Abstrait .......................................................................................................................................5 Inhoudsopgave............................................................................................................................6 1 Inleiding..............................................................................................................................9 2 Situering............................................................................................................................11 2.1 Tijd............................................................................................................................11 2.1.1 De Visigoten .....................................................................................................11 2.1.2 De Karolingen...................................................................................................12 2.1.3 De middeleeuwen .............................................................................................12 2.1.3.1 Economisch leven.........................................................................................12 2.1.3.2 Politieke leven ..............................................................................................13 2.1.3.3 Demografische groei.....................................................................................14 2.1.3.4 Standen/klassen en feodaliteit ......................................................................15 2.1.3.5 Wapens en rekrutering..................................................................................16 2.1.3.6 Steden ...........................................................................................................17 2.1.3.7 Katharen........................................................................................................17 2.1.4 Later..................................................................................................................19 2.2 Ruimte ......................................................................................................................19 2.2.1 De locatie van het bestudeerde gebied .............................................................19 2.2.2 Historische geografie ........................................................................................20 2.2.2.1 Grens.............................................................................................................21 2.2.3 Fauna en Flora ..................................................................................................24 2.2.3.1 Globaal beeld ................................................................................................24 2.2.3.2 Pollenonderzoek ...........................................................................................25 3 Archeologie ......................................................................................................................26 3.1 Algemene definitie van een kasteel ..........................................................................26 3.2 Kastelen in bestudeerde regio...................................................................................28 3.2.1 Aguilar ..............................................................................................................28 3.2.1.1 Geografische ligging.....................................................................................28 3.2.1.2 Geschiedenis .................................................................................................29 3.2.1.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................30 3.2.2 Lastours ............................................................................................................30 3.2.2.1 Geografische ligging.....................................................................................30 3.2.2.2 Geschiedenis .................................................................................................31 3.2.2.3 Archeologische opgravingen ........................................................................32 3.2.2.4 Bespreking van het kasteel ...........................................................................33 3.2.2.4.1 Cabaret....................................................................................................33 3.2.2.4.2 Surdespine (Fleur d’Espine) ...................................................................34 3.2.2.4.3 Quertinheux ............................................................................................34 3.2.2.4.4 Tour Régine ............................................................................................35 3.2.3 Montségur .........................................................................................................35 3.2.3.1 Geografische ligging.....................................................................................35 3.2.3.2 Geschiedenis .................................................................................................36 3.2.3.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................37 3.2.4 Peyrepertuse......................................................................................................39

6

3.2.4.1 Geografische ligging.....................................................................................39 3.2.4.2 Geschiedenis .................................................................................................40 3.2.4.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................41 3.2.4.3.1 Buitenste ommuring ...............................................................................41 3.2.4.3.2 Middelste ommuring...............................................................................42 3.2.4.3.3 De donjon ...............................................................................................42 3.2.5 Puilaurens .........................................................................................................42 3.2.5.1 Geografische ligging.....................................................................................42 3.2.5.2 Geschiedenis .................................................................................................43 3.2.5.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................43 3.2.6 Quéribus............................................................................................................45 3.2.6.1 Geografische ligging.....................................................................................45 3.2.6.2 Geschiedenis .................................................................................................45 3.2.6.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................46 3.2.6.3.1 De eerste ommuring................................................................................47 3.2.6.3.2 De tweede ommuring..............................................................................47 3.2.6.3.3 De derde ommuring ................................................................................47 3.2.6.4 Quéribus vandaag .........................................................................................48 3.2.7 Termes ..............................................................................................................48 3.2.7.1 Geografische ligging.....................................................................................48 3.2.7.2 Geschiedenis .................................................................................................49 3.2.7.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................50 3.2.8 Villerouge-Termenès ........................................................................................50 3.2.8.1 Geografische ligging.....................................................................................50 3.2.8.2 Geschiedenis .................................................................................................50 3.2.8.3 Bespreking van het kasteel ...........................................................................51 3.3 Architecturale elementen ..........................................................................................52 3.3.1 Bossage .............................................................................................................52 3.3.2 Schietgaten........................................................................................................52 3.3.3 Weergang..........................................................................................................52 3.3.4 Werpgat ............................................................................................................53 3.4 Overzicht van al de besproken kastelen ...................................................................53 4 Geografie ..........................................................................................................................53 4.1 De inbreng van de mens in het landschap ................................................................53 4.1.1 De invloed van de Romeinse beschaving .........................................................53 4.1.2 De middeleeuwen .............................................................................................54 4.1.3 Na de middeleeuwen ........................................................................................54 4.2 Transport...................................................................................................................54 4.2.1 De politieke ordening van de Romanisering ....................................................55 4.2.2 Middeleeuwen: achteruitgang tot de 10e eeuw .................................................55 4.2.3 De wederopbouw van transportnetwerken .......................................................56 4.3 Bespreking kaarten: viewshed ..................................................................................57 4.3.1 Aguilar ..............................................................................................................58 4.3.2 Lastours ............................................................................................................59 4.3.3 Montségur .........................................................................................................59 4.3.4 Peyrepertuse......................................................................................................60 4.3.5 Puilaurens .........................................................................................................60 4.3.6 Quéribus............................................................................................................60 4.3.7 Termes ..............................................................................................................61 4.3.8 Villerouge-Termenès ........................................................................................61

7

Besluit .......................................................................................................................................62 Bibliografie ...............................................................................................................................68 Boeken ..................................................................................................................................68 Elektronische bronnen ..........................................................................................................69 Topografische kaarten ..........................................................................................................69 Illustratie referenties .................................................................................................................70 Figuren..................................................................................................................................70 Tabellen ................................................................................................................................71 Illustraties .................................................................................................................................72 Figuren..................................................................................................................................73 Tabellen ................................................................................................................................98

8

1 Inleiding Op de top van de berg staan de ruïnes van vroeger prachtige kastelen. Zij vormen meteen ook het onderwerp van dit eindwerk, geïnspireerd door de interesse die tijdens eigen reizen in de omgeving werd opgewekt. Wat we nu nog zien is niet het echte; het is slechts een schijn van alles wat is gebeurd. De geschiedenis die erachter schuilt zal door middel van archeologische onderzoeken de waarheid aan het licht brengen. Vele mensen die de kastelen zien, koppelen meteen een wrange en moeilijke geschiedenis aan het lot van de katharen. Is deze reflex terecht? Wat hebben deze mensen dan wel misdaan dat ze onder zoveel ellende zijn gebukt gegaan? En waarom staan de kastelen waar ze staan? Is er naast het kasteel bovendien nog iets anders te vinden op de bergen? Dit zijn slechts enkele vragen waarop de krijtlijnen van dit eindwerk zijn uitgetekend. Literatuurstudie, kaartmateriaal en plattegronden hebben hierop mede een antwoord gezocht. Om de kastelen te kunnen plaatsen, is het noodzakelijk hun voorgeschiedenis te kennen en daarom worden in de situering in tijd de verschillende volkeren besproken die de gronden in kwestie hebben bewandeld vanaf de 3e eeuw tot in de middeleeuwen. Bij dit laatste tijdperk worden verschillende aspecten diepgaander toegelicht, te weten de economie, de demografische groei, de politiek, de feodaliteit, wapens, steden en natuurlijk ook de verschillende standpunten van de katharen. De vraag waarom ze de Kerk in de weg stonden wordt in het verlengde hiervan behandeld. Vervolgens wordt Frankrijk in zijn geografische context wat meer belicht om zo de kastelen beter te kunnen situeren. Het zuiden van Frankrijk wordt, niet in het minst gekenmerkt door een enorme geografische complexiteit. Zo heeft er doorheen de tijd dusdanig veel verschuiving van de grenzen plaatsgehad, dat het beslist nodig is deze ook toe te lichten. De fauna en flora helpen natuurlijk een beeld te vormen van hoe het is om in het zuiden te leven en geleefd te hebben. Pollenonderzoek ondersteunt dit gegeven en gaat terug tot in het tijdvak van het Atlanticum, van 6000 v Chr. tot 3000 v. Chr.

Het ontstaan van de kastelen wordt verder belicht met enkele voorbeelden van kastelen die willekeurig werden geselecteerd. Deze worden één voor één besproken met aandacht voor de geografische ligging, de vegetatie, de rivierlopen en de omliggende steden, die mee het beeld kleuren dat men van de kastelen krijgt. Kennis van een bepaalde achtergrond, zoals die kan worden opgedaan dankzij resten van vorige beschavingen, eerste vermeldingen en het moment van de ondergang is hiervoor noodzakelijk. Pas hierna kan een vergelijkende studie worden gemaakt, met inbegrip van de vraag of er gelijkenissen zijn met sommige kastelen qua 9

structuur of op het vlak van architecturale elementen. Al deze vragen worden toegepast op Aguilar, Lastours, Montségur, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en VillerougeTermenès.

Het laatste deel gaat over de geografie. Hierbij worden de invloeden van de mens op het landschap nader besproken, wat laat zien hoeveel van de veranderingen ook daadwerkelijk door de mens aangericht zijn, onder andere door de aanleg van vele wegen, huizen en dergelijke meer. De zichtbaarheid van elk kasteel is natuurlijk ook een reden waarom de mensen in de middeleeuwen zich daar hebben gevestigd. De bewoning in de hoogte zorgde niet alleen voor de geneugten van een strakke wind, maar ook voor een enorm uitzicht.

De bronnen die in dit werk gebruikt worden, zijn voornamelijk afkomstig uit de bibliotheken van Gent. De meeste boeken zijn voldoende recent; sommige zijn iets ouder. Zolang deze elkaar niet tegenspreken, is het nuttig om verschillende jaartallen met elkaar te combineren. Wel is het spijtig dat de meeste relevante bronnen niet in België te vinden zijn, maar enkel in Frankrijk. Daarbij was het noodzakelijk om relaties aan te knopen, waaronder D. Baudreu, die voor ‘Centre d’archéologie Médiéval du Languedoc’ werkt, en zo de nodige informatie te verkrijgen.

De bijgevoegde foto’s geven ook een betere visualisatie van de besproken kastelen. Informatie van het Internet is echter niet altijd betrouwbaar, en derhalve is het gebruik van dit medium tot het strikt noodzakelijke beperkt. Wel is het gebruik van het Internet nuttig om duidelijke foto’s te vinden, aangezien ze in boeken vaak wazig worden afgebeeld en dus een verkeerd beeld meegeven.

10

2 Situering 2.1 Tijd In de volgende delen worden de verschillende culturen besproken die deel hebben uitgemaakt van de Franse geschiedenis. Daarom wordt in deze paragraaf vooral ingegaan op de volkeren die leefden in het zuiden van Frankrijk vanaf de 3e eeuw na Christus. Na de Romeinen waren dit de Visigoten. Later de Karolingen om tot slot de verschillende aspecten van de middeleeuwen aan te halen. Aangezien de kastelen ook in de middeleeuwen gesitueerd kunnen worden, is het beter om de tijd waarin de voorkomen even verder uit de diepen.

2.1.1 De Visigoten In de 4e en 5e eeuw kwamen er heel wat volkeren afgezakt naar het Romeinse Rijk. De reden hiervoor was niet altijd vijandelijk van aard, want volksverhuis door hongersnood of door overbevolking vielen ook onder deze noemer. De voornaamste oorzaak was de migratie van de Hunnen uit Mongolië. Opgejaagd sloegen de Visigoten op de vlucht en staken ze rond 375 de Donau over. Eenmaal bij de Romeinen gekomen, werden ze echter voor vijanden aanzien. De kwalijke behandeling door de Romeinen leidde in 378 tot oproer. Theodosius I de Grote kwam vervolgens aan de macht en herstelde de vrede. De Visigoten verkregen de status van bondgenoten, ook wel foederati genoemd, en kregen Thracië en Macedonië als woonplaats toegewezen. Vervolgens waren ze een onderdeel van het Romeinse leger, maar werden niet betaald, waardoor ze in 401 Italië binnentrokken. Keizer Honorius weigerde echter te betalen, wat opnieuw tot een opstand leidde. Bij de dood van de Romeinse veldheer Stilicho, lag de weg naar Rome open. Het doel van de Visigoten was niet om Italië te veroveren, ze wilden verder trekken naar het zuiden, naar Noord-Afrika (Nolen 2004, p.17). Hun vloot verging in een storm waardoor Ataulf, koning van de Visigoten, naar het zuiden van Gallië trok. Hij was getrouwd met Galla Placidia, de halfzuster van Honorius, die ze als gijzelaarster hadden meegenomen. In ruil voor haar vrijlating kregen de Visigoten in 418 een grote hoeveelheid graan en het recht zich als foederati in Aquitanië te vestigen. Hun rijk Septimanië, met als hoofdstad Toulouse, bestond uit Roussillon, de Languedoc en de Camargue. In 507 leden ze een nederlaag tegen de Franken bij Vouillé, waarbij hun leider stierf, en werden ze verder naar het zuiden verdreven waarbij het gebied rond Narbonne evenwel in hun bezit bleef. De

11

verovering van Frankrijk door de Arabieren vanuit Spanje in 711 stond gelijk met het einde van het Visigotische Rijk (Nolen 2004, p.18).

2.1.2 De Karolingen Op 17 oktober 732 slaagde Karel Martel erin om de Arabieren bij Poitiers in Aquitanië te verslaan. Bij de dood van zijn zoon Pepijn III de Korte in 768 werd het rijk verdeeld onder zijn zonen Karolman en Karel. Toen Karolman in 771 stierf, kwam het rijk in handen van zijn broer Karel de Grote, die daarop de machtigste koning uit de dynastie van de Karolingen werd. Karel de Grote verdeelde zijn rijk in gouwen die dan telkens bestuurd werden door afgevaardigden die graaf of hertog als titel hadden. Om het zuiden van het rijk te beschermen tegen de nog steeds dreigende Arabieren, werd de Spaanse Mark gesticht. Karel de Grote zag zijn rijk als persoonlijk bezit en verdeelde het over zijn drie zonen in 806. Maar na de dood van Pepijn in 810 en Karel in 811, werd Lodewijk de Vrome in 814 alleenheerser. Hij was niet zo krachtig om het rijk bijeen te houden en na enkele burgeroorlogen werd er in 843 met het Verdelingsverdrag van Verdun beslist om het onder zijn drie zonen te verdelen (Figuur 1): -

Oost-Francië: Lodewijk de Duitser;

-

Midden-Francië: Lotharius. Hij krijgt de keizerlijke titel;

-

West-Francië: Karel de Kale.

Deze koningen verloren heel wat macht, zowel op politiek als militair vlak. Hierdoor stierven in 917 de Karolingen uit en werd Hugo Capet, hertog van West-Francië, verkozen tot koning van Frankrijk. Het Karolingische rijk was uiteengevallen in zelfstandige gebieden, waardoor de graaf van Toulouse zelfs machtiger werd dan de koning (Nolen 2004, pp.25-27).

2.1.3 De middeleeuwen De middeleeuwen lopen van 300 tot 1500. In de volgende paragrafen worden verschillende aspecten belicht die betrekking hebben op deze periode.

2.1.3.1

Economisch leven

De mensen uit de 10e, 11e en 12e eeuw leefden voornamelijk van hun eigen landbouw waarmee ze in hun eigen behoeften moesten voldoen aangezien het een overlevingseconomie was. Met deze overlevingseconomie wordt bedoeld dat de groei van de bevolking gepaard gaat met net voldoende voedsel die men via eigen arbeid verkrijgt. De landbouw bestaat

12

voornamelijk uit het verbouwen van graan, het telen van schapen en vee en andere essentiële bronnen voor voedsel en drank (Brooke 1987, p.72). Men gebruikte ook een ploeg die zowel de grond horizontaal als verticaal snijdt als nieuwe landbouwtechniek. Daarnaast introduceerde men ook nog het drieslagstelsel dat een grotere opbrengst oplevert en dus ook meer mensen kan voeden. Deze methode berust op een cyclus van twee gecultiveerde gronden en een stuk braakliggende grond. (Boulanger 2002, p.143).

Op basis van de landbouw kon er een tweedeling gezien worden in Frankrijk. Het Noorden gebruikte voornamelijk een open veldsysteem zoals in het Parijse bekken, terwijl in het Zuiden de mensen de landbouwtechniek uit de Gallo-Romeinse periode uitbreidden. Deze laatste techniek is gebaseerd op het gebruik van wijnstok, boomgewassen en andere nietgraangewasproducten, maar is wel intensiever en belangrijker voor bijvoorbeeld de graanproductie (Clout 1977, p.53). Dankzij de vooruitgang en nieuwe technieken in de landbouw volgde een demografische groei, hetgeen gepaard ging met de aanleg van wegen, markten en industriële activiteit. (Brooke 1987, p.1).

Naargelang de seizoenen heerste er in de zomer en zeker tijdens droge perioden een groot watertekort. Dit was evenwel gemakkelijk op te lossen aangezien de Romeinen al eerder de eerste irrigatiekanalen hadden gebouwd in lagere delen van de Rhône vallei. Velen waren echter in verval geraakt tijdens de vroege middeleeuwen, maar de interesse in irrigatie komt in de 11e en 12e eeuw terug (Smith 1979, p.179).

Het eerste gekende, of bestaande, verslag van toestemming om rivierwater te gebruiken voor irrigatie dateert rond 1104. In 1235 verleende de bisschop van Cavaillon totale bevoegdheid aan de stedelingen om hun wijngaarden, bloemperken, weiden en dergelijke van water te voorzien door middel van irrigatie. In het begin van de 13e eeuw werd 1000 hectare rond de stad Avignon bevoorraad door water uit het Canal de l’Hôpital. Er was eveneens water voorhanden voor het oostelijke en zuidelijke deel van de voorstad, maar ze werden van water voorzien uit het kanaal dat bekend staat als Durançole (Smith 1979, p.179).

2.1.3.2

Politieke leven

De 10e eeuw kende een politieke herschikking. Het Middenrijk viel in deelrijken uiteen, met onder andere het koninkrijk Provence, het koninkrijk Bourgondië en het koningrijk

13

Lotharingen. Aan het begin van de 10e eeuw werd het West-Frankenland opgesplitst. In het Zuid-Westen vormden de graven van Toulouse het marktgraafschap Gothië, met als kerngebied Languedoc en Roussillon, en de graven van Poitiers het hertogdom Aquitanië. In het Noorden ontstonden belangrijke vorstendommen zoals dat van de graven van Vlaanderen, de graven van Rouaan, die al snel het hertogdom Normandië vormden, en tot slot deze van de afstammelingen van Robert de Sterke, in het grensgebied van Bretagne (Balmand 1996, p. 69).

2.1.3.3

Demografische groei

De bevolkingsstijging was mede te danken aan de ontwikkeling van de economische bedrijvigheid. Hierdoor zetten men zich nog meer in voor het in cultuur brengen van bosgrond, woeste gronden, drassige valleien en drooggelegde moerassen. Dankzij verbeterde landbouwmethodes met een hoger rendement ligt dit aan de grondslag van verhoogde graanproductie (Balmand 1996, p.71). Tegen het einde van de 10e – begin 11e eeuw verscheen er een vast patroon wat betreft dorpstructuur, waarbij de woningen zich concentreerden rond een punt. Dit punt was meestal een parochiekerk annex kerkhof. Op deze manier ontwikkelden er zich voor de poorten van de bisschopsteden en rond burchten en abdijen voorstadjes en gehuchten, waar handwerklieden en kooplieden werkten. Het grondgebied versnipperde steeds verder naarmate het feodale stelsel zich uitbreidde. De Koninklijke macht, die al onder Filips I was gegroeid, nam vooral toe onder Lodewijk VI de Dikke en Lodewijk VII de Jonge. De Capetingers, de opvolgers van de Karolingers, gingen een meedogenloze strijd aan met het onafhankelijkheidsstreven van de heren in hun domein, die ze een voor een tot gehoorzaamheid dwongen. Ze gingen profiteren van de feodo-vazalistische betrekkingen: ze kwamen namelijk aan het hoofd te staan van de leenpiramide, waarin de opperleenheer vazals onder zich staan had. De koning was immers als enige de vazal van niemand behalve van God (Balmand 1996, p.71).

Dankzij het oudste bekende belastingsdocument kan er van de geschiedenis van Frankrijk een betrekkelijk nauwkeurig beeld gevormd worden omtrent de rijksdemografie (Balmand 1996, p.87). Na een hoogtepunt in de 13e eeuw stagneerde de bevolkingstoename meer en meer. Vooral vanaf 1260 verliep de demografische groei trager en uiteindelijk steeg het mensenaantal niet meer. Het einde van de kruistochten was eveneens in zicht. In het

14

binnenland leidden economische problemen tot heftige sociale onlusten in de noordelijke steden. In 1302 versloegen de opstandige Vlaamse stadsmilities de Franse ridders bij Kortrijk tijdens de Guldensporenslag. Daarna braken er in 1314-1315, na de dood van Filips de Schone, bijna overal in het rijk opstanden van edelen uit. De rechtstreekse afstammelingen stierven zonder enige directe erfgenaam (Balmand 1996, p.90).

De meeste steden in middeleeuws Frankrijk waren redelijk klein, met een bevolking die in de honderden wordt geteld. In bijzonder dynamische centra rond grote abdijen werd uitzonderlijk een aantal van vier- tot vijfduizend bereikt. In sommige opzichten waren de stedelijke regelingen visueel gelijkaardig aan dorpen. Zij beschutten landbouwers en bevatten vaak gebieden en weiden binnen hun muren. De stedelijke straten waren modderig en het vee liep rijkelijk rond. De oogst bleef een belangrijke gebeurtenis in de jaarlijkse ronde van vele middeleeuwse steden. Tegen de helft van de 13e eeuw bevat de stad minstens 80.000 mensen en misschien zelfs tweemaal zo veel (Clout 1977, p.85).

Le Roy Ladurie heeft enkele fasen van de Bas-Languedoc in detail gebracht: na een middeleeuwse demografische druk, gevolgd door een dramatische daling in de 14e en de 15e eeuw, herstelt de bevolking zich geleidelijk aan. In de 17e eeuw zijn er zelfs te veel mensen, wat aanleiding gaf tot een streven naar hernieuwd evenwicht, dankzij nieuwe middelen die in de 18e eeuw werden gebruikt (Clout 1977, p.60).

2.1.3.4

Standen/klassen en feodaliteit

De mensen die in de middeleeuwen leefden worden onderverdeeld in drie standen/klassen (Mundy 1991, p.159): -

bellatores: zij die vechten, adel;

-

oratores: zij die bidden, clerici;

-

laboratores: zij die werken met hun handen, mensen/boeren.

Het middeleeuwse Europa werd gekenmerkt door een rolverdeling die de sociale status bepaalt en het patroon van menselijke relaties vastlegt en beheerst door het leenstelsel of feodaliteit (leenheer – leenman). In dit maatschappelijk stelsel nam het leengoed een centrale plaats in. Het was te vergelijken met de beneficia in de tijd van de Karolingers. Zo verkregen deze beneficiën meer en meer een erfelijk karakter (Balmand 1996, p.74). Het geven van

15

lenen krijgt een heel ander karakter. Voordien ontving men een beneficium omdat men een dienst had bewezen. Thans bewijst men een dienst om een leengoed te verwerven of te behouden. Dit heeft tot gevolg dat er hiërarchische verhoudingen ontstaan tussen, de suzerein of leenheer die het leengoed gunt, en de vazal of leenman die het beneficium ontvangt. De relaties tussen leenheer en leenman waren enkel voorbehouden voor de hogere klassen in de middeleeuwse samenleving, namelijk de categorie van de strijders: de ridders. De ridderstand stond ten dienste van de Kerk en was actief in de kruistochten (Balmand 1996, p.75). Vanaf de 12e eeuw liep de scheidingslijn niet meer tussen de vrije en de onvrije, maar tussen de adellijke en andere. De adel gingen op een besloten terrein wonen, namelijk in kastelen (Balmand 1996, p.76). De heer die leefde in het kasteel had de macht en heel het platteland wordt beheerst door het stelsel van heerlijkheden. De kasteelheer geniet rechten en monopolies die de basis vormden van zijn inkomsten: rechtspraak, toezicht op wegen en markten, het gebruik van molens en andere gemeenschappelijke voorzieningen, corvees voor het onderhoud van de vestiging, diverse geldelijke bijdragen, zoals de taille-belasting, enzovoort (Balmand 1996, p.77). Naast de kastelen werden er ook tal van kloosters opgetrokken in de 10e eeuw. In de 12e eeuw telde Frankrijk reeds zo’n achthonderd van deze kloosters (Balmand 1996, p.79).

2.1.3.5

Wapens en rekrutering

Tijdens de 12e eeuw was het krachtigste gebouw voor oorlogsvoering het kasteel, en de belangrijkste ontwikkeling in militaire technologie tijdens deze periode bestond in de architectuur van de kastelen en de techniek van hun vernietiging, voornamelijk het belegeringsambacht. In de 10e eeuw bestonden de vestigingswerken hoofdzakelijk uit aarden bermen en houten palissades, maar die komen in het besproken gebied niet voor. In de loop van de 11e eeuw deden de stenen kastelen hun intrede in Noordwest-Europa (Brooke 1987, p.180).

De doeltreffendheid van een kasteel voor een gebied, werd bepaald door twee elementen. Eerst en vooral konden de middeleeuwse legers niet leven van hun gewonnen levering en rekenden zij op het land waar zij voorbijtrokken om hen eten te geven. Ten tweede organiseerden de kastelen een efficiënte defensie, waarop gedeeltelijk werd geanticipeerd bij de situering van het kasteel. Daarnaast was er een beperkte groep die instond voor de controle

16

en bewaking. In praktijk verschilde dit wel. Middeleeuwse kastelen staan op strategische plekken van waarop men over een enorme afstand uitkijkt, over de rivieren heen, of in een hoedanigheid van grote natuurlijke sterkte. Maar in vele gevallen is er geen relatie tussen de kastelen. De meesten zijn het resultaat van adelen die zich enkel zorgen maakten over hun eigen verdediging en hun eigen oorlogen. Ook de kastelen die in opdracht van een koning of een prins werden gebouwd hadden vaak andere bestemmingen later; ze werden ontworpen als huizen voor heren met een administratief en gerechtelijk centra en werden daar gevestigd waar ze aan een combinatie van factoren voldeden, zoals de bescherming van de lokale bevolking en het huisvesten van de ambtenaar (Brooke 1987, p.181).

2.1.3.6

Steden

Naast een wonderbaarlijke uitbreiding van oude steden en dorpen, werden nieuwe stedelijke structuren gevestigd in Frankrijk van de 11e eeuw tot aan het midden van de 14e eeuw. Drie categorieën van middeleeuwse steden vormden samen de tweede generatie van Franse stedelijke centra:

-

nederzettingen die zich bijna spontaan hebben ontwikkeld bij kruispunten, overbrugde punten, langs wegen, dichtbijgelegen molens, of in andere goedgekeurde punten;

-

het tweede type groeide in de schaduw van kloosters of buiten de muren van kastelen. Dergelijke kasteel-steden vervulden de dubbele functie van de vestigingen voor territoriale heren en toevluchtsoorden voor de omringende mensen op momenten van onrust. Deze twee types van nieuwe steden ontstonden op een hoogst individualistische en ongeplande manier;

-

dit was niet het geval voor het derde type van nieuwe stad. Deze nederzettingen werden doelbewust gecreëerd door eigenaars op specifieke punten. Het waren steden die geboorteakten bezaten, waarbij exclusieve rechten werden opgesteld en grondplannen werden voorbereid. Dankzij de voorrechten en vrijheden trokken ze kolonisten aan (Clout 1977, p.91).

2.1.3.7

Katharen

De kastelen in het zuiden van Frankrijk worden vaak gekoppeld aan de katharen en dit omwille van het feit dat er kruistochten werden gevoerd om ze uit te roeien omdat ze een

17

andere leer hebben dan de erkende leer van de Kerk van Rome. Wat ons vandaag de dag rest, is een latere herbouw van de kastelen; ze werden immers helemaal vernield bij verovering en later terug opgebouwd door de Franse koning. De tegenstelling met de leer van de Kerk van Rome uit zich in het volgende: -

geen geloof in de Triniteit, de Drievuldigheid;

-

de hemel en de aarde zijn eeuwig, dus niet geschapen;

-

Christus is niet geboren uit een maagd, hij heeft niet geleden en is niet opgestaan uit de dood;

-

ze wijzen de transsubstantiatie, in de Rooms-Katholieke Kerk de term om de verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus, af;

-

ze wijzen alle christelijke sacramenten af (de doop, de biecht en het huwelijk);

-

ze wijzen het eten van vlees af (Van Schaik 2007, p.26).

De katharen voelden zich niet thuis op aarde. De aarde en het lichaam zijn de schepping van de duivel, de slechte god. Ze zochten liever de werkelijkheid in het bovenzintuiglijke, omdat daar de geest of de engel van de mens te vinden is. Met dit deel van de mens dat dus achtergebleven is in de hemel bij de incarnatie in een mensenlichaam willen de katharen zich verenigen. Op deze manier beleefden de katharen dat ze weer een heel mens zijn. Bij het christendom is dat juist omgekeerd, de werkelijkheid is hier en nu (Van Schaik 2007, p.207) (Tabel 1).

Door de enorme toename van de katharen besliste de Kerk om tot actie over te gaan. In Noord-Italië gebeurde dit met de zachte hand, terwijl in het zuiden van Frankrijk dit eerder op een gewelddadige manier gebeurde, in het bijzonder door kruistochten (Van Schaik 2007, p.54).

Op basis van de geschiedenis komen de katharen pas op de voorgrond vanaf 1150 in het Rijnland, Zuid-Frankrijk en Noord-Italië (Van Schaik 2007, p.13).

In heel het verhaal van de veroveringen van vele steden en ook vele moorden, in opdracht van paus Innocentius III, stak toch één persoon boven alles uit door zijn moordlust, Simon de Montfort. Hij sneuvelde in 1218 bij zijn poging om Toulouse opnieuw te veroveren. Zijn zoon Amaury de Montfort ontbrak het aan de leiderscapaciteiten van zijn vader. Van 1226 tot 1228 was er opnieuw een golf van geweld over Zuid-Frankrijk (Moerland 1992, p.181). 18

2.1.4 Later Het Zuid-Franse gebied had zwaar te lijden onder de Honderdjarige oorlog, 1337-1453, tussen Frankrijk en Engeland. Tijdens deze periode werden de kastelen verbeterd of hersteld (Baudreu et.al. 1986, p.17). Koning Philips IV de Schone was in 1314 gestorven en zijn drie zonen Lodewijk X, Philips V en Karel IV overleden zonder mannelijke nakomelingen. In 1328 was daardoor het huis Capet in de mannelijke lijn uitgestorven. Als gevolg hiervan ontstond er een strijd om de kroon tussen Karels neef Philips VI van Valois, aangewezen als zijn opvolger, en Edward III van Engeland, die als zoon van Karel’s zuster Isabella aanspraak op de Franse troon maakte. Een groot deel van Frankrijk kwam in handen van Engeland, waarbij veel slachtoffers vielen en grote schade werd aangericht. Uiteindelijk slaagde Frankrijk erin het gebied te heroveren. Ook de Godsdienstoorlogen, 1562-1598, zaaiden dood en verderf. Katholieken en protestanten, ook wel hugenoten genoemd, bestreden elkaar (Baudreu et.al. 1986, p.13). Door de oorlogen werden er enkele aanpassingen uitgevoerd, onder andere aan het kasteel van Quéribus dat een veelhoekig massief kreeg dat een kanon moest dragen (Baudreu et.al. 1986, p.17). Met het Edict van Nantes gaf de koning de hugenoten vrijheid van godsdienst en kwam er een einde aan de oorlogen (Nolen 2004, p.100).

2.2 Ruimte 2.2.1 De locatie van het bestudeerde gebied Het land waar de kastelen in het zuiden gevonden worden, krijgt vaak als naam land der katharen, ook bekend als Occitanië, en beslaat volgende departementen: Hérault, Aude en Pyrénées-Orientales van de regio Languedoc-Roussillon en de departementen Tarn, HauteGaronne en Ariège van de regio Mid-Pyrénées (Figuur 2). Het noorden vertoont duidelijke Provençaalse invloeden en het zuiden Spaanse. Dit laatste deel kwam pas in 1659 met het Verdrag van de Pyreneeën bij Frankrijk. Veel straatnamen en opschriften zijn in dit gebied nog steeds tweetalig. Pas in de 13e eeuw werd het begrip Languedoc voor het eerst gebruikt. Ambtenaren van de Franse kroon duidden er de gebieden mee aan tussen de Rhône en de Garonne die rechtreeks aan de koning toebehoorden (Nolen 2004, p.91). In het noorden wordt de Languedoc begrensd door Dordogne, in het oosten door de Rhône vallei en in het zuiden door de Pyreneeën (Mattingly 2005, p.16).

19

Langue d’oc was een verzameling van Romaanse dialecten die gesproken werden in wat nu Zuid-Frankrijk is. Een synoniem van langue d’oc is Occitan. Het was de hoofdtaal in het zuiden van Frankrijk in de middeleeuwen. Langue d’oïl, zijn tegenhanger, was ook een verzameling van Romaanse dialecten, maar werd in het noordelijk deel van Frankrijk gesproken en vormde de basis van de Franse taal (Mattingly 2005, p.16) (Figuur 3).

Tussen het Centraal Massief en de Pyreneeën ligt de Corbières. Een dor berggeheel met in het noorden en in het westen het dal van de Aude en in het zuiden het dal van Agly (Gau 2004, p.7). Tussen de Corbières en de Montagne Noir ligt de Carcassès; is in tweeën gedeeld door de Via Aquitania, een Romeinse weg van de Atlantische Oceaan naar de Middellandse Zee. In het midden van de Carcassès ligt Carcassonne. Lauragais is het gebied dat gelegen is tussen Carcassonne en Toulouse. Dit gebied staat bekend voor zijn heuvelachtig landschap waar vooral maïs en zonnebloemen geteeld worden (Nolen 2004, p.93). Tussen de valleien van de Aude en de Ariège liggen de Razès en de Quercorb. De Razès, het stroomgebied van de Aude, heeft een gevarieerd landschap. Het bestaat niet alleen uit heuvels, bos, wijngaarden en garrigue, maar ook uit rotsplateaus zoals dat van de Pech de Bugarach. Dit gebied werd al bewoond in de prehistorie en de Romeinen vonden er de heilzame bronnen van Alet-les-Bains (Baudreu et.al. 1986, p.7).

De toegang tot de Corbières is de Fenouillèdes, gelegen tussen het zuiden van de Corbières en de Pyreneeën. Drie eeuwen lang was dit het woongebied van de Visigoten en daarna werd het in de 9e eeuw onderdeel van de Spaanse Mark. Op de overgang van de Fenouillèdes en de Corbières zijn de ruïnes van Peyrepertuse, Quéribus en Puilaurens te zien, wat ten tijde van de kruistocht de grens vormde met Aragón (Baudreu et.al. 1986, p.7).

2.2.2 Historische geografie In het volgende stuk wordt er even dieper op de historische geografie van Frankrijk ingegaan.

Met het Verdrag van Verdun in 843 werden er drie rijken gecreëerd, die van Karel de Kale in het westen, Lotharius in het midden en Lodewijk de Duitser in het oosten. Het gebied van Karel de Kale strekte zich uit vanaf de Noordzee tot de Middellandse Zee, het punt ten westen van de Rhône, en ook een deel van het Spaanse gebied en van Navarre. Het gebied van Lotharius I bevatte Italië tot aan Friesland, een gebied tussen Rijn, Rhône, Saône, Maas en

20

Schelde. Hij kreeg ook de keizertitel. Het gebied van Lodewijk de Duitser concentreerde zich ten oosten van de Rhône (De Planhol & Claval 1988, p.90) (Figuur 1).

Door het gebrek aan accurate kaarten baseerde Karel de Kale zich op de vier rivieren om het land aan te duiden, namelijk de Schelde, de Maas, de Saône en de Rhône. In de middeleeuwen en het begin van de moderne tijd was er een gebrek aan enig idee van een natuurlijke grens. De term ‘grens’ is redelijk laat ontstaan. Voor de 13e eeuw sprak men eerder van ‘marches’, waarmee dan veeleer een militair gebied bedoeld wordt – de rand van een oorlogszone met een welbepaalde leider – dan een exacte grens. Het concept moest overleven, ook al was er een rij van versterkte kastelen langs de grens gebouwd, die tot een concrete grens leidt. Pas in 1315 verscheen de term ‘grens’ voor de bepaling van de grens met Vlaanderen (De Planhol & Claval 1988, p.109).

De situatie van de Languedoc is complex. Het strekt zich uit van Toulouse tot aan de Rhône. Het grootste deel van het gebied was bezet door de Franse monarchie. In de 11e eeuw was dit gebied geconcentreerd op de oostelijke delen van het Bassin van Aquitanië, maar in de loop van de 11e en 12e eeuw had het gebied zich geleidelijk uitgespreid en omvatte het Septimania uit de oude tijden. Dit gebied was begrensd door rivieren, de zee en de Pyreneeën. De politieke structuur die te voorschijn kwam vormde een reanimatie van het eerste Narbonnaise van het vorige Imperium. In het westen werd het begrensd door de oorspronkelijke grenzen van de Romeinse Provincia, met een uitloper van het Bassin van Aquitanië, en ook een deel van het zuidelijke deel van het Centraal Massief. Door een samengesteld grondgebied was het niet alleen meer Mediterraans, maar behalve in het oosten is er eveneens een geografische complementariteit bereikt tussen de kust en de bergen. Er waren moeilijkheden betreffende de communicatie tussen deze twee componenten van dit enorme gebied, waardoor er in 1542 een verdeling kwam in twee algemeenheden op het administratieve en financiële niveau, namelijk Toulouse en Montpellier. Toch bleef de wettelijke organisatie van de provincie de enige verantwoordelijkheid van het parlement van Toulouse (De Planhol & Claval 1988, p.184).

2.2.2.1

Grens

Wanneer twee koninkrijken elkaar kruisen is het niet voldoende om er een nieuwe politieke en militaire administratie te vestigen om er controle over te kunnen uitoefenen. Het is

21

belangrijke een grens te hebben die tegelijkertijd symbolisch, fysisch, politiek en militair is (Nelli 2007, p.1).

Tijdens de middeleeuwen werd in de Corbières een machtcentrum in kastelen uitgebouwd. Velen waren tijdens de oorlogen vernield en werden daarom op het einde van de 13e eeuw heropgebouwd omwille van hun strategische positie (Barthes et.al. 1997, p.46).

Door het uiteenvallen van het Karolingische rijk werd Barcelona een onafhankelijk graafschap. In de 11e eeuw werden alle graafschappen van de voormalige Spaanse Mark onder heerschappij van de graaf van Barcelona gebracht. De graven van Bésalu, Roussillon en Cerdagne overleden kinderloos en zo kwamen deze graafschappen ook in zijn bezit. Alfonso II (1162-1196) werd graaf van Barcelona en koning van Aragón. Zijn zoon Peter II trouwde met Marie de Montpellier waardoor deze stad ook aan zijn koninkrijk werd toegevoegd. Tijdens de Albigenzer kruistocht koos Peter II voor de kant van het zuiden tegen de Kerk, omdat delen van zijn eigendom in het bezit kwamen van de Franse koning (Nolen 2004, p.29). Om bescherming te kunnen bieden tegen deze opstandige gebieden was het noodzakelijk om een aantal gebouwen beter te gaan versterken en te herbouwen, waaronder Carcassonne met de bouw van een tweede buitenmuur, de Vade-toren, die in 1245 afgewerkt is. Daarnaast speelden de kastelen van Lastours ook een rol, namelijk de heropbouw in 1238 van de burcht van Cabaret. Daarbij komt er een vierde belangrijke punt, eerst Tour Neuve genoemd, daarna Tour Régine, wat ‘toren van de koningin’ betekent. In elke burcht komt er een garnizoen (Nelli 2007, p.3). Termes en Minerve gingen ook een gelijkaardige rol spelen en worden daarbij in 1229 heringericht. In Termes werd de bevolking verplaatst van het oorspronkelijke castrum dat aan de voet van het kasteel lag, naar de vlakte (Nelli 2007, p.4). Voor de realisatie van een lineaire grens heeft de burcht van Peyrepertuse een belangrijke rol gespeeld. In 1240 kwam het kasteel in handen van de Fransen. Het voorgebergte van dit kasteel maakte grote architecturale uitdagingen noodzakelijk. Met de verovering van het kasteel van Quéribus in 1255 werd het strategische plan vervolledigd in de richting van de kust. In hetzelfde jaar beschikte de koning ook over een garnizoen in Puilaurens. Daar gaf hij de opdracht om het versterkte dorp af te breken en de plek eerst te verdedigen vooraleer de werken aan een nieuw fort te starten. Door de verovering van de verschillende kastelen heeft de koning de controle over de doorgang tussen de valleien van de Aude en de Agly. In juni 1255, kort na de inname van Quéribus, wordt er een arbitragecommissie benoemd door beide vorsten om de aanspraken van beide kanten op de Fénouillèdes te regelen en 22

onderhandelingen te beginnen, die uitmonden in de ondertekening van een vredesverdrag dat definitief de grens moet vastleggen. Maar er treden al snel nieuwe conflicten op, zoals in 1257, waarbij de koning van Aragón werd uitgedaagd door de burggraaf van Narbonne en Montpellerianen. Hierdoor begonnen de twee erfgenamen van de koning van Aragón, Pèire en Jaume een vijandelijke inval in de Languedoc tegen de verraders. Pierre d’Auteuil zag dit als een invasie en neemt verdedigingsmaatregelen. (Nelli 2007, p.5).

Er moest en zou een grens komen tussen Aragón en Frankrijk. Het beste en ook de oudste bekende vermeldingen van een natuurlijke barrière zijn de Pyreneeën. Door deze natuurlijke bescherming was het ook mogelijk om kleine staten te ontwikkelen (Dion 1947, p.56). Het Verdrag van Corbeil van 1258 zorgde ervoor dat de grensconflicten tussen Frankrijk en Aragón tot een einde kwamen, door een nieuwe, zuidelijkere grens vast te leggen. Roussillon werd in twee verdeeld: het grootste deel bleef wel Spaans, de noordelijke Fenouillèdes en Perapertusès werden Frans (Nolen 2004, p.85). De koning van Frankrijk zag af van de Spaanse Mark, de koning van Aragón van Carcassonne, Razès, Peyrepertuse, Lauragais, Gévaudan, Grizes, Minervois en Millau, van de graafschappen Toulouse en Saint-Gilles en, bij de bekrachtiging op 16 juli, van de Agenais en zelfs van het graafschap van de Venaissin. In ruil liet hij zijn aanspraken op de Roussillon en Besalu varen (Nelli 2007, p.5). Na het onderteken van het Verdrag werd langs de Franse kant het hele westen van de Corbières bewaakt door een reeks burchten, waaronder Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus en Termes, en door het bergreliëf. Middenin ligt Carcassonne, dat door zijn ontoegankelijkheid vergroot en versterkt werd. Wel had Frankrijk een zwak punt, namelijk het gedeelde tussen het kasteel van Quéribus en de zee, omdat de koning daar niet beschikte over een fortificatie, hoewel precies daar de voornaamste wegen tussen de Languedoc en Catalonië liggen. De koning van Aragón beschikte over twee burchten, namelijk Salses, deze controleert de kuststreek, en Opoul, meer in het binnenland gelegen. Olivier de Termes kende deze twee kastelen ook erg goed. In Frankrijk kan Aguilar met Opoul ‘communiceren’. Daarom besliste Olivier de Termes om Aguilar in 1262 te verkopen aan de Franse koning (Nelli 2007, p.14). Op het einde van de 13e eeuw ontstonden er nieuwe spanningen tussen Aragón en Frankrijk, waardoor er te Aguilar werken werden uitgevoerd om zich aan te passen aan de tijd. Hierdoor moest het dorp verdwijnen om plaats te maken voor een tweede omwalling, geflankeerd door ronde torens die langs de binnenzijde open zijn (Nelli 2007, p.15).

23

Ondanks het Verdrag van Corbeil was er een voortdurende strijd tussen noord en zuid. Het Verdrag van de Pyreneeën werd in 1659 gesloten om een einde te maken aan deze strijd. Hierbij werd de grens tussen Frankrijk en Spanje nog meer naar het zuiden verschoven. Uiteindelijk verloren de kastelen definitief hun militaire functie en raakten ze hierdoor in verval (Baudreu et.al. 1986, p.17).

2.2.3 Fauna en Flora Dit wordt besproken om te kunnen aantonen dat de omgeving toch ook een bepaalde rol heeft gespeeld in de plaatsbepaling van de kastelen. Bijvoorbeeld het al dan niet voorkomen van bomen – houtvoorziening – bepaalde planten die hun ook rijkelijk voorzien van voedsel en natuurlijk zijn er ook vele dieren, waaronder de beer, klipgeit, amfibieën en reptielen, vogels, … Wanneer de edele heer belegerd werd, speelde de lokale factoren een belangrijke rol in hun voedselstrategie. Zo zullen geheime wegen ervoor gezorgd hebben dat de omliggende dorpsbewoners zich toch nog konden bevoorraden of zich op de lokale fauna en flora richtten.

2.2.3.1

Globaal beeld

Een landschap gaat samen met het heersende klimaat. De streek in het zuiden van Frankrijk wordt voornamelijk gekenmerkt door een gematigd klimaat met zachte winters en droge zomers en de tussenliggende seizoenen zijn vochtig (Ferras 1979, p.24). Dit klimaat gaat gepaard met twee soorten winden, namelijk de cers, komende vanuit het zuidwesten, en de tramontane, die vanuit het noordwesten de regio van de Languedoc-Roussillon binnenkomt (s.n. s.d., ¶ 1).

Tijdens de periode van de middeleeuwen kunnen er drie landschappen onderscheiden worden: 1. Een Middellands-Zeelandschap met een droge cultuur, die gekenmerkt wordt door een trage ontginning omwille van de moeilijk te exploiteren gronden. Een voorbeeld hiervan zijn de cultuurterrassen in gebergten. Het is een gediversifieerde cultuur bestaande uit graangewassen met wijnbouw of de teelt van olijfbomen. Braakgronden dienen als weiland. Veeteelt vormt een belangrijk deel van de landbouwactiviteiten van bepaalde gebieden zoals de Haut-Provence. 2. Coulisselandschappen (of boccagelandschappen) in het zuidwesten van Frankrijk. Deze cultuur beslaat maar een beperkt deel van de ruimte. De gronden worden

24

afgebakend met stenen muren die een combinatie van extensieve veeteelt en intensieve cultuur op beperkte oppervlakte toelaat. Het tweejarige wisselstelsel zonder braak beheerst de cultuur van zomergewassen (gierst en maïs) en wintergewassen (tarwe, rogge). De verspreide habitat bestaat uit geïsoleerde boerderijen en enkele gehuchten. 3. Landschappen van irrigatiecultuur. Dit is wel intensief. Het Mediterraanse klimaat vraagt veel water voor irrigatie van de gediversifieerde culturen, evengoed graan als groenten. Zowel dorpen als steden en gehuchten zijn semi-verspreid. Deze landschappen komen voornamelijk voor op de kustvlakten van het Middellandse Zeebekken, zoals de vlakte van Narbonne en in de Languedoc (Boulanger 2002, p.96).

2.2.3.2

Pollenonderzoek

Het zou makkelijker zijn als de vegetatie in iedere streek een soort bezinksel achter laat waar van iedere plant en boom iets inzit en waardoor de vegetatie doorheen de tijd mee achterhaald kan worden. Spijtig dat de plant dit niet doet, want telkens als de plant groeit, wist hij alles uit dat enige informatie van het verleden zou kunnen dragen. Slechts met de hulp van stuifmeelonderzoek kan de geschiedenis van de vegetatie weergegeven worden zelfs tot de glaciale perioden (Smith 1979, p.307).

Er is recent stuifmeelonderzoek verricht in het zuiden van Frankrijk. Daaruit blijkt dat de landbouw klimatologische en ecologische veranderingen teweeg heeft gebracht. Het SubAtlanticum startte rond 700 v. Chr., ten laatste 500 v. Chr., en loopt door tot het heden. Nu zijn de verschillen er eerder op regionaal vlak. De jaarlijkse regenval steeg en de temperaturen zijn lager dan tijdens de vroegere perioden. Hierna volgden enkele periodes met onstabiel weer of lichte klimaatsschommelingen: -

In de 5e en 6e eeuw: veruit de meest significante verandering tijdens de tweeënhalve millennia van het Sub-Atlanticum, zonder twijfel ook verbonden aan antropogene activiteiten, waaronder bosontginning;

-

Tijdens de post-middeleeuwse periode, van 1550 – 1850: deze periode wordt gekenmerkt door erg koele en vochtige voorwaarden met een verhoogde stormachtigheid. In het noordwesten van Europa wordt deze fase gezien als de ‘Kleine IJstijd’, maar in Mediterraan Europa was dit net het tegendeel (Smith 1979, p.314).

25

3 Archeologie De archeologie van de middeleeuwse kastelen richt zich natuurlijk naar de overblijfselen die ons bereikt hebben, zoals resterende architecturale elementen of structuren die voor ons verborgen liggen en ontdekt worden door opgravingen (Poisson 1992, p.21). Niet alleen de mens heeft ervoor gezorgd dat de kastelen in het verval vielen, maar ook erosie, wind, water en dergelijke meer zorgen doorheen de tijd dat er veel materiaal vernield werd (Smith 1979, p.276).

3.1 Algemene definitie van een kasteel Het kasteel kan gezien worden als een kenmerkend monument in de middeleeuwen. Ze dateren van na de Albigenzen kruistochten met vroegere kenmerken. Het was een gebouw dat naast militaire aspecten ook een woonfunctie had voor de edele heer. Hij hield zich daarbij aan de feodale rechten (Mesqui 1997, p.8). De heer wilde er zo goed mogelijk zijn gezag en onafhankelijkheid mee uitdrukken (Fournier 1978, p.5). Comfort was hierbij ondergeschikt aan uiterlijk machtsvertoon (Smith 1979, p.117). In de 10e eeuw verschenen, aanvankelijk in Noord-Frankrijk, de eerste eenvoudige kastelen; namelijk een motte, bestaande uit houten torens op kunstmatige heuvels, met een gracht en een omheining rondom. Op het einde van de 10e eeuw werden de eerste stenen kastelen gebouwd en deze waren een erg vertrouwd beeld in de 12e eeuw (Balmand 1996, p.76). De eerste donjons – vestigingstoren – zijn toch redelijk klein en zonder comfort, bestaande uit twee delen, namelijk de aula – officiële ontvangstruimte – en de camera als privé-verblijf. De donjons hebben meestal een vierkantig plan (Baudreu et.al. 1986, p.15). Vanaf de 13e eeuw komen er donjons met een cirkelvormig plan voor. Zij boden een betere verdediging tegen de projectielen tijdens aanvallen. Rondom deze donjon was er ook een omheining waarbij de donjon ofwel in het midden van de omheining stond ofwel op die zijde gezet die een natuurlijke beschutting boden. Wanneer het terrein het toeliet, werd er een dubbele omwalling gemaakt. De buitenlandse omwalling verdubbelt de hoofdwal die door lices, aarden wallen, gescheiden is. Dit kenmerk is te zien bij Termes en Aguilar (Baudreu et.al. 1986, p.16). Als symbolisch centrum en het hart van het leenstelsel werd het kasteel opgetrokken rond een vierhoekige vestigingstoren omgeven door binnenplaatsen en vestigingsmuren, waarbinnen het volk een toevlucht kon zoeken in tijden van nood. In het kasteel manifesteerde zich dus het lokale gezag en speelde zich voornamelijk

26

het leven van de heer af, met zaken als gevechtsoefening, rechtspleging en ontspanning (Balmand 1996, p.76).

De meeste kastelen werden op plaatsen geïnstalleerd die een natuurlijke bescherming boden zoals een geïsoleerde hoogte of de bodems van een moerassig dal, eiland of meanders. Zo kon men de volledige ruimte, bijvoorbeeld het hoogste punt van een rots, benutten waarbij het natuurlijke element voor bescherming zorgde (Fournier 1978, p.75). Daarnaast was er ook een verband tussen de kastelen en de wegen die er liepen. De kastelen die geen grens verdedigden, werden gebruikt om de wegen te controleren (Fournier 1978, p.161). Vaak werd er naast een kasteel een dorp gevestigd al dan niet binnen de dorpsomwalling. De dorpswal beschermde zowel het kasteel als het dorp. Bij belegering vluchtten de dorpsbewoners het liefst tot in de omwalling van het kasteel, maar die was te klein om iedereen een plaats te geven (Fournier 1978, pp.222-223). De bewapening bestond uit verschillende wapens waarbij de eenvoudige kruisboog in de kastelen veel gebruikt werd, omwille van zijn nauwkeurigheid (Mesqui 1997, p.30).

Hun bolwerken worden beschouwd als de mooiste voorbeelden van middeleeuwse vestigingen op Europese schaal, al weet men zo goed als niets over de architecten, ingenieurs of timmerlieden, pioniers van de ruimtelijke en territoriale ordening. Bepaalde koninklijke bouwmeesters cumuleerden hun openbare functies met die van privé-ondernemers die onder contract aangeworven werden voor één bouwplaats. Bijvoorbeeld bij meester Pierre Pauc, een Occitaan, die de werken aan Peyrepertuse leidde tussen 1250-1251 (Nelli 2007, p.10). Pierre Pauc leidde een ploeg van dertig- tot zestigtal werknemers afhankelijk van de bouwperiode. De gekwalificeerde werknemers waren afkomstig uit heel Frankrijk, Engeland, Spanje of Italië. De andere werknemers werden ter plaatsen aangenomen. De bouwers van het kasteel hadden ook elders gewerkt in andere koninklijke vestigingen en zelfs privé-kastelen. Dit is te verklaren door de gemeenschappelijke karakteristieken die er in deze sites wordt teruggevonden (Nelli 2007, p.11). Er is een zegel gevonden van een dakwerker, Jean le Picart, van de burcht van Termes. Hij heeft geholpen met de bouw van de kapel op het einde van de 13e of het begin van de 14e eeuw. Bij de bouw verloor hij zijn zegel, die werd teruggevonden bij de opgravingen van 1993 in het puinafval van het gewelf en bedekt was met mortel (Nelli 2007, p.12).

27

Pas in de jaren tachtig van de twintigste eeuw werd waar mogelijk gewerkt om het verdere verval van ruïnes tegen te gaan. Toen pas kreeg het zijn toeristische waarde mee (Nolen 2004, p.101).

3.2 Kastelen in bestudeerde regio In de literatuur worden ze vaak aangehaald als de katharenkastelen terwijl de restanten dateren van na de Albigenzen kruistocht met kenmerken van vroeger. Rond het jaar 1000 werden de oorspronkelijke kastelen opgetrokken op hoge bergtoppen door Occitaanse edelen, die voortdurend verwikkeld zaten in onderlinge feodale conflicten. De kastelen boden vaak bescherming en onderdak aan de katharen. Wanneer ze in handen kwamen van de Fransen, lag dit doorgaans niet aan de gebruikte belegering, maar eerder aan het gebrek aan voedsel en water of door ziekte (Termes) of verraad (Quéribus). Ze werden vernield en toen ze in het bezit van de Franse kroon kwamen, werden ze herbouwd en versterkt ter verdediging van het Franse territorium tegen het koninkrijk van Aragón. Kastelen die geen strategische betekenis meer hadden werden ontmanteld of verwaarloosd en vervielen tot ruïnes, die door de bewoners van omliggende dorpen gebruikt werden als steengroeven. Vanaf 1659 kwamen ze allemaal in het verval (Nolen 2004, p.100).

Er is eigenlijk weinig geweten over hoe de woonplaats er dan zou hebben uitgezien. Toch kan de sfeer vandaag de dag nog steeds geproefd worden dankzij het uitzicht dat nog steeds indrukwekkend is (Mattingly 2005, p.16).

In de volgende delen worden de kastelen besproken op alfabetische volgorde. De keuze van deze kastelen was willekeurig. Op de kaart worden de verschillende kastelen afgebeeld (Figuur 4). Aan bod komen hun naam, functie en de aanwezige gebouwen.

3.2.1 Aguilar 3.2.1.1

Geografische ligging

Het kasteel Aguilar is moeilijk bereikbaar. Via het zuiden is het ontoegankelijk en in het westen is het afgesloten door rivieren, namelijk door de Donneuve die er stroomt en in het noorden de Nouvelle rivier. De Verdouble, die ten oosten van Tuchan stroomt, en de

28

Donneuve die ten westen van Aguilar loopt, komen in het zuiden samen en vormen de Tarrassac (IGN 2001). Ook al lag Aguilar afgeschermd van de Corbières, toch had het een dubbele taak: namelijk de grens in het oog houden en Carcassonne beschermen (Barthes et.al. 1997, p.49). Aan de voet van Aguilar loopt de oude Romeinse weg, die in de 12e eeuw Mercadier genoemd werd en later gebruikt werd door de steenkoolhandelaren (Pous 1982, p.7).

De ruïnes staan op een hoogte van 296 m en bevinden zich 3 km ten oosten van Tuchan (Barthes et.al. 1997, p.49). In de streek rondom Aguilar zijn er bossen en wijngaarden, in het westen zijn er de Tauch bergen met een hoogte van 878,5 meter. Door deze hoogte is het moeilijk om een uitzicht te hebben naar het westen (IGN 2001) (Figuur 5).

3.2.1.2

Geschiedenis

Ten tijde van de Romeinen stond er op de ‘Puig Aguilar’ al een wachttoren en waren er tussen de Domneuve rivier en de ‘Puig Aguilar’ vele begraafplaatsen. De eerste vermeldingen van het kasteel dateren van 1020 in het testament van Bernard Taillefer, de graaf van Bésalu, waarbij zijn oudste zoon Guillaume het kasteel kreeg. In 1084 kwam het in handen van de Trencavels, de machtigste burggraven van Carcassonne, en zij gaven het op hun beurt in leen aan de heren van Termes (Pous 1982, p.9). Raymond de Termes werd gevangen genomen in 1210 bij de verovering van Termes, maar zijn zoon, Olivier, wist te ontkomen en vluchtte naar het koninkrijk van Jacques van Aragón (Pous 1982, p.10). In 1215 kwam het kasteel in handen van de luitenant van Simon de Montfort, Alain de Roucy. In 1240 was er nog een opstand, waarbij Olivier er in slaagde om zijn bezittingen terug in handen te krijgen, maar in 1241 kwam het al terug in handen van de Fransen. Daarom besloot Olivier de Termes zich op 7 april 1247 definitief te onderwerpen aan Lodewijk IX de Heilige. Onder leiding van Hugo de Trimouillis werd er in Aguilar een garnizoen gevestigd (Nolen 2004, p.102).

Omwille van zijn trouw aan de koning, besloot Lodewijk IX om in juli 1250 Aguilar aan Olivier terug over te dragen. Nog voor de dood van Olivier had de koning het kasteel al terug in handen, maar daarvoor had hij wel een groot bedrag betaald (Pous 1982, p.10). Met het Verdrag van Corbeil op 11 mei 1258, werd deze vestiging door Lodewijk IX hernomen om een bastion te vormen tegenover het koninkrijk van Aragón (Pous 1982, p.11). In 1953 werd het kasteel van Aguilar geklasseerd als Historisch Monument (Pous 1982, p.14).

29

3.2.1.3

Bespreking van het kasteel

Buiten de ommuring, naar het westen, staat er een romaanse kapel die gebouwd werd voor de Heilige Anne (Barthes et.al. 1997, p.51). De ruïnes van het kasteel dateren uit twee perioden (Figuur 6): -

12e eeuw: de binnenste, vijfhoekige ommuring van het oorspronkelijke kasteel, de tijd van de heren van Termes. Er is een uitstekend punt, waarbij de muur op die plaats 2.80 m dik is en de meest kwetsbare oostkant verdedigde. In het zuiden is er de ingang. Binnen of aan de ommuring bevindt zich: o een vierkante donjon van twee verdiepingen boven een ondergrondse waterreservoir, ook wel ‘Tour de l’Hommage’ genoemd; o een binnenplaats met woongebouwen; o een kelder. Het verblijf van de kasteelheer telde twee verdiepingen, waarbij het onderste dienst deed als verdediging en daarom vijf schietgaten had (Pous 1982, p.24).

-

13e eeuw: Lodewijk IX liet een tweede, zeshoekige, muur bouwen door de veranderingen in het gebruik van wapens. Iedere hoek heeft een halfronde toren die telkens langs de binnenzijde open is en twee verdiepingen telt waar veel schietgaten aanwezig zijn voor de boogschutters. Aan de oostkant heeft men meerdere torens geplaatst om ze beter te kunnen verdedigen (Pous 1982, p.22). De steunmuren die nog aanwezig zijn, zijn afkomstig van de belangrijkste toegangspoort en die beschermd wordt door een halfronde barbacane1. In de lices2 zijn er nog restanten te zien van woongebouwen en magazijnen. In het noordoostelijke deel van de muur was er een poterne3 die diende als dagelijkse toegang (Pous 1982, p.19) (Figuur 7).

3.2.2 Lastours 3.2.2.1

Geografische ligging

Lastours bestaat uit vier kastelen die tussen de dalen van de Orbiel en de Grésilhou op een rotsachtige bergrug gelegen zijn. Dit micro-gebied bestaat geologisch gezien uit oude bodems, Cambrium van ongeveer 540 miljoen jaar oud, van kalkstenen of zeer harde schistes. Het 1

versterkte buitenpost, toren of doorgangspoort die diende als verdedigingswerk. De ruimte tussen de twee muren 3 bomvrije verbindingsweg in een militair verdedigingswerk 2

30

heeft een sombere kleur die zijn karakter aan het dal geeft. Deze contactzone tussen de kalkstenen en schistes is zeer rijk aan metaalhoudende ertsen zoals ijzer, koper en lood (Gardel 2005/2006, p.7). In het noorden liggen de hoogten van Montagne Noir en in het zuiden de laaglanden van Carcassonne op 18 km. De reliëfverschillen halen net geen 300 m waardoor het mogelijk is om tot in Carcassonne te kijken (IGN 2003). Volgens de noordzuidas is er de Orbeil vallei, waarin Lastours en les Ilhes gelokaliseerd zijn. In het oosten is er de Orbeil en in het westen de diepe vallei van Grésilhou (Figuur 8). De streek heeft een Mediterraanse vegetatie, met olijven en wijngaarden. Er zijn ook nog restanten van samenlevingen vanuit de prehistorie en dolmen. Verder zijn er ook nog kerken, kapellen, kastelen, boerderijen en mijnen (Mattingly 2005, p.64).

De heuvel waarop de kastelen staan is een rots bestaande uit kalksteen, met een lengte van 600 m op 250 m breedte en een gemiddelde hoogte die de 300 m niet overschrijdt. De rots wordt in het noorden omgeven door de Mont Cante-Merle, op 341 m, in het oosten door het Fournes plateau op 383 m, in het westen de Mont Clergue op 394 m en in het zuiden de Montfermier op 319 m. Het huidige dorp van Lastours bevindt zich in het zuidoosten, langs de Orbiel op 200 m hoogte (Gardel 2005/2006, p.7). De rivieren zijn meestal gelegen in dalen tussen enorme gebergteketens. Daarom hebben de steden zich langs deze rivieren gevestigd (IGN 2003). Het dorp zorgde zowel voor industriële als landbouw activiteiten en voor grote textielbedrijvigheid (Mattingly 2005, p.65).

3.2.2.2

Geschiedenis

Het gebied rond Lastours was al vanaf 1500 v. Chr. bewoond. Ten tijde van de Galliërs en de Romeinen werden de zilver-, koper-, lood-, en ijzermijnen geëxploiteerd. Toen de Visigoten, in de 6e eeuw, in Frankrijk gevestigd waren, werd het gebied ook Caput Ariétis genoemd, wat ramskop betekent. Het lag toen in het noorden van het Visigotische rijk Septimanië. In 871 was de Cabardès in leen gegeven aan Oliba I, graaf van Carcassonne, door de Frankische koning Karel de Kale. De eerste vermeldingen van de heer van Cabaret, vroeger Cabarez, zijn te vinden in een akte van 1083 (Gardel 2005/2006, p.9-10). Vandaag de dag zijn er vier kastelen te zien, maar aan het begin van de 13e eeuw, waren dit er slechts drie (Alders 1999, p.72) (Figuur 9).

31

Vroeger gold het principe van het erfrecht aan alle kinderen, waardoor er een grote groep van eigenaars was die het gezag moest delen. Dit is ook te zien aan de hoeveelheid kastelen die er te vinden zijn (Nolen 2004, p.180). De heren van Cabaret waren erg rijk dankzij de exploitatie van de naburige goudmijnen van Salsigne (Van Rossum & Mieras 2003, p.46). Pierre-Roger de Cabaret heeft een belangrijke rol gespeeld in de verdediging van Carcassonne. Simon de Montfort had reeds twee maal een tevergeefse poging ondernomen om de kastelen in te palmen. In februari 1211 was er opnieuw een belegering. Al snel werd duidelijk dat de kastelen moeilijk in te nemen waren, maar er was een oplossing: aangezien het leger er niet bij kon, besloten de aanvallers de kastelen van de buitenwereld af te sluiten waardoor de inwoners van de kastelen al snel te kampen hadden met een gebrek aan voedsel en water (Nolen 2004, p.180). Deze techniek werd ook gebruikt bij Minerve en Termes (Alders 1999, p.76). Daarom moest Pierre-Roger de kastelen overgeven. Bouchard de Marly, die de kastelen normaal in zijn bezit kreeg na de overgave, kwam in een hinderlaag terecht waarbij hij gevangen genomen werd. De katharen die er verbleven konden alsnog ontsnappen. In 1229 kwamen de kastelen uiteindelijk in handen van Lodewijk IX (Nolen 2004, p.181).

In 1243 kwam Olivier de Cabaret in opstand en koos de kant van Raymond II Trencavel, die met een leger vanuit Aragón zijn kastelen probeerde te heroveren, maar de Fransen hadden de kastelen versterkt, onder andere door de bouw van Tour Régine. De mensen van de omliggende dorpen Rivière de Tours, Fournes, Salsigne, Villanière, Les Ilhes en Sallèles moesten de kastelen onderhouden en bewaken, waardoor ze vrijgesteld waren van belastingen. In de 19e en 20ste eeuw werden de kastelen gebruikt als steengroeve om in het dorp huizen en fabrieken te bouwen (Nolen 2004, p.182). In de 14e eeuw werd Cabardès gekenmerkt door een ontvolking ten gevolge van epidemieën. In het jaar 1348 kwamen er verschillende heren aan het hoofd van Quertinheux en Surdespine. De Grote Pest vormde de oorzaak van deze veranderingen. De kastelen worden in 1905 geklasseerd als historische monumenten en pas in 1943 ingeschreven. In 1911 vonden de eerste restauraties plaats (Gardel 2005/2006, p.11).

3.2.2.3

Archeologische opgravingen

Archeologische opgravingen in de buurt van de tunnel ‘Trou de la Cité’ brachten een begraafplaats uit de Bronstijd van voor 1500 v Chr. aan het licht. Dit zijn de eerste

32

aanwijzingen van een bewoning. Door opgravingen in de jaren ’80 kunnen er twee wijken onderscheiden worden uit de 11e-13e eeuw: -

in het noorden: een primitief kasteel, een geheel van huizen, smederijen, regenbakken en een straat (Figuur 10);

-

in het zuiden, de ruïnes van een romaanse kapel Saint-Pierre van Cabaret, ook omgeven door verschillende huizen, regenbakken en misschien zelfs smederijen (Gardel 2005/2006, p.12-13).

De opgravingen leverde talrijke voorwerpen van het dagelijkse leven op: grijs aardewerk, sleutels, gespen en toebehoren van kleding, dobbelstenen en werktuigen (Gardel 2007, p.1213) (Figuur 11). In tegenstelling tot de teksten brachten opgravingen ook aan het licht dat dit dorp rond 1240 vernield werd. Daarom werd het dorp in de buurt de Orbiel rivier gevestigd (Gardel 2005/2006, p.10).

Het versterkte dorp bestaat uit een strakke structuur, waarin de huizen zich in functie van het natuurlijke terrein organiseren. Tot nog toe zijn er zestien huizen gevonden met een rechthoekige en trapezoïdale vorm. Deze laatste komt minder vaak voor. De huizen waren eerder afkomstig van de ambachtslui. De oppervlakten van de huizen zijn redelijk groot, over het algemeen tussen de 32 en 50 m² binnen en tussen de 60 en 84 m² langs buiten. De huizen zijn al zeker voorzien van minstens één verdieping en zijn zo georiënteerd dat ze loodrecht op de rots staan. Binnen de huizen werden ook haarden gevonden die dienden als oven, verwarming of keuken. Het aardewerk neemt 50% in beslag van de gevonden objecten. Hierin kunnen twee soorten onderscheiden worden, namelijk het aardewerk voor het koken en het aardewerk voor het opslaan van voeding en drank, dus het aanleggen van een reserve (Gardel 2005/2006, p.16).

3.2.2.4

Bespreking van het kasteel

In het volgende stuk worden de vier kastelen afzonderlijk besproken (Figuur 12):

3.2.2.4.1 Cabaret Cabaret is het oudste kasteel van de vier en dateert uit 1050. Net zoals bij de andere kastelen volgt Cabaret de contouren van de rots van 233 m² (Nolen 2004, p.183) (Figuur 13). De toegangspoort bestaat uit een barbacane. Dit is een vestigingswerk ter verdediging van de toegangspoort. Op het binnenplein waren er gebouwen die dienden als smederij, magazijnen

33

of als stal. In het noorden bevindt zich de oudste toren en op het hoogste punt het woonverblijf en een veelhoekige donjon. Deze biedt een enorm uitzicht op het landschap en de andere kastelen van Lastours. Het gebruikte materiaal is dolomietkalksteen en in mindere mate komen ook schiste en zachte witte kalksteen voor. De stenen werden met een witachtige mortel, bestaande uit kalk en zand, vastgezet (Gardel 2005/2006, p.21). De eerste verdieping van de donjon is bedekt met roze dakpannen. In het noordoosten is er een wenteltrap. In het woongedeelte zijn er in de muren drie schietgaten aanwezig (Gardel 2005/2006, p.22).

Er kunnen drie soorten schietgaten onderscheiden worden: -

heel fijne schietgaten die in de donjon aanwezig zijn, drie zitten er in het noordelijk deel van het woonverblijf;

-

meer oppervlakkige en minder verzorgde. Zes zijn er in de ommuring en eentje in het woonverblijf;

-

in het noorden van de donjon en in de ommuringen in het zuiden en in het oosten zijn er schietgaten voor kanonnen. Deze zijn in een laatste fase ontwikkeld (Gardel 2005/2006, p.22).

3.2.2.4.2 Surdespine (Fleur d’Espine) Dit kasteel is het hoogst gelegen en het minst goede bewaard waaronder de trapeziumvormige ommuring en de vierkante toren. Het woonverblijf bestaat uit drie delen, namelijk twee grote zalen en een waterreservoir met een inhoud van 26 m³ (Gardel 2005/2006, p.26). De oudste delen van dit kasteel dateren uit de 10e eeuw. In een van de muren zit er een romaans venster uit de 12e eeuw dat uitzicht geeft op de Orbeil (Nolen 2004, p.184). De oppervlakte van dit deel bedraagt 512 m² (Gardel 2005/2006, p.20). (Figuur 14)

3.2.2.4.3 Quertinheux De donjon heeft een circulaire omvang, bestaat uit drie verdiepingen en was gebouwd op fundamenten uit de 11e eeuw. Aan de donjon was er een wenteltrap gebouwd die de verschillende verdiepingen met elkaar verbond. Naast de donjon zijn er nog restanten te zien van een veelhoekige muur en twee waterreservoirs. In het zuiden staan er restanten van een romaans ‘vielha gleisa’, wat oude kerk betekent, van de 6e/7e eeuw. Rondom deze plaats lag er ook een kerkhof (Gardel 2005/2006, p.26) (Figuur 15).

34

3.2.2.4.4 Tour Régine Dit deel werd door de Fransen en dus niet voor of door de katharen gebouwd. Tour Régine betekent Koninklijke Toren. De eerste vermeldingen dateren reeds van 1243 onder de naam ‘Turris Novae’. Bovenin de muur van de toren is er een dubbele rij van gaten te zien, waarin de steunbalken zaten. De toren was op drie m boven de grond toegankelijk en viel te bereiken via een houten trap (Gardel 2005/2006, p.24-25). De vorm van de toren is rond, wat opkomt in de 13e eeuw, met een veelhoekige ommuring (Gardel 2005/2006, p.24) (Figuur 16). Midden in de toren is er een waterreservoir met een inhoud van 25 m³. Buiten de toren, in het zuiden, zijn er latrines (Gardel 2005/2006, p.25).

Door de grote spelonk in de rots waarop Quertinheux is gebouwd loopt een weg, het ‘Trou de la Cité’. Deze zal gediend hebben als begin van de onderaardse gang die in Carcassonne uitkwam en vermoedelijk gebruikt werd toen de mensen Carcassonne moesten verlaten in 1209. Op de berghelling onder Cabaret zijn er overblijfselen gevonden van een castrum, een versterkte nederzetting, uit de 7e eeuw. Cabaret, Tour Régine en Surdespine zijn met elkaar verbonden door middel van overdekte gangen (Gardel 2005/2006, p.13).

3.2.3 Montségur 3.2.3.1

Geografische ligging

Montségur is met zijn ligging op 1200 m een van de hoogste kastelen die boven het landschap uitsteken (Barthes 1997, p.15). Hierdoor was de plaats erg aantrekkelijk en trok daardoor verschillende volkeren aan vanaf de prehistorie tot in de 17e eeuw (Sarret 1975, p5). In de buurt is er het meer Moulzoune en dit bevindt zich op 1500 m hoogte (Mattingly 2005, p.120). De Tabe stroomt langs de berg van Montségur, ook wel pog genoemd. Er zijn slechts twee toegangswegen: vanuit Belesta in het noordoosten op 8,6 km of vanuit Lavelanet in het noorden op 6,7 km. Naast Lavelanet is er in het noorden ook nog de stad Villeneuve d’Olmes op 3,6 km, in het oosten Fougax en Barrineuf op 4,8 km en in het zuidoosten Espezel op 16,8 km. De berg op zich is langs vier wegen toegankelijk, namelijk de twee wegen van ‘Roc de la Tour’, één van de ‘Pas del Roc’, en dan ook nog de meest makkelijke en ook de meest gebruikte is deze langs de zuidwestelijke helling. Er zijn ook enkele belangrijke punten: in het westen is er de ‘Roc de la Gourgou’ die een hoogte haalt van 1618 m en op 36 km is er het kasteel van Roquefixade, de bergen van Olmes bevinden zich in het zuiden met onder andere

35

één van de hoogste pieken van de omgeving van de kastelen, namelijk Pic de Soularac op 2368 m hoogte gevolgd door de piek van St-Barthélémy op 2348 m, in het zuidoosten zijn er de bergen van Frau met een hoogte van 1925 m met aan hun voet het huidige dorp van Montségur, waar de Lasset stroomt, in het oosten is er ook nog de ‘Roc de la Mousse’ met een hoogte van 1126 m en ook het Massief van Bartefeuille, in het noordoosten is er op 24 km het kasteel van Puivert (Sarret 1975, p.7) (Figuur 17).

Qua landschap bevindt Montségur zich in een hoog milieu, waarmee bedoeld wordt dat de streek omsloten wordt door hoge bergpieken. Doordat Montségur op een hoogte van 1200 m gelegen is, kan over de rest van het landschap nog steeds gezien worden door de mensen die op de pog leefden, omdat het omliggende landschap op bepaalde plaatsen lager gelegen is. De hellingen gaan naar het oosten zachtjes naar beneden tot 900 m en zo weer tot 1000 m. Hierdoor kan er een goed beeld van het zuiden gevormd worden (IGN 2000).

De vegetatie bestaat uit bomen en struikgewas, wat de mogelijkheid biedt om voldoende houtvoorzieningen aan te leggen. Dit was niet alleen noodzakelijk voor het bouwen van huizen, maar ook voor het maken van wapens zoals pijl en boog (IGN 2000).

3.2.3.2

Geschiedenis

Voor 1204 was er te Montségur een ruïne van een oude vestiging te vinden. In dat jaar kwamen twee katharen langs, Raimon, diaken van Mirepoix en zijn socius Raimon Blasco, die van de heer Raymond de Péreille de goedkeuring kregen om Montségur terug op te bouwen (Moerland 1992, p.195), wat resulteerde in de tweede stichting van Montségur. Vanaf 1209 kende de site een eerste bewoning (Roquebert 2002, p.317). Montségur kon goed stand houden, omdat de omliggende dorpen voor materiële en morele steun zorgden (Mattingly 2005, p.120).

Op de nacht van 26 – 27 mei 1242 doodden de ridders en soldaten van Montségur, met hulp van andere ridders, elf inquisiteurs van Avignonet en verbrandden de inquisitieverslagen, waarin de verdachte katharen vermeld stonden. Doordat de opdracht vanuit Montségur kwam, was de Kerk ervan overtuigd dat dit de hoofdzetel was van de katharen en daarom zeker vernield moest worden (Van Schaik 2007, p.147). Vanaf 1243 begon de aanval op Montségur. Tijdens deze moeilijke tijden kwam er toch iemand die de strijd gelijkwaardig kon maken,

36

namelijk de ingenieur die samen met de inwoners een katapult maakte uit materiaal dat voor de belegerden ter beschikking was (Roquebert 2002, p.376). Uiteindelijk konden de Fransen de oostelijke zijde van de pog beklimmen en de toren veroveren. Al waren ze dichter, toch waren ze nog 800 m verwijderd van de donjon en die lag dan ook nog eens 350 m hoger. De toren staat reeds op een hoogte van 850 m en de donjon op 1207 m. Het is duidelijk dat men niet kon aanvallen langs de gewone toegangsweg, die zich op de zuidelijke helling bevindt, dus moest men een andere oplossing zoeken. De toren bood immers een ideale basis om bevelen door te geven aan de rest van het leger. Uitzonderlijk had het toen nog niet gesneeuwd in december, wat voor een extra voordeel zorgde (Roquebert 2002, p.383-384). Toch werden ze veroverd in 1244 en op 16 maart 1244 werden aan de voet van Montségur meer dan tweehonderd katharen levend verbrand (Moerland 1992, p.12).

De burcht was te zwaar beschadigd doordat ze wekenlang met grote katapulten en andere slingerwerktuigen was beschoten. Ze werd dan na de overgave ontmanteld en afgebroken (Alders 1999, p.161). De Fransen bouwden er in de 13e eeuw een nieuwe versterking op, met een zuiver militair doel (Mattingly 2005, p.120).

3.2.3.3

Bespreking van het kasteel

De dikte van de ommuring verdubbelt naar het oosten, waar zich aan de voet een uitgraving bevindt van breccie, een gesteente dat is opgebouwd uit onregelmatige brokstukken van ouder gesteente, aan de kam van de berg (Duvernoy 1998, p.24). De muur was makkelijk te beklimmen dankzij de trap. In de noordelijke muur was er een poterne voorzien die het mogelijk maakt het kasteel te verlaten om zo naar de donjon te kunnen gaan (Barthes 1997, p.145). In de zuidelijke muur is er een trap uitgekapt. In het meest oostelijke punt is er ook nog een toren (Sarret 1975, p.16) (Figuur 18).

De donjon was rechthoekig van vorm en was 20 op 9 m groot. Waarschijnlijk was er ook nog een terras boven dat het mogelijk maakte om te communiceren met het westelijk deel van het hof dat bereikbaar was via een deur op de eerste verdieping. De donjon had geen opening op het grondniveau (Barthes 1997, p.145). De onderste verdieping diende als opslagplaats en verdediging. Op de eerste verdieping van de donjon leefde de heer met zijn familie. Deze ruimte werd verlicht door vier vensters. Daarnaast bevatte dit stuk ook nog een schoorsteen en een waterreservoir met een inhoud van 50 m³ (Barthes 1997, p.145). Dit water was afkomstig

37

van de daken en via een kanalisering van steen en gebakken aarde werd de put bijgevuld (Sarret 1975, p.15). Van de derde verdieping is er niets overgebleven. Montségur is een goed kasteel vanuit de 12e eeuw door zijn verdediging, waarbij de donjon slechts toegankelijk is via een gang met een afneembare loopbrug. Een latere aanpassing zou een ronde omwalling bevat hebben, zoals te zien is bij Puilaurens, Peyrepertuse, Lastours, Puivert, …(Duvernoy 1998, p.24). Daarnaast zijn er nog enkele aanpassingen: de draagbalk van de ramen wordt gedragen door een fries en zijn van een eeuw later afkomstig. Het buitenste deel van de omwalling, tot bijna de helft van de hoogte, werd hersteld (Duvernoy 1998, p.23).

Op weg naar het kasteel bevindt er zich een gedenksteen met volgend opschrift: “aan de katharen en martelaren van de zuivere christelijke liefde 16 maart 1244” (Alders 1999, p.160): “Als Catars als martirs del pu amor crestian, 16 mars 1244”

René Nelli heeft in zijn boek ‘la vie quotidienne des cathars’, een reconstructie gemaakt van hoe het leven georganiseerd was binnen de muren. De sergeanten, ridders en boogschutters zouden binnen de muren gehuisvest zijn. De vrouwen kookten in openlucht op het binnenplein. Buiten de muren leefden de gemeenschap in stenen huisjes die deels in de rots gebouwd waren (Alders 1999, p.164). Ze onderhielden zichzelf en verzorgden ook de zieken. Er zijn nog wat fundamenten overgebleven van het ravelijn, een beschermde buitenmuur omheen de huizen van de gemeenschap (Alders 1999, p.165).

Archeologisch onderzoek bevestigt dit. Er zijn namelijk bewijzen gevonden dat er op de noordelijke helling nederzettingen hebben gestaan die teruggaan tot in de prehistorie (Mattingly 2005, p.132). Voor de 12e eeuw werden er een twintigtal huizen gevonden. In die periode was er een zekere overbevolking (Duvernoy 1998, p.24). Het hof was te klein om iedereen onderdak te geven en daarom werden er ook huizen gebouwd buiten de omwalling op de helling. Bij de belegering trokken ze zich dan terug in de burcht (Van Schaik 2007, p.143). De bouw van de huizen is erg eenvoudig: de basis van de muur bestaat uit gedroogde 38

stenen, de rest bestaat uit hout en stroleem. Ook werd de rots zorgvuldig uitgehakt om als muur te dienen. Soms was er zelfs een verdieping: de balken van de vloer werden in rotsgaten gestopt, die uitgehakt werden met een graveernaald. De daken bestonden uit rosse dakpannen (Barthes 1997, p.140). Nadat het kasteel vernield werd in 1244, verplaatste de nederzetting zich meer naar beneden en werden de huizen gebouwd met de resten van het kasteel (Nolen 2004, p.216). Verder is er ook een museum waar er verschillende zaken bewonderd kunnen worden, waaronder verschillende wapens zoals bladen van zwaarden, pijlpunten en grote stenen die in een katapult gelegd werden om zich zo een weg te banen door de omwalling van het kasteel. Daarnaast liggen er ook nog munten en gereedschap (Mattingly 2005, p.132). Olielampen werden gebruikt voor de verlichting van de huizen en van de donjon (Sarret 1975, p.19).

Velen zeggen eigenlijk dat Montségur (Figuur 19) het enige kasteel is dat een kathaarse burcht kan genoemd worden. Dit klopt niet helemaal. Tijdens de Kathaarse periode was Montségur niet eens een burcht, maar een castrum, een versterkte nederzetting, dat gegroepeerd was rond de donjon van de familie Raymond de Péreille. Wat er nu nog te zien is, is eigenlijk een garnizoenburcht gebouwd voor de familie Lévis, maar een die gedateerd kan worden een halve eeuw na de val van Montségur (Bogaerts 2005, p.46).

Sinds 1991 is de hele berg beschermd en wordt er onderzoek gedaan door de GRAME (Groupe de Recherches Archéologique de Montségur et Environs). Door dit onderzoek komen heel wat zaken naar boven waarvan er niets is geweten, zoals de verbindingsweg naar de Roc de la Tour, een kathaarse begraafplaats, die nog steeds niet gevonden werd (Bogaerts 2005, p.48).

3.2.4 Peyrepertuse 3.2.4.1

Geografische ligging

Naast Carcassonne, is Peyrepertuse, door de omvang en de kwaliteit van de bouw, het belangrijkste geheel en het opmerkelijkste voorbeeld van militaire architectuur van de Middeleeuwen in de Aude (Bayrou et.al. 2005/2006, p.5). Ten zuiden van Peyrepertuse ligt het kasteel van Quéribus op de weg van Perpignan. Daarnaast is er ook de vlakte van Roussillon. In het oosten liggen de kastelen van Aguilar en Padern. Westwaarts zijn er de

39

ravijnen van de Galamus, gegraven door Agly en beginnend op Saint-Paul-de-Fenouillet. Noordelijk, laat de weg van Carcassonne zich door het hart van het dal van Aude dringen (Bayrou et.al. 2005/2006, p.7) (Figuur 20). Het kasteel bevindt zich op 797 m hoogte, beslaat 9000 m² oppervlakte en is gebouwd op een kalkstenen rots. Het spreekt voor zich dat het natuurlijk element van de berg in de naam vermeld wordt, namelijk steen (Bayrou et.al. 2005/2006, p.9). Het heeft zijn naam te danken aan het uitgraven van de klif: perte pertusa of pierre percée wat ‘doorboord gesteente’ betekent (Barthes et.al. 1997, p.72). Vanaf het hoogste punt, de Sant-Jordi donjon, is de Middellandse Zee zichtbaar (Alders 1999, p.188).

De vegetatie bestaat voornamelijk uit coniferen en eik met in het oosten het bos van Anayrac. Ten zuidoosten van het kasteel loopt de Verdouble rivier (Mattingly 2005, p.173). Deze heeft ook een aantal zijrivieren, waaronder de Sagnes en de Gres in het noorden en de Fontaine in het zuiden. Er is een goed zicht naar alle kanten van het kasteel, omdat de hoogten niet oplopen tot meer dan 700 m. De steden die het kasteel omringen zijn Rouffiac-des-Corbières in het noorden op 1,1 km, Duilhac-sous-Perepertuse in het zuidoosten op 1,2 km en Soulatgé op 4,3 km in het noordwesten (IGN 2001).

3.2.4.2

Geschiedenis

Vanaf het Neolithicum waren er al sporen van bewoning op de kam van Peyrepertuse. Op basis van vondsten van amforenscherven en een molensteen uit basalt, werd het duidelijk dat de site enkele eeuwen voor Christus bezet was door de Gallo-Romeinen. Op de oostelijke zijde zijn er dan ook nog resten gevonden van steunmuren uit zachte gesteenten ten tijde van de Romeinen (Bayrou et.al. 2005/2006, p.18). In 1020 worden de eerste vermeldingen gedaan van het kasteel onder de regering van de graaf van Barcelona, Bernard Taillefer (Barthes 1997, p.72). Zijn zoon Guillaume erfde bij zijn dood de kastelen Peyrepertuse, Quéribus en Puilaurens, die qua geschiedenis samen besproken kunnen worden. In 1096 trouwde Bernard II met de dochter van Ramón Berenguer III, graaf van Barcelona. Hij stierf in 1111 zonder erfgenaam, waardoor het graafschap Bésalu aan zijn schoonvader toekwam die het op zijn beurt overdroeg aan zijn halfbroer Aimery II, burggraaf van Narbonne. Op deze manier werd hij leenheer van de heren van Peyrepertuse (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.10-11). Ook al was het graafschap in handen van de burggraaf van Narbonne, toch werden de heren van Peyrepertuse nauw bij beslissingen betrokken (Barthes 1997, p.72). De graaf van Barcelona werd in 1162 koning van Aragón. Lodewijk IX had het kasteel reeds in 1239 van Aragón

40

gekocht, maar het kwam pas op 16 november 1240 in zijn handen, omdat Guillaume zich na een belegering van drie dagen moest overgeven door voedselgebrek. Voor het kasteel in handen kwam van de koning, was het nog een vrij kleine versterking, tot er in 1242 beslist werd door de ingenieurs van de koning om een trap uit te houwen in de rots om toegang te hebben tot het hoogste gedeelte. Tussen 1250-1251 kwamen de basisstructuren van de donjon Sant-Jordi. Verder was er ook nog de herinrichting van de vroegere burcht, de bouw van de lage ommuring en de omwalling van de esplanade tussen de twee burchten. In 1255 zorgt de burchtheer samen met twintig sergeanten voor de bewoning van het geheel. In 1260 zijn er nog negen mensen aanwezig (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.12-13).

3.2.4.3

Bespreking van het kasteel

Peyrepertuse is een enorm complex bestaande uit vestigingsmuren, torens, twee donjons en een aantal bijgebouwen (Figuur 21).

3.2.4.3.1 Buitenste ommuring In het noordwesten van dit gedeelte bevinden zich de toegangsdeur. De eerste ruimte binnen de buitenste ommuring is driehoekig, waarvan de noordelijke zijde beschermd wordt door 120 m lange muren (Figuur 22). In deze zijde bevinden zich ook twee halfronde torens die langs de binnenzijde open zijn. De weg is nog steeds intact en bestaat uit brede tegels. Deze ommuring eindigt in het oosten met sporen afkomstig van een slingerarm. In het zuidoosten is er een oude donjon die al voor de kruistocht gebouwd was, namelijk in het jaar 1115. Deze bestaat uit twee gebouwen die volgens een oost-west as gebouwd zijn en heeft een courtine4 met een poterne5. Het eerste deel van het gebouw bestaat uit de Sainte-Marie kerk uit de 12e/13e eeuw en werd in de 14e eeuw gewijzigd. De apsis heeft een halve koepel met in de muur vier ramen. Er hebben recente opgravingen plaatsgevonden waardoor het altaar, het koor en de begraafplaats vrijgemaakt werden. Het tweede gebouw is eigenlijk een woning die uit twee overwelfde delen bestaat en eindigt in een halfronde toren waarin schietgaten aanwezig zijn. In het zuidwesten is er een ronde toren waarin een waterreservoir afgeschermd wordt (Barthes 1997, p.75).

4 5

een muur die twee torens of gebouwen met elkaar verbindt een verbindingsweg met de buitenwereld

41

3.2.4.3.2 Middelste ommuring Via de reeds besproken ruimte kan men in het volgende deel komen via een deur. Een uitkijktoren bevindt zich aan de rand van de steile helling in het zuidoosten, terwijl in het midden van deze ruimte een veelhoekig gebouw staat (Barthes 1997, p.75). De muren zijn voorzien van schietgaten alsook van latrines (Bayrou et.al. 2005/2006, p.24). Er werden verticale buizen gevonden die uitliepen op een klif, waarbij het hier wel degelijk gaat om latrines (Mesqui 1993, p.171).

3.2.4.3.3 De donjon In het westen is er de Sant-Jordi-donjon, enkel te bereiken via een zestig treden tellende trap, die ook was uitgehouwen in de rots en de ‘trap van de Heilige Louis’ genoemd wordt (Alders 1999, p.188). Boven zijn er resten te vinden van verschillende zalen, waaronder een waterreservoir en een kapel (Bayrou et.al. 2005/2006, p.25). Deze kapel is gebouwd voor de Heilige Sant-Jordi en bevat twee niveaus (Mesqui 1993, p.113).

In 1250 zijn er werkzaamheden om de oude donjon en de kerk opnieuw in te richten. Er waren in de 14e en 15e eeuw ook nog andere herstellingen (Barthes 1997, p.73). In 1908 was het bestemd als historisch monument en vanaf 1977 zijn er belangrijke archeologische investeringen geweest (Mattingly 2005, p.165).

3.2.5 Puilaurens 3.2.5.1

Geografische ligging

Puilaurens bevindt zich in het departement van Aude, op een kilometer ten zuiden van de weg van Perpignan naar Foix, dichtbij de grens van het departement van Pyrénées-Orientales (Bayrou 1981, p.7) (Figuur 23). Het kasteel is gelegen op een kalkstenen rots waarvan de hellingen bedekt zijn met bossen, die voornamelijk gebruikt werden voor de houtproductie (Mattingly 2005, p.143). De hoogte van de rots, die boven het dal van Bolzane gelegen is, bedraagt 697 m (Bayrou 1981, p.19). De positie van het kasteel alsook het plateau van Sournia, hebben een belangrijke rol gespeeld in het grensgebied van Frankrijk en Spanje. 600 m naar het noorden toe ligt het dorp van Puilaurens (Bayrou 1981, p.7). Op de topografische kaart is ook nog te zien dat er twee rivieren lopen die het bos van ‘Malo-bac Estable’ voorzien

42

van water. Ten oosten van Puilaurens loopt de Moulin en ten westen de Fabournet. Deze rivieren zijn allemaal zijrivieren van de Bolzane. In het noorden lopen er nog twee rivieren, namelijk de Magnat en Sarrat Bezolo. In het noordoosten liggen volgende steden: Lavagnac en Lapradelle. In het westen is er de stad Axat en in het zuiden Salvezines (IGN 2006).

3.2.5.2

Geschiedenis

Waar het bij Puilaurens allemaal begon was oorspronkelijk nogal vaag, maar recent onderzoek bracht hier verandering in. Op de zuidelijke zijde van het kasteel alsook langs de oevers van de Bolzane was er tijdens de prehistorie bewoning. Er werd silex gevonden uit de tijd van het Magdaleniaan, scherven van aardewerk uit de IJzertijd. Enkele schrijvers van de vorige eeuw, Roquelaure en Vidal-Veis, beweren dat er ten tijde van de Romeinen een castrum op deze plaats gelegen was en dat daarna de Visigoten zich er hebben gevestigd (Bayrou 1981, p.8).

De berg waarop het kasteel gelegen is, krijgt in de oude literatuur vaak ‘Mont Ardu’ als naam. In 958 werd deze berg het eerst vermeld. In 958 was er niet echt sprake van een kasteel, maar van een toren. Deze berg kwam in verschillende handen terecht: in 965 schonk de graaf van Barcelona, Seniofred, het graafschap Bésalu aan zijn zoon Guillaume. In 1111 bleef Bernard III kinderloos achter waardoor de domeinen in het bezit kwamen van zijn schoonvader Ramón Berenguer III van Barcelona. Hij droeg het op zijn beurt over aan de burggraaf van Narbonne, Aimery II, die Puilaurens in leen gaf aan de heren van De Fenouillet (Bayrou 1981, pp.8-9). In 1250 werd Puilaurens veroverd, waardoor het kasteel in handen kwam van de Franse koning die in 1255 werkzaamheden liet uitvoeren ter versterking van het kasteel (Barthes 1997, p.174). Het kasteel werd hoofdzakelijk hersteld omdat het aan de grens gelegen was en een ideaal beeld had voor de maatregelen die getroffen moesten worden tegenover de conflicten met het Zuiden. Daarna waren er ook nog werken in 1262 in opdracht van Philips III de Stoute. Het was het sterkste bastion dat op Spanje uitkeek tot de grens verschoof in 1659 en het kasteel in verval kwam (Mattingly 2005, p.143) (Figuur 24).

3.2.5.3

Bespreking van het kasteel

De verdediging van het kasteel bestaat voornamelijk uit twee tegen elkaar gezette muren (Figuur 25). De eerste ommuring organiseert zich rond een hof, de tweede is eerder versterkt

43

en rond het oudste bouwwerk gebouwd (Bayrou 1981, p.19). De vorm is redelijk onregelmatig, wat te wijten valt aan de natuurlijke vorm van de rots. Via het westen is er een toegang via een weg met negen zigzaggende muurtjes, chicanes genoemd. Door de muurtjes kan er niet direct op de ingang van het kasteel gezien worden, wat toch voordelen geeft voor de inwoners. Ze konden zich tactisch opstellen tegenover de aanvallers (Barthes 1997, p.174).

De eerste ruimte is 65 m lang en ongeveer 25 m breed en wordt gesloten door een muur die uitzonderlijke hoogten haalt van 8 tot 10 m. De muren omsluiten een groot hof. In deze muren zit er ook een uitkijktoren die het midden van het zuidelijke front verdedigt. Een eerste poterne in het zuidoosten bevindt zich aan de voet van een halfronde uitkijktoren, die ook een enorm uitzicht bidet over Puilaurens en het dal van de Bolzane. Een tweede poterne zorgt voor het centrale deel van het noordelijke front met ernaast een waterreservoir (Barthes 1997, p.174).

Het westelijk deel is te bereiken links van de hoofdingang. Zo komt men in de tweede ommuring via een deur. Binnen deze ommuring is alles georganiseerd rond de vierkantige donjon, van 5,10 m op 5,20 m, die geflankeerd wordt door twee torens. Een spreekbuis werd gegraven in de zuidelijke wand om de communicatie tussen de verschillende verdiepingen mogelijk te maken (Barthes 1997, p.176). De toren die in het westen staat krijgt ‘Tour de la Dame Blanche’ als naam (Bayrou 1981, p.22).

Op basis van de overblijfselen, kan Puilaurens, net zoals de andere kastelen, gedateerd worden in de tweede helft van de 13e eeuw en het begin van de 14e eeuw met natuurlijk ook nog latere toevoegingen, zoals muren met schietgaten voor de vuurwapens, die gedateerd worden in de 16e en 17e eeuw (Barthes 1997, p.176). Dus hebben ze niets met de katharen te maken. Rechthoekige vensters werden in de 13e eeuw frequent gebruikt in constructies in de Languedoc waaronder in het kasteel van Puilaurens, in de toren van Aigues-Mortes, Allègre en Fressac (Mesqui 1993, p.197).

44

3.2.6 Quéribus 3.2.6.1

Geografische ligging

Het meest zuidelijk gelegen kasteel in de Corbières van de Azur is het kasteel van Quéribus (Gau 2004, p.5), gelegen op een kalkstenen rand. Bij helder weer kan het kasteel vanuit Perpignan gezien worden, 25 km naar het zuidoosten (Mattingly 2005, p.151). Het kasteel ligt op 728 m hoogte boven de Grau de Maury, een belangrijke bergpas. Dit is een strategische positie langs de vroegere grens tussen Frankrijk en Aragón. Het kasteel beheerste heel de vlakte van Roussillon (Figuur 20). Op het dak van de donjon is er een schitterend uitzicht op Peyrepertuse, Pic du Canigou, de Corbières, de Fenouillèdes en de Middellandse Zee. Het ligt ten westen van Tautavel en ten zuidoosten van Cucugnan (Gau 2004, p.7). Net als de andere kastelen had Quéribus de controle van de Corbières als taak. Quéribus controleerde samen met Peyrepertuse de soevereiniteit van de koningen van Aragón tot de 13e eeuw (Barthes et.al. 1997, p.64). Vanaf het Verdrag van Parijs in 1229 was Quéribus al sinds enkele jaren in bezit van Chabert de Barbaira, een vroegere militaire ingenieur van het koninkrijk van Aragón (Barthes et.al. 1997, p.65).

Door het verraad van Olivier de Termes in 1255, kwam Quéribus met het Verdrag van Corbeil in 1258 in handen van Lodewijk IX en deze bezette Quéribus met een garnizoen (Barthes et.al. 1997, p.65). Omwille van de vele territoriale conflicten kwam onder andere Quéribus in handen van het koninkrijk van Aragón en daarna weer bij de Fransen. Deze conflicten bleven duren tot en met het Verdrag van de Pyreneeën in 1659 (Barthes et.al. 1997, p.67). Vanuit Quéribus is het mogelijk om de oostelijke zijde van de Pyreneeën te zien. Dit deel van de Pyreneeën is gekend als de Albères en vormt de huidige grens tussen Frankrijk en Spanje. Door de verschuiving van de grens verviel het kasteel tot een ruïne (Mattingly 2005, p.157).

3.2.6.2

Geschiedenis

Het gebied rond Cucugnan, de Perapertusès, werd al in het stenen tijdperk bewoond. Daarnaast zijn er sporen gevonden van de Romeinen en de Visigoten. Op het 5e eeuwse Visigotische kasteel zal Quéribus gebouwd zijn. Het wordt voor het eerst vermeld als ‘Popia Cherbuccio’. Er brak in 980 een conflict uit tussen Roger, graaf van Carcassonne, en de graaf van Bésalu, Oliba Cabreta, zijn machtige buurman, met als inzet de Perapertusès. Het noorden

45

bleef wel in het bezit van Carcassonne, het zuiden daarentegen kwam onder controle van Cabreta. In het testament van Bernard Taillefer (989 – 1020), worden Quéribus en Peyrepertuse voor het eerst vermeld. De burggraaf van Narbonne, Bérenger, bracht in 1066 leenhulde aan Guillaume de Bésalu voor het kasteel van Quéribus. Uiteindelijk kwam het kasteel in handen van Ramón Berenguer III van Barcelona. Béranger van Peyrepertuse bracht hem in 1140 leenhulde voor het ‘forteda de Cucuniano’. In 1162 werd de graaf van Barcelona ook koning van Aragón. Hierdoor werd het kasteel ingezet om de noordgrens van zijn rijk te verdedigen. Een tak van de familie Peyrepertuse, de familie Cucugnan, had Quéribus vanaf 1193 in leen. Pierre Cucugnan bood onderdak aan katharen en bevoorraadde de kathaarse gemeenschap op Puilaurens (Gau 2004, pp.10-11).

Eerst voegde hij zich in 1240 bij Raymond II Trencavel en Olivier de Termes toen ze Carcassonne belegerden, maar na de mislukkingen van de Occitaanse opstand onderwierpen zij zich in 1241 aan Lodewijk IX, die in 1239 Quéribus van Aragón had gekocht (Gau 2004, p.12).

Na de val van Montségur bood Chabert de Barbaira nog 11 jaar onderdak aan de katharen. Quéribus was het laatste kasteel dat stand heeft gehouden. Nadat hij in 1255 terugkwam uit het Heilige Land gaf Lodewijk Pierre d’Ateuil, seneschalk van Carcassonne, de opdracht het kasteel in zijn bezit te nemen. Hoe de overdracht is gebeurd is niet gekend. Was er sprake van een compromis tussen hem en Olivier de Termes of werd hij in maart 1256 door Olivier verraden en uitgeleverd? De Barbaira werd hoe dan ook gevangen genomen en voor zijn vrijlating moest hij in ruil al zijn bezittingen afstaan. De Barbaira ging in ballingschap naar Aragón. De laatste keer dat zijn naam in de akte vermeld werd, was in 1274 (Gau 2004, p.1214).

Het huidige Quéribus is helemaal niet te vergelijken met dat uit de tijd van de katharen. De drie omwallingen dateren uit de 16e eeuw en bleven tot in de 18e eeuw in gebruik als een militaire vestiging (Bogaerts 2005, p.51).

3.2.6.3

Bespreking van het kasteel

De versterking van het kasteel bestaat uit drie opeenvolgende muren (Figuur 26).

46

3.2.6.3.1 De eerste ommuring Een trap geeft toegang tot de omwalling die in drie delen kan opgedeeld worden: het eerste deel heeft een muur met een dikte van 1,50 m met een noord-zuid as en werd beschermd door een valhek (Nolen 2004, p.241). In deze muur is er een dubbele opening voor het gebruik van kanonnen. Het tweede deel heeft een oost-west as met in het oosten drie schietgaten. Het derde en laatste deel heeft een zuidwest-noordoost as en heeft twee schietgaten en sluit de buitenste omwalling af. De kanonnen, knuppelgaten en schietgaten beschermen de ingang van de deur die toegang geeft tot een weergang die op een trap uitkomt (Gau 2004, p.17).

3.2.6.3.2 De tweede ommuring Deze trap gaat over in een S-vormige trap waarvan de westelijke muur bestaat uit blokken steen die op elkaar gestapeld zijn, zodat ze voor verdediging zorgen. In het noorden zijn er de overblijfselen van een rechthoekige, overwelfde zaal; gedeeltelijk van een kazerne waar de soldaten verbleven (Gau 2004, p.18). Daarnaast zijn er ook nog resten van een waterreservoir (Barthes et.al. 1997, p.67).

3.2.6.3.3 De derde ommuring Na de derde ommuring is er een steile trap die naar de volgende toegangspoort leidt. Hierachter is er een binnenplaats alsook nog drie andere poorten. Achter de linkse poort is er een gewelfde zaal die uitloopt op de wachttoren en achter de rechtse poort een woonverblijf met drie verdiepingen. De middelste poort geeft toegang tot de binnenplaats met een veelhoekige donjon (Gau 2004, p.19).

Zoals bij de andere donjons lag de toegang tot deze donjon niet op het gelijkvloers, maar op de tweede verdieping. Deze was toegankelijk via een houten trap die verwijderd werd indien er oorlog was. Op de eerste verdieping is er een hoge, gotische zaal, ook wel ‘Salle de Pilier’ genoemd, met een ronde pilaar die als een palmboom uitloopt in vier kruisbooggewelven (Figuur 27). Dit is dan ook het mooiste architecturale element van het kasteel. Deze zaal is voorzien van vensterkruisen en het is mogelijk om de afzuigkap van de schoorsteen te zien (Gau 2004, p.19-21). De donjon is, naast de verwijderbare trap, ook te bereiken via een aangrenzende rechthoekige toren met wenteltrap die de verdiepingen met elkaar verbindt (Barthes 1997, p.67). Na de toren te hebben binnengetreden was er op de linkse zijde een

47

stenen trap die toegang geeft tot een donkere ruimte die uitloopt tot een ondergrondse kazemat, meer bepaald een bunker (Gau 2004, p.23).

Binnen de derde ommuring zijn er nog ruïnes van de woningen. Het is onmogelijk om Quéribus te dateren, omdat er zoveel veranderingen hebben plaatsgevonden; zo hebben er verschillende werkzaamheden plaatsgegrepen in de 12e eeuw en in het midden van de 13e eeuw. In de 15e eeuw komen de eerste draagbare vuurwapens. In de 16e en 17e eeuw werden een aantal zaken veranderd aan de buitenzijde van de donjon (Barthes et.al. 1997, p.68), zoals de buitenmuur die een dikte haalde van vijf tot zes meter en stamt uit de 16e eeuw. De ‘Salle de Pilier’ is wel ouder. Dit kan de kapel van Lodewijk IX zijn geweest (Van Rossum & Mieras 2003, p.118). Er werd een groot venster teruggevonden met een rooster dat in het begin van de 14e eeuw gedateerd kan worden (Mesqui 1993, p.208). Daarnaast was er ook een venster met bovendorpel en versiering. Nochtans werd de meerderheid van openingen vanaf dit tijdperk aangepast: men bracht steeds eenvoudigere structuren zoals rechthoekige vensters met vlakke dwarsbalk aan, al dan niet onder een boog. De varianten, zoals de vensterkruisen, hadden een zuiver decoratieve functie (Mesqui 1993, p.210).

3.2.6.4

Quéribus vandaag

Vanaf 1907 werd het kasteel van Quéribus geklasseerd als een Historisch Monument (Figuur 28). In 1951 vonden met het herstel van de donjon en de versteviging van de rots die het kasteel draagt de eerste herstellingen plaats door de Diensten van Historische Monumenten. Daarnaast waren er nog andere restauraties gedurende de periode tussen 1970 en 1980. De site werd vanaf 1972 publiek gemaakt. Van 1984 tot 1989 waren er archeologische opgravingscampagnes om de historische kijk op de site te verbeteren (Gau 2004, p.16).

3.2.7 Termes 3.2.7.1

Geografische ligging

Het kasteel van Termes is 500 m boven de Sou, een zijrivier van Orbieu gelegen (Bayrou 1988, p.7) (Figuur 29). In het westen stroomt de Caulière. Villerouge-Termenès ligt in het

48

oosten op 5,8 km, in het zuidoosten liggen Félines-Termenès op 5,1 km en Davejean op 6 km. Ten westen ligt Vignevieille op 2,5 km (IGN 2001). Termes bevindt zich op een veertigtal km ten zuidoosten van Carcassonne in vogelvlucht en op 37 km ten zuidwesten van LézignanCorbières (Bayrou 1988, p.7). Het is langs drie zijden omgeven door diepe ravijnen, waardoor de toegang in het zuiden ligt (Bayrou 1988, p.23). Daarnaast zijn er drie bossen die bij Termes horen, waardoor er voldoende houtvoorziening was (IGN 2001). Het kasteel behoort ook tot de bescherming van Historische Monumenten (Bayrou 1988, p.21) (Figuur 30).

3.2.7.2

Geschiedenis

De eerste vermeldingen van het kasteel waren onder volgende namen: ‘Castrum Termarum’, ‘Castrum Finarum’ en ‘Castrum de Terminis’. In 1061 was er in een schriftelijke bron een vermelding van een van de machtigste heren van Termes, namelijk Olivier-Bernard. Termes was een van de grootste en oudste leengoederen van de Corbières en was tot in 1228 in handen van de vazallen van de burggraven van Trencavel van Carcassonne. Er waren regelmatig conflicten met de abdij van Lagrasse door de zeggenschap over bezettingen in de Corbières. Omdat hij op het gebied van de abdij een vestiging wou bouwen, raakte Raymond I van Termes in 1062 uitgestoten. Op 22 juli 1210 vond de val van Minerve plaats waarbij Simon de Montfort besloot om het kasteel van Termes aan te vallen. Dit kasteel lag namelijk in het hart van de Corbières en was heel moeilijk aan te vallen, omdat het maar langs een kant te bereiken was. De belegering begon met een aanval op de voorpost Termenet, die werd ingenomen om vandaar de donjon van het kasteel te bestoken (Bayrou 1988, p.9-10).

Toen ze gedurende vier maanden langs beide zijden beschoten werden met katapulten en ze door hun watervoorraad zaten, besloot Raymond de Termes om met de vijand te gaan onderhandelen. Normaal gezien zou het kasteel de volgende dag overgedragen worden, maar ‘s nacht was er een enorm onweer en hadden de waterputten zich gevuld met water, waardoor Raymond de Termes zich niet zomaar gewonnen wou geven. Hij wist echter niet dat er zich ten tijde van de droogte kadavers van ratten hadden opgestapeld op de bodem van de waterputten waardoor het verse regenwater al snel vervuild geraakte, met veel zieken als gevolg. Diegene die nog niet ziek waren probeerden te ontsnappen, wat sommigen lukte, maar velen werden gedood of gevangen genomen (Alders 1999, p.201).

49

3.2.7.3

Bespreking van het kasteel

Het kasteel is enkel via de zuidzijde te bereiken via de ingang langs de zuidoostelijke kant. Het kasteel is omgeven door twee ommuringen die van elkaar gescheiden zijn door lices, dit zijn ruimten tussen twee ommuringen. Het plan van deze ommuringen is onregelmatig, maar hiervan is niet zoveel bewaard gebleven. In de noordoostelijke hoek is er een toren en in de noordwestelijke hoek een poterne. De muren in het westen en in het zuiden zijn extra versterkt (Sarret 1975, p.45) (Figuur 31).

De binnenste ommuring is heel wat vernield en bevat sporen van een waterreservoir (Sarret 1975, p.45). De 12e eeuwse donjon en een kapel met een kruisvormig raam verkeren in zeer bouwvallige staat. Op de zuidelijke helling, aan de voet van de buitenste muur, lag het middeleeuwse dorp. Later verplaatste het dorp zich naar de vallei (Bayrou 1988, p.20). Er werden verticale buizen gevonden, afkomstig van latrines, die uitliepen op een klif (Mesqui 1993, p.171).

3.2.8 Villerouge-Termenès 3.2.8.1

Geografische ligging

Langs de voet van het kasteel stroomt de Lou, een zijrivier van de Orbieu, dat de middeleeuwse tuinen bevloeide (Alders 1999, p.202). Villerouge-Termenès bevindt zich op een kleine heuvel waar vooral kalksteen te vinden is. In het oosten bevindt zich de dorre en droge Corbières met wijngaarden tussen de groene eiken en andere houtsoorten, terwijl de Corbières in het westen eerder landelijker is, waar bossen van den en zilverspar de streek bedekken. Het dorp ligt op 40 km in vogelvlucht ten zuidwesten van Narbonne. 5 km verder ligt het kasteel ven Termes (Bayrou 1988, p.7) (Figuur 29).

3.2.8.2

Geschiedenis

Een officieel document van paus Pascalis II, ook bul genoemd, uit 1107 bevestigt dat het kasteel en het dorp eigendom waren van de aartsbisschoppen van Narbonne. Zij gaven het kasteel in leen aan Pierre de Peyrepertuse. Zijn dochter kreeg het dan ook mee als bruidschat voor haar huwelijk met Pierre-Olivier de Termes. Tot Simon de Montfort in 1210 het kasteel innam en overdroeg aan zijn luitenant Alain de Roucy, was Sicard de Villerouge kasteelheer.

50

Na de dood van de Montfort in 1218 slaagde, Raymond de Villerouge, zoon van Sicard, erin het kasteel weer in zijn bezit te krijgen. Villerouge kwam in Franse handen toen Raymond VII van Toulouse zich met het Verdrag van Parijs onderwierp aan Lodewijk IX (Bayrou 1988, p.9-10).

De meesten zijn er van overtuigd dat het einde van de katharen met de val van Montségur samengaat. Dit is fout, in werkelijkheid vond het einde van de katharen plaats in VillerougeTermenès. In 1321 werd op de binnenplaats de laatste kathaar verbrand. Guilhem Bélibaste was de laatste bekende kathaar. Na zijn dood kwam er ook een einde aan de katharen (Alders 1999, p.202).

Daarna werd Villerouge-Termenès gebruikt als zomerresidentie van de aartsbisschoppen en bleef het tot de Franse Revolutie hun eigendom. Daarom verkeert het kasteel nog in goede staat (Nolen 2004, p.267) (Figuur 32). In 1976 wordt het kasteel geklasseerd als Historisch Monument en werden vanaf 1985 restauraties uitgevoerd, waaronder de daken en de weergang. In 1987 werd het dan ook voor het publiek toegankelijk (Bayrou 1988, p.17).

3.2.8.3

Bespreking van het kasteel

Het vierkantig kasteel ligt midden in het dorp en de stadswallen zijn nog goed zichtbaar met aan iedere hoek een ronde toren (Mattingly 2005, p.184) (Figuur 33). De ommuring is 24 op 30 m en heeft vier ronde torens op de hoeken die door een weergang met elkaar zijn verbonden. De donjon heeft een hoogte van 23 m en een diameter van 9,50 m en heeft ook een wenteltrap die de verschillende verdiepingen met elkaar verbindt. De muren van de toegangspoort zijn 2,50 m dik. Hierop staat het wapenschild van aartsbisschop Bernard de Farges. Er is een vleugel geheel gerestaureerd. Vanaf de weergang is er een mooi uitzicht op het dorp en de omgeving. Porte Saint-Jean, een toegangspoort, is onderdeel van de muur die het dorp in de 12e eeuw omgaf (Bayrou 1988, p.19). De zuidwestelijke toren heeft een doorsnede van ongeveer 7,50 m en bevat drie overkoepelde zalen. De noordwestelijke toren is langs de binnenzijde open. Het zuidelijke deel is voorzien van een poterne. Binnen de ommuring bevinden zich meerdere gebouwen die rug aan rug tegen de muur staan die in de 17e eeuw gebouwd zijn (Bayrou 1988, p.20). Het geheel kan in de 13e eeuw gedateerd worden. In het oosten is er een gebouw dat in de vorige eeuw gewijzigd werd en waarvan de

51

voorgevel zeker in de 17e eeuw kan gedateerd worden. De noordelijke, zuidelijke en ook de oostelijke zijde kunnen in de 18 en 19e eeuw gedateerd worden (Bayrou 1988, p.22).

3.3 Architecturale elementen 3.3.1 Bossage Bossage werd voornamelijk in de oudheid gebruikt, zoals bij de Romeinen, de Grieken en nu in de versterkte middeleeuwse kastelen. Bossage is eerder iets decoratiefs en symbolisch. Het veroorzaakt een spel van schaduw en licht waardoor het metselwerk van de weergang en de muur schijnbaar versterkt wordt. Twee omstandigheden spelen hierbij een rol: de geografische situatie en het aantal uren zonlicht. Bossage toont ook iets van de macht, de stationaire rol die hieraan toegekend wordt (Mesqui 1997, p.66).

3.3.2 Schietgaten De Filippijnse schietgaten waren in de eerste helft van de 13e eeuw erg in trek en kwamen voornamelijk voor in de Koninklijke vestigingswerken, die door Lodewijk IX en onder Filip III en Filip IV werden gehandhaafd, waaronder Aguilar, Peyrepertuse, Puilaurens, Termes, Lastours en Beaucaire (Mesqui 1993, p.274). De schietgaten hadden in de tweede helft van de 12e eeuw een driehoekige vorm, zoals te zien is te Termes en Lastours. De koninklijke architecten hadden zich nog maar net meester gemaakt van de driehoekige vorm, of ze schakelde over op schietgaten met een vierkantige vorm of vierkantige afrondingen in het hogere deel, wat nog comfortabeler was voor de schutter. Het merendeel van de vestigingswerken van de Aude, die in de jaren 1270-1300 werden gebouwd zijn ervan voorzien, net als bij Montségur (Mesqui 1993, p.286) (Figuur 34), Aguilar, Peyrepertuse en Puilaurens (Mesqui 1993, p.297).

3.3.3 Weergang De term weergang verschijnt tijdens de tweede helft van de 12e eeuw (Mesqui 1993, p.327). De oudste voorbeelden bevinden zich in Coulommiers-la-Tour en te Châtillon-sur-Indre in het laatste deel van de 12e eeuw. Dit wil niet zeggen dat ze er voordien nog niet waren: het

52

voorbeeld van Châtillon-Coligny, dat gedateerd wordt in 1180, bewijst zonder minste twijfelt dat slechts in bepaalde gevallen de weergangen op externe structuren zoals de steunberen gebaseerd konden zijn die hun fundament vandaag onmogelijk maken (Mesqui 1993, p.327).

De weergang was bijna systematisch verworven in het Filippijnse vestingwerk aan het einde van 12e eeuw en aan het begin van 13e eeuw. Het procédé bleef bijna universeel tijdens deze eeuw, en zelfs tot in de eerste helft van de 13e eeuw. Zijn aanwezigheid is systematisch terug te vinden in de versterkingen van het Franse koninkrijk van de Languedoc. Tegen 1240 was het aanwezig in het kasteel van Carcassonne, Lastours en Peyrepertuse (Mesqui 1993, p.327).

3.3.4 Werpgat De eerste sporen van een werpgat verschijnen niet voor de 14e eeuw te zijn. Het voldoet immers om de ruimten en kastelen en revue te passeren die tijdens de 13e en het begin van de 14e werden gebouwd, om te beseffen dat dit hulpmiddel dat vandaag duidelijk lijkt, zich slechts in de eerste helft van 14e eeuw ontwikkelde (Mesqui 1993, p.336).

3.4 Overzicht van al de besproken kastelen In Tabel 2 worden de kastelen kort weergegeven met hun geschiedenis en architecturale elementen.

4 Geografie 4.1 De inbreng van de mens in het landschap 4.1.1 De invloed van de Romeinse beschaving De Kelten hadden nog bosgrond overgelaten ter bescherming van hun gebied, maar bij de Romeinen nam de bosontginning toe. Dit proces bleef duren tot de 1e eeuw v. Chr. Vanaf de 2e eeuw v. Chr. werden de invloeden op het landschap groter en dan voornamelijk in de Provence en de Languedoc. Ze leefden in villa’s, het centrum van het sociaal-economische leven op het platteland. Het zijn telkens grote oppervlakken, die op een meetkundige wijze

53

werden gedeeld en streng werden afgebakend. De invloed van de Romeinen gaat vanaf de 2e helft van de 2e eeuw na Chr. achteruit (Boulanger 2002, p.94).

4.1.2 De middeleeuwen Er volgde een periode van politieke instabiliteit met invasies van Centraal-Europese volkeren over heel Gallië. Dit had ook gevolgen voor de landbouwgronden, die meer en meer verdeeld werden om iedereen een stuk grond aan te kunnen bieden. De villa’s werden geleidelijk opgegeven of gingen achteruit zoals in Armorique en in de Auvergne in de 5e eeuw. Vanaf de 6e eeuw had elk plattelandslandschap een ander karakter. De invloed van de mens was niet meer zo goed zichtbaar. Bossen keerden terug op gronden die eerst ontgonnen waren door de mens. Daardoor staan de volgende eeuwen meer bekend als open veld landschap en coulisselandschap (Boulanger 2002, p.95).

4.1.3 Na de middeleeuwen Na afloop van de middeleeuwen hadden de plattelandslandschappen zich in functie van de agrarische systemen, de natuurlijke milieus en de culturele identiteiten gediversifieerd. Twee soorten heersten in het bijzonder en bestaan nog steeds: het open veld en het coulisselandschap. Ze openbaren twee vormen van verandering die van het landschap door de mens worden tegenovergesteld en veranderen nauwelijks in de volgende eeuwen. Er doet zich, integendeel, niet alleen een diversifiëring te wijten aan de invoer van nieuwe planten, maar ook een langzame specialisatie van de plattelandslandschappen (Boulanger 2002, p.96).

Er vond ook een verschuiving plaats van open naar een gesloten landschap op het einde van de middeleeuwen. Dit had veel te maken met de verdere bevolkingsgroei waardoor er een verdergaande versnippering plaatsvond (Boulanger 2002, p.114).

4.2 Transport Het zijn de Romeinen die het eerste grote wegennet gerealiseerd hebben voor militaire veroveringen, maar ook voor handels-, administratieve en militaire relaties. Maar het zijn eigenlijk de Chinezen die de eerste echte wegen hebben aangelegd. (Merlin 1992, p.5).

54

4.2.1 De politieke ordening van de Romanisering De veroveringen van Julius Caesar in 58 en 51 v.Chr. hebben aanleiding gegeven tot de aanmaak van de eerste wegennetwerken, die voornamelijk om politieke en militaire redenen ontstonden. Ze boden de mogelijkheid aan de legioenen om door de landen te kunnen passeren en ze zorgden voor een betere verbinding van de steden met Rome (Boulanger 2002, p.209). In Gallië hebben de Romeinen een netwerk van 100 000 km publieke wegen aangelegd (Barthes et.al. 1997, p.32) (Figuur 35). De eerste route kwam er in 118 v.C., ‘Via Domitia’ genaamd, tussen Spanje en Italië, en werd gebouwd op het initiatief van Cneius Domitius Ahenobarbus, stichter van Narbonne. Deze weg werd gekenmerkt door militaire grensstenen en strekt zich uit van Roussillon tot aan de centrale Alpen, over de Rhône tussen Avignon en Arles per brug of boot over te steken en door het dal van Durance, vervolgens Sisteron, Gap, Embrun en Briançon. Na 12 v. Chr., werd de weg verdubbeld langs de weg ‘Via Aurélienne’, eveneens ‘via Julia Augusta’genoemd, op de beslissing van de keizer Augustus (Boulanger 2002, p.210). Van de ‘Via Domitia’ zijn er nog resten te zien nabij Nîmes, in de gemeente Villetelle houdt nog één van de vermoedelijk elf brugbogen stand (s.n. 2007/2008, pp.6-7). Dit alles heeft geleid tot de oprichting van Romeinse provincies, onder andere Aquitaine (Boulanger 2002, p.210).

In het westen waren er verscheidene belangrijke routes die tot de Atlantische Oceaan, Bordeaux, Saintes en Poitiers leidden. Een ervan ging door Orléans en langs de vallei van de Loire tot het Armoricaanse schiereiland. Andere belangrijke wegen gingen van Chalon, Langres, door Lutetia, tot het estuarium van de Seine, en door Reims tot de haven van Boulogne (Gesoriacum, Portus Itius) waar de schepen richting Groot-Brittannië vertrokken. De Romeinse wegen waren strategisch gepland, ze vermeden plaatsen die te dicht begroeid waren omdat die moeilijker te bewaken waren (De Planhol & Claval 1988, p.37).

4.2.2 Middeleeuwen: achteruitgang tot de 10e eeuw Tijdens de middeleeuwen was het Europese wegennet wel achteruitgegaan. Er was terug een toename bij de opkomst van de grote staten. Vanaf de 10e eeuw werd het netwerk van de wegen terug hernomen, in ieder geval de verbindingen van de Romeinse wegen (Merlin 1992, p.6). De wegen werden voornamelijk gebruikt voor twee doeleinden: de landbouw met de landbouwwegen, die tot op de dag van vandaag nog gebruikt worden, en de noodzaak op een

55

politieke controle. De moderne wegen verschijnen met de industriële revolutie (Merlin 1992, p.6).

Het reliëf bepaalde mee waar er welk transport kwam. De dalen vormden een natuurlijke lijn voor vervoer, waarbij de eerste waterwegen ontstonden zoals kunstmatige rivieren of kanalen. In en langs deze dalen vormden zich ook vele steden en wegen. De dalen vormden de belangrijkste verbindingen. Zo bepaalt het reliëf ook waar de havens kwamen. De eerste havens konden verlaagd zijn, zoals Marseille, of werden heel groot, waaronder Brest en Toulon (Merlin 1992, p.21).

De weg liet, tot de uitvinding van het wiel en de wagen, het vervoer van zware lasten niet toe. De rivier liet dit wel toe, al hadden ook de loop van de rivier, debiet en rivierregime een invloed. Daarom bouwden de mensen eerst vlotten en vervolgens boten (Merlin 1992, p.6).

De zee werd gebruikt voor het vervoer van massagoederen en vaak gebruikt voor lange afstanden, wat nu nog steeds het geval is. Op zee zijn er natuurlijk een aantal niet bevaarbare zones, zoals de poolkappen of de gevaarlijke zones, zoals de zee-engten en de havens die niet mochten gebruikt worden. De zee levert, in tegenstelling tot de rivier, niet haar eigen kracht. De mens gebruikt hiervoor roeispanen, vervolgens de natuurlijke windenergie door middel van een zeil om ten slotte steenkool en later stookolie te gebruiken (Merlin 1992, p.7).

4.2.3 De wederopbouw van transportnetwerken Er kwamen vanaf de 10e eeuw meer wegen zoals kloosterwegen voor mensen die op bedevaart zijn, zoals die naar Compostella. Daarnaast kwamen er ook nog commerciële hoofdlijnen die door een verdere toename van de bevolkingsgroei ontstonden. Er verschenen ook, in opdracht van de koning, wegen en bruggen (Boulanger 2002, p.211). Tolgelden vermenigvuldigden zich dus om belangrijke wegen te onderhouden, bijvoorbeeld te Montlhéry, de weg van de tarwe, ten zuiden van Parijs (Boulanger 2002, p.212).

Op het einde van de middeleeuwen begint het begrip ‘openbare dienst’ en ‘Moderne Staat’ zich te ontwikkelen. Hierdoor werden er nieuwe netwerken van wegen aangelegd. Er kwam ook een aflossing van posten wat een snelle overdracht van berichten toelaat. De hoofdlijnen

56

van wegen bevonden zich in de 16e eeuw tussen Parijs en Lyon, vervolgens tussen Lyon en Marseille, Narbonne en Toulouse (Boulanger 2002, p.212).

4.3 Bespreking kaarten: viewshed Bij de studie van deze kastelen, kwamen er enkele zaken naar boven die nog niet helemaal duidelijk waren. Wel wordt in vele boeken teruggevonden op welke hoogte de kastelen zich situeren en hoever ze van de steden gelegen zijn, maar verder gaat men niet in hun studie. Daarom wordt er een geografische studie gedaan, namelijk een viewshed. Deze analyse maakt het mogelijk om de zichtbaarheid van een punt te kennen alsook hoe ver ze kunnen zien.

Om van start te kunnen, moeten eerst de kaartbladen van de streek die besproken worden en gekend zijn, door middel van een wereldatlas opgezocht worden. In de wereldatlas is al snel duidelijk om zeker zes kaartbladen op te slaan waar zowel de kastelen als hun omgeving op te zien zijn.

Om een digitaal hoogtemodel te kunnen maken, is het eerst nodig om de nodige kaartbladen te verkrijgen, dit kan door middel van het Internet. Via een zoekprogramma wordt de SRTM file gedownload. In deze studie worden volgende data opgeslagen: N42E001.hgt.zip, N42E002.hgt.zip, N42E003.hgt.zip, N43E001.hgt.zip, N43E002.hgt.zip, N43E003.hgt.zip. Aangezien er in zulke data wel eens gegevens ontbreken, is het noodzakelijk om er een programma door te laten lopen dat deze ‘gaten’ kan opvullen, door middel van de SRTMfill. Iedere SRTM file bestaat uit 1201 rijen en kolommen. In het programma IDRISI moeten de gegevens nog een keer verwerkt worden van little endian, een methode van gegevensopslag of verzending waarbij de minst significante bit eerst verwerkt wordt, naar big endian, waarbij de meest significante bit eerst verwerkt wordt. Hierna worden de verschillende, losse files aan elkaar gekoppeld door middel van mosaïceren. In Figuur 36 wordt het bekomen digitaal hoogtemodel voorgesteld. De kleuren die gekozen zijn, passen het best in deze context waarbij de waterlopen en Middellandse Zee worden voorgesteld door een blauwe kleur, hoe dieper, hoe donkerder. De groene kleur stelt de gewone hoogtes voor en gaat over in de gele, heuvels, tot in de roze/rode kleur die de bergpieken voorstelt. Deze rode kleur komt voornamelijk in het zuiden van de kaart voor, omdat daar de Pyreneeën gelegen zijn en te noorden hiervan liggen de kastelen.

57

Vervolgens kan er voor ieder bepaald punt, dus in dit geval, voor ieder kasteel een viewshed gemaakt worden. Het is wel moeilijk om de juiste positie van de kastelen te vinden, waardoor het is aangewezen om de coördinaten in te geven. Op basis van een punt mislukt de viewshed. Daarom wordt er een verzameling van punten gebruikt, want het is onmogelijk om te zien of nu juist de top van de berg gevonden is waarop het kasteel gelegen is. Dus als nu juist een bepaald punt zich op de noordelijke helling bevindt, dan kloppen de resultaten niet, daarom werd er ook het advies gegeven een iets groter gebied te nemen, zoals drie kolommen in plaats van één en zeven rijen. Hierdoor zijn de resultaten al meer representatief. Deze verschillende punten in de rijen en kolommen worden voorgesteld in de Tabel 3.

Eens dit alles in IDRISI gemaakt is, kunnen de kaarten in ArcMap geopend worden met eerst een aantal tussenstappen in ArcCatalog, waaronder het aanmaken van een shapefile met WGS1984 als coördinatensysteem. Na dit alles kunnen de lagen worden toegevoegd. Om de kastelen beter tot zijn recht te laten komen, worden ze ingezoomd. Dit is ook beter om de spreiding nauwkeuriger te kunnen zien. De juiste coördinaten worden in Tabel 4 getoond. Op het Figuur 37 is de situatie op het einde van de 12e eeuw te zien. In de volgende delen worden elke viewshed van elke burcht afzonderlijk besproken. Het kasteel wordt altijd voorgesteld door middel van een paarse ster. Het zichtbare gedeelte door een groene zone en het niet zichtbare is wit. De strategische ligging van het kasteel is op deze viewsheds duidelijk te zien.

4.3.1 Aguilar In vergelijking met de andere kastelen is dit van Aguilar op een niet zo hoog berg gelegen, 296 m. Dit is ook duidelijk te zien in de viewshed. Het is omringd door hoge bergtoppen. Enkel de omliggende omgeving is goed te zien. Dit was in tijde van oorlog een belangrijk punt, zodat men zich kon voorbereiden op aanvallen en hun strategieën konden aanpassen aan het leger. Verder konden de verschillende kastelen, die toch op een niet zo grote afstand van elkaar stonden, elkaar verwittigen, misschien door middel van vuur of een persoon, voor een belegering. Daarnaast is er ook een deel in het zuidwesten zichtbaar. Deze bergtoppen zullen enkele uitschieters zijn van de Pyreneeën die daardoor terug zichtbaar worden (Figuur 38). Toen de grens meer naar het noorden gelegen was, behoorde Aguilar eerst tot het koninkrijk

58

van Aragón om in 1084 in handen van de burggraaf van Carcassonne te komen. Steeds was de omliggende omgeving zichtbaar.

4.3.2 Lastours De vier kastelen van Lastours beheersen toch een groot stuk van de bergen, waardoor het beter was hiervoor een groot stuk te benoemen, omdat het toch vier kastelen zijn, voor de viewshed (Figuur 39). Zoals reeds vroeger vermeld, ligt er in het noorden van Lastours de Montagne Noir, waardoor de persoon die op het hoogste punt van de berg van Cabaret staat, geen goed beeld heeft in de richting van het noorden, omdat deze berg het zicht belemmerd. Dit geldt ook voor het oosten, waar het plateau van Fournes gelegen is op een hoogte van 383 m en voor het westen met de Clergue bergen van 394 m. In het zuiden daarentegen ligt het laagland van Carcassonne, en de kastelen van Lastours bevinden zich op 300 m hoogte, waardoor er een goede zichtbaarheid is naar het zuiden en dit is ook goed te zien op de viewshed. Nog meer naar het zuiden zullen pieken van enkele belangrijke bergen er ook uitsteken die zichzelf bij goed weer laten zien. Lastours heeft zich voor de kruistocht eerst moeten verdedigen naar het zuiden, tegen Aragón. Daarom is de keuze voor de verdediging van het Franse rijk goed gekozen, aangezien alles naar het zuiden een heel goede zichtbaarheid heeft. Wel is het raar dat Lastours tot aan de Middellandse Zee kan gezien worden ook al is het langs de oostkant afgeschermd door het plateau van Fournes. Naar het zuiden daarentegen kan het wel zijn dat de zee bij helder weer zichtbaar is, zij het in beperkte mate.

4.3.3 Montségur Het complex van Montségur is gelegen op een 1200 m hoge berg waardoor er een goed zicht mogelijk is vanaf het kasteel. In het westen is er geen beeld, wat niet verwonderlijk is, omdat het bergencomplex van Gourgou daar ligt en een hoogte kan halen van 1618 m. In het zuiden en in het oosten zijn er ook nog een aantal hoge gebergten (Sarret 1975, p.7). De viewshed geeft voornamelijk naar het noorden en ook wel gedeeltelijk naar het oosten een goed beeld (Figuur 40). Pieken van gebergten en laaglanden zijn voor de toeschouwer op Montségur goed zichtbaar. Hier valt het ook te betwijfelen of de Middellandse Zee zichtbaar is, daar het kasteel toch redelijk ver naar het westen gelegen is, ten opzicht van Peyrepertuse die de Middellandse Zee wel ziet. Dit is dan weer te verklaren door de hoogten die Montségur haalt.

59

Toen de grens meer naar het noorden gelegen was, zal Montségur bij Aragón hebben behoord en had dan een heel goed uitzicht naar zijn vijanden in het noorden, de Fransen.

4.3.4 Peyrepertuse Het kasteel van Peyrepertuse bevindt zich op een 797 m hoge bergkam en benut deze helemaal wat zo’n 9000 m² is. Vanaf de eerste vermeldingen van het kasteel, 1020, behoorde het toe aan de graaf van Barcelona. Toen er geen nakomelingen waren in 1111 kwam het toe aan de burggraaf van Narbonne en kwam in Franse handen. Enkele kilometers naar het zuidoosten, is het kasteel van Quéribus gelegen. Deze twee kastelen kunnen elkaar heel goed zien, wat communicatie zeker mogelijk maakt. Vanaf het hoogste punt, namelijk de donjon, is de Middellandse Zee zichtbaar. Langs alle zijden is er wel iets dat zichtbaar wordt, dus dit is een uitzonderlijke ligging met een vergezicht. Dit was de voornaamste factor bij de keuze van het kasteel voor de graaf van Barcelona. Toen het uiteindelijk in handen van de Fransen viel, konden zij het zuiden ook perfect zien, zonder belemmeringen naar het zuiden (Figuur 41).

4.3.5 Puilaurens De berg waarop het kasteel van Puilaurens gelegen is, haalt een hoogte van 679 m. De bergen die zich rond het kasteel bevinden zijn redelijk laag, waardoor de hellingen van de bergen zichtbaar zijn, de dalen achter de bergen daarentegen kunnen niet gezien worden (Figuur 42). Ook vanuit deze plaats is de Middellandse Zee te zien. Meer naar het noorden is er plots een stuk terug zichtbaar, omdat er ineens een hoogtevorming is, dus een berg die er een stuk boven uit steekt, wat de Montagne Noir is. Net als Peyrepertuse, was Puilaurens eerst in handen van de koning van Aragón. Na verovering van het kasteel was het zicht op het zuiden in het voordeel van de Fransen.

4.3.6 Quéribus Het kasteel van Quéribus is het meest zuidelijk gelegen en haalt een hoogte van 728 m. Quéribus heeft net zoals Puilaurens de hoogtevorming dat zich in het noorden bevindt, dit is om dezelfde reden te verklaren, namelijk doordat er een berg ineens een stuk hoger uitsteekt wordt deze zichtbaar. Dit is ook weer de Montagne Noir (Figuur 43). Ook vanaf het hoogste punt is het kasteel van Peyrepertuse zichtbaar en kan men de Middellandse Zee zien. Dit

60

bracht in de middeleeuwen alsnog wat voordelen met zich mee: ze konden toen zien wanneer er schepen naar hun toe kwamen, en of ze al dan niet vijandig waren. De rivierstromen zijn ook zichtbaar. Het kasteel kwam achtereenvolgens in handen van de Fransen en in 1162 in handen van koning van Aragón. Hierdoor werd het kasteel ingezet om de noordgrens van zijn rijk te verdedigen. In 1239 had Lodewijk IX het kasteel van Quéribus van Aragón gekocht. Zowel het noorden als het zuiden hebben een goede zichtbaarheid vanuit het kasteel.

4.3.7 Termes Het kasteel van Termes ligt op een hoogte van 500 m. Het heeft toebehoord aan de machtigste heren van Termes totdat ze door het leger veroverd werden in 1210. Op de viewshed is duidelijk ook het gebergte in het noorden te zien, de Montagne Noir. Er is verder een goede zichtbaarheid naar het noordoosten en in de omgeving. In het zuidwesten zijn ook de uitschieters zichtbaar van de Pyreneeën (Figuur 44). Het kasteel van Villerouge-Termenès ligt maar vijf kilometer naar het oosten en toch is het niet zichtbaar, omdat het kasteel van Villerouge-Termenès in een dal gelegen is en omgeven wordt door bergen die de zichtbaarheid in zekere mate beperken.

4.3.8 Villerouge-Termenès Van het kasteel van Villerouge-Termenès is er ook een viewshed gemaakt, maar de zichtbaarheid was helemaal niets omdat het kasteel helemaal omgeven is door hoge bergen. Het is om deze reden dat de viewshed niet in dit werk zit.

61

Besluit Het werk over de bewuste katharenburchten was een hele uitdaging. De streek in het zuiden van Frankrijk heeft altijd al een enorme aantrekkingskracht op de mens gehad. Dit blijkt uit de vele vondsten die een breed tijdsinterval overspannen, van de prehistorie over de Romeinen, Visigoten en Karolingen tot bij de middeleeuwers. Iedere bevolkingsgroep heeft bijgedragen tot wat vandaag nog overblijft. Zo hebben de Karolingen mee de grondslag gelegd voor het ontstaan van de landsgrens. Deze grens, die voordurend voor conflicten zorgde, werd in 1659, met het Verdrag van de Pyreneeën, definitief vastgelegd. Hierbij hebben twee factoren een belangrijke rol gespeeld: de natuur en de mens, wat in het zuiden van Frankrijk goed zichtbaar is. Tijdens de middeleeuwen hebben de kastelen, gelegen op redelijk hoge bergen, een grote invloed gehad. De kastelen dateren van na de Albigenzen kruistocht met vroegere kenmerken en werden dus niet voor of door de katharen gebouwd, maar door Occitaanse edelen die voortdurend verwikkeld zaten in onderlinge feodale conflicten en om diverse redenen hoge bergtoppen verkozen. Het kasteel, waar ook de feodale heer in woonde, had dus vooral een militair karakter. Dankzij de hoogte had de heer een fenomenaal uitzicht over het landschap en zo zijn omliggende gronden en wegen kon controleren en omdat hij van daaruit handel kon drijven en zijn goederen beschermen. De kastelen zijn in de eerste plaats imposant, comfort was ondergeschikt aan uiterlijk machtsvertoon. Het kasteel wordt ook omringd door een enkele of dubbele ommuring waarbuiten aanvankelijk het dorp gelegen was.

Voorbeelden van enkele van deze kastelen die zich in het zuiden van Frankrijk bevinden en die ook in dit werk dieper werden behandeld, zijn Aguilar, Lastours, Montségur, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-Termenès. Er is zo goed als niets over de architecten, ingenieurs of timmerlieden, pioniers van de ruimtelijke en territoriale ordening gekend. Slechts van twee kastelen is de bouwheer gekend: Pierre Pauc nam de leiding van de werken in Peyrepertuse op zich tussen 1250-1251 en in Termes heeft Jean le Picart geholpen bij de bouw van het dak van de kapel op het einde van de 13e of het begin van de 14e eeuw. Ze worden opgesomd in volgorde van de datum van de eerste vermeldingen:

-

Puilaurens wordt het eerst vermeld rond 958. Toen stond er slechts een toren, dus nog geen kasteel. Later kwam er een donjon met twee torens. De hoogte van de rots waarop het kasteel wordt aangetroffen, bedraagt 697 m. In 1250 werd het kasteel

62

veroverd door toedoen van een zwakke verdediging. Vanuit deze plaats is de Middellandse Zee zichtbaar. -

Aguilar wordt het eerst vermeld in 1020. Het kasteel bestond uit een toren en een vijfhoekige binnenste ommuring met een vierkante donjon met waterreservoir en woongebouwen. De ruïnes zijn zichtbaar op een hoogte van 296 m. Het kasteel is van de graaf van Bésalu naar de burggraaf van Carcassonne gegaan om zo bij Olivier de Termes te belanden. Uiteindelijk werd het kasteel in 1215 veroverd ten gevolge van een zwakke verdediging.

-

Peyrepertuse wordt het eerst vermeld rond 1020. De oude donjon te Peyrepertuse dateert van 1115. De restanten bevinden zich op een 797 m hoge berg. Aan de oostelijke zijde van de kam zijn er resten gevonden van steunmuren die afkomstig zijn van de Romeinen. In 1115 was de oude donjon ook helemaal opgebouwd. Daarnaast is er ook nog de Saint-Marie kerk die dateert van in de 12e/13e eeuw. Er is ook een ronde toren die toegang geeft tot een waterreservoir. Verder zijn er ook latrines gebouwd. Het kasteel werd in 1240 veroverd door voedselgebrek. De Middellandse Zee alsook het kasteel van Quéribus is zichtbaar.

-

Het kasteel van Quéribus wordt het eerst vermeld rond 1020 en is ook het meest zuidelijk gelegen kasteel op een 728 m hoge berg. De donjon en toren werden gebouwd op de resten van het 5e eeuwse Visigotische kasteel. De Middellandse Zee en het kasteel van Peyrepertuse zijn zichtbaar.

-

Lastours wordt het eerst vermeld rond 1083. Toen bestond het uit drie kastelen, waaronder het oudste kasteel, Cabaret, dat ook vroeger apart wordt vermeld, namelijk rond 1050. Een ander kasteel, Surdespine, dateert uit de 10e eeuw en heeft een trapeziumvormige ommuring en een vierkante toren met gebouwen en een waterreservoir. In een van deze muren zit er een Romaans venster dat in de 12e eeuw gedateerd kan worden. De fundamenten van het Quertinheux kasteel dateren van de 11e eeuw. De donjon heeft een circulaire omvang en bevat ook twee waterreservoirs. Er is ook een oude kerk vanuit de 6e/7e eeuw. De heuvel waarop deze restanten te vinden zijn, is niet hoger dan 300 m. Om het kasteel te kunnen veroveren was het noodzakelijk het van de buitenwereld af te sluiten, aangezien het moeilijk aan te vallen was door zijn goede ligging. Ze hebben zich echter gewonnen moeten geven door water- en voedseltekort tussen 1240. De Middellandse Zee is enkel bij helder weer zichtbaar.

63

-

Het kasteel van Termes wordt het eerst vermeld rond 1061 waarbij het kasteel op een hoogte van 500 m gelegen is. De binnenste ommuring bevat de voornaamste gebouwen, waaronder een 12e eeuwse donjon met waterreservoir. Verder zijn er ook nog latrines. In 1210 werd het kasteel veroverd nadat het vier maanden lang beschoten was geweest en zo door de watervoorraad heen zat. Dit was echter niet de reden van overgave, want iets tevoren had een hevig onweer de waterputten terug gevuld. Het waren evenwel de kadavers van ratten op de bodem die ziekte en dood met zich meebrachten.

-

Het kasteel van Villerouge-Termenès wordt het eerst vermeld in 1107 en was in het bezit van de aartsbisschop van Narbonne. Dit is het enige kasteel dat niet op een enorme bergtop gelegen is, maar in een dalletje omgeven door enorme heuvels. Het bestaat uit verschillende gebouwen. Het kasteel kwam rond 1229 definitief in Franse handen.

-

De eerste meldingen van het kasteel van Montségur moet zich voor 1204 hebben voorgedaan, maar wanneer juist is niet gekend. Voor 1204 moet er een oude vesting hebben gestaan met huizen er rond. De restanten bevinden zich op een 1200 m hoge bergtop. De Middellandse Zee is zichtbaar door zijn enorme hoogte.

Het gebied waar de kastelen in het zuiden van Frankrijk voorkomen, staat ook bekend als Occitanië. Door de tijd is Frankrijk verschillende keren opgesplitst en onderverdeeld, waardoor conflicten niet uit te sluiten waren. Het begon met het Verdelingsverdrag van Verdun in 843, waarbij natuurlijke elementen vooral gebruikt werden om een gebied aan te duiden, zoals de rivieren: de Rhône, Saône, Maas, Rijn en Schelde, en daarnaast ook nog gebergteketens zoals de Pyreneeën en de Alpen. Het Karolingische rijk viel verder uiteen, waardoor Barcelona een onafhankelijk graafschap werd. Later werd de graaf van Barcelona koning van Aragón. De gebieden van Bésalu, Roussillon, Cerdagne en Montpellier kwamen onder heerschappij van deze koning. Tijdens de Albigenzer kruistocht koos hij de kant tegen de Kerk, omdat anders gebieden van hem in het bezit kwamen van de Franse koning. Daarom was het verstandig een aantal gebouwen te gaan versterken en te verbouwen, waaronder Carcassonne en Lastours, dat zijn oudste burcht Cabaret in 1238 terug heropbouwde en in 1243 een vierde toren bijbouwde, namelijk Tour Régine. Deze toren is rond met middenin een waterreservoir. Langs de toren zijn er ook latrines. Vanaf 1204 werd er gewerkt aan de tweede stichting van Montségur door twee katharen, mensen die een andere visie hadden op de Kerk als instituut. Er werd een rechthoekige donjon gebouwd waarin een waterreservoir zit en 64

waarvan de schoorsteen nog te zien is. Buiten de ommuring lag een woonwijk. Dit is eigenlijk het enige kasteel dat voor en door de katharen gebouwd is. Uiteraard moest dit kasteel dan ook vernield worden in 1244 met de inname van de toren, waardoor de katharen al snel machteloos stonden. Door de kruistocht kwamen er in de meeste muren van Termes en Lastours schietgaten met een driehoekige vorm die in de tweede helft van de 12e eeuw gedateerd kunnen worden. Tussen 1270 en 1300 kwamen er te Montségur, Aguilar, Peyrepertuse en Puilaurens vierkantige schietgaten, wat mogelijk te maken had met een verandering in wapengebruik en verdediging. In 1240 kan de weergang van Peyrepertuse en Lastours gedateerd worden.

Om aan de spanningen tussen Frankrijk en Aragón een einde te laten komen, was het noodzakelijk om in 1258 het Verdrag van Corbeil op te stellen. Hierdoor werden verschillende gebieden uitgewisseld. De koning van Aragón moest het noordelijk deel van de Pyreneeën, waaronder Carcassonne, Razès, Peyrepertuse, Lauragais, Gévaudan, Grizes, Minervois en Millau, aan Frankrijk geven en kreeg de Spaanse Mark in ruil. De noordelijke Fénouillèdesen Perapertusès werden ook Frans. Hierdoor werd Frankrijk verdedigd door een reeks kastelen langs de grens, waaronder Peyrepertuse, Quéribus, Termes en Puilaurens. Wel had Lodewijk IX geen verdediging naar het oosten. Het is om deze reden dat Olivier de Termes het kasteel van Aguilar in 1262 aan Frankrijk verkocht. Op het einde van de 13e eeuw ontstonden er weer spanningen tussen deze twee koninkrijken. Om zich te behoeden tegen invallen werd aan Aguilar een tweede omwalling toegevoegd, geflankeerd door halfronde torens. In de 13e eeuw vond te Montségur de derde stichting van het kasteel plaats met een zuiver militair doel. Dit is dan ook wat wij vandaag nog te zien krijgen en dit heeft niets meer met de katharen te maken. Dat kasteel was helemaal vernield met de verovering in 1244. Nu zien we een garnizoenburcht die gebouwd werd voor de familie Lévis. In 1242 beslisten de ingenieurs van de koning om een trap uit te houwen in de rots die toegang geeft tot het hoogste gedeelte van Peyrepertuse. Tussen 1250-1251 kwamen dan ook de basisstructuren van de Sant-Jordi donjon erbij. Daarnaast werden ook nog werken uitgevoerd aan de oude donjon, de kerk en de omwalling in de 14e en 15e eeuw. De meeste aanpassingen van de gebouwen te Puilaurens zijn wel afkomstig van na de kruistocht: een muur waarin schietgaten aanwezig zijn en een rechthoekig venster uit de 13e eeuw. In 1255 werden er werken uitgevoerd om het kasteel van Puilaurens te versterken tegen nieuwe invallen vanuit het zuiden. Puilaurens was ook het sterkste bastion tot de grens opnieuw verschoof. In de 16e eeuw zijn er rond het kasteel van Quéribus, dat tot de 18e eeuw een zuiver militair doel had, 65

drie omwallingen gekomen. De buitenmuur haalde zelfs een dikte van vijf tot zes meter. Het grote venster waarvoor een rooster zit, dateert uit de 14e eeuw. De ‘Salle de pilier’ is op het einde van de 16e eeuw gebouwd. De donjon te Termes werd in 1229 heringericht door de Fransen en ze bouwden dan ook een tweede ommuring in de 13e eeuw. De rest van Villerouge-Termenès kan in de 13e eeuw gedateerd worden, met de gebouwen uit de 17e eeuw.

Van zodra de werkzaamheden ten einde waren na de verovering, kwamen er te Lastours, Aguilar, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus en Termes garnizoensburchten, terwijl te Villerouge-Termenès de aartsbisschoppen van Narbonne kwamen wonen.

Ook al was er het Verdrag van Corbeil, een voortdurende strijd bleef woeden, waar het Verdrag van de Pyreneeën in 1659 een einde moest aan maken. Hierdoor verschoof de grens nog meer naar het zuiden waardoor de kastelen hun strategische positie verloren en geleidelijk aan in het verval raakten.

De viewsheds bevestigen telkens dat de kastelen in de middeleeuwen zo gekozen waren, dat ze een perfect beeld weergeven van het gebied dat gecontroleerd en verdedigd moest worden.

Opgravingen brachten niet alleen vondsten naar boven, maar ook de structuren van de huizen die rondom de kastelen werden gebouwd en die voornamelijk uit de rotsen werden gehouwen. In deze laatste huizen woonden ambachtslui. Natuurlijk zijn er nog tal van opgravingen noodzakelijk om alles duidelijk te begrijpen.

Wegen hebben ook een belangrijke rol gespeeld in het landschap. Door de inbreng van de mens is er al heel wat van de natuur verloren door een verdere toename van bosontginning, ook te zien aan het pollenonderzoek.

De aanleiding voor de vernieling van al deze kastelen is vooral het feit dat de Kerk niet duldde dat er een groep andersdenkende mensen leefde, waarvan hun leer afweek van deze van de Kerk. De katharen zochten veiligere oorden op, zoals de kastelen en kregen daar onderdak. De ondergang van de kastelen was dus enigszins te wijten aan het feit dat de katharen daar verbleven. De Kerk wou dit niet en organiseerde kruistochten waarbij alles vernield werd wat enigszins met het katharisme te maken had. De kastelen zijn derhalve niet 66

gebouwd voor of door de katharen, ze mochten er enkel verblijven. De verovering van de kastelen door de Fransen en de verschuiving van de grens leidde tot het verdere verval van de kastelen.

67

Bibliografie Boeken Alders H. 1999, In het spoor van de Katharen, Den Haag Balmand P. 1996, Geschiedenis van Frankrijk, Utrecht Barthes M., Baudreu D., Gouzy N., Salavy L. 1997, Le sentier cathare, de la mer à Montségur et Foix, Randonnées Pyrénéennes Baudreu D., Bayrou L., Dauzat M., Sarret J.-P. 1986, Châteaux médiévaux de l’Aude, C.A.M.L. Bayrou L. 1981, Le château de Puilaurens, C.AM.L. Bayrou L. 1988, Le château de Termes, C.A.M.L. Bayrou L. 1988, Le château de Villerouge-Termenès, C.A.M.L. Bayrou L., Burjade M., Burjade F. 2005/2006, Le château de Peyrepertuse, CA.M.L. Bogaerts M. 2005, “Kathaarse” burchten?, Als Catars 1, pp. 46-51 Boulanger Ph. 2002, La France : espace et temps. Synthèses, dissertations, commentaires de documents, Nantes Brooke C. 1987, Europe in the Central Middle Ages 962-1154, Longman Group UK Clout H. D. 1977, Themes in the Historical Geography of France, Academic Press, London De Planhol X. & Claval P. 1988, An historical Geography of France, Cambridge Dion R. 1947, Les Frontières de la France, Paris Duvernoy J. 1998, Le dossier de Montségur d’inquisition 1242-1247, Toulouse Ferras R., Picheral H., Vielzeuf B. 1979, Portrait de la France moderne. Atlas et géographie du Languedoc et du Roussillon, Flammarion, Paris Fournier G. 1978, Le château dans la France médiévale, Paris Gardel M.-E. 2005/2006, Les châteaux de Lastours, C.A.M.L. Gau M. & Gau J.-B. 2004, Le château de Quéribus, C.A.M.L. Mattingly A. 2005, Walks in the Cathar Region, Cathar Castles of south-west France, Cicerone Mendieta S. 1999, Châteaux cathares, Pyrénées Spécial Cathares, pp. 54-87 Merlin P. 1992, Géographie des transports, Paris Mesqui J. 1993, Châteaux et enceintes de la France médiévale, de la défense à la résidence, Paris Mesqui J. 1997, Châteaux forts et fortifications, Paris

68

Moerland B. 1992, Katharen en de val van Montségur, Den Haag Mundy J.H. 1991, Europe in the High Middle Ages 1150-1309, Longman Group UK Nelli R. 2007, Histoire du Catharisme, Carcassonne Nolen A. 2004, Het land der katharen: een historische reisgids, Amersfoort Poisson J-M. 1992, Le château médiéval, forteresse habitée (XIe – XVIe siècle). Archéologie et histoire: perspectives de la recherche en Rhône-Alpes, Paris Pous G.E. 1982, Le château d’Aguilar, C.A.M.L. Roquebert M. 2002, Histoire des Cathares : hérésie, croisade, inquisition du XIe au XIVe siècle, Tempus 17, Paris S.n. 2007/2008, Via Domitia, tweehonderd kilometer geschiedenis, Aude Katharenland 4, pp. 6-7 Sarret J.P. 1975, Le château de Montségur, G.R.A.M.E. Smith C. D. 1979, Western Mediterranean Europe. An Historical Geography of Italy, Spain and Southern France since the Neolithic, London Van Rossum P. & Mieras K. 2003, De Katharen-Basken fietsroute, Utrecht Van Schaik J. 2007, De Katharen: feit en fictie, Leuven

Elektronische bronnen s.n. s.d., The Climate of, and Weather in, the Languedoc: Wind: Le Vent Cers, Retrieved May 21, 2008 from http://www.midi-france.info/110502_cers.htm

Topografische kaarten IGN 2000, Lavelanet 2247 OT IGN 2001, Tuchan 2447 OT IGN 2003, Carcassonne 2345 E

69

Illustratie referenties Figuren Fig. 1 In: Nolen 2004, p. 27 Fig. 2 In: Nolen 2004, p. 91 Fig. 3 In: Nolen 2004, p. 27 Fig. 4 In: Baudreu et.al. 1986, pp. 24-25 Fig. 5 In: Pous 1982, p. 6 Fig. 6 In: Pous 1982, p. 19 Fig. 7 In: Pous 1982, voorblad Fig. 8 In: Gardel 2005/2006, p. 6 Fig. 9 In: Gardel 2005/2006, p. 7 Fig. 10 In: Gardel 2005/2006, p. 17 Fig. 11 In: Gardel 2005/2006, p. 18 Fig. 12 In: Gardel 2005/2006, p. 15 Fig. 13 In: Gardel 2005/2006, p. 21 Fig. 14 In: Gardel 2005/2006, p. 25 Fig. 15 In: Gardel 2005/2006, p.26 Fig. 16 In: Gardel 2005/2006, p. 24 Fig. 17 In: Sarret 1975, p. 6 Fig. 18 In: Sarret 1975, p. 14 Fig. 19 In: Mendieta 1999, p. 57 Fig. 20 In: Gau 2004, p. 6 Fig. 21 In: Bayrou et.al. 2005/2006, voorblad Fig. 22 In: Bayrou et.al. 2005/2006, pp. 22-23 Fig. 23 In: Bayrou 1981, p. 6 Fig. 24 In: Bayrou 1981, p. 25 Fig. 25 In: Bayrou 1981, p. 21 Fig. 26 In: Gau 2004, p. 20 Fig. 27 In: Gau 2004, p. 4 Fig. 28 In: Mendieta 1999, p. 61 Fig. 29 In: Bayrou 1988, p. 6 Fig. 30 In: Nolen 2004, p. 256

70

Fig. 31 In: Bayrou L. 1988, p. 22 Fig. 32 In: Bayrou L. 1988, voorblad le château de Villerouge-Termenès Fig. 33 In: Bayrou 1988, p. 18 Fig. 34 In: Mesqui 1993, p. 286, fig. 353 Fig. 35 In: De Planhol & Claval 1988, p. 36, fig. 9 Fig. 36 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Fig. 37 In: Nelli 2007, p. 13 Fig. 38 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Fig. 39 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Fig. 40 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Fig. 41 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Fig. 42 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Fig. 43 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Fig. 44 In: Aerts 2008, zelf gemaakt

Tabellen Tabel 1 In: Van Schaik 2007, p. 208 Tabel 2 In: vergelijkingstabel Tabel 3 In: Aerts 2008, zelf gemaakt Tabel 4 In: Aerts 2008, zelf gemaakt

71

Illustraties

72

Figuren

Figuur 1: het Verdrag van Verdun: West-Francië was van Karel de Kale, Oost-Francië van Lodewijk de Duitser en het Midden-rijk van Lotharius (Nolen 2004, p. 27)

Figuur 2: de gebieden waarin de kastelen gelegen zijn (Nolen 2004, p. 91)

73

Figuur 3: Langue d'oc komt overeen met het zuiden van Frankrijk en Langue d'oïl met het noordelijk deel van Frankrijk (Nolen 2004, p. 27)

Figuur 4: de kaart waarop de verschillende kastelen op worden afgebeeld waaronder Aguilar, Lastours, Montségur, Peyrepertuse, Puilaurens, Quéribus, Termes en Villerouge-Termenès (Baudreu et.al. 1986, pp.24-25)

74

Figuur 5: situering van Aguilar (Pous 1982, p. 6)

Figuur 6: het plan van het kasteel van Aguilar: 1. poterne, 2. lices, 3. donjon, 4. waterreservoir, 5. toren, 6. ingang, 7. oude Romeinse weg, 8. Heilige Anne kapel (Pous 1982, p. 19)

Figuur 7: het kasteel van Aguilar (Pous 1982, voorblad)

75

Figuur 8: de ligging van Lastours (Gardel 2005/2006, p. 6)

Figuur 9: De vier kastelen van Lastours (Gardel 2005/2006, p.7)

76

Figuur 10: enkele huizen in het noordelijke gedeelte van Lastours (Gardel 2005/2006, p. 17)

Figuur 11: vondsten te Lastours waaronder speelstukken, wapens, sleutels en aardewerk (Gardel 2005/2006, p. 18)

77

Figuur 12: algemeen plan van de kastelen en omgeving van Lastours: 1. Cabaret, 2. Tour Régine, 3. Surdespine, 4. Quertinheux, 5. Trou de la Cité, 6. oude kerk, 7. huidig dorp (Gardel 2005/2006, p. 15)

Figuur 13: Cabaret, het oudste kasteel: 1. ingang, 2. donjon, 3. woonverblijf, 4. trap tot de weergang, 5. weergang, 6. castrum, 7. waterreservoir (Gardel 2005/2006, p. 21)

78

Figuur 14: Surdespine: 1. toren, 2. waterreservoir, 3. zaal (Gardel 2005/2006, p. 25)

Figuur 15: Quertinheux: 1. ingang, 2. waterreservoirs, 3. donjon (Gardel 2005/2006, p.26)

Figuur 16: Tour Régine: 1. toren, 2. waterreservoir, 3. latrines (Gardel 2005/2006, p. 24)

79

Figuur 17: situering van Montségur (Sarret 1975, p. 6)

Figuur 18: plan van het kasteel van Montségur: 1. ingang, 2. donjon, 3. waterreservoir, 4. binnenplaats (Sarret 1975, p. 14)

80

Figuur 19: de ligging van het kasteel van Montségur in het landschap (Mendieta 1999, p. 57)

Figuur 20: de ligging van Peyrepertuse en Quéribus (Gau 2004, p. 6)

81

Figuur 21: foto van Peyrepertuse (Bayrou et.al. 2005/2006, voorblad)

Figuur 22: plan van het kasteel van Peyrepertuse. 1. ingang, 2. woonverblijf, 3. oude donjon, 4. kerk, 5. wachttorens, 6. Sant-Jordi donjon met: 7. kapel, 8. waterreservoir, 9. toren met waterreservoir, 10. grote zaal, 11. trap (Bayrou et.al. 2005/2006, pp.22-23)

82

Figuur 23: de situering van Puilaurens (Bayrou 1981, p. 6)

Figuur 24: het kasteel van Puilaurens in zijn omgeving (Bayrou 1981, p. 25)

83

Figuur 25: plan van het kasteel van Puilaurens. 1. ingang, 2. poterne, 3. binnenplaats, 4. Tour ‘Dame Blanche’, 5. donjon, 6. waterreservoir, 7. chicane (Bayrou 1981, p.21)

Figuur 26: het plan van Quéribus: 1. ingang, 2. zaal, 3. waterreservoir, 4. zaal, 5. woningen, 6. donjon, 7, kazemat (Gau 2004, p. 20)

84

Figuur 27: 'Salle de Pilier' met een ronde pilaar die als een palmboom uitloopt in vier kruisbooggewelven (Gau 2004, p.4)

Figuur 28: het kasteel van Quéribus (Mendieta 1999, p. 61)

85

Figuur 29: de situering van Termes en Villerouge-Termenès (Bayrou 1988, p. 6)

Figuur 30: het kasteel van Termes (Nolen 2004, p. 256)

86

Figuur 31: het plan van het kasteel van Termes: 1. ingang, 2. donjon, 3. kapel, 4. waterreservoir, 5. poterne, 6. lices (Bayrou 1988, p. 22)

Figuur 32: het kasteel van Villerouge-Termenès (Bayrou 1988, voorblad)

87

Figuur 33: het plan van het kasteel van Villerouge-Termenès: 1. ingang, 2. binnenplaats, 3. poterne, 4. donjon (Bayrou 1988, p.18)

Figuur 34: een vierkantig schietgat, zoals bij Montségur, Aguilar, Peyrepertuse en Puilaurens te zien is (Mesqui 1993, p. 286, fig. 353)

88

Figuur 35: het Romeinse netwerk in Gallië (De Planhol & Claval 1988, p. 36, fig. 9)

Figuur 36: Digitaal hoogtemodel voor het zuiden van Frankrijk

89

Figuur 37: de grens tussen Aragón en Frankrijk in de 12e eeuw. Later kreeg Frankrijk het deel te Perpignan er ook nog bij (Nelli 2007, p. 13).

90

Figuur 38: de viewshed van het kasteel van Aguilar

91

Figuur 39: de viewshed van de kastelen van Lastours

92

Figuur 40: de viewshed van het kasteel van Montségur

93

Figuur 41: de viewshed van het kasteel van Peyrepertuse

94

Figuur 42: de viewshed van het kasteel van Puilaurens

95

Figuur 43: de viewshed van het kasteel van Quéribus

96

Figuur 44: de viewshed van het kasteel van Termes

97

Tabellen Christendom Gnostieke Kerkelijke

Waarheid en werkelijkheid Boven / hemel Beneden / aarde

Tabel 1: verschil tussen de gnostiek en het Kerkelijke (Van Schaik 2007, p. 208)

98

797 m

697 m

Puilaurens

300 m

Tour Régine

Peyrepertuse

300 m

Quertinheux

1200 m

300 m

Surdespine

Montségur

300 m

300 m

Lastours

Cabaret

296 m

Aguilar

Hoogte van de berg

aanwezig

aanwezig

aanwezig: 50 m³

aanwezig: 25 m³

aanwezig

aanwezig

aanwezig

aanwezig

aanwezig

Waterreservoir

1240-1243

1240-1244 1240-1245

1244

voedsel - en watertekort voedsel - en watertekort voedsel - en watertekort na de inname van de toren viel Montségur snel

1250

1240-1242

voedsel - en watertekort

zwakke verdediging

1240

voedsel - en watertekort

1240

1215

zwakke verdediging

voedselgebrek

Wanneer verovering?

Hoe veroverd e in 13 eeuw?

2 wijken van woningen

ondergrondse tunnel: 'Trou de la Cité'

aanwezig

poterne, kerk, latrines, kapel 9 zigzaggende muurtjes, poterne, spreekbuis

vierkantig van 5,10 m op 5,20 m

vanuit 1115

aanwezig

poterne, schoorsteen

vierkantig rond met drie verdiepingen

veelhoekig

vierkantig

vierkantig

vierkantig

vierkantig

driehoekig

driehoekig

3 verschillende vormen

3 verschillende vormen

vierkantig

vierkantig met twee verdiepingen

aanwezig:

Vorm schietgat

Donjon, te bereiken via een trap

rond twintigtal huizen op de rechthoekig: noordelijke 20 op 9 m, 3 helling verdiepingen

latrines

een oude kerk

2 zalen, een romaans venster

smederij, stallen of magazijnen

aanwezig

Woningen

kapel, poterne

Speciale elementen

728 m

500 m

100 m

Quéribus

Termes

VillerougeTermenès

Hoogte van de berg

aanwezig

aanwezig

aanwezig

Waterreservoir

1210

watertekort, gevolgd door ziekte op de zuidelijke helling

aanwezig

drie zalen met een koepel, poterne

aanwezig

vensterkruisen, afzuigkap schoorsteen, kazarne, 'Salle de Pilier', ondergrondse kazemat poterne, kapel, latrines

Woningen

Speciale elementen

Tabel 2: overzicht van al de besproken kastelen

1229

1255

de verovering is niet goed gekend

zwakke verdediging

Wanneer verovering?

Hoe veroverd e in 13 eeuw?

e

12 eeuws rond met een hoogte van 23 m en een diameter van 9,50 m

veelhoekig

Donjon, te bereiken via een trap

/

driehoekig

/

Vorm schietgat

100

Aguilar Lastours Montségur Peyrepertuse Puilaurens Quéribus Termes VillerougeTermenès

Min kolom 2066 1636 993 1862 1579 1951 1874 1929

Max kolom 2073 1644 1006 1864 1586 1955 1881 1935

Min rij 1329 721 1347 1385 1435 1393 1099 721

Max rij 1335 731 1350 1390 1437 1398 1106 724

Tabel 3: de gebieden die gebruikt zijn om de viewshed te bepalen

Aguilar Lastours Montségur Peyrepertuse Puilaurens Quéribus Termes Villerouge-Termenès

X – coördinaten 2°43’22,466” O 2°21’48,249” O 1°49’58,605” O 2°33’3,88” O 2°19’2,316” O 2°37’34,706” O 2°33’43,816” O 2°36’29,562” O

Y – coördinaten 42°53’28,146” N 43°23’39,556” N 42°52’38,835” N 42°50’39,622” N 42°48’19,076” N 42°50’17,53” N 43°05’48,202” N 43°23’54,167” N

Tabel 4: de coördinaten van de kastelen