Mary Roach
Hap slik weg alles wat je eigenlijk niet wilde weten over je spijsvertering
Vertaald uit het Engels door Henny Corver, Tracey Drost-Plegt en Pon Ruiter
9789491845031.indd 3
19-05-14 10:46
5
Moeilijk veRteeRbaaR de verzuurde relatie tussen william beaumont en alexis st. Martin
9789491845031.indd 91
19-05-14 10:46
92
Er zijn drie beroemde gravures waarop een jonge Alexis St. Martin staat afgebeeld. Ik heb ze al vaak gezien: in biografieën over zijn arts William Beaumont, in Beaumonts eigen boek, en in tijdschriftartikelen over beide mannen. De afbeeldingen zijn gedetailleerd, maar toch krijg je geen goed beeld van St. Martins uiterlijk. Alle drie de houtsneden zijn van het onderste deel van zijn linkerborst en het beroemde gat. In een blinde test zou ik nog eerder St. Martins tepel herkennen dan zijn ogen. Maar dat is logisch: Beaumont was onderzoeker en St. Martin was zijn proefpersoon – meer een lichaam dan een mens. Toch hebben die twee elkaar dertig jaar gekend. Zo’n tien jaar lang woonden ze af en aan bij elkaar in huis. Waren ze in al die tijd niet op elkaar gesteld geraakt? Wat wás eigenlijk de aard van hun relatie? Werd St. Martin mishandeld of was het verteren van voedsel ten behoeve van de wetenschap het gemakkelijkste
9789491845031.indd 92
19-05-14 10:46
Moeilijk verteerbaar
baantje dat een eenvoudige arbeider zich kon wensen? Beaumont en St. Martin leerden elkaar kennen in juni 1822, in een winkel op Mackinac Island, onderdeel van een handelspost van de American Fur Company. St. Martin was een Frans-Canadese voyageur – een pelsjager op contractbasis – die per kano en te voet pelzen vervoerde door het bosrijke landschap van Michigan Territory. St. Martin kon zich weinig herinneren van hun eerste heuglijke ontmoeting, want toen lag hij half bewusteloos op de vloer. Iemands geweer was per ongeluk afgegaan, waardoor een regen van hagel in St. Martins zij terecht was gekomen. Beaumont, legerchirurgijn bij het nabijgelegen garnizoen, was erbij gehaald. Voor de eenden op Mackinac Island werd blijkbaar zwaar geschut gebruikt. ‘Een stuk long ter grootte van een kalkoenei puilde uit de externe wond, die laceraties en verbranding vertoonde, en iets lager een ander uitstulpend deel dat op de maag leek; in eerste instantie kon ik niet geloven dat het slachtoffer nog leefde terwijl dit orgaan zich daar bevond, maar bij nader onderzoek bleek het daadwerkelijk de maag te zijn, met een punctiewond in het uitstulpende deel, groot genoeg om er mijn vinger in te steken, waar een deel van zijn ochtendmaal door naar buiten was gekomen en op zijn kleding was beland.’ Zo luidt de nogal wijdlopige beschrijving die Beaumont van de verwonding gaf. In dat gat – en in die klodder half verteerd vlees en brood die opeens zichtbaar werd in de plooien van St. Martins wollen hemd – lag Beaumonts ticket naar nationale bekendheid. Italiaanse spijsverteringsonderzoekers hadden al eens experimenteel voedsel in de maag van levende dieren ingebracht en er weer uitgehaald, sponzen aan een draadje in de maag laten soppen en zelfs hun eigen avondmaaltijd uitge-
9789491845031.indd 93
93
19-05-14 10:46
hap slik weg
94
braakt, maar de opening in St. Martin bood een ongekende kans om de menselijke sappen en processen in een levend persoon te observeren. (We betreden de maag in alle hevigheid in hoofdstuk 8; voorlopig beperk ik me tot dit merkwaardige medische gelegenheidsduo.) Beaumont was 37 jaar en op zoek naar iets aansprekenders dan de anonieme rustieke beslommeringen van een assistent-chirurg op een militaire buitenpost. Het is niet bekend op welk moment hij precies de waarde inzag van het gat in St. Martin – en of hij wel of niet zijn uiterste best deed om het te dichten. Volgens Gurdon Hubbard, de enige andere ooggetuige van wie een verslag van de gebeurtenissen bewaard is gebleven, kwam dat besef eerder dan Beaumont beweerde. ‘Ik ken dokter Beaumont heel goed. Het experiment waarbij hij voedsel inbracht in de maag via de fistel, die bewust met dat doel werd opengehouden en afgesloten, bedacht de dokter vrij snel na het eerste onderzoek.’ Beaumont ontkende dit. In zijn dagboek beweert hij dat hij ‘alles probeerde wat in mijn macht lag om het gat in de maag te sluiten’. De waarheid zal wel ergens in het midden liggen. Een verhaal dat meer naar Hubbards versie neigt zou verklaren waarom Beaumont zich zo nadrukkelijk bezighield met een man die hij niet kende en om wie hij, op grond van zijn afkomst, weinig zou moeten geven. St. Martin was een mangeur de lard – een ‘spekvreter’, een voyageur van de laagste klasse. Maar toen zijn ziekenhuisrekeningen in april 1823 niet meer uit de plaatselijke bijstandskas konden worden betaald, mocht hij bij Beaumont en diens gezin komen wonen. De verklaring die Beaumont daarvoor in zijn dagboek geeft, was dat hij dit ‘puur uit liefdadigheid’ deed. Dat lijkt me sterk.
9789491845031.indd 94
19-05-14 10:46
Moeilijk verteerbaar
Zodra St. Martin voldoende was aangesterkt, werd hij meteen aan het werk gezet. Beaumont hield van meet af aan de fistel in het oog, min of meer letterlijk. ‘Als hij op zijn andere zij ligt, kan ik recht in de maagholte kijken en het spijsverteringsproces bijna met eigen ogen aanschouwen,’ schreef Beaumont in zijn dagboek. Ik zou dolgraag willen weten hoe het experimentele protocol voor het eerst werd aangesneden. St. Martin wist niets van wetenschappelijke methodes. Hij was analfabeet en sprak nauwelijks Engels. Hij bediende zich van een Frans-Canadees patois, met zo’n zwaar accent dat Beaumont hem in zijn aantekeningen over de dag van het schietincident ‘Samata’ noemde in plaats van St. Martin. Beaumont hield dagboeken bij, maar ikzelf noch Jason Karlawish, expert in medische ethiek en auteur van een fraaie en grondig geresearchte historische roman over het tweetal, kon een beschrijving vinden van St. Martins eerste reactie op het opmerkelijke voorstel. In haar artikel ‘Working Ethics: William Beaumont, Alexis St. Martin, and Medical Research in Antebellum America’ schrijft historica Alexa Green dat de mannen heel duidelijk een relatie hadden als meester en knecht. Als de baas een stukje schapenvlees bij je naar binnen wil duwen, dan laat je hem zijn gang gaan. Tevens alle voorkomende werkzaamheden. (Op een bepaald moment was St. Martin weer genezen en kon Beaumont niet meer hardmaken dat hij hem betaalde in de vorm van verpleging, waarop hij hem een salaris ging betalen.) Voor twee mensen die door hun afkomst en beroep uit twee totaal verschillende werelden kwamen, hadden Beaumont en St. Martin een relatie die toch intens intiem kon zijn. ‘Bij onderzoek met de tong op het vlies rond de maag in
9789491845031.indd 95
95
19-05-14 10:46
hap slik weg
96
zijn lege, niet-geprikkelde toestand, is er geen zure smaak waarneembaar.’* De enige afbeelding die ik uiteindelijk van Alexis St. Martin als jonge man vond, is een schilderij van Dean Cornwell met als titel Beaumont and St. Martin – onderdeel van de serie Pioneers of American Medicine die in 1938 in opdracht van Wyeth Laboratories voor een reclamecampagne werd vervaardigd. Het wat oenige kapsel met zijscheiding dat St. Martin zijn hele volwassen leven droeg daargelaten, is de man die Cornwell afbeeldt een knappe verschijning: brede jukbeenderen, aristocratische neus en een gespierd, gebruind bovenlijf met dito armen. Beaumont oogt frivool maar dandy-achtig. Zijn haar zit in vreemde golven en plukken, alsof het uit een slagroomspuit is geknepen. Het decor van Cornwells schilderij is Fort Crawford, in Michigan Territory, rond 1830, toen St. Martin voor een tweede periode bij Beaumont in dienst was. In die fase van zijn verkenningen van de spijsvertering probeerde Beaumont te bepalen of maagsap ook buiten de maag werkzaam zou zijn, zonder de ‘vitale kracht’ van het lichaam. (Dat is zo.) Hij vulde de ene flacon na de andere met de uitscheidingen van St. Martin en liet daar allerlei soorten voedsel in zakken. De hut werd een soort maagsapmelkerij. Beaumont houdt op het schilderij een rubber buis vast die in de maag
*
Het gebruik van de tong is hier niet zo vreemd als het lijkt. Vroeger, toen artsen de lichaamssappen van een patiënt nog niet voor onderzoek naar het lab konden sturen, gebruikten ze hun tong en neus voor het verzamelen van diagnostische gegevens. Sterk zoet ruikende urine wijst bijvoorbeeld op diabetes. Pus kun je onderscheiden van slijm, zo schreef dr. Samuel Cooper in 1823 in zijn Dictionary of Practical Surgery, geur’. Wie nu het verschil niet kan bepalen, misschien omdat hij voor chirurg leert uit een woordenboek, krijgt van Cooper deze handige tip: ‘Pus zinkt in water; slijm blijft drijven.’
9789491845031.indd 96
19-05-14 10:46
Moeilijk verteerbaar
van St. Martin is gestoken; er komt vocht uit dat wordt opgevangen in een fles op Beaumonts schoot. Ik heb lang naar dit schilderij gekeken en geprobeerd me een beeld te vormen van de relatie tussen de twee mannen. Het verschil in rang en stand is duidelijk. St. Martins kleding bestaat uit een tuinbroek met versleten knieën. Beaumont staat erop in volledig militair gala-uniform – uniformjasje met koperen knopen en goudkleurige epauletten, broek met gekleurde bies, met de pijpen in zijn kniehoge leren laarzen gestoken. Het lijkt alsof Cornwell zegt: ‘Onze St. Martin bevindt zich weliswaar in een ongemakkelijke situatie, maar kijk toch eens, kíjk toch eens voor wat voor geweldige man hij mag werken.’ (Waarschijnlijk heeft Cornwell de kleding van Beamont ietwat opgewaardeerd om diens aanzien te verhogen. Iedereen die met zoutzuur werkt, weet dat je beter niet in je goeie goed aan de slag kunt gaan in het lab.) Hun emoties laten zich moeilijk aflezen. St. Martin kijkt niet echt gelukkig, maar ook niet diep ontevreden. Hij ligt op zijn zij en steunt op een elleboog. Door zijn houding en verre blik heeft hij iets weg van een man die bij een kampvuur ligt. Beaumont zit kaarsrecht in een leunstoel naast het bed. Hij kijkt half omhoog, alsof er een televisie aan de muur van de hut hangt. Het lijkt alsof hij op ziekenbezoek is en niets meer weet te verzinnen om over te praten. De overheersende emotie die het schilderij uitstraalt, is gelatenheid: de een ondergaat zijn lot voor de wetenschap, de ander voor zijn eigen onderhoud. Gezien de bedoeling van het schilderij, een ode aan de geneeskunde (en aan Beaumont en de laboratoria van Wyeth), kun je redelijkerwijs aannemen dat die emotionele lading ietwat opgesmukt is. Het kan voor geen van beiden een lolletje zijn geweest. In zijn aante-
9789491845031.indd 97
97
19-05-14 10:46
hap slik weg
98
keningen schrijft Beaumont minstens eenmaal dat St. Martin ‘woedend en ongeduldig’ is. De procedure was niet alleen vervelend, maar lichamelijk erg onprettig. De extractie van maagsappen, zo schreef Beaumont, ‘gaat meestal gepaard met dat specifieke gevoel onder in de maag, een zogenaamd wee gevoel, en met enige flauwte, waardoor de ingreep moet worden onderbroken.’ Het gebrek aan respect van de kant van Beaumont en het medische establishment – die blijkt uit hun correspondentie over St. Martin – was ook niet bevorderlijk voor de sfeer. St. Martin werd nog tot ruim na zijn dertigste ‘de jongen’ genoemd. Hij was de ‘menselijke reageerbuis’, ‘je wonderbaarlijke verteerder’. Voor de buitenlichamelijke verteringsexperimenten moest St. Martin flacons met maagsap onder zijn oksels stoppen om de temperatuur en bewegingen van de maag na te bootsen. ‘Anderhalf uur in de axilla bewaard en veelvuldig geschud,’ staat er in Beaumonts aantekeningen te lezen. Als je het woord axilla niet kende, zou je denken dat het om een stuk laboratoriumapparatuur ging, niet de oksel van een Franse Canadees. Beaumont voerde tientallen experimenten uit waarbij St. Martin op deze manier zes, acht, elf en zelfs vierentwintig uur flacons moest vasthouden. Het is dan ook geen wonder dat St. Martin er tweemaal de brui aan gaf – ‘wegliep’, volgens Beaumont – onder andere om zijn familie in Canada op te zoeken, maar ook omdat hij het zat was. De tweede keer dat dit gebeurde, schond hij een officieel contract en dat leverde hem de eeuwigdurende woede van Beaumont op. In een brief aan de directeur-generaal van de volksgezondheid beklaagt Beaumont zich over St. Martins ‘misdadige koppigheid en lelijkheid’.
9789491845031.indd 98
19-05-14 10:46
Moeilijk verteerbaar
Maar Beaumont kende verder niemand anders met een maagfistel, en hoewel hij zijn experimenten al had afgerond, had hij St. Martin nog nodig om zijn status in het buitenland te vergroten. Vrij laat in zijn carrière had hij een groep wetenschappers in Europa leren kennen – scheikundigen en anderen aan wie hij flessen met maagsap had gestuurd* om die te analyseren. (In zijn correspondentie uit die tijd spreekt hij op beleefde toon over weerzinwekkende zaken. ‘Mijn grote dank voor uw fles maagsap.’ ‘Ik heb met bijzonder genoegen experimenten uitgevoerd op het voorgekauwde vlees, zoals u in uw laatste brief voorstelde.’) Hoewel geen van deze heren erin slaagde de diverse ‘sappen’ te identificeren, nodigde een van hen Beaumont toch uit om in Europa lezingen te geven. St. Martin moest mee als menselijke powerpointpresentatie. Hierop volgde een spel dat veel weg had van de tekenfilmpjes met Roadrunner en Coyote, en meer dan tien jaar duurde. Zestig brieven gingen er heen en weer tussen Beaumont, St. Martin en diverse contactpersonen bij de American Fur Company, die St. Martin hadden opgespoord en hem probeerden over te halen om terug te keren. De aanbieder beheerste de markt, en de afnemer was gretig. Bij elke nieuwe communicatieronde – St. Martin bleef om meer vragen of verzon uitvluchten, maar altijd beleefd en met ‘hartelijke groeten aan uw gezin’ – verhoogde Beaumont
99
hele toer. Een van de partijen was vier maanden onderweg naar Europa. Soms was de inhoud weggelekt of bedorven geraakt, of allebei. Eén correspondent wilde het zekere voor het onzekere nemen en gaf Beaumont opdracht de vloeistoffen te vereen omhulsel van leer en twijndraad gestopt, in een blikken kistje, met het deksel dichtgesoldeerd’.
9789491845031.indd 99
19-05-14 10:46
hap slik weg
100
zijn aanbod: $ 250 per jaar, met nog eens $ 50 om zijn vrouw en vijf kinderen (‘zijn have’, noemde Beaumont ze ooit) te laten meereizen. Misschien een overheidspensioen en een stuk grond? Zijn laatste bod was $ 500 per jaar als St. Martin zijn gezin achterliet, waarna Beaumont hem op een niet nader genoemde manier om de tuin wilde leiden: ‘Zodra hij weer onder mijn hoede is, zal ik hem precies zo onder de duim houden als ik wil.’ Maar St. Martin – biep biep, zoef! – ontsnapte weer. Uiteindelijk zou Beaumont als eerste overlijden. Toen een collega van hem jaren later de befaamde maag wilde ophalen om die te bestuderen en in een museum tentoon te stellen, stuurden St. Martins nabestaanden hem een telegram waar de telegrafist waarschijnlijk de wenkbrauwen bij zal hebben opgetrokken: ‘Kom niet voor autopsie, wordt je dood.’ Naar hedendaagse maatstaven van politieke correctheid had William Beaumont het onsympathieke idee dat hij bepaalde rechten had en boven anderen verheven was. Ik zie dat niet als een product van foute normen. Het was immers een man die, blijkens zijn dagboeken, zei te streven naar Benjamin Franklins ‘plan voor het bereiken van morele perfectie’. Ik zie hem eerder als een product van de negentiende-eeuwse klassenstructuur en de larve-achtige status van de medische ethiek. Het medische establishment uit die tijd had weinig oog voor zaken als toestemming van patiënten en rechten van proefpersonen. Het zou niet in mensen zijn opgekomen om William Beaumont te veroordelen wegens de uitbuiting van een ‘spekvreter’ ten gunste van de medische wetenschap of zijn eigen carrière. St. Martin werd er
9789491845031.indd 100
19-05-14 10:46
Moeilijk verteerbaar
toch voor betaald, zouden ze zeggen; hij is nooit tegen zijn wil vastgehouden. Beaumont werd uitsluitend beoordeeld op zijn bijdragen en toewijding aan de fysiologie. In de geschiedenis van de geneeskunde was en blijft hij een bejubeld persoon. Het verhaal van Beaumont en St. Martin draait vooral om bezetenheid. Beaumont was iemand die zijn hele volwassen leven en meer dan duizend dollar van zijn eigen geld wijdde aan het onderzoek van maagsappen. Hij was iemand die bereid was om uit naam van de wetenschap door zuur aangevreten kip uit andermans maag (‘flauw en zoet’) te eten. Iemand die, volgens zijn biograaf Jesse Myer, ‘zo diep verweven raakte met zijn proefpersoon, dat hij niet kon begrijpen waarom niet iedereen zijn fascinatie deelde’. Beaumont was diep teleurgesteld door de tegenvallende verkoop van zijn boek, Experiments and Observations on the Gastric Juice, and the Physiology of Digestion, in de Verenigde Staten, en de lauwe belangstelling van Britse uitgevers. (‘Ik stuur Beaumonts Experiments retour, aangezien ik me niet geroepen voel om er een bod op uit te brengen,’ luidde een kille afwijzingsbrief.) De William Beaumont Papers in de Becker Medical Library bevatten brieven van hem aan de staatssecretaris van de marine en de staatssecretaris van defensie, waarin hij erop aandringt honderd exemplaren van zijn boek af te nemen. (De marineman ging overstag en kocht er twaalf.) Beaumont had hooggeplaatste vrienden en stuurde iedereen een gesigneerd exemplaar. Ik zie voor me hoe Martin Van Buren, de toenmalige vicepresident van de Verenigde Staten, achteroverleunt in zijn grote leren bureaustoel, Beaumonts boek op een willekeurige bladzijde openslaat en leest: ‘Om 09.00 uur deed ik een stukje rib
9789491845031.indd 101
101
19-05-14 10:46
hap slik weg
102
van een oud zwijn in een flacon met puur maagsap, dat ik vanochtend uit de maag had afgenomen.’ Ambassadeurs, opperrechters, senatoren en volksvertegenwoordigers moesten stuk voor stuk hun serieuze werkzaamheden onderbreken om een bedankbriefje te schrijven voor een boek over maagsecreties. (‘Een uitermate boeiend werk.’ ‘Helaas heb ik het nog niet uitgebreid kunnen inkijken.’) Bezetenheid maakt blind, en dat gold zeker ook voor Beaumont. Hij overschatte de rol van maagsap totaal en ging voorbij aan de bijdragen van pepsine en enzymen uit de alvleesklier, die zich in de dunne darm met de spijsbrij mengen. Tienduizenden mensen die last hebben van zure oprispingen – bij wie de maagzuurproductie met medicijnen wordt onderdrukt – weten al dat een mens maar heel weinig maagzuur nodig heeft. De voornaamste rol van maagzuur is het doden van bacteriën – iets wat nooit bij Beaumont is opgekomen. Wat heeft hij ons dan, met zijn tientallen jaren van experimenten, uiteindelijk geleerd? Dat spijsvertering een chemisch, niet een mechanisch verschijnsel is – maar dat hadden Europese onderzoekers al twee eeuwen eerder ontdekt aan de hand van dierproeven. Dat eiwitten sneller worden verteerd dan plantaardige voedingsstoffen. Dat maagsappen ook werken zonder de ‘vitale krachten’ van het lichaam. Kortom, niet bijster veel. Op mijn eigen boekenplank staat een 241 bladzijden tellend boek over speeksel. Ik heb het gekregen van de auteur, Erika Silletti, die het ook nog voor me heeft gesigneerd. Ze is waarschijnlijk net zo trots op haar boek als William Beaumont op het zijne was, en ook zij moet doorstaan wat alle toegewijde spijsverteringsonderzoekers moeten doorstaan: de kritische opmerkingen en verbijsterde stiltes van men-
9789491845031.indd 102
19-05-14 10:46
Moeilijk verteerbaar
sen die niet kunnen bevatten waarom iemand ooit zoiets voor de kost zou willen doen; de teleurgestelde ouders die zich er zo op hadden verheugd te kunnen opscheppen over hun kind met een briljante carrière als chirurg of neurowetenschapper; mannen die na het eerste afspraakje nooit meer iets van zich laten horen. Dr. Silletti was verheugd dat ik het speeksellab wilde bezoeken. Het komt zelden voor dat mensen vrijwillig een bezoek brengen aan Erika Silletti’s lab. Ik ben oprecht nieuwsgierig naar speeksel, maar ook naar het verschijnsel obsessie en de rol die het speelt bij wetenschappelijk onderzoek. Volgens mij is een bepaalde mate van bezetenheid onontbeerlijk voor goede wetenschap, en vooral voor wetenschappelijke doorbraken. Als ik tijd had kunnen doorbrengen met William Beaumont in diens lab, zouden mijn eerste negatieve indrukken van hem en zijn werk – de onorthodoxe aard van zijn methodes, de schijnbaar hautaine manier waarop hij St. Martin behandelde – vast zijn verdwenen. In plaats daarvan zou ik een zekere mate van respect hebben gekregen voor de inventiviteit en toewijding die ten grondslag lagen aan wat hij deed. Ik zou medelijden hebben gehad met St. Martin, niet om wat Beaumont hem had aangedaan, maar om wat het leven hem had aangedaan – omdat hij door zijn afkomst nooit de mogelijkheid zou hebben om een William Beaumont te zijn. Er bestaat natuurlijk grote kans dat St. Martin veel gelukkiger was in zijn eenvoudige hut bij zijn gezin dan Beaumont, die in zijn lab zat te ploeteren en miskend werd door zijn collega’s. Ieder zijn meug. Beaumont was iemand die zijn carrière het belangrijkst vond. Net als iedere onderzoeker was hij nauwgezet en veeleisend. Mensen zijn maar
9789491845031.indd 103
103
19-05-14 10:46
hap slik weg
slordig en onvoorspelbaar. Wetenschap kun je beheersen. Daarom was St. Martin zo’n schrikbeeld voor Beaumont. Dit had William Beaumont te zeggen over speeksel: ‘Naar mijn mening is het eigenlijke en enige doel van speeksel het bevochtigen van voedsel zodat de doorstroom van de spijsmassa door de slokdarm wordt vergemakkelijkt.’ Over sommige dingen had Beaumont gelijk, maar wat speeksel betreft sloeg hij de plank finaal mis.
104
9789491845031.indd 104
19-05-14 10:46
