MARKTONTWIKKELINGEN Ontwikkelingen van en scenario's voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang

MARKTONTWIKKELINGEN 2007-2010 Ontwikkelingen van en scenario's voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang

MARKTONTWIKKELINGEN 2007-2010 Ontwikkelingen van en scenario's voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang

André Hendriks, Jan-Willem Sips, Ruud Boot 29 maart 2007 status definitief versie 1.2 interne toets Frans van den Dool, Erik van Zegveld

Copyright © 2007 Verdonck, Klooster & Associates B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende.

definitief Marktontwikkelingen 2007-2010

Inhoudsopgave 1

Managementsamenvatting

1

2

Inleiding

4

2.1

Aanleiding

4

2.2

Onderzoeksvraag

4

2.3

Onderzoeksopzet

5

2.4

Doel van dit document

5

2.5

Definitie van markten

6

2.6

Achtergronden bij dit rapport

2.7

Leeswijzer

3

4

5

6

7

Ontwikkelingen in de telecommunicatiemarkt

8 12 14

3.1

Inleiding

14

3.2

Externe ontwikkelingen

14

3.3

Marktontwikkelingen

20

De telefoniemarkt

24

4.1

Inleiding

24

4.2


24

4.3

Marktontwikkelingen

25

4.4

Scenario's voor de telefoniemarkt

28

4.5

Scenariokeuze

31

4.6

Uitwerking van het scenario "vast innoveert!"

35

De breedbandinternetmarkt

41

5.1

Inleiding

41

5.2


42

5.3

Marktontwikkelingen

43

5.4

Scenario's voor Breedbandinternettoegang

47

5.5

Scenariokeuze

49

5.6

Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep"

53

De omroepmarkt

59

6.1

Inleiding

59

6.2


62

6.3

Marktontwikkelingen

63

6.4

Scenario's voor de omroepmarkt

67

6.5

Scenariokeuze

71

6.6

Uitwerking van het scenario "Nieuwe toekomst?"

74

De consumentenmarkt voor elektronische communicatie

79

7.1

79

Inleiding

Verdonck, Klooster & Associates B.V.

ii


7.2

Scenario's en scenariokeuze voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie 79

7.3

Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep"

80

8

Gevolgtrekkingen en conclusies

83

A

Referenties en bronnen

85

B

Overzicht ontwikkelingen en krachten

88

B.1

Telefonie

88

B.2

Breedbandinternettoegang

89

B.3

Omroep

90

C

Samengevat overzicht consultatie marktpartijen

91

D

Lijst met figuren

94


iii


1

Managementsamenvatting Op grond van de Telecommunicatiewet dient de Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit (OPTA) in beginsel om de drie jaar markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of er een aanbieder met aanmerkelijke marktmacht op de markt aanwezig is. Omdat OPTA passende verplichtingen zal opleggen aan de partij met aanmerkelijke marktmacht om mededingingsproblemen tegen te gaan, vereist de telecommunicatiewet dat OPTA expliciet motiveert waarom zij aannemelijk vindt dat de geconstateerde problematiek blijft bestaan. Dit vraagt een heldere prospectieve beoordeling van de markten. Eind 2006 zal OPTA starten met de voorbereiding op nieuwe marktanalyses voor de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep (distributie). In dit kader heeft OPTA opdracht aan Verdonck, Klooster en Associates (VKA) gegeven een marktverkenning uit te voeren waarin relevante ontwikkelingen en toekomstscenario's beschreven worden voor de periode 2007 – 2010. De concrete onderzoeksvragen die door OPTA zijn voorgelegd zijn als volgt: •

Verschaf inzicht in de ontwikkelingen op de genoemde markten voor elektronische communicatiediensten (vaste telefonie, omroep en breedbandinternettoegang).

•

Onderbouw de ontwikkelingen met geconcretiseerde verwachtingen omtrent productaanbod en in welke vorm en tegen welke tarieven de producten zullen worden aangeboden.

•

Concretiseer dit voor zover mogelijk naar geboden pakketten en wijze van tarifering aan de eindgebruiker.

•

Definieer voor de consistent samenhangende ontwikkelingen scenario's voor de jaren 2007 – 2010.

•

Werk de meest aannemelijke scenario's uit in de te verwachten ontwikkeling van concurrentie, marktaandelen van de dominante aanbieders, aangesloten abonnees en volumes uitgesplitst naar aanbieder en infrastructuur.

•

Maak met een gevoeligheidsanalyse inzichtelijk binnen welke bandbreedtes deze verwachtingen zich zullen ontwikkelingen.

De onderzoeksopzet van VKA is weergegeven in onderstaande figuur:

Inventarisatie van ontwikkelingen

Afleiden van mogelijke scenario’s

Keuze van vier nader uit te werken scenario’s

vier uitgewerkte scenario's

Toetsing van ontwikkelingen en scenario’s door tien marktpartijen

Figuur 1 VKA onderzoeksopzet t.b.v. OPTA marktonderzoek Op basis van vrij beschikbare documenten schetst VKA een beeld van de belangrijkste ontwikkelingen in de drie markten in de periode 2007-2010. Deze ontwikkelingen worden met elkaar in verband gebracht om een aantal scenario's af`te leiden. De ontwikkelingen en de scenario's worden ter consultatie door OPTA aan een aantal marktpartijen voorgelegd, VKA ontvang via OPTA


1


de terugkoppeling uit de markt. Uit deze verzameling scenario's kiest VKA de 4 relevant geachte scenario's voor de komende 4 jaar en stelt deze vast in overleg met OPTA. De geselecteerde scenario's nader worden uitgewerkt: voor deze scenario's wordt een rekenmodel opgesteld dat voor de periode 2007-2010 de marktaandelen, prijzen, diensten en technologieën in de beschouwde markten beschrijft. Ontwikkelingen en scenario's VKA heeft 77 ontwikkelingen in beeld gebracht en daarbij aangegeven wat de te verwachten richting van de ontwikkeling in de komende vier jaar is, uitgaande van de huidige regulering. De geschetste ontwikkelingen betreffen macroniveau zoals economische groei, de invloed van de digitale generatie en algemene technische ontwikkelingen. Daarnaast zijn industriespecifieke ontwikkelingen per beschouwde markt geschetst zoals de transitie van PSTN naar IPT, mobiel internet en hotspots en de ontwikkeling van video on demand. Voor iedere beschouwde markt zijn de ontwikkelingen met elkaar in verband gebracht, zijn de belangrijkste assen bepaald waarover de beschouwde markt de komende vier jaar zich ontwikkelt (tot een 2x2 matrix) en zijn de scenario's benoemd op basis van de uitersten van deze assen. De geschetste ontwikkelingen, richtingen en scenario's zijn voorgelegd aan 10 marktpartijen. Uit deze consultatie is een hoge mate van instemming verkregen van de marktpartijen. Van de 77 geschetste richtingen zijn er slechts 6 waar er een grote mate van verdeeldheid was of waar "oneens" de overhand had. De verkregen informatie uit de consultatie is verder verwerkt in de beschrijving van de ontwikkelingen en de scenario's. Vaste telefonie Voor de markt vaste telefonie is het scenario "vast innoveert" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is bescheiden afname van het aantal vaste telefonie aansluitingen als gevolg van substitutie door mobiele telefonie of VoIP (3,6% per jaar). De transitie van PSTN naar IPT neemt gedreven door prijs een grote vlucht, in het meest waarschijnlijk geachte deelscenario "midden" rekent VKA met 85% IPT aansluitingen in 2010. DSL aanbieders hebben naar verwachting de voorkeur bij de consument (65% van de overstappers), KPN heeft binnen de DSL aanbieders met 86% de voorkeur. In 2010 leidt dit tot een marktaandeel van IPT over DSL van 47% en van IPT over de kabel van 35%. Glasvezel speelt met 3% een bescheiden rol. PSTN houdt een aandeel van 15%. Het marktaandeel KPN daalt in 2010 naar verwachting tot 50%. Met andere aannames voor de mate van transitie naar IPT en overstapgedrag is de bandbreedte van het marktaandeel KPN in 2010 tussen de 47% en 55%. De prijs voor vaste telefonie daalt met circa 5% per jaar tot ruim € 25 per maand (aansluiting en alle verkeer). De markt voor vaste telefonie maakt de komende vier jaar de huidige ontwikkeling door van PSTN naar IPT waarbij het marktaandeel van KPN waarschijnlijk naar 50% terugloopt. Breedbandinternettoegang Voor de markt breedbandinternettoegang is het scenario "gemak per doelgroep" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is de grote mate van bundeling en pakketten van zowel infrastructuur als breedbandinternettoegangsdiensten. Bundeling in triple play en dual play - onderverdeeld naar telefonie met breedbandinternettoegang (TB) en breedbandinternettoegang met omroep (BO) -


2


vormt daarmee de centrale parameter in dit model. Per jaar stapt 12% van de huishoudens met breedbandinternettoegang over naar een nieuwe bundel van diensten. Het overstapgedrag van de consument is in drie deelscenario's verdeeld op basis van de voorkeur van de consument voor een bepaalde bundel: triple play (34% van de overstappers), dual play TB (65% van de overstappers) en dual play BO (35% van de overstappers). VKA verwacht dat op basis van de huidige ontwikkelingen het deelscenario dual play TB het meest waarschijnlijk is. De drie deelscenario's leiden in 2010 tot een aandeel van toegangstechnologie voor DSL tussen 53% en 62,5% en voor kabel tussen 34,8% tot 43%. Glasvezel heeft een vast aandeel van 3%. De marktaandelen van KPN, overige DSL aanbieders en kabelaanbieders ontwikkelen zich afhankelijk van het gekozen scenario respectievelijk tussen 34% tot 40%, 19% tot 20% en 34,8% tot 43%. De prijs voor bandbreedte zal verder dalen met 5,4% per jaar tot € 22 per maand voor kabel en € 24 per maand voor DSL. Al met al laten de drie deelscenario's een genuanceerd beeld zien waarbij er geen enorme verschuivingen plaatsvinden. De marktverhouding DSL- kabel zou van 60:40 naar bijna 50:50 kunnen verschuiven. Omroep Voor de markt omroep(distributie) is het scenario "nieuwe toekomst?" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is de verdere opmars van digitale televisie met name via de kabel en de beperkte rol van IP TV. Distributie via de ether neemt met DVB-T toe maar blijft een bescheiden rol spelen in vergelijking met de vaste aansluitingen. Voor de opmars van IP TV is gerekend met drie deelscenario's waarbij het aantal aansluitingen in 2010 varieert van 1,5 miljoen (hoog), 800.000 (midden) tot 400.000 (laag). Het scenario "midden" leidt tot 10% marktaandeel van IP TV, volgens VKA het meest waarschijnlijke scenario. Het overstapgedrag van de consument (de keuze voor IP TV in plaats van het aanbod van de kabelaanbieder) is verdeeld in voorkeur voor KPN of voorkeur voor een andere DSL aanbieder. Voor de komende vier jaar is gerekend dat 75% van de overstappers voorkeur heeft voor KPN. Het deelscenario "midden" leidt in 2010 tot een aandeel van toegangstechnologie voor kabel analoog van 34%, kabel digitaal van 40%, de ether van 14%, ADSL2 van 10% en glasvezel van 3%. De verdeling van het marktaandeel IP TV tussen KPN en andere DSL aanbieders zal naar verwachting respectievelijk 75% en 25% zijn. De prijs van een RTV-pakket zal de komende jaren mede onder invloed van nieuwe diensten tussen de 2% (analoge TV) tot 10% (digitale televisie) per jaar stijgen. De ontwikkeling de komende vier jaar kenmerkt zich door technische ontwikkelingen, in de marktaandelen zal met de opkomst van IP TV een daling te zien zijn van het marktaandeel van de kabelaanbieders. De consumentenmarkt voor elektronische communicatie De ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie op het vlak van technologie, marktaandelen en prijs zijn dezelfde als beschreven in de uitgewerkte scenario's voor de beschouwde markten. De afname door de consument van gebundelde diensten vormt het gemeenschappelijke verband. De belangrijkste drijfveer voor de afzet van gebundelde diensten is de transitie naar IPT. Daarnaast zullen de toename van het aantal breedbandaansluitingen en de opkomst van IP TV belangrijke drijfveren voor verdere bundeling vormen. Voor het geheel van de consumentenmarkt voor elektronische communicatie is verregaande bundeling de komende vier jaar te verwachten waarbij minder dan 15% van de huishoudens in 2010 ongebundelde diensten zal afnemen.


3


2

Inleiding

2.1

Aanleiding Op grond van de Telecommunicatiewet dient OPTA in beginsel om de drie jaar markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of er een aanbieder met aanmerkelijke marktmacht op de markt aanwezig is, en vervolgens passende verplichtingen op te leggen om zo de geconstateerde mededingingsproblemen tegen te gaan. De Telecommunicatiewet vereist dat OPTA expliciet motiveert waarom zij aannemelijk vindt dat het geconstateerde mededingingsprobleem de komende drie jaar blijft bestaan. De motiveringsplicht maakt dat het prospectieve karakter van de marktanalyses veel gewicht krijgt. Vooruitkijken is echter lastig: OPTA ziet aan de ene kant convergentie en daardoor toenemende concurrentie, aan de andere kant zijn de plannen van KPN op het gebied van Next Generation Networks (NGN) en de fusies/overnames op de elektronische communicatiemarkt nu juist weer ontwikkelingen die het onvoorspelbaar maken of deze toenemende concurrentie bestendig zal zijn. Eind 2005/begin 2006 heeft OPTA voor het eerst marktanalysebesluiten genomen. Eind 2006 is OPTA gestart met de voorbereiding op nieuwe marktanalyses voor de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep (distributie). In dit kader heeft OPTA opdracht aan Verdonck, Klooster en Associates (VKA) gegeven een marktverkenning uit te voeren waarin relevante ontwikkelingen en toekomstscenario's beschreven worden voor de periode 2007 – 2010.

2.2

Onderzoeksvraag De concrete onderzoeksvragen die door OPTA zijn voorgelegd zijn als volgt: •

Verschaf inzicht in de ontwikkelingen op de genoemde markten voor elektronische communicatiediensten (vaste telefonie, omroep en breedbandinternettoegang).

•

Onderbouw de ontwikkelingen met geconcretiseerde verwachtingen omtrent productaanbod en in welke vorm en tegen welke tarieven de producten zullen worden aangeboden.

•

Concretiseer dit voor zover mogelijk naar geboden pakketten en wijze van tarifering aan de eindgebruiker.

•

Definieer voor de consistent samenhangende ontwikkelingen scenario's voor de jaren 2007 – 2010.

•

Werk de meest aannemelijke scenario's uit in de te verwachten ontwikkeling van concurrentie, marktaandelen van de dominante aanbieders, aangesloten abonnees en volumes uitgesplitst naar aanbieder en infrastructuur.

•

Maak met een gevoeligheidsanalyse inzichtelijk binnen welke bandbreedtes deze verwachtingen zich zullen ontwikkelingen.


4


2.3

Onderzoeksopzet De VKA-onderzoeksopzet is weergegeven in de onderstaande figuur:

Inventarisatie van ontwikkelingen

Afleiden van mogelijke scenario’s

Keuze van vier nader uit te werken scenario’s

vier uitgewerkte scenario's

Toetsing van ontwikkelingen en scenario’s door tien marktpartijen

Figuur 2 VKA-onderzoeksopzet t.b.v. OPTA-marktonderzoek Op basis van vrij beschikbare documenten schetst VKA een beeld van de belangrijkste ontwikkelingen in de drie markten in de periode 2007-2010. Deze ontwikkelingen worden met elkaar in verband gebracht om een aantal scenario's af`te leiden. De ontwikkelingen en de scenario's worden ter consultatie door OPTA aan de markt voorgelegd, VKA ontvangt via OPTA de terugkoppeling uit de markt. Uit deze verzameling scenario's kiest VKA de 4 relevant geachte scenario's voor de komende 4 jaar en stelt deze vast in overleg met OPTA. De geselecteerde scenario's worden nader uitgewerkt: voor deze scenario's wordt een rekenmodel opgesteld dat voor de periode 2007-2010 de marktaandelen, prijzen, diensten en technologieën in de beschouwde markten beschrijft.

2.4

Doel van dit document Dit document vormt de eindrapportage van het onderzoek en ondersteunt OPTA in het maken van haar analyse van de markten. Het rapport doet geen uitspraken over de te nemen maatregelen ten aanzien van marktwerking. Het bevat daartoe de beschrijving van de ontwikkelingen van de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en de drie beschouwde markten telefonie, breedbandinternettoegang en omroep. De scenario's per beschouwde markt en in samenhang zijn beschreven. VKA heeft aan OPTA een voorstel gedaan voor de keuze van de vier meest relevant en/of waardevol geachte scenario's. OPTA heeft met dit voorstel ingestemd, en VKA heeft die scenario's nader uitgewerkt. De terugkoppeling uit de markt op de beschreven ontwikkelingen en voorgestelde scenario's is als bijlage C opgenomen (geanonimiseerde scoreformulieren en totaaloverzicht). De geselecteerde scenario's zijn in detail beschreven, kwantitatief verder uitgewerkt en doorgerekend naar marktomvang, prijsontwikkeling en marktaandelen van aanbieders. Een gevoeligheidsanalyse maakt deel uit van de berekening.


5


2.5

Definitie van markten Elk van de te beschouwen markten kent een verdeling van toegang (ook wel infrastructuur) en op deze toegang verleende diensten. In deze paragraaf worden in de definities van de markten toegang en diensten expliciet gescheiden (ook al is in sommige markten louter sprake van een gecombineerd aanbod van toegang en dienst).

2.5.1

Regelgeving Voor deze analyse is aangenomen dat in de komende 4 jaar de regulering van kracht blijft zoals deze op het moment van het opstellen van dit rapport van kracht is. Dan gaat het met name om: •

Marktanalysebesluiten kabel (2006) waarin verplichtingen zijn opgenomen voor de 1 kabelbedrijven, zowel voor de wholesale markt (betreft UPC, Casema, @Home , Multikabel en

Delta) als de retailmarkt (alle kabelaanbieders) •

Marktanalysebesluiten vaste telefonie (2005) waarin verplichtingen voor KPN zijn opgenomen voor zowel de retailmarkten (aansluitingen en verkeer) als de wholesale markten (toegang, gespreksopbouw, gespreksdoorgifte en gespreksafgifte). Ook IPT valt onder deze besluiten (in de besluiten aangeduid als Voice over Broadband).

•

Marktanalysebesluiten breedband (2005) waarin verplichtingen voor KPN zijn opgenomen voor wholesale ontbundelde toegang en wholesale breedbandtoegang

2.5.2

Substituut In het rapport wordt in het kader van het five forces model van Porter gesproken over een substituut. Binnen de context van dit rapport betreft dit een alternatief product of dienst die een vervangende functionaliteit biedt en die niet tot de definitie van de beschouwde markt behoort. In het geval van vaste telefonie bijvoorbeeld is VoIP een substituut. VoIP biedt spraakdiensten, maar de wijze waarop deze (gebruiks)technisch tot uitvoering wordt gebracht wijkt af van de marktdefinitie vaste telefonie. Datzelfde geldt voor mobiele telefonie. Het gebruik van substituut wijkt daarmee af van de definitie zoals OPTA deze hanteert, waarbij 2 middels onder andere de SSNIP test bepaald wordt of er sprake is van een substituut. In het kader

van dit onderzoek is een dergelijke test niet uitgevoerd. Of de in dit rapport gehanteerde voorbeelden van substituten ook daadwerkelijk "in de plaats van" het betreffende product wordt afgenomen hangt onder andere af van de kwaliteit van het product, de prijs en de mate waarin afnemers bereid zijn tot het inwisselen van het oorspronkelijke product. Daar waar het woord substituut wordt gebruikt zou dus ook in sommige gevallen slechts sprake zijn van een potentieel substituut. Omdat substituten impact hebben op de door ons beschouwde markten worden zij in de analyse van die markten betrokken. Het gebruik en de prijzen van de substituten worden echter niet nader geanalyseerd.

1

Vanaf 1 februari 2007 is @Home niet langer onderdeel van Essent.

2

Small but Significant Non-transitory Increase in Price


6


2.5.3

Telefonie De beschouwde markt voor telefonie wordt in dit rapport afgebakend door de volgende definitie: Toegang De toegang tot het telefonienetwerk voor consumenten bestaat uit toegang middels analoge lijnen 3 en ISDN-2 en toegang middels Voice over DSL of Voice over Kabel (Voice over Broadband). Voice

over DSL en Voice over kabel wordt in het vervolg van dit rapport aangeduid met IP telefonie (IPT). Diensten De verkeersdiensten voor vaste telefonie zijn de volgende: •

Spraaktelefonie vaste net (lokaal, nationaal, internationaal, bedrijfsnummers, servicenummers etc.) met verwante diensten (bijvoorbeeld doorschakelen, nummerweergave, wisselgesprek etc.)

•

Internettoegang

•

Faxen

•

Oproepen naar mobiele telefonie en semafonie

Voice over IP (VoIP, zoals bijvoorbeeld Skype) vormt in dit rapport geen alternatief voor vaste telefonie volgens bovenstaande marktdefinitie: er is geen sprake van een dedicated toegangsmedium. Daarnaast is een VoIP-telefoonnummer niet locatiegebonden en in die zin niet vast, ook niet wanneer er gebruik wordt gemaakt van een VoIP toestel. Bij de verbindingsopbouw wordt er geen gebruik gemaakt van de gebruikelijke telefonie signalering maar bijvoorbeeld van SIP (Session Initiation Protocol)..

2.5.4

Breedbandinternettoegang De beschouwde markt voor breedbandinternettoegang wordt afgebakend door de volgende definitie: Toegang: •

"Breedband is een aansluiting die geschikt is voor beelden geluidstoepassingen van een goede kwaliteit en geschikt is voor het uitwisselen van omvangrijke gegevensbestanden en waarbij de verbinding continu beschikbaar is." (definitie uit de Breedbandnota, Ministerie van Economische Zaken 2004, pagina 4, [EZ4])

•

In deze definitie van breedbandinternettoegang wordt gebruik gemaakt van IP als protocol en een vaste (woonhuis)aansluiting met een capaciteit van meer dan 128kbit/s.

Diensten: •

De belangrijkste dienst is het verlenen van internettoegang: gegevensuitwisseling tussen systemen op basis van IP, waarbij één van de systemen op de betreffende internettoegang is aangesloten.

•

Veel Internet Service Providers (ISP's) leveren aanvullende diensten aan hun gebruikers, zoals email-servers, webpagina-servers, spam- en virus-controles. Daarnaast voegen ISP's telefonie

3

Daar waar ISDN-2 wordt genoemd, dient ook ISDN-1 te worden gelezen.


7


en TV-diensten aan hun portfolio toe, waardoor er een producten van verschillende markten gebundeld worden aangeboden. De markt voor breedbandinternettoegang wordt gedomineerd door twee infrastructuren: xDSL en kabel. Onder deze definitie voor breedbandinternettoegang valt dus niet: •

Internettoegang via openbare draadloze verbindingen, zoals UMTS/HSDPA, WIMAX of WiFihotspots.

•

2.5.5

Internettoegang via inbelverbindingen op basis van PSTN of ISDN.

Omroep(distributie) De beschouwde markt voor omroep wordt afgebakend door de volgende definitie: Toegang: •

De markt voor de aansluiting van consumenten en de distributie van vrij toegankelijke radio- en televisiepakketten (RTV-pakketten) door kabelexploitanten.

Diensten:

De diensten worden gevormd door de vrij toegankelijke RTV-pakketten

Vrij toegankelijk betekent: grotendeels gefinancierd door reclame en/of overheid en dus niet of nauwelijks door abonnementen bij de leverancier van de inhoud.

•

RTV-Pakket betekent: boeket van 15-20 live TV-zenders meestal aangevuld met radio

•

RTV-pakketten kunnen zowel analoog als digitaal aangeboden worden.

Onder de definitie van omroep valt dus niet:

2.5.6

•

Distributie van RTV via de ether en satelliet;

•

Betaal TV;

•

IP TV.

Consumentenmarkt voor elektronische communicatie Hoewel dit de lading niet volledig dekt zal bij gebrek aan een beter samenvattend woord de totale markt van de drie te beschouwen markten worden aangeduid als de consumentenmarkt voor elektronische communicatie; OPTA past in deze drie markten regulering toe.

2.6

Achtergronden bij dit rapport

2.6.1

Bronmateriaal In bijlage A is de lijst met geraadpleegd bronmateriaal opgenomen dat ten grondslag ligt aan de beschrijving van de ontwikkelingen in hoofdstuk 3 tot en met 7. Het bronmateriaal omvat publicaties en jaarverslagen van marktpartijen, publicaties van onderzoeksbureaus, overheden, OPTA, CPB en CBS. De in bijlage A opgenomen bronnen zijn als inspiratiebron gebruikt bij de in hoofdstuk 3 beschreven ontwikkelingen. Niet elke ontwikkeling wordt expliciet door bronvermeldingen (aangeduid tussen [ ]) begeleid.


8


Opvallend aan het bronmateriaal is de kwantiteit, de recente verschijning van veel materiaal, de goede detaillering, de veelal gelijkluidende cijfers en de overeenkomstige onderwerpen van specifiek bronmateriaal (bijvoorbeeld triple play).

2.6.2

Samenhang van de drie te beschouwen markten OPTA wenst op basis van scenario's toekomstbeelden voor de periode 2007-2010 te hebben, die als input worden gebruikt voor de marktanalyses die OPTA in 2007 zal uitvoeren. Op voorhand onderscheidt VKA naast de drie te beschouwen markten de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel: er zijn invloedrijke ontwikkelingen die de drie afzonderlijke markten alle beïnvloeden. Dit leidt dan ook tot scenario's voor elke van de drie markten afzonderlijk, èn tot een verzameling van algemene consumentenmarkt voor elektronische communicatiescenario's:

ontwikkelingen

Telefonie

Breedband internet toegang

Omroep

Focus OPTA

Consumentenmarkt voor elektronische communicatie

Scenario ’s

Figuur 3 samenhang van ontwikkelingen en scenario's voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en de drie te beschouwen markten De drie beschouwde markten zijn door de geschetste ontwikkelingen te beschouwen als één consumentenmarkt voor elektronische communicatie waarbij er over één aansluiting meerdere diensten (triple play, dual play) geleverd worden.

2.6.3

Modellen voor de beschrijving van ontwikkelingen Voor de analyse van de markt voor vaste telefonie, internettoegang en omroepdistributie wordt gebruik gemaakt van twee modellen. De analyse op macroniveau wordt uitgevoerd aan de hand van de PESTEL analyse, de analyse op het niveau van de industrie middels het five forces model van Porter (naar analogie van de strategische analyses van Grant [GRANT1]). PESTEL is een acroniem voor de belangrijkste factoren die de macro omgeving bepalen voor een firma of industrie: Politiek, Economie, Sociale ontwikkelingen, Technologie, Ecologie (milieu) en Legal (Wetgeving).


9


Het five forces model van Porter wordt gebruikt om een specifieke industrie te beschrijven en maakt daarbij onderscheid in concurrentie van aanbieders, de macht van afnemers, de macht van toeleveranciers, de dreiging van nieuwe toetreders en de dreiging van substitutie. De onderstaande figuur toont de samenhang tussen de analyse van de macro-omgeving en de industrie-analyse.

Ecologie (milieu)

Nationale / Internationale economie

Technologie

Industrie: • aanbieders

Wetgeving

• concurrenten • klanten

Sociale ontwikkelingen

Politiek, overheid

Figuur 4 macro- en industrieanalyse [GRANT1] De uitwerking van de macro-analyse middels PESTEL zal ingaan op die aspecten die direct op de onderhavige markten van invloed zijn. Het five forces model van Porter neemt de krachten die de winstgevendheid van een industrie bepalen als uitgangspunt. Dit zijn: •

De waarde van het product of dienst voor de klant

•

De intensiteit van concurrentie

•

De relatieve onderhandelingsmacht van de diverse partijen in de waardeketen.


10


Het model van Porter is verder uitgewerkt in het onderstaande figuur. Dreiging nieuwe toetreders • • • • • •

Kracht van leveranciers Factoren die de kracht van de leverancier ten opzichte van de operator bepalen. De factoren zijn dezelfde als bij afnemers.

Schaalgrootte voordelen Absolute kostenvoordelen Productdifferentiatie Toegang tot distributiekanalen Overheid en wettelijke barrières Repercussies door gevestigde aanbieders

Kracht van afnemers Concurrentie • • • •

Concentratie Diversiviteit Product differentiatie Excess capaciteit en exit barrières • Kosten

Factoren die de kracht van de afnemer ten opzichte van de operator bepalen.

Prijs gevoeligheid • Kosten van het product t.o.v. de totale kosten • Product differentiatie • Concurrentie tussen afnemers

Onderhandelingsmacht • Grootte en concentratie van afnemers ten opzichte van aanbieders • Kosten van omschakelen afnemers • Informatie van afnemers

Dreiging van substitutie • Bereidheid van de afnemer tot substitutie • Relatieve prijs en prestatie van het substituut

Figuur 5 aspecten in het Porter's five-forces model [GRANT1] De informatie die middels PESTEL en five forces in beeld wordt gebracht dient als bronmateriaal voor het uitwerken van de scenario's voor de komende vier jaar.

2.6.4

Van ontwikkelingen naar scenario's De ontwikkelingen beschreven in de hoofdstuk 3 tot en met 7 vormen op zich nog geen scenario's. Voor scenarioplanning worden de ontwikkelingen binnen de hoofdstukken met elkaar in verband gebracht. Voor het ontwikkelen van de in dit rapport beschreven scenario's is gestart met een inventarisatie van de meest invloedrijke ontwikkelingen op de beschouwde markten. Ontwikkelingen kunnen reeds gestarte trends zijn die een bepaalde richting aangeven, maar ook ontwikkelingen waarvan het onzeker is óf en in welke mate of richting ze zullen optreden. In literatuur over scenario-ontwikkeling ook wel "driving forces" genoemd. Hulpmiddel bij de inventarisatie is de indeling in PESTEL-factoren en de five forces van Porter. Voor iedere ontwikkeling is in het onderzoek gezocht naar indicatoren, bronmateriaal en ontwikkelrichting. Allereerst worden in een gestructureerd creatief proces de belangrijkste relaties tussen ontwikkelingen aangebracht: •

Ontwikkeling1 vergroot / vertraagt / stimuleert / leidt tot / belemmert Ontwikkeling2.

Hierna worden de meest significante en/of onzekere ontwikkelingen gededuceerd, op basis van de vraag: welke ontwikkelingen hebben nog geen duidelijke richting en/of bepalen grote uitslagen in de inrichting van de beschouwde markt?


11


Deze beperkte set van dominante factoren vormen de basis voor de scenario's en daarmee de assen van de 2x2 matrix waarin de scenario's worden geplot. De mogelijke uitersten van twee belangrijkste dominante factoren vormen tenslotte vier mogelijke scenario's per markt. De keuze van de twee belangrijkste dominante factoren als basis voor scenario's leidt tot een sterke simplificatie: het lijkt immers of de overige ontwikkelingen er niet toe doen. De gedachte is echter dat de dominante factoren zo bepalend zijn dat daarmee ook de richting van de overige ontwikkelingen wordt aangegeven (indien dit niet het geval is, zijn aannames nodig). De vier resulterende scenario's zijn aangevuld met "de officiële toekomst" dat wil zeggen de algemeen heersende opvatting over de verwachte richting waarin de (deel)markt zich de komende 3-5 jaar zal ontwikkelen. Dit betreft dus geen gepubliceerde mening van één specifieke aanbieder, analist of andere deskundige maar een algemeen beeld wat uit diverse publicaties, artikelen en meningen te destilleren valt.

vergroot

vergroot

O2 O1

O2 O1

O4 O3

verkleind

stimuleert

O3 O5

verzameling ontwikkelingen

O2 O1

stimuleert

O4 vergroot

O5

verkleind

O3

leidt tot

relaties tussen ontwikkelingen

scenario 1

scenario 2

scenario 3

scenario 4

O4 vergroot

O5

leidt tot

dominante factoren

scenario’s

Figuur 6 proces van ontwikkelingen naar scenario's

2.7

Leeswijzer Hoofdstuk 3 beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de drie beschouwde markten tezamen. In de hoofdstukken 4, 5 en 6 worden de ontwikkelingen beschreven per beschouwde markt, respectievelijk voor telefonie, breedbandinternettoegang en omroep. Om de leesbaarheid per beschouwde markt te vergroten is ervoor gekozen om in hetzelfde hoofdstuk ook de scenario's voor de beschouwde markt toe te lichten en de keuze voor het te modelleren scenario. Daarna wordt het gekozen scenario in detail toegelicht en kwantitatief uitgewerkt in consequenties voor marktgrootte, prijsontwikkeling en marktaandelen. Om de hoofdstukken 4, 5 en 6 zelfstandig leesbaar te maken worden de toelichtingen op aanpak en opbouw in ieder hoofdstuk herhaald.


12


In hoofdstuk 7 wordt de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel beschouwd en in verband gebracht met de drie beschouwde markten. Hoofdstuk 8 sluit af met gevolgtrekkingen en conclusies.


13


3

Ontwikkelingen in de telecommunicatiemarkt

3.1

Inleiding Zoals in hoofdstuk 2 aangegeven worden de ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie middels de PESTEL-analyse en het five forces model van Porter in beeld gebracht. In beide modellen is de opzet bij het beschrijven van een ontwikkeling als volgt: •

Beschrijving van de ontwikkeling (wat)

•

De hoofdrichting van de ontwikkeling (waarheen, kwalitatief)

•

De impact van de ontwikkeling op de markten telefonie, omroep en breedbandinternettoegang (waarop en gewicht, kwalitatief)

•

De belangrijkste parameters voor de sturing van de ontwikkeling (hoe). De parameter komt mogelijk terug als input of output variabele in het rekenmodel.

•

Bronvermelding

De PESTEL-analyse zal meer de nadruk leggen op de algemene ontwikkelingen (binnen de telecomsector), het five forces model zal meer de nadruk leggen op de ontwikkelingen binnen de markt. Het is niet het doel om uitputtend te zijn, maar wel om relevante ontwikkelingen op hun impact op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie te beschouwen. De geschetste ontwikkelingen, richtingen en scenario's (beschreven in de volgende hoofdstukken) zijn voorgelegd aan 10 marktpartijen. Uit deze consultatie is een hoge mate van instemming verkregen van de marktpartijen. Van de 77 geschetste richtingen zijn er slechts 6 waar er een grote mate van verdeeldheid was of waar "oneens" de overhand had (zie bijlage C). De verkregen informatie uit de consultatie is verder verwerkt in de beschrijving van de ontwikkelingen en de scenario's; het gaat daarbij om de volgende zaken: •

De impact van glasvezel is volgens een aantal partijen op lokaal niveau groot, deze invalshoek is sterker belicht.

•

De All IP strategie van KPN wordt door veel marktpartijen als bedreigend voor vrije marktwerking gezien, deze zienswijze is toegevoegd.

•

Marktpartijen geven aan dat de muli-play propositie (dual play, triple play) zich ontwikkelt vanuit het basisaanbod van de aanbieder, niet vanuit breedbandinternettoegang. Deze zienswijze is toegevoegd.

•

De bestaande infrastructuur in huishoudens van breedbandinternettoegang met computer gescheiden van de kabelaansluiting met televisie wordt door veel partijen als belemmering gezien voor innovatie en implementatie van nieuwe diensten en concepten. Deze zienswijze is toegevoegd.

3.2


3.2.1

Politieke ontwikkelingen De volgende ontwikkelingen spelen in de politiek en ambtelijk bepaalde omgeving van de consumentenmarkt voor elektronische communicatie:


14


Innovatieplatform De Nederlandse overheid zet hoog in op innovatie [website ministerie van Economische Zaken, Innovatieplatform]. Stimulering van ICT is onderdeel van deze focus op innovatie. De Rijksbrede ICT-agenda 2006-2007 formuleert een doelstelling op het gebied van toegang en diensten: "Nederlanders kunnen tegen een met het huidige kostenniveau vergelijkbare prijs kiezen voor een substantieel snellere internetaansluiting en bijbehorende diensten." Bron: website Ministerie van Economische Zaken

Concrete acties van de overheid zijn op dit moment niet zichtbaar; in dit rapport wordt er van uitgegaan dat deze focus op innovatie in het algemeen geen substantiële invloed op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie heeft. Stimulering van glasvezel Er zijn een aantal steden die de uitrol en exploitatie van glasvezel tot aan huis -Fiber to the Home(FttH) actief stimuleren. Er zijn elf steden die zich verenigd hebben in Stedenlink [www.stedenlink.nl], om van elkaar te leren hoe stimulering van glasvezelprojecten plaats kan vinden zonder de EU-regels voor concurrentie geweld aan te doen. De huidige installed base van FttH is beperkt: het betreft enige duizenden huishoudens. Het succes van stimulering van FttH heeft grote invloed zowel op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel als op de drie afzonderlijke markten. Parameters bij deze ontwikkeling zijn aantal glasvezelaansluitingen bij huishoudens, aantal en aard van EU- en OPTA-ingrepen bij stimulering van de glasvezelmarkt voor huishoudens (zie ook juridische ontwikkelingen hieronder). Telewerken In de huidige economische voorspoed neemt de filedruk toe. Tele- of thuiswerken komt daarmee terug in de belangstelling. Op dit moment is beleid en stimulering van telewerken een gemeentelijke of provinciale aangelegenheid (zie website Ministerie van Verkeer en Waterstaat). Verwacht wordt dat stimulering van telewerken een bescheiden invloed heeft op de toekomstige breedbandinternettoegangsmarkt: de huidige markt voorziet bovendien al in behoorlijk mate in de vraag. Veiligheid Een belangrijk actueel politiek thema is veiligheid. Naast anti-terrorisme speelt ook internetveiligheid een belangrijke rol: het Ministerie van Economische Zaken stimuleert actief veilig internetgebruik (campagne 'Digibewust tot 2008', website Ministerie van Economische Zaken). Daarnaast is privacy een thema, dat vaak op gespannen voet staat met maatregelen t.b.v. veiligheid. Onveiligheid heeft een negatieve invloed op het gebruik van internet; het is echter niet te voorspellen of en wanneer deze onveiligheid een duidelijk sturende factor wordt.


15


3.2.2

Economische ontwikkelingen Economische ontwikkelingen die een belangrijke rol spelen in de totale consumentenmarkt voor elektronische communicatie zijn: Economische groei Economische groei is een belangrijke peiler voor elke marktontwikkeling. Het Centraal Plan Bureau (CPB) schat de economische groei voor de jaren 2008-2011 op 2% per jaar: hiervan is 0,3% arbeidsaanbodgroei en 1,7% productiviteitsgroei [CPB2]. Het CPB raamt de gemiddelde koopkrachtgroei in 2007 op 1,25%. De economische groei zal in de periode 2008 – 2011 circa 1,75% per jaar bedragen [CPB2]. Een deel van deze groei zal zich vertalen naar een toegenomen besteedbaar inkomen, naar verwachting 0,75% per jaar. De voorziene economische groei zal niet als invloedrijke parameter beschouwd worden: pas bij recessie of krimp zal er enige invloed merkbaar zijn in aanbod en afname. Overnames en fusies Op de Nederlandse consumentenmarkt voor elektronische communicatie zijn vele aanbieders actief. Er zijn echter maar een paar bepalende aanbieders van telecommunicatiediensten: er is feitelijk sprake van een oligopolie. KPN is overheersend in marktaandeel in zowel telefonie als breedbandinternettoegang (via DSL). Drie grote kabelmaatschappijen (UPC, Casema en @home) hebben ruim 80% van de kabelmarkt in handen en domineren daarmee de omroepdistributie, en breedbandinternettoegang (via kabel); bovendien laten de kabelmaatschappijen een grote groei in telefonie via de kabel zien in 2006 [TNO1] waar KPN recent met InternetPlusBellen een succesvol aanbod tegenover zet. De financiële prestaties van de grote partijen zijn relatief goed t.o.v. vergelijkbare in het buitenland opererende partijen; dit trekt investeerders. In het recente verleden is sprake geweest van geruchten over overname van KPN of fusie door KPN met een buitenlandse partij. Casema, Multikabel en @Home zijn recent overgenomen door dezelfde investeerders. De bewegingen rondom fusies en overnames zijn sterk van invloed op de aanbieders in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. Belangrijke parameters zijn aantal marktpartijen en aantrekkelijkheid van telecompartijen in de economische markt. Innovatie Als gevolg van concurrentie en innovatie van technologie zijn de afgelopen jaren grote stappen gemaakt in de omvorming van de telecommunicatienetwerken waarmee de diensten worden aangeboden. Deze nieuwe generatie netwerken (of next generation networks, NGN) bieden de operators het voordeel van een kosteneffectieve exploitatie maar vragen tegelijkertijd om grote investeringen. Groei van de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel en de verschuivingen binnen de beschouwde markten zijn mede bepalend voor het tempo waarmee de vernieuwing zal plaatsvinden. De vernieuwing zal leiden tot lagere operationele kosten, een competitiever aanbod en lagere prijzen. De belangrijkste parameters zijn investeringen, operationele kosten, prijs en marge.


16


3.2.3

Sociale ontwikkelingen Belangrijke sociale ontwikkelingen voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie zijn: Individualisering De trend naar meer individualisering zet door: er is een groei in het aantal 1-persoonshuishoudens, en in meerpersoonshuishoudens groeit het aantal individueel beschikbare systemen voor telefonie, TV en internet (PC's) [CBS1 en 2]. Dit alles vergroot de vraag op elk van de drie markten. Demografische gegevens zijn van grote invloed op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie: aantallen huishoudens, samenstelling van huishoudens en leeftijdsopbouw van huishoudens. Sociale verwachtingen In Nederland past het hebben van een telefoonaansluiting (vast of mobiel) in de sociale verwachting: iedereen verwacht dat iemand telefonisch te bereiken is. Dit geldt ook voor het bezit van een TV, en binnen specifieke bevolkingsgroepen (bijvoorbeeld gezinnen met tieners, telewerkers, of twintigers en dertigers) ook voor een breedbandinternetaansluiting [CBS1]. Hier zijn de hierboven genoemde demografische gegevens van belang. Invloed van de digitale generatie De leeftijdsopbouw van de bevolking zal in de komende vier jaar tijd niet ingrijpend veranderen, de invloed van de digitale generatie echter wel. Met een gemiddelde leeftijdsverwachting van 82 jaar (mannen circa 80 jaar, vrouwen circa 84 jaar) zal in de komende 4 jaar het aantal (bijna) digibeten met circa 5% van de bevolking afnemen en de (productieve) digitale generatie met circa 5% van de bevolking toenemen [CBS1]. Dit zal zonder meer zijn weerslag hebben op de ontwikkeling van de vraag naar met name breedbanddiensten en mobiele diensten inclusief spraak en beeld. Belangrijkste parameters: vraag naar mobiele telefonie, vraag naar breedbandinternet en breedbanddiensten waaronder VoIP. De digitale kloof De digitale kloof ontwikkelt zich op twee assen. De eerste is de welvarendheid van mensen die bepaalt wat ze zich thuis kunnen veroorloven. De tweede is de toegang tot automatisering op werk of school zodat vaardigheden zich ontwikkelen [DELO1]. Als gevolg van de economische groei is reeds aangegeven dat het besteedbaar inkomen een kleine groei laat zien. Ook de werkgelegenheid zal zich positief ontwikkelen met 0,4%, de werkloosheid blijft gelijk [CPB1]. Door beide invloeden zal in potentie de digitale kloof zal afnemen. De vraag naar diensten zal daardoor in brede zin toenemen; de verwachte invloed is echter beperkt.


17


3.2.4

Technische ontwikkelingen De volgende technologische ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie spelen een rol in de periode 2007-2011: Next Generation Networks Infrastructuur, technologische standaarden voor IP-telefonie en IP TV maken het mogelijk om op basis van een IP-netwerk meerdere diensten te bieden. Een dergelijk netwerk wordt ook wel Next Generation Network genoemd. KPN heeft als marktleider telefonie en breedbandinternettoegang gekozen voor een NGN-strategie (de All IP-strategie [KPN1 en 2]). In deze strategie zullen alle diensten (telefonie, internet, TV) gebruik maken van dezelfde netwerktechnologie. Dit heeft grote gevolgen voor: •

De aansluiting van huishoudens en de geleverde diensten: de huidige telefonie/internetaansluiting evolueert tot een telefonie-, internet- en TV-aansluiting. Bovendien zijn speciale (betaal-)TV-kanalen mogelijk.

•

Netwerkinfrastructuur en het beheer daarvan: de klassieke KPN-netwerkstructuur wordt sterk vereenvoudigd, waardoor het aantal te beheren elementen afneemt (en daarmee de kosten); bovendien behelst de uniforme netwerktechnologie een lagere beheerlast dan de conventionele technieken. De operationele netwerkkosten van KPN zullen naar verwachting dalen. KPN verwacht deze strategie in 2010 geïmplementeerd te hebben.

Ook kabelmaatschappijen volgen deze strategie en kiezen voor een NGN op basis van IP. Zij stimuleren het gebruik van digitale TV-ontvangst met aanvullende pakketten, en bieden telefonie (op IP gebaseerd) en breedbandinternettoegang [jaarverslagen kabelmaatschappijen]. De NGN-ontwikkeling is van groot belang voor de markt. De echte invloed van NGN is echter niet als externe ontwikkeling te kenschetsen, maar als concurrentiekracht (zie 3.3). Mobiele diensten De afgelopen jaren is de opkomst van draadloze netwerken voor communicatie zeer sterk geweest. Middels draadloze netwerken worden telefoniediensten, maar ook internettoegangsdiensten geboden. Door de komst van meer breedbandige draadloze communicatienetwerken (HSDPA, UMTS) is ook de toegang tot videobeelden binnen bereik gekomen. De komst van DVB-H zal voor de verspreiding van videobeelden een impuls betekenen. Geen grote grensverleggende ontwikkelingen NGN en de ontwikkeling van mobiele diensten dienen als technologische trends gezien te worden; ze zijn echter al enige jaren zichtbaar. Buiten de genoemde technologische trends zijn er geen grensverleggende technologieën zichtbaar die het telecomlandschap zeer sterk zullen beïnvloeden.

3.2.5

Ecologische ontwikkelingen Ecologische ontwikkelingen of overwegingen hebben geen invloed op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie.


18


3.2.6

Juridische ontwikkelingen De volgende juridische ontwikkelingen zijn van invloed op de totale consumentenmarkt voor elektronische communicatie: Toegangsregulering voor kabelmaatschappijen Kabelmaatschappijen hebben een regionaal monopolie op het gebied van toegangsinfrastructuur (i.e. kabel) en de daarop beschikbare diensten (TV-aanbod, telefonie en internettoegang); in analogie van het KPN-toegangsnetwerk is een verdeling in markten voor infrastructuur (de kabel zelf), toegangstechnologie (te vergelijken met de DSL-markt) en diensten (TV, internettoegang en telefonie) mogelijk. De uitwerking van een toegangsverplichting voor doorgifte van diensten, naar analogie van de KPN verplichtingen, kan van zeer grote invloed zijn op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie als geheel. Belangrijkste parameters zijn EU-aanwijzingen en OPTAregulering. Vervlechting van diensten en infrastructuur Er zijn twee tegenstrijdige ontwikkelingen op het gebied van vervlechting van diensten en infrastructuur. In dit rapport hanteert VKA het begrip vervlechten (ontvlechten) voor de bundeling bij één aanbieder van de infrastructuur én de diensten die over de infrastructuur worden aangeboden. Bij ontvlechting wordt Internet als de drager voor de diensten gebruikt. Het begrip (ont)bundeling wordt in dit rapport gehanteerd voor bundeling (aanbod en afname) van de diensten telefonie, breedband internet en omroep bij één aanbieder. In de geest van haar oprichting (internet als vrijplaats) biedt XS4All veel van haar diensten als losse onderdelen aan: zo is het mogelijk om een VoIP-abonnement te hebben bij XS4All zonder een internetaansluiting van XS4All. Dit is een voorbeeld van volledige ontvlechting van toegang en diensten. Aan de andere kant van het spectrum vindt juist vervlechting plaats: Tele2/Versatel bood enige tijd geleden exclusief voetbal en reeds uitgezonden TV-programma's (in plaats van gebruik van de eigen video/DVD-recorder opnamen) aan. Kabelmaatschappijen bieden unieke pakketten die alleen bij hen verkrijgbaar zijn. Ook in de VS zijn ontwikkelingen waarin content (bijvoorbeeld Disney Studio's) vervlochten wordt met een DSL-abonnement. Dit betreft vervlechting van infrastructuur en (aanvullende) diensten. Een aardig voorbeeld van vervlechting is te zien in de markt voor content, waarbij Apple met haar winkel iTunes en haar speler iPod door de consumentenbond van koppelverkoop wordt beticht. De bond heeft intussen, in navolging van een aantal andere Europese landen, een klacht bij de nationale mededingingsautoriteit (in Nederland de NMA) neergelegd. Een belangrijke vraag is wat de regelgever (OPTA, NMa of EU) met vervlechting doet in de komende jaren. Maatregelen op het gebied van vervlechting van diensten en infrastructuur zijn zeer ingrijpend voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. Belangrijkste parameters zijn EU-aanwijzingen en NMa- of OPTA-regulering. Glasvezelstimulering Er blijkt onduidelijkheid te bestaan over de interpretatie van EU-regels t.a.v. de gemeentelijke stimulans voor de aanleg van glasvezelnetwerken. Op dit moment loopt er een onderzoek van de


19


Europese Commissie naar de rol van de Gemeente Amsterdamse bij het project Citynet De groep Stedenlink, steden met plannen voor de introductie van glasvezel voor zakelijke toepassing en/of consumenten [www.stedenlink.nl], is mede ontstaan door deze onduidelijkheid in EU-regels.. Recent stemde de Tweede Kamer in met een amendement in het kader van het wetsvoorstel tot aanpassing van hoofdstuk 5 Telecommunicatiewet, waarin gemeenten wordt verboden om telecommunicatienetwerken en –diensten aan te bieden en eventuele deelnemingen aan strikte voorwaarden wordt gebonden [EZ5]. Overigens zijn er een aantal private ondernemingen die de aanleg van glasvezelnetwerken voortvarend oppakken.

3.3

Marktontwikkelingen

3.3.1

Concurrentie De volgende ontwikkelingen zijn van belang: Bijna verzadigde markt De markt voor zowel telefonie als omroep is verzadigd: vrijwel iedereen die een aansluiting wil heeft er ook daadwerkelijk één; bovendien ligt het bereik (aantal mogelijk aan te sluiten huishoudens) boven de 90%. Voor aansluitingen voor breedbandinternettoegang nemen de groeicijfers langzaam af; de penetratie bedraagt 52% van de huishoudens [CBS1]. In deze markt stagneert de groei [TNO1]; groei komt uit veelal demografische ontwikkelingen. Gegeven de ontwikkeling naar NGN ligt productverbreding (bundeling) en prijsconcurrentie voor de hand in deze bijna verzadigde markt. Bundeling NGN verschaft aanbieders de mogelijkheid om vanuit bestaande diensten nieuwe diensten uit een andere, voorheen gescheiden, markt toe te voegen. Het netwerk van de aanbieder wordt geschikt om de bestaande en nieuwe diensten als één pakket bij de consument te brengen (bundeling). Zo biedt NGN KPN de mogelijkheid om televisie tezamen met telefonie en breedbandinternettoegang af te nemen. De ontwikkeling neigt naar een uniforme markt, waarbij de oorspronkelijke dienst van de aanbieder de basisdienst vormt (bijvoorbeeld omroep in het geval van de kabelaanbieder) en waarbij nieuwe diensten als telefonie en breedbandinternettoegang als opties kunnen worden toegevoegd. Het succes van bundeling bepaalt het aantal spelers in de markt, marktverdeling en prijzen; de vraag naar gebundelde diensten is een belangrijke parameter. Financiële kracht In de bijna verzadigde consumentenmarkt voor elektronische communicatie komt concurrentiekracht mede aan op financiële slagkracht. De verhouding omzet KPN en omzet van alle 4 kabelmaatschappijen is scheef; deze is in 2004 8:1 [VECAI1] . KPN heeft dus veel te verliezen, en

daarmee tegelijk veel geld om in te zetten op concurrentie. Bovendien stoot KPN vastgoed af, waardoor geld vrijkomt voor het NGN [KPN3]. Deze financiële slagkracht is zeer bepalend voor het 4

Vanwege het ontbreken van recentere publicaties is een actueler getal niet te geven. Het is echter niet te

verwachten dat de verhouding dramatisch is veranderd. Zelfs wanneer de kabelsector aan omvang zou hebben gewonnen ten opzichte van KPN is de verhouding nog steeds vergelijkbaar.


20


uiteindelijk slagen van netwerken productinnovatie. Belangrijkste parameters zijn: verhouding van omzetten en marges van de grootste marktpartijen, bereidheid van investeerders om te investeren in telecom. De financiële slagkracht heeft sterke relaties met fusies en overnames uit de externe ontwikkelingen (economische ontwikkelingen). Consolidatie Er zijn vele partijen actief, maar er zijn slechts enkele gezichtsbepalende partijen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. De meeste kleine partijen hebben krappe financiële marges [KPMG2]. KPN heeft in de afgelopen jaren een aantal partijen overgenomen (o.a. Freeler en binnenkort mogelijk ook Tiscali). Ook kabelmaatschappijen werken aan samenwerking, of worden in geval van Casema, Multikabel en @Home door één investeerdersgroep gekocht. Deze consolidatie is van groot belang voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie, met name waar het overnames en fusies door grote aanbieders betreft. Marketingkracht Nu aanbieders met nieuwe producten komen is het van belang om snel een reputatie te vestigen. Dit gebeurt enerzijds door het leveren van afdoende kwaliteit in techniek, beheer van de techniek, en de service ("het moet het doen"); anderzijds speelt de communicatiekracht van partijen een rol, evenals het handig gebruik maken van free publicity (hoog scoren in vergelijkende onderzoeken, en items in TV-programma's als Radar en Kassa vermijden). Marketingkracht en reputatie zijn van groot belang in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en vertalen zich in marktaandeel van nieuwe producten en prijs. Mits financiële kracht en marketingkracht het toestaan, kan een aanbieder de markt pogen te domineren door bij alle abonnees apparatuur met zowel een "telefoniestekker, TV-stekker als internet-stekker" te plaatsen: het biedt uniformiteit (en daarmee lage operationele kosten), en vergemakkelijkt upselling (meer verkopen van eigen producten bij bestaande klanten).

3.3.2

Afnemers Afnemers kennen hun eigen dynamiek in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. Belangrijke ontwikkelingen zijn: (Ont)bundeling De mate waarin afnemers geïnteresseerd zijn in bundels bepaalt een groot deel van het succes van bundeling door aanbieders. Productkwaliteit (in techniek, beheer of service) is mede bepalend voor het vertrouwen van consumenten in gebundelde producten. Attractieve prijsmodellen stimuleren echter het gebruik van één pakket, met één servicenummer en één rekening. Ondoorzichtigheid van de markt en onbekendheid met techniek maakt dat de consument terughoudend is met wijzigingen [KPMG1]. Uit onderzoek [EIM1] blijkt gemak de belangrijkste motivatie te zijn gevolgd door kortingen en beste prijs-kwaliteit verhouding. De mate waarin consumenten bundeling accepteren is van grote invloed op de marktverdeling en het aantal aanbieders. Eenvoud van overstappen Uit programma's als Radar en Kassa, en onderzoeken van de consumentenbond blijkt dat het overstappen van de ene aanbieder van telecommunicatiediensten naar een andere niet altijd


21


vlekkeloos gaat. Vertrouwen en gemak zijn hier de sleutelwoorden. De mate waarin de aanbieders er in slagen om overstappen eenvoudig en foutloos te maken (vooral een zaak van uitvoering) bepaalt voor een groot deel de veranderlijkheid van de marktaandelen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. Keuzevrijheid De consument krijgt steeds meer keuze uit oplossingen en aanbieders, dit zet het aanbod van de individuele aanbieder onder druk [KPN3]. Ook de komende periode nemen de keuzemogelijkheden verder toe, de consument krijgt meer te kiezen. Dit zet prijs onder druk en maakt de klant minder trouw. Belangrijkste parameters: marge, churn (de mate waarin afnemers de ene aanbieder inruilen voor een andere). Lock-in Keuze van gebundelde diensten bij één aanbieder lijdt tot grotere trouw (dus afname van macht) van consumenten [KPN3]. Uit onderzoek is gebleken dat steeds meer consumenten gebundelde diensten afnemen, een trend die wellicht de komende jaren doorzet waarmee de mobiliteit van de consument afneemt. Belangrijkste parameters: prijs, marge, churn.

3.3.3

Leveranciers De leveranciers van apparatuur, (internet)content en TV-kanalen zijn mede bepalend voor de ontwikkelingen van de beschouwde markten. Leveranciers van netwerkoplossingen Vooral voor uitrol van nieuwe technologieën is er een grote afhankelijkheid van een kleine set van leveranciers [KPN3] die niet altijd aan alle eisen en wensen kunnen voldoen. De invloed die hiervan uitgaat richt zich met name op kosten en time to market. Doordat alle aanbieders gebruik maken van dezelfde leveranciers zal er geen rol van betekenis uitgaan voor deze analyse.

3.3.4

Substituten De invloed van mobiele toepassingen van telefonie, breedbandinternettoegang en omroep wordt bij elk van de beschouwde markten behandeld.

3.3.5

Toetreders Er zijn ontwikkelingen die mogelijk nieuwe toetreders op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie zullen introduceren: Contentproviders Google en Disney zijn voorbeelden van content providers die de consumentenmarkt voor elektronische communicatie zouden kunnen betreden met gebundelde (eigen) diensten. Essentieel is dat toetreding tot de markt daadwerkelijk iets toevoegt voor de consument omdat anders de kans op succes erg klein is. Tenslotte zijn er diensten van goede kwaliteit en redelijke prijs reeds aanwezig. Branchevreemde uitstapjes hebben in het verleden aangetoond weinig succesvol te zijn als deze onvoldoende toevoegt. Hierbij valt te denken aan de initiatieven van Albert Heijn, de Hema en de ANWB in de markt voor mobiele telefonie die geen van drieën zijn aangeslagen


22


Buitenlandse investeerders Buitenlandse investeerders roeren zich in de laatste jaren op de Nederlandse markt. Namen van Nederlandse partijen als KPN en kabelmaatschappijen verschijnen regelmatig in de pers als mogelijke overnamekandidaat. Kapitaalkrachtige investeerders kunnen de consumentenmarkt voor elektronische communicatie beïnvloeden.


23


4

De telefoniemarkt

4.1

Inleiding De markt voor consumententelefonie is bijna een eeuw zeer overzichtelijk geweest met één aanbieder en één dienst. Op dit moment zijn er vele aanbieders actief op verschillende infrastructuren. Onderstaande figuur geeft een overzicht van de relatie tussen infrastructuren en diensten.

ISPs (DSL)

Conventioneel

IP telefonie

techniek

IP

Docsis

drager

dienst

Kabelaanbieders

coax kabel

PSTN/ ISDN xDSL koper kabel (4 draads)

Figuur 7 drager, techniek en diensten voor telefonie Na jaren van een zeer hoge penetratiegraad (>95% huishoudens) daalt het aantal telefonieaansluitingen als gevolg van de mobile only ontwikkeling: 1,1 miljoen huishoudens beschikken niet over een vaste telefoonaansluiting (PSTN dan wel IPT), maar bezitten alleen één of meer mobiele telefoons [KPN4]. In tarifering was het gebruikelijk om per minuut of seconde te betalen voor een gesprek, maar belbundels en vaste maandelijkse bedragen voor alle gesprekken naar vaste toestellen (eventueel gecombineerd met bepaalde tijdstippen zoals weekends) komen steeds meer voor.

4.2

Externe ontwikkelingen Voor telefonie zijn specifieke juridische ontwikkelingen van belang, alle overige voor de telefonie markt relevante macro-ontwikkelingen zijn aan de orde gekomen in paragraaf 3.2.

4.2.1

Juridische ontwikkelingen Op juridisch vlak spelen de volgende items: IPT regelgeving OPTA kiest voor kansen voor nieuwe technologie [OPTA10] en ziet op basis van zorgvuldige analyse voorlopig af van strenge regulering van IPT. Op dit moment maakt de markt voor IPT een


24


sterke ontwikkeling door met diverse IPT aanbieders via DSL en via de kabel. Belangrijke parameters zijn marktverdeling, prijzen en marges. IPT concurrentie op de kabel De kabelnetwerken zijn gesloten netwerken dat wil zeggen de kabelmaatschappij is naast aanbieder van de infrastructuur tevens de aanbieder van de telefoniedienst over de kabel. De kabel zou open kunnen zijn voor andere telefonieaanbieders (er zijn geen technische belemmeringen) waardoor de consument nieuwe keuzes krijgt. Daarmee zou met het kabelnetwerk een vergelijkbare situatie ontstaan als nu op het KPN netwerk. De markt zal dit echter niet vanzelf regelen. Indien deze open situatie op de kabel gewenst is dan zal deze moeten worden afgedwongen.

4.3

Marktontwikkelingen

4.3.1

Concurrentie Transitie van PSTN naar IPT Sinds 2005 hebben met name de kabelaanbieders klanten met IPT weten te winnen. In de periode 2003-2005 is het aantal PSTN-aansluitingen van consumenten gedaald van 5,6 miljoen naar 5 miljoen [TNO1]. In het derde kwartaal van 2006 is dit aantal verder gezakt naar 4,3 miljoen [KPN4]. In 2005 had UPC een marktaandeel met IPT van 64% van het aantal IPT aansluitingen, Casema 15%, @Home 9% en Multikabel 8% [TNO1]. KPN had in 2005 slechts een marktaandeel van 4%. In het eerste kwartaal van 2006 was dat 10% en in het 3de kwartaal van 2006 is het inmiddels gestegen tot 25% van in totaal 1,3 miljoen IPT aansluitingen [KPN4]. De PSTN-aansluitingen van KPN zullen afnemen te gunste van IPT van diverse aanbieders waaronder KPN zelf. Belangrijkste parameters: vraag naar vaste telefonie, prijs PSTN/ISDN versus IPT. Verdediging van PSTN Ondanks het feit dat KPN zelf aanbieder is van IPT verdedigt KPN de afnemende PSTN markt wel degelijk [KPN3]. Met flatfee, belbundels en feefree perioden (BelPlus, BelVrij) tracht KPN de huidige bellers te behouden. Ook de komende jaren is KPN van plan deze markt te verdedigen en claimt daar in de afgelopen tijd succesvol mee te zijn geweest. Op de langere termijn dringt de vraag zich op of het restant van PSTN aansluitingen omgezet gaat worden naar IPT. Voor de consument maakt het niet uit; tenslotte functioneren IPT en PSTN op dezelfde manier en met dezelfde randapparatuur. Voor KPN kan de transitie naar IPT een belangrijke besparing op de beheerlasten betekenen. Belangrijkste parameters: vraag naar vaste telefonie, prijs van PSTN versus IPT. Bundeling Bundeling is al uitgebreid besproken in de ontwikkelingen die gelden voor alle markten. Bundeling heeft specifiek voor de telefoniemarkt tot gevolg dat veel consumenten de PSTN-aansluiting van KPN opzeggen en overgaan naar een IPT-aansluiting van een concurrerende aanbieder of KPN zelf. Daarnaast lijkt telefonie in prijs een marginaal deel uit te maken van bundels, waardoor bij consumenten de perceptie kan ontstaan dat telefonie gratis is in bundels. Onder druk van bundeling wordt telefonie een vanzelfsprekend product bij breedbandinternettoegang en TV, met voor consumenten niet meer zichtbare kosten (behalve internationaal, servicenummers en naar mobiel bellen). Belangrijkste parameters: vraag naar gebundelde diensten, vraag naar telefonie, prijzen van PSTN, IPT en bundels.


25


4.3.2

Afnemers De macht van de afnemers (consumenten) wordt, naast de algemene ontwikkelingen voor de drie markten, bepaald door de volgende ontwikkelingen: Kwaliteitsperceptie In de huidige markt heeft PSTN/ISDN een zeer hoog gepercipieerd kwaliteitsniveau; IPT heeft te lijden gehad onder technisch falen bij de introductie door vele partijen. Toch groeit, ondanks een lagere kwaliteit, het aantal IPT-aansluitingen; de lagere kwaliteit (in gesprekskwaliteit en beschikbaarheid van de dienst) wordt geaccepteerd door de brede aanwezigheid van mobiele telefonie als alternatief. Alleen een zeer slechte kwaliteit van IPT zal invloed hebben op de verdeling IPT-PSTN/ISDN; het is niet te verwachten dat deze verdere kwaliteitsverslechtering zich zal voordoen. Conventionele telefoon Het bestaande vaste telefoontoestel is hét middel om te telefoneren (PSTN en IPT); speciale Skype, IP-telefoons (SIP-toestellen) of hybride toestellen (zoals van Siemens, waarmee PSTN- en Skypebellen mogelijk is) vinden in de brede telefoniemarkt nog weinig aftrek, mede omdat consumenten niet bereid zijn om te investeren in een nieuw toestel. Naar verwachting handhaaft daarom het conventionele telefoontoestel haar positie en gaat er van VoIP geringe druk uit (zie ook substituten). Ontwikkeling van verkeersdiensten Ten aanzien van verkeersdiensten speelt het telefoonverkeer van consumenten een bescheiden rol ten opzichte van het zakelijk telefoonverkeer. In 2005 was van de 3,8 miljard euro omzet van KPN in verkeersdiensten circa 0,6 miljard voor rekening van de consument [KPN3]. KPN is op dit moment de leidende marktpartij op alle verkeersdiensten. In het eerste kwartaal van 2006 waren de marktaandelen van KPN >65% lokaal verkeer, >60% nationaal verkeer, >65% vast-mobiel en >40% voor internationaal verkeer [KPN3]. Met de dalende tarieven voor telefoonverkeer gedreven door IPT is Carrier PreSelect (CPS) voor de consument minder belangrijk geworden. Daarnaast behoort CPS bij het overgaan naar IPT tot het verleden. VoIP (zoals Skype) zal voor internationaal bellen voor de consument wel een rol spelen; deze ontwikkeling zal aan de orde komen bij substituten. Het gebruik van de vaste telefoonlijn voor internet (inbellen) toont al jaren een significant dalende trend. In 2002 gebruikte nog 51% van de huishoudens de vaste telefoonlijn om te internetten, in 2006 is dat nog maar 14% [CBS1]. Naar verwachting zal deze trend doorzetten. De marktaandelen voor verkeersklassen BInnen BAsisgebied (BIBA) en BUiten BAsisgebied (BUBA) zijn in de nabije toekomst niet meer relevant vanwege de toepassing van flatfee; de verkeersklassen Vast-Mobiel en Buitenland zijn echter wel van belang.

4.3.3

Leveranciers Conventionele techniek sterft uit Leveranciers steken weinig R&D meer in netwerkcomponenten voor conventionele telefonietechnologie (PSTN/ISDN); zij zullen echter nog lange tijd service verlenen op bestaande apparatuur. Deze ontwikkeling heeft in 2007-2010 geen invloed.


26


4.3.4

Substituten Instant messaging Mondelinge communicatie tussen mensen blijft essentieel, in die zin zal de wereld de komende vier jaar niet wezenlijk veranderen. De rol van telefonie daarin verandert echter wel: MSN biedt mogelijkheden tot spraak- en videocommunicatie, en tussen spelcomputers (bijvoorbeeld Xbox) kan een spraakverbinding opgezet worden om tijdens het gamen met elkaar te praten. Instant messaging is het palet van mogelijkheden om met elkaar op afstand te communiceren: email, chat, blogs en ook vaste en mobiele telefonie. Het gebruik van instant messaging diensten zal naar verwachting de komende tijd toenemen. Vooral de digitale generatie zal van deze diensten gebruik maken. Instant messaging vormt zowel een substituut voor als een aanvulling op telefonie. Instant messaging heeft een beperkt effect op het gebruik van vaste telefonie. Belangrijkste parameter: gebruik van instant messaging. VoIP Skype is de bekendste exponent van VoIP. VoIP biedt telefoniefunctionaliteit met een (vaak) lagere gesprekskwaliteit, maar meer flexibiliteit (wereldwijd bereikbaar mits er een internetaansluiting is) en hele lage kosten. Nadelen van VoIP zijn het gebruik van de PC (deze moet aan staan) of gebruik van speciale apparatuur (zoals Siemens en Philips telefoontoestellen). De komende periode is het niet te verwachten dat de positionering van het zeer goedkope VoIP wezenlijk verandert. Belangrijkste parameter: gebruik van VoIP. Mobiel Het aantal mobiele aansluitingen in Nederland is tussen 2004 en 2006 nauwelijks gewijzigd en ligt nagenoeg op17 miljoen aansluitingen. In dezelfde periode is het aantal mobile only huishoudens gestegen van 700.000 in 2004 tot 1,1 miljoen in het eerste kwartaal van 2006 [KPN4]. Het aantal vaste telefoonaansluitingen is gedaald van 5,8 miljoen naar 5,5 miljoen [OPTA9]. De keuze om de vaste telefoonaansluiting op te zeggen is vooral ingegeven door de kosten van de vaste telefoonaansluiting bovenop de al aanwezige mobiele telefoon. Bovendien zijn er tariefstructuren (bijvoorbeeld home zoning van T-Mobile en KPN's MobielThuis) die mobiel bellen in tarief gelijk stellen aan een vaste aansluiting. Voor de komende jaren is de verwachting dat substitutie van vast naar mobiel gestaag zal doorzetten. Parameters: vraag naar vaste telefonie, vraag naar mobiele telefonie.

4.3.5

Toetreders De markt voor vaste telefonie zal naar verwachting de komende jaren geen nieuwe toetreders kennen. Voor VoIP (buiten de scope) neemt het aantal aanbieders juist toe. Naast de inmiddels bekende aanbieders als Skype, Yahoo, Google Talk en MS Windows Life Call zullen nieuwe VoIP aanbieders zich melden.


27


4.4

Scenario's voor de telefoniemarkt

4.4.1

Toelichting In deze paragraaf worden de scenario's voor de periode 2007-2010 toegelicht voor de markt van vaste telefonie, afgeleid uit de ontwikkelingen in hoofdstuk 3 en de voorgaande paragrafen. De ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en binnen de drie beschouwde markten grijpen op elkaar in, versterken elkaar of werken elkaar tegen in de verdere vorming van de markten. In de uitwerking om tot scenario's te komen zijn de belangrijkste krachten in beeld gebracht met daarin een richting waarin de kracht werkt. Hoewel het geheel een gecompliceerd systeem vormt (en zeker niet uitputtend is in de beschrijving van dat systeem) is er een aantal "brandpunten" aan te wijzen waar ontwikkelingen samenkomen en die zo belangrijke richtingen bepalen. De vier resulterende scenario's zijn aangevuld met "de officiële toekomst" dat wil zeggen de algemeen heersende opvatting over de verwachte richting waarin de (deel)markt zich zal ontwikkelen. Dit betreft dus geen gepubliceerde mening van één specifieke aanbieder, analist of andere deskundige maar een algemeen beeld wat uit diverse publicaties, artikelen en meningen te destilleren valt. "De officiële toekomst" wordt dus ook bepaald door berichtgeving die ingaat op een actuele hype!

4.4.2

Scenario's De volgende overwegingen om te komen tot scenario's spelen in de telefoniemarkt: Transitie van PSTN naar IPT Het eerste brandpunt zijn de ontwikkelingen rond IPT en PSTN weergeven in Figuur 8. Het zwarte blok met daarin PSTN en IPT vormt de markt voor vaste telefonie. Er zijn krachten die de ontwikkeling binnen de markt voor vaste telefonie beïnvloeden en er zijn krachten die de markt als geheel beïnvloeden. vergroot Gewijzigde bevolkingsopbouw

verkleint Digitale kloof

ALL IP van KPN

bel

verlaagt

EUrichtlijnen

Leid

vergroot

t t ot

verlaagt Vraag naar PSTN

n

re m t

Houdt in stand

ot ro

(un)bundling van diensten

Prijs van IPT

re me em

versterkt

Loslaten regulering vaste tlf.

t

Prijs van PSTN

Kennis bij consumenten

(int’l) concurrentie (met KPN)

rg ve

ag rla ve

versterkt

Leidt tot

Ondoorzichtigheid spraakmarkt

Vraag naar IPT

Leidt tot

Aanbod spraakdiensten

ver ot gro

vergroot Betrouwbaarheid IPT

Technische innovatie

Figuur 8 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond PSTN en IPT


28


In Figuur 8 is te zien hoe een aantal krachten met name versterkend werkt in de ontwikkeling en vraag van IPT. Prijsontwikkeling, technische ontwikkeling en groei van kennis bij de consument zijn voorbeelden van deze krachten. Sommige ontwikkelingen werken zowel positief voor IPT als voor PSTN, bijvoorbeeld de uitrol van het All IP netwerk van KPN. De gedachte daarbij is dat de lagere kosten die KPN realiseert door convergentie op het transportnetwerk ook doorberekend zullen worden in de prijzen voor PSTN. De dominante richting is evenwel de verdere opmars van IPT. VoIP groeit Het volgende brandpunt is de krachtenontwikkeling rond VoIP, weergegeven in Figuur 9. De dominante richting is hier minder duidelijk aanwezig dan in het geval van IPT. Toename in het gebruik van VoIP zou kunnen leiden tot versterking van substitutie en zo tot het verkleinen van de vraag naar vaste telefonie.

Digitale kloof

verkleint

Gewijzigde bevolkingsopbouw

versterkt


versterkt

vergroot Acceptatie on line diensten

verlaagt

substitutie


t rk te e rs e f t Ve eho b

versterkt

Leidt tot

Spraak bij versterkt Vraag naar beeld, data, VoIP IM

ve

r st

e rk


Vraag naar IPT


verste

t

Leidt tot

Leidt tot Aanbod spraakdiensten

rkt

versterkt Hogere kwaliteit VoIP

Lage prijs VoIP

Leidt tot

economische groei

Leidt tot

Figuur 9 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond VoIP Of VoIP zich daadwerkelijk als substituut zal ontwikkelen hangt van een aantal factoren af. De kwaliteit van de VoIP dienst is een belangrijke factor. Maar ook de acceptatie van nieuwe diensten door consumenten en als gevolg daarvan de combinatie van gebruik van instant messaging. VoIP zal de komende jaren meer gebruikt gaan worden. De digitale generatie zal in dit type gebruik een belangrijke rol spelen. De digitale generatie is echter voor een huishouden vaak niet degene die de rekening betaalt en die de voorzieningen bepaalt. Het zal daarom in een belangrijk deel van de huishoudens gaan om aanvullend gebruik op de vaste telefoonlijn. Naar verwachting zal VoIP leiden tot een bescheiden daling van het aantal vaste aansluitingen. Mobiele telefonie neemt terrein Het laatste brandpunt is de ontwikkeling van de mobile only huishoudens. Figuur 10 brengt het krachtenveld rond de vraag naar mobiele telefonie in relatie tot vaste telefonie in beeld.


29


substitutie

verlaagt


Vraag naar IPT

versterkt Vraag naar mobiele diensten

versterkt Toename beeld en data diensten

economische groei

st

er

kt

Dalende prijs mobiele telefonie

t tot

versterkt

Leid

ve r


Figuur 10 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond mobiele telefonie De vraag naar mobiele diensten wordt vooral ingegeven door de ontwikkelingen op het gebied van datadiensten. Zoals in paragraaf 4.3. aangegeven, is het aantal mobiele aansluitingen al drie jaar redelijk stabiel. De prijsontwikkeling van mobiele telefonie in relatie tot de prijsontwikkeling van IPT en PSTN zal een bepalende factor zijn in de beslissing van de consument over de vaste aansluiting. Omdat het prijsniveau van een vaste telefoonaansluiting inmiddels tussen €10,- en €14,- per maand ligt zal de kracht aanwezig doch mild zijn. De komende jaren zal er een toename van mobile only huishoudens zijn, er is echter geen significante toename te verwachten in de snelheid waarmee deze vorm van substitutie plaats vindt (en het aantal vaste aansluitingen afneemt) Bovenstaande alinea's geven de belangrijkste ontwikkelingen en richtingen aan, samen te vatten als substitutie en transitie. In bijlage B1 is het volledige overzicht van samenhangende krachten te vinden. Op basis van de analyse zijn er twee dominante factoren in de telefoniemarkt: Transitie van PSTN naar IPT en Substitutie van vaste telefonie (PSTN/ISDN en IPT) door VoIP en mobiel. Figuur 11 geeft een overzicht van de 4 scenario's op basis van beide dominante factoren.


30


Vast krimpt, PSTN houdt aan

Vast krimpt, IPT neemt over

Klant bereid tot overstappen IPT is niet onderscheidend Markt is transparant Geringe concurrentie IPT Kwaliteit en / of prijs van substituten is aantrekkelijk genoeg Industrie `vandaag

• • • • •

Klant is conservatief IPT is niet onderscheidend Markt is niet transparant Geringe concurrentie IPT Kwaliteit en / of prijs van substituten niet aantrekkelijk genoeg

• • • • •

O to ffic ek ië om le st

• • • • •

substitutie

Op grote schaal

Gering

Vast innoveert!

Oma leeft!

• • • • •

Klant bereid tot overstappen Voordelen IPT onderscheidend Markt is transparant Concurrentie IPT is groot Kwaliteit en / of prijs van substituten is aantrekkelijk genoeg Transitie POTS naar IPT

Op grote schaal

Klant bereid tot overstappen Voordelen IPT onderscheidend Markt is transparant Concurrentie IPT is groot Kwaliteit en / of prijs van substituten niet aantrekkelijk genoeg

Gering

Figuur 11 overzicht van scenario's voor de markt van vaste telefonie

4.5 4.5.1

Scenariokeuze Criteria voor keuze Het doel is om te komen tot vier uit te werken scenario's die voor OPTA representatief zijn voor de periode 2007-2010. De vier uit te werken scenario's dienen voor de periode 2007-2010 de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep afzonderlijk of in samenhang te beschrijven. De scenario's worden elk geanalyseerd op basis van de gevolgen in het five forces model van Porter, en de regelgeving (externe invloed). De criteria voor keuze van de vier uit te werken scenario's zijn: •

Waarschijnlijkheid: De kans dat een scenario zich zal voordoen of zich ontwikkelt in de periode 2007-2010. Deze kans wordt uitgedrukt in een getal 1-5 en uitgebeeld in blokjes, waarbij 1 een lage kans betreft en 5 een hoge kans.

•

Impact: De mate waarin een scenario de markt zal beïnvloeden in de periode 2007-2010; deze invloed kan bestaan uit wijzigingen in het aantal marktpartijen, de diversiteit in aanbod en prijs. De impact wordt uitgedrukt in een getal 1-5 en uitgebeeld in blokjes, waarbij 1 een lage impact betreft en 5 een hoge impact.

Voor elk van de scenario's zal de waarschijnlijkheid en de impact beschreven worden vanuit VKAoogpunt; de ranglijst van scenario's ontstaat uit een vermenigvuldiging van waarschijnlijkheid en impact (aantal blokjes).


31


De keuze voor scenario's is tevens voorgelegd aan 10 marktpartijen (zie bijlage C). Deze voorkeuren zijn meegewogen in het eindoordeel.

4.5.2

Keuze van het scenario voor telefonie De kenmerken van de scenario's en de scores op waarschijnlijkheid en impact zijn als volgt. Vast krimpt, PSTN houdt aan Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Een krimpende markt voor vaste telefonie zorgt voor verminderde interesse van marktpartijen. De dominantie van KPN blijft hoog, mede vanwege het eigen PSTN/ISDN-netwerk. Prijzen zijn stabiel.

Afnemers

Afnemers keren zich in sterkere mate dan nu af van vaste telefonie door voldoende alternatieven die ze begrijpen; afnemers die vaste telefonie behouden zien geen reden tot switchgedrag doordat IPT zich niet onderscheidt.

Leveranciers

IPT apparatuur is technisch onvolwassen en duur. VoIP apparatuur is goedkoop en van goede kwaliteit.

Substitutie

VoIP en mobiel blijken zeer aantrekkelijke alternatieven die qua prijs en kwaliteit kunnen concurreren met vaste telefonie.

Toetreders

In een krimpende markt voor vaste telefonie is geen ruimte voor nieuwe toetreders

Regelgeving

KPN behoudt zijn huidige sterke positie.

samenvatting

Hoewel KPN stuurt op behoud van ISDN/PSTN stuurt KPN ook op All IP en de uitrol van IPT.; daarmee is het behoud van PSTN op langere termijn niet waarschijnlijk; daarnaast krimpt vaste telefonie al een aantal jaren, maar het is niet waarschijnlijk dat de krimp sterk zal toenemen. Het optreden van grote krimp en behoudt van PSTN zou echter zorgen voor verkleining van het aanbod op de markt voor vaste telefonie: de impact is daarmee stevig. Waarschijnlijkheid

Impact

Vast krimpt, IPT neemt over Kracht Concurrentie

Ontwikkeling Een krimpende markt zorgt voor verminderde interesse van marktpartijen. De dominantie van KPN blijft hoog, mede vanwege de omvorming van de eigen dienstverlening naar IPT en bundeling met internettoegang. Andere marktpartijen bieden ook IPT in combinatie met internettoegang en/of omroep (triple play)

Afnemers

Afnemers keren zich in sterkere mate dan nu af van vaste telefonie; afnemers die vaste telefonie behouden kiezen massaal voor IPT vanwege het concurrerende aanbod en overwegen meerdere aanbieders.

Leveranciers

IPT apparatuur is breed beschikbaar, betrouwbaar en relatief goedkoop. VoIP apparatuur is goedkoop en van goede kwaliteit.

Substitutie

VoIP en mobiel blijken zeer aantrekkelijke alternatieven


32


Kracht

Ontwikkeling

Toetreders

In een krimpende markt lijkt geen ruimte voor nieuwe toetreders voor séc telefonie: triple play zorgt voor additionele aanbieders.

Regelgeving

De ontwikkeling van het marktaandeel van KPN is sterk afhankelijk van de eigen marketing inspanning en de eigen operationele prestaties t.o.v. andere aanbieders.

totaal

Het is waarschijnlijk dat IPT de markt gaat overnemen, daarvoor is inmiddels voldoende bewijs. Vaste telefonie krimpt al een aantal jaren, maar het is niet waarschijnlijk dat de krimp sterk zal wijzigen. IPT zorgt echter voor nieuw aanbod, nieuwe aanbieders en gewijzigde marktverhoudingen: de impact is groot. Waarschijnlijkheid

Impact

Oma leeft! Kracht Concurrentie

Ontwikkeling Marktpartijen slagen er niet in om een alternatief op basis van IPT te bieden van voldoende prijs en kwaliteit (zowel in operationele zin als in marketing kracht). De marktpositie van KPN blijft zeer sterk, mede vanwege het eigen PSTN/ISDNnetwerk.

Afnemers

Afnemers zien geen reden tot switchgedrag en behouden PSTN. De situatie op de markt nodigt niet uit tot overstappen.

Leveranciers

IPT en VoIP apparatuur is technisch onvolwassen en duur.

Substitutie

VoIP en mobiel zijn in beperkte mate alternatieven.

Toetreders

Toetreders hebben op basis van PSTN/ISDN geen kans.

Regelgeving

KPN verstrekt haar marktpositie.

totaal

Het is niet waarschijnlijk dat IPT het niet red, zelfs met de huidige operationele problemen. Als PSTN blijft en de markt is stabiel dan is er een betrekkelijke rust in de markt. De impact van dit scenario is dan beperkt. Waarschijnlijkheid

Impact

Vast innoveert Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Er is hevige concurrentie op IPT-diensten, waarbij operationele prestaties en marketingkracht doorslaggevend zijn.

Afnemers

Afnemers kiezen massaal IPT-diensten, en overwegen meerdere aanbieders. Prijs is een belangrijk keuzecriterium.

Leveranciers

IPT-apparatuur is breed beschikbaar, betrouwbaar en relatief goedkoop. VoIP apparatuur is te duur.

Substitutie

VoIP en mobiel zijn in beperkte mate alternatieven als gevolg van


33


Kracht

Ontwikkeling achterblijvende kwaliteit of te laag prijsvoordeel.

Toetreders

Naast bekende grote aanbieders (KPN, Tele2/Versatel, kabelmaatschappijen) is er ruimte voor niche-spelers met zeer hoogwaardige of juist laagwaardige producten.

Regelgeving

De ontwikkeling van de positie van KPN is sterk afhankelijk van de eigen marketing inspanning en de eigen operationele prestaties t.o.v. andere aanbieders. Het overstapgedrag van de consument is alles bepalend.

totaal

IPT gaat de nieuwe standaard worden, de ingezette transitie naar IPT zet massaal door; Substitutie ontwikkelt zich verder maar gaat niet erg snel. De vaste telefoniemarkt wijzigt niet wezenlijk maar de marktverhoudingen mogelijk wel. Er zijn grote kansen voor nieuwe spelers en nieuwe diensten. Waarschijnlijkheid

Impact

Deze analyse levert de volgende ranglijst van scenario's voor de vaste telefoniemarkt: 1.

Vast innoveert

2.

Vast krimpt, IPT neemt niche

3.

Vast krimp, PSTN neemt niche

4.

Oma leeft

Vast krimpt, PSTN 33 houdt aan

Vast krimpt, IPT neemt over 22

Klant bereid tot overstappen IPT is niet onderscheidend Markt is transparant Geringe concurrentie IPT Kwaliteit en / of prijs van substituten is aantrekkelijk genoeg Industrie `vandaag

• • • • •

Klant is conservatief IPT is niet onderscheidend Markt is niet transparant Geringe concurrentie IPT Kwaliteit en / of prijs van substituten niet aantrekkelijk genoeg

• • • • •

O to ffic ek ië om le st

• • • • •

substitutie

Op grote schaal

Gering

Vast innoveert!

Oma leeft!

• • • • •

44

Klant bereid tot overstappen Voordelen IPT onderscheidend Markt is transparant Concurrentie IPT is groot Kwaliteit en / of prijs van substituten is aantrekkelijk genoeg Transitie POTS naar IPT

Op grote schaal

Klant bereid tot overstappen Voordelen IPT onderscheidend Markt is transparant Concurrentie IPT is groot Kwaliteit en / of prijs van substituten niet aantrekkelijk genoeg

11

Gering

Figuur 12 ranglijst scenario's voor de vaste telefoniemarkt Het verschil tussen de officiële toekomst en de inschatting van VKA op basis van impact en waarschijnlijkheid heeft met name te maken met de inschatting van hypes - zoals substitutie door VoIP en mobile only - en de invloed ervan op de markt binnen de gestelde horizon van vier jaar.


34


Het voorkeurscenario wordt in de volgende paragraaf uitgewerkt.

4.6

Uitwerking van het scenario "vast innoveert!" De uitwerking van dit scenario gebeurt aan de hand van het rekenmodel. Deze werkt met parameters op het gebied van de totale marktomvang (als gevolg van substitutie), de transitiesnelheid van PSTN naar IPT en het overstapgedrag van de consument. Elk van deze aspecten wordt achtereenvolgens uiteengezet waarna naar de resultaten van de analyse wordt gekeken. Bij deze paragraaf hoort de Excel sheet met brongegevens en de Excel sheet met het rekenmodel voor de telefoniemarkt. Deze dienen ter naslag van de exacte getallen en voor het simuleren van de wijzigingen als gevolg van veranderende waarde van de parameters. De (historische) brongegevens bestaan uit: 1.

ontwikkeling van het aantal huishoudens

2.

het aantal vaste telefoonaansluitingen, onderverdeeld naar IPT en PSTN

3.

het aantal IPT telefoonaansluitingen, onderverdeeld naar kabel, DSL en glasvezel

4.

het aantal vaste telefoonaansluitingen per provider

Substitutie Het belangrijkste kenmerk van dit scenario is dat de mate van substitutie van de vaste telefonie binnen de perken blijft. Op basis van gegevens uit het verleden (er is geen sprake van trendbreuk) en prognoses van de Yankee Group [YANKEE1] wordt er gerekend met een afname van de marktpenetratie van vaste telefonie (PSTN en IPT tezamen) van 3,6% per jaar. Doordat het aantal huishoudens licht stijgt (tussen de 0,78% en 0,95% per jaar) neemt het absolute aantal vaste aansluitingen iets langzamer af, te weten tussen de 2,3% en 2,7% per jaar. Deze ontwikkeling is als vast gegeven in het model meegenomen. Alle deelscenario's rekenen met deze marktomvang. Het aantal vaste telefonie aansluitingen ontwikkelt zich als volgt.

2005 totaal aantal aansluitingen

2006

2007

2008

2009

2010

5.778.628 5.772.030 5.616.026 5.487.048 5.360.032 5.234.910

Transitie Binnen de markt voor vaste telefonie is de transitie van PSTN naar IPT de belangrijkste ontwikkeling. Er is met drie snelheden van transitie rekening gehouden (drie deelscenario's) die leiden tot het volgende resultaat in 2010: •

Hoog, volledige transitie naar IPT in 2010, toename in transitiesnelheid vanaf nu en afvlakking van transitiesnelheid midden 2008.

•

Midden, 85% transitie naar IPT in 2010, voortzetting transitiesnelheid vanaf nu en afvlakking van transitiesnelheid in midden 2007 en midden 2008.

•

Laag, 65% transitie naar IPT in 2010, afvlakking in transitiesnelheid vanaf nu.

In figuur 13 zijn, naast de ontwikkeling van het totale aantal telefonieaansluitingen, de curven weergegeven van het aantal IPT aansluitingen in de tijd voor de drie deelscenario's. In de curven is ook de versnelling c.q. afvlakking van de transitiesnelheid terug te zien.


35


IP telefonieaansluitingen 7.000.000 6.000.000

telefonieaansluitingen

5.000.000

hoog

4.000.000 3.000.000

middel

2.000.000 laag

1.000.000 0 2005

2006

2007

2008

2009

2010

Figuur 13 het aantal IPT aansluitingen in de tijd voor de drie deelscenario's De verwachting van VKA is dat de ontwikkeling van transitie volgens "midden" het meest waarschijnlijk is. Overstapgedrag Met elk van bovenstaande transitiesnelheden is vervolgens gerekend met twee variabelen voor het overstapgedrag van PSTN naar IPT van consumenten. Deze variabelen zijn: •

De mate van voorkeur van de consument voor een kabelaanbieder of DSL aanbieder (de bandbreedte is instelbaar: tussen 10% en 90% van de overstappers gaat naar een kabelaanbieder/DSL aanbieder). Ter referentie: in 2006 had 42% van de overstappers de voorkeur voor een kabelaanbieder (uitkomst rekenmodel bij dit rapport).

•

In geval van voorkeur voor een DSL aanbieder: de mate van voorkeur van de consument voor KPN of een andere DSL aanbieder (de bandbreedte is instelbaar: tussen 10% en 90% van de overstappers blijft bij KPN/gaat naar een andere DSL aanbieder). Ter referentie: in 2006 had van de overstappers naar DSL 68% voorkeur voor KPN (uitkomst rekenmodel bij dit rapport).

De instelling van de twee parameters is gescheiden mogelijk voor de periode 2007-2008 (grootste groei in IPT) en voor de periode 2009-2010. Het rekenmodel vertaalt bovenstaande parameters naar het aantal IPT en PSTN aansluitingen verdeeld over toegangstechnologie (PSTN/ISDN, DSL, kabel) en naar marktaandelen per type provider (incumbent=KPN, carrier preselect , DSL providers, kabel providers). De ontwikkeling van aansluitingen over glasvezel is als een autonome ontwikkeling opgenomen. Op de marktaandelen van de individuele providers (anders dan KPN) gaat het model niet in omdat er geen informatie bekend is over het overstapgedrag van de consument op dat niveau. VKA acht het gerechtvaardigd om met andere waarden voor de parameters voor het overstapgedrag te rekenen dan de aangeven met de referentie uit 2006. De argumenten daarvoor zijn als volgt. Voor KPN geldt dat zij laat met de bundel "InternetPlusBellen" kwamen maar dat het vanaf het begin een doorslaand succes was, zozeer zelfs dat zij hun marketinginspanning sterk hebben teruggebracht. Voor de komende periode is dan ook een inhaalslag te verwachten zo gauw KPN de operationele uitvoering weer volledig onder controle heeft en weer actief promoot. Het merk KPN is zeer robuust en de aantrekkingskracht van de vernieuwde inzet door KPN zal naar verwachting zeer groot zijn, zeker op de korte termijn. Dit zal tot gevolg hebben dat de keuze voor


36


DSL als technologie zal toenemen en daarbinnen de keuze voor KPN. VKA stelt daarom concreet de volgende parameters voor:

Voorkeur voor DSL

2007-2008

2009-2010

65%

65%

86%

86%

aanbieder En daarvan Voorkeur voor KPN De waarde van de voorkeur voor DSL komt overeen met de huidige verdeling in breedbandaansluitingen over kabel en DSL. Huidige breedbandklanten van kabelaanbieders zullen naar verwachting niet snel overgaan naar KPN InternetPlusBellen of een andere DSL aanbieder omdat het ook een wijziging in hun breedbandabonnement tot gevolg heeft. Zeker wanneer zij gebruik maken van de emailservice van hun ISP is deze overstap niet erg waarschijnlijk. De voorkeur voor KPN in geval van de keuze voor DSL bestaat uit twee componenten: het huidge marktaandeel van KPN in de breedbandaansluitingen over DSL zijnde 64% (vanwege soortgelijke redenering als boven) plus de groei in breedbandaansluitingen (6% van het aantal huishoudens in 2007 gaat over van een inbelverbinding naar breedbandinternettoegang). Het is waarschijnlijk dat deze inbellers die nu pas voor breedband kiezen nu bellen met een PSTN aansluiting. Voor deze relatief conservatieve groep gebruikers is de aantrekkingskracht van het InternetPlusBellen aanbod van KPN groot. De groei in breedbandgebruik leidt tot gebundelde afname van telefonie en breedband, deze komt naar verwachting grotendeels toe aan KPN. Het resultaat van deze waarden van de parameters in de ontwikkeling van toegangstechnologie is voor het transitiescenario "midden" als volgt.

type telefonieaansluitingen (middel)

Miljoenen

7 6 5

over glasvezel

4

over kabel

3

over DSL

2

PSTN/ISDN

1 0 2005

2006

2007

2008

2009

2010

Figuur 14 ontwikkeling van toegangstechnologie voor het transitiescenario "midden" De voorkeur van de consument voor DSL leidt in 2010 tot een aandeel van IPT over DSL van 47% en IPT over kabel van 35%. Glasvezel speel een marginale rol met 3%. In 2010 resteert zoals eerder aangegeven 15% PSTN/ISDN.


37


In het scenario's "hoog" zijn de aandelen DSL en kabel respectievelijk 57% en 40% en is er geen PSTN/ISDN meer. In het scenario "laag" zijn de aandelen DSL en kabel respectievelijk 34% en 28% en is er nog 35% PSTN/ISDN over. Het aandeel glasvezel is deze beide scenario's eveneens 3%. Het resultaat voor de marktaandelen is als volgt:

marktaandelen telefonie (middel) 2010 2009

KPN

2008

CPS over kabel

2007

DSL (niet KPN)

2006

over glasvezel

2005 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Figuur 15 resultaat marktaandelen Het marktaandeel van KPN van vaste telefonie neemt in de komende vier jaar gestaag af en daalt tot 50%. CPS verdwijnt in de marge met 3% en de kabelaanbieders tezamen nemen een marktaandeel van 35%. De overige DSL aanbieders nemen een marktaandeel van 9% en de aanbieders via glasvezel 3%. In het scenario "hoog" en "laag" zijn deze getallen als volgt:

4.6.1

Hoog, in 2010

Laag, in 2010

KPN totaal

47%

55%

CPS

Nihil

7%

Over kabel

40%

28%

DSL (niet KPN)

10%

7%

Over glasvezel

3%

3%

Spreiding uitkomsten marktaandeel KPN Het marktaandeel KPN eindigt in 2010 met bovenstaande aannames tussen de 47% en 55%. Omdat het marktaandeel van KPN voor OPTA een belangrijk gegeven is bij het bepalen van aanmerkelijke marktmacht, is het zinvol om een gevoeligheidsanalyse voor elk van de deelscenario's op het overstapgedrag uit te voeren. De variabelen voor het overstapgedrag worden daarbij als volgt verhoogd en verlaagd:


38


Voorkeur voor DSL

Lagere voorkeur voor KPN

Hogere voorkeur voor KPN

en DSL (-10%)

en DSL (+10%)

2007-2008

2009-2010

2007-2008

2009-2010

55%

55%

75%

75%

76%

76%

90% (max.)

90% (max.)

aanbieder En daarvan Voorkeur voor KPN Het marktaandeel KPN ontwikkelt zich dan als volgt Lagere voorkeur voor KPN –

Hogere voorkeur voor KPN –

Deelscenario:

marktaandeel KPN 2010

marktaandeel KPN 2010

Laag

51%

58%

Midden

43%

56%

Hoog

38%

54%

Uit bovenstaande analyse blijkt het overstapgedrag van grote invloed te zijn op het marktaandeel van KPN in alle drie de deelscenario's. Lagere voorkeur voor KPN leidt consequent tot een marktaandeel onder 55%, een hogere voorkeur voor KPN leidt overwegend tot een marktaandeel boven 55%. Omdat het daadwerkelijk overstapgedrag zich lastig laat voorspellen is het van belang de werkelijke ontwikkeling nauwlettend te volgen.

4.6.2

Prijsontwikkeling telefonie Als laatste is de vraag van belang hoe de prijs van telefoniediensten de komende vier jaar zich ontwikkelt. De Yankee Group voorziet een prijsdaling van 3% per jaar [yankee1]. Daarbij neemt Yankee Group als uitgangspunt dat de kosten voor vaste telefonie (aansluiting en verkeersdiensten) in 2006 per aansluiting € 31,47per maand bedragen. Een vergelijking met de huidige tarieven van KPN, kabelaanbieders en DSL aanbieders geeft een nadere onderbouwing van de maandelijkse kosten. De maandelijkse kosten voor vaste telefonie komen over gerekend over zes aanbieders uit op € 18,75 per maand. Daarbij gaat het om IPT als onderdeel van een bundel met breedbandinternet tegen de normale tarieven (dus niet de actietarieven voor een beperkte periode). Voor dat bedrag is alle telefonie naar het vaste net binnen Nederland afgekocht behalve servicenummers. Andere bijkomende kosten zijn bellen naar het buitenland en bellen naar mobiel. Daarnaast is nog een groot deel PSTN aansluitingen actief . De abonnementen voor deze dienst variëren tussen €19,- tot € 32,- per maand, waar tevens de belkosten voor servicenummers, internationaal en vast naar mobiel nog bijkomen. De prijsontwikkeling van vaste telefonie is naar verwachting als volgt. Met de bundeling van diensten zal het steeds minder duidelijk worden wat nu precies betaald wordt voor telefonie. Reeds nu al zijn sommige gebundelde abonnementen daar niet duidelijk in: voor de gebundelde dienst wordt één bedrag in rekening gebracht zonder specificatie per dienst. Dit kan gepositioneerd gaan worden alsof telefonie "gratis" meegeleverd wordt met bijvoorbeeld breedbandinternet en televisie. De consument betaalt echter hoe dan ook. De door Yankee verwachte de prijserosie van 3% is wat


39


aan de voorzichtige kant. Als gevolg van de intensieve concurrentie, de snelle afname van PSTN en voortschrijdende afname van bundels lijkt een afname van 5% per jaar meer in de lijn van de verwachting. Daarmee ontwikkelt de prijs van vaste telefonie zich als volgt:

Kosten per maand, per aansluiting 4.6.3

2006 2007 2008 2009 2010 € 31,47 € 29,90 € 28,40 € 26,98 € 25,63

Conclusie De markt voor vaste telefonie maakt de komende vier jaar een grote ontwikkeling door. De transitie van PSTN naar IPT neemt een grote vlucht, in 2010 zal nog maar 15% van de huishoudens met een PSTN aansluiting bellen. Het marktaandeel KPN gaat zeer waarschijnlijk onder 55% uitkomen, voor het eerst in de historie. De prijs voor vaste telefonie daalt verder met 5% per jaar.


40


5

De breedbandinternetmarkt

5.1

Inleiding De breedbandinternettoegangsmarkt bestaat uit een aantal toegangsmedia en protocollen, zoals in onderstaande figuur is weergegeven:

Kabelaanbieders

FttH initiatieven

ISPs (DSL)

openbaar WIFI

openbaar WiMAX

WIFI

WiMAX

Internetoegang

dienst

Technisch en/of commercieel wasdom van de markt

techniek

Docsis

xDSL

drager

IP

coax kabel

koper kabel (4 draads) huidige markt

glasvezel

ether

potentiële substituten

Figuur 16 dragers, technologie en diensten in breedbandinternettoegangsmarkt De twee belangrijkste groepen aanbieders van breedbandinternettoegang (Internet Service Providers, ISPs) zijn: 1.

ISPs van kabelmaatschappijen: deze markt is gesloten in de zin dat de keuze voor internet via de (TV-)kabel in de meeste gevallen één ISP behelst: per regio is er slechts één kabelmaatschappij met meestal één eigen ISP. In het geval van een aantal kleine kabelmaatschappijen is het mogelijk om een andere ISP te kiezen;

2.

ISPs op basis van DSL: dit is een open markt, omdat alle ISPs op basis van DSL (vrijwel) overal in Nederland hun dienst kunnen leveren. Er zijn meer dan honderd ISPs die hun diensten op basis van DSL leveren; er zijn echter maar een paar toonaangevende spelers met KPNdochters in de hoofdrol (45% van de DSL-markt); de overige ISPs zijn klein en leiden een (financieel) marginaal bestaan.

De overige aanbieders zijn veelal niche-spelers. Enkele gemeentes stimuleren echter de uitrol van glasvezel (FttH) waar -toonaangevende- marktpartijen bij betrokken zijn. De verdeling kabel-DSL is circa 40 - 60 [CBS1]. In Nederland is een relatief hoge breedbandinternettoegangspenentratie: 52% (november 2006, [CBS1]). In de onderstaande figuur is dit weergegeven in vergelijking met andere landen van de Europese Unie.


41


Figuur 17 Breedbandinternettoegang in de EU Naast de aanwezigheid van de breedbandverbinding is ook de capaciteit ervan een interessant gegeven. Een opvallende trend van bandbreedtegebruik is de toenemende belangstelling van huishoudens voor het pakket met een maximale snelheid van ongeveer 1,5Mbit/s [CBS1]: de automatisch doorgevoerde upgrades van snelheden van breedbandinternettoegangspakketten tegen dezelfde prijs door aanbieders heeft er toe geleid dat veel huishoudens overstapten naar een lager pakket (tegen lagere kosten). Hoewel de technisch haalbare maximale capaciteit van de breedbandinternetaansluiting toeneemt, neemt het marktaandeel daarvan af. Naast bovenstaande verklaring wordt deze ontwikkeling waarschijnlijk ook verklaard uit het feit dat de latere overstappers naar breedband geen "innovators" zijn. Zij gaan niet voor de maximale capaciteit maar voor een voordelig aanbod.

5.2

Externe ontwikkelingen De externe ontwikkelingen zijn grotendeels geschetst in paragraaf 3.2. Bijzonder aandacht verdienen: •

De stimulering van glasvezel door lokale overheden [www.stedenlink.nl]: deze ontwikkeling is mede afhankelijk van regelgeving, met name de rol die gemeenten mogen nemen zonder dat er sprake is van een ongeoorloofde interventie met concurrentievervalsing als gevolg. Op de zeer lange termijn bepaalt deze ontwikkeling mede de toekomst van DSL- en kabel-infrastructuren.

•

Veiligheid: inmiddels is (gebrek aan) veiligheid en internet onlosmakelijk met elkaar verbonden Marktpartijen zoals McAfee zijn daar op in gesprongen en diverse beveiligingsoplossingen zijn voorhanden. Maar wat als er een calamiteit op het gebied van veiligheid optreedt? Zeer grote onveiligheid van internetgebruik (zeer ernstig misbruik, niet snel te dichten veiligheidslekken) is te beschouwen als een alomvattende externe invloed op de consumentenmarkt voor elektronische communicatie: het remt breed gebruik van breedbandinternettoegang (bijvoorbeeld doordat webwinkels sluiten of doordat banken stoppen met elektronisch


42


bankieren) en kan conventionele technologie in de telefoniemarkt en omroepmarkt stimuleren. Hoewel deze invloed niet is uit te sluiten, zal onveiligheid van internetgebruik niet als belangrijke sturende factor beschouwd worden: het leidt tot een totaal onvoorspelbare consumentenmarkt voor elektronische communicatie. •

Individualisering: een ontwikkeling naar meer TVs, PCs en telefoons per huishouden stuwt de vraag naar bandbreedte op de internettoegang op.

•

Next Generation Networks (NGN): de NGN-ontwikkeling maakt breedbandtoegang tot dè drager voor alle telefonie-, TV- en internetdiensten.

•

Toegangstechnologieën: aan de techniek die ten grondslag ligt aan DSL- en kabelinfrastructuur zijn verbeteringen mogelijk. In de DSL-technologie zijn recent ADSL2+ en SDSL aan de portfolio's van aanbieders toegevoegd en wordt de invoering van VDSL gepland; hiermee zijn voor grote delen van de Nederlandse huishoudens toegangssnelheden tot 20Mbit/s mogelijk. In de periode 2007-2010 zijn er geen nieuwe DSL-varianten te verwachten (dat wil zeggen geen nieuwe DSL technologie; in de uitrol zullen de reeds genoemde technologieën juist toegepast worden). Kabelinfrastructuren, die gedeeld worden door meerdere gebruikers in een straat, worden bediend door DOCSIS-standaarden: - DOCSIS 1.1: tot 10 Mbit/s - DOCSIS 2.0: tot 30 Mbit/s, met kwaliteitsgaranties (bijvoorbeeld voor telefonie) - DOCSIS 3.0: tot ruim 200Mbit/s (eind 2006 vastgelegd, nog in te voeren)

5.3

Marktontwikkelingen

5.3.1

Concurrentie Vertragende groei aantal breedbandaansluitingen Eind 2006 had (volgens CBS-cijfers) 66% van de huishoudens beschikking over internettoegang, 52% van de huishoudens heeft de beschikking heeft over een breedbandaansluiting, de overige 14% van de huishoudens gebruikt de telefoonlijn voor toegang tot het internet. De groei van breedbandinternettoegang vlakt af [TNO1, KPN3]: in periode 2003-2005 is de groei het grootst geweest, daarna lijkt verzadiging op te treden. Ruim 60% van de 1,3 miljoen huishoudens die geen internetaansluiting hebben blijkt geen interesse te hebben; gebrek aan kennis en vaardigheden speelt in ruim 10% van deze groep een rol [CBS1]. Deze vertragende groei is van belang voor de marktomvang van de breedbandinternettoegangsmarkt, en wordt bepaald door demografische gegevens (ouderen met een eigen huishouding die geen interesse in of behoefte aan internet hebben), (internet)vaardigheden, internetdienstenaanbod en prijs. Twee infrastructuren De markt voor breedbandinternettoegang wordt gedomineerd door twee infrastructuren: xDSL en kabel. De xDSL-markt is een reeds gereguleerde wholesale markt met een oligopolie: KPN, Tele2/Versatel, BBned, Orange en Tiscali (mogelijk spoedig overgenomen door KPN) leveren DSL in alle leverbare varianten: ADSL, ADSL2+, SDSL en in de toekomst VDSL(2). ISPs kunnen vrijelijk kiezen uit het aanbod van xDSL-aanbieders (met een aanzienlijke positie voor KPN: KPN levert 72% van alle DSL-verbindingen in Nederland [TNO1]).


43


Breedbandinternettoegang via de kabel is een gesloten markt: de infrastructuuraanbieder (de lokale kabelmaatschappij) is tevens de ISP). In 2007-2010 zullen beide infrastructuren de belangrijkste blijven. De marktverdeling van beide infrastructuren is afhankelijk van diverse factoren als marketingkracht, prijs, betrouwbaarheid en (nieuwe) maatregelen van de toezichthouder. Dienstenbundeling Triple play (aanbod van zowel internet als telefonie en TV) is zeer belangrijk in de strategie van (grote) ISPs [KPMG1]. Veelal bestaat het pakket aangeboden diensten uit een basisdienst (TV voor kabel, en breedbandinternettoegang voor DSL) met opties voor extra diensten. KPN biedt, mede uit concurrentieoverwegingen, een basisdienst voor zowel telefonie als breedbandinternet (InternetPlusBellen). De strategie achter triple play is mede ingegeven door technische mogelijkheid om op beide infrastructuren (DSL en kabel) dezelfde diensten te bieden; hierdoor is marktverbreding mogelijk voor alle ISPs (zowel DSL- als kabel-gebonden). Deze marktverbreding gaat gepaard met prijsverlagingen: het pakket is goedkoper dan de afzonderlijke delen tezamen. Bundeling is van groot belang voor afname van bandbreedte in de breedbandinternettoegangsmarkt. De marktverdeling als gevolg van dienstenbundeling wordt bepaald door een combinatie van aanbod, exclusiviteit van het aanbod, acceptatie door consumenten, prijs en beschikbaarheid van bandbreedte (dekking). Prijzen Breedbandinternet op basis van snelheden tot ongeveer 4 Mbit/s is een commodity: er is veel aanbod, dat technisch geen grote verschillen vertoont. De prijsconcurrentie tussen de verschillende aanbieders voor dit type breedbandinternettoegang lijkt af te nemen: voor de veel gekozen 1,0-1,5 Mbit/s verbinding lopen de reguliere prijzen van grote partijen veelal uiteen van € 14,95 tot €19,95 voor de basistoegangsdienst zonder email, webpagina en andere diensten (Bron: www.breedbandwinkel.nl). De markt voor breedbandinternettoegang op basis van snelheden tot 20Mbit/s is relatief klein, maar kan sterk groeien door de vraag naar Video on Demand en IP TV. Ook deze markt zal dezelfde ontwikkeling doormaken waarbij de capaciteit toeneemt bij gelijkblijvende prijs. Oftewel waarbij de prijs per Mbit/s verder zal dalen. Als gevolg daarvan zal er ook op het onderste deel van de markt prijsdruk ontstaan wat leidt tot verdere prijsdaling. Netwerkinnovatie De bandbreedtevraag zal explosief stijgen als Video on Demand-diensten (zie ontwikkelingen bij aanbieders) een vlucht gaan nemen; ook de backbone-netwerken zullen in structuur wijzigen om Video on Demand mogelijk te maken. Innovatie, vertaald in de bereidheid en mogelijkheid om te investeren in netwerktechnologieën die nog niet breed beschikbaar zijn, wordt voor een groot deel bepaald door de financiële positie van aanbieders. Bij krappe marges zijn grootschalige investeringen in backbone-netwerken wellicht niet mogelijk. Alleen uitblijvende netwerkinnovatie door aanbieders speelt een (negatieve) rol in de consumentenmarkt voor breedbandinternettoegang (m.n. groei van bandbreedte).


44


Glasvezel De stimulering van FttH is al eerder beschreven; recent onderzoek van Strategy Analytics [netkwesties1] toont de beperkte omvang van de initiatieven aan: volgens Strategy Analytics gaat het in 2006 in totaal om circa 60.000 aansluitingen met een groei naar 200.000 in 2010. Het is dus weliswaar een substituut voor bestaande infrastructuren, maar glasvezel zal naar verwachting een bescheiden rol in de periode 2007-2010 spelen.

5.3.2

Afnemers Groei in gebruik Het aantal uren besteed aan internet neemt al jaren toe [CBS1]; het is mede een gevolg van een groeiend aanbod van diensten via internet. Het gebruik in tijd neemt toe in de periode 2007-2010. Ook de trend waarin personen in een huishouden als zender van informatie optreden (in plaats van louter consument) speelt een rol: applicaties als YouTube, Flickr en peer-to-peer applicaties (muziek en films delen via Kazaa e.d.) zijn in opmars. Deze ontwikkelingen zorgen voor een groeiende vraag naar (symmetrische) bandbreedte. Professor Nico Baken (Universiteit van Delft, KPN) geeft al enige tijd aan dat in de huidige markt een algemeen te gebruiken bandbreedte van 50-100Mbit/s per huishouden wenselijk is: dan kunnen telefonie, distributie van TV-kanalen en (intensief) internetgebruik goed gefaciliteerd worden. Vervlechting versus vrije keuze Zoals reeds in paragraaf 3.2.6 is aangegeven, ontstaat een dilemma in de afnemersmarkt bij vervlechting van (exclusieve) diensten en infrastructuur. De mate waarin (vervlochten triple play) pakketten worden geaccepteerd, hangt naast prijs, mede af van de vrijheid in pakket- en contentkeuze: indien pakketten en content (m.n. TV-aanbod) beperkend zijn, zal dit de vraag naar pakketten remmen, en de vraag naar vrije keuze in IP TV en IP-telefonie aanwakkeren. Bij brede pakketten met weinig onderlinge contentverschillen zal vervlechting van (generieke) diensten en infrastructuur geen probleem zijn. De trend is vervlechting van (generieke) diensten en infrastructuur. Prijs In de huidige markt blijkt prijs een zeer bepalende factor. De actieve marketing van pakketten zorgt voor een grotere druk op prijzen. Overstapgemak Ongeveer 5% van de breedbandinternetgebruikers die overstappen, ondervindt serieuze hinder bij overstap van de ene naar de andere ISP; deze hinder varieert van dubbele rekeningen tot wekenlange onbereikbaarheid van internet vanuit thuis. Bundeling van telefonie, TV en internet zal deze overstapongemakken vergroten, vanwege het ontbreken van uniforme onderlinge procedures bij aanbieders voor overstap van bundels.


45


5.3.3

Leveranciers Groei van informatievoorziening en transactiemogelijkheden via internet TV-programma's, kranten, overheidsinstellingen, verzekeringsmaatschappijen en banken gebruiken hun webpagina's steeds meer voor het beschikbaar stellen van achtergrondinformatie en voor (beveiligde) transacties; deze instellingen stimuleren het gebruik van internet, ten koste van telefonische of fysieke kanalen (folders, balies e.d.). Rabobank stimuleert ouderen tot internetbankieren door cursussen computergebruik en internet voor ouderen te ondersteunen, en cursussen internetbankieren voor ouderen te geven. Hoewel de overige kanalen beschikbaar zullen blijven, neemt de noodzaak voor de 1,3 miljoen huishoudens zonder internet om over een (eigen) internetaansluiting te beschikken toe: dit heeft gevolgen voor de marktomvang van breedbandinternettoegang. Beeldmateriaal van hoge kwaliteit Tele2/Versatel en KPN leveren (TV-)beeldmateriaal met hoge kwaliteit: voetbalbeelden, recente TVuitzendingen en video on demand. Kabelmaatschappijen hebben soortgelijke initiatieven op de kabel beschikbaar. De hoge bandbreedteconsumptie van dit beeldmateriaal vraagt om hoge internettoegangssnelheden (in elk geval tenminste 4 Mbit/s, maar liefst meer dan 10 Mbit/s). Het succes van deze ontwikkelingen wordt bepaald door een combinatie van aanbod, exclusiviteit van het aanbod, verkoop van HDTVs en digitale TVs, acceptatie door consumenten, prijs en beschikbaarheid van bandbreedte (dekking).

5.3.4

Substituten Mobiel internet en hotspots UMTS/HSDPA (mobiel internet) is op dit moment een aanvulling in plaats van een substituut voor een vaste internetaansluiting; hetzelfde geldt voor hotspots (openbare WiFi-netwerken). Naar verwachting hebben mobiel internet en hotspots geen grote impact op vaste consumentenaansluitingen voor internet: mobiele internetaansluitingen zijn vooral een aanvulling op vast aansluitingen vanwege (nu nog) beperkte snelheid en relatief hoge kosten. WIMAX Casema gaat in 2007 experimenteren met Wimax als toegangstechnologie voor breedbandinternet [persbericht www.casema.nl]. Ook Worldmax (joint venture tussen Enertel en Intel) zal in 2007 in vijf grote steden met Wimax uitrol beginnen (zie www.worldmax.nl). Naar verwachting zal de introductie van Wimax in 2007-2010 geen hoge vlucht nemen. Recent onderzoek van Strategy Analytics [netkwesties1] bevestigt dit beeld.

5.3.5

Toetreders Investeerders Grote investeerders en grote buitenlandse telecompartijen zijn potentiële kandidaten om Nederlandse spelers over te nemen; geruchten hierover deden in 2006 regelmatig de ronde. Overnames hebben een onbekende ontwikkelrichting voor de overgenomen partij tot gevolg: het kan financieel zowel een verschraling als een versterking van een Nederlandse aanbieder betekenen.


46


Doelgroepinternettoegang: zorg De penetratie van breedbandinternettoegang bij ouderen is significant lager dan bij andere bevolkingsgroepen. Er zijn echter initiatieven in de zorgsector (o.a. KPN) die, na een periode van experimenten door thuiszorgorganisaties, voor een hoge penetratie in deze groep kunnen zorgen: thuiszorg op afstand, waarbij alarmering en video-diagnose en -bewaking een rol spelen (in de thuiszorg worden ongeveer 450.000 mensen verzorgd (zie website Ministerie van Volkshuisvesting, Welzijn en Sport)). Deze ontwikkeling, waarbij op specifieke wijze gebruik gemaakt wordt van de verbinding, kan een grote impact hebben op de penetratiegraad van breedbandinternettoegang.

5.4

Scenario's voor Breedbandinternettoegang

5.4.1

Toelichting In deze paragraaf worden de scenario's voor de periode 2007-2010 toegelicht voor de markt breedbandinternettoegang, afgeleid uit de ontwikkelingen in hoofdstuk 3 en de voorgaande paragrafen. De ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en binnen de drie beschouwde markten grijpen op elkaar in, versterken elkaar of werken elkaar tegen in de verdere vorming van de markten. In de uitwerking om tot scenario's te komen zijn de belangrijkste krachten in beeld gebracht met daarin een richting waarin de kracht werkt. Hoewel het geheel een gecompliceerd systeem vormt (en zeker niet uitputtend is in de beschrijving van dat systeem) is er een aantal "brandpunten" aan te wijzen waar een aantal ontwikkelingen samenkomt en die zo een belangrijke richting bepaalt. De vier resulterende scenario's zijn aangevuld met "de officiële toekomst" dat wil zeggen de algemeen heersende opvatting over de verwachte richting waarin de (deel)markt zich zal ontwikkelen. Dit betreft dus geen gepubliceerde mening van één specifieke aanbieder, analist of andere deskundige maar een algemeen beeld wat uit diverse publicaties, artikelen en meningen te destilleren valt. "De officiële toekomst" wordt dus ook bepaald door berichtgeving die ingaat op een actuele hype!

5.4.2

Scenario's Analyse van de samenhang van de ontwikkelingen leidt tot het volgende (samenvattende) schema van ontwikkelingen.


47


stimuleert Vertragende groei aansluitingen

Hoge kwaliteit beeld

Groei in diensten

stimuleert

pa le stimule ert

st i

mu lee r

t

Individualisering

s ti

s

ren ul e tim

stimuleert

Innovatie van netwerken

Overstapgemak

stimuleert

stimuleert

ri j pt

in

op

G

Regelgeving

Vr

aa

gt

om

stimuleert All IP

pt ri j

in

op

f) sie lu xc (e

Stimuleren of remmen Stimulering van glasvezel

alt pa be

stimuleert

Contentproviders

G

t

en ed Bi

stimuleren

mu lee r

Pakketten versus Vrije keuze

bepaalt

Diensten bundeling

Veiligheid

Investeerders

alen bep

Groei in gebruik

Telewerken

n

stimuleert

be

stimuleert

Prijzen

bep aalt

Doelgroep: zorg

Twee infrastructuren

Figuur 18 samenhang van ontwikkelingen in de breedbandinternettoegangsmarkt Uit Figuur 18 blijkt dat met name Groei in gebruik en Innovatie van netwerken resultanten zijn van andere ontwikkelingen. Er zijn echter drie belangrijke ontwikkelingen die het toekomstbeeld van breedbandinternettoegang bepalen (op basis van het aantal en de zwaarte van de relaties met overige ontwikkelingen): •

Dienstenbundeling

•


•

Regelgeving

Daarnaast blijkt veiligheid – of liever onveiligheid – een factor die de toekomst van internetgebruik volledig, maar met onzekere gevolgen, kan veranderen. Dienstenbundeling Het succes van dienstenbundeling, in de vorm van bijvoorbeeld triple play, is een sterk bepalende factor. Enerzijds is er de aanbodzijde, die vooral gestuurd wordt door technologische en marketingkracht van partijen: de combinatie van NGN en IP TV samen spelen hierin een belangrijke rol, evenals de kracht van ISPs om een voor de markt geloofwaardig gebundeld portfolio neer te zetten. Anderzijds is acceptatie van dienstbundeling door de afnemers van belang: hierin spelen prijzen, aanbod en customer lock in een rol. Tenslotte is er regelgeving, die tot nu toe geënt is op de drie beschouwde markten: regulering van de markt voor dienstenbundels ontbreekt nog. De huidige markt bevindt zich op een kantelpunt, waarbij dienstenbundeling wel de verwachte marktrichting is, maar zich nog niet ten volle heeft bewezen.


48


Twee infrastructuren De huidige twee breed aanwezige fysieke infrastructuren zijn tevens sterk bepalende factoren: beide ontwikkelen zich richting Next Generation Networks en beide bieden in een aantal gevallen vervlechting van toegang en exclusieve diensten (zoals Tele2/Versatel in 2006 met voetbal). De mate waarin beide infrastructuren succesvol zijn wordt mede bepaald door het al dan niet bieden van exclusieve diensten en de acceptatie door de markt van deze exclusiviteit. Regelgeving Het huidig stelsel van marktanalyses kent nog geen gebundelde markt. OPTA heeft bepaald dat er nog sprake is van afzonderlijke relevante markten voor vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep. Regelgeving zal daarom wel bepalend zijn voor de uiteindelijke inrichting van de breedbandinternettoegangsmarkt, maar volgt in de nabije periode de markt. De drie bepalende factoren leiden uiteindelijk tot twee dominante factoren: Dienstenbundeling en (Ont)vlechting infrastructuur-diensten. Op basis van deze twee dominante factoren zijn de volgende 4 scenario's mogelijk:

Scenario diagram Open markt voor zowel infra als diensten

Niet succesvol

Dienstbundeling

Moeilijke keuzes

Zorgeloos kiezen

• Nieuwe dienstbundelaanbieders (bijv. RTL) • Upselling door infraleveranciers met dienstbundels • Zeer lage infraprijzen; dienstbundel-kortingen le icië t Off oms k toe Industrie vandaag

Ontvlechting infra en diensten

Vrijheid voor allen • Consolidatie in infra vanwege margedruk • Veel marktspelers voor diensten • Nichemarktspelers voor telefonie en TV-diensten • Relatief hoge prijzen

• Consumenten kunnen niet kiezen: versnipperd dienstaanbod gekoppeld aan infra (“meerdere internetten”) • Weinig aanbieders • Zeer hoge prijzen vanwege “exclusiviteit”

Gemak per doelgroep

Op grote schaal gebruikt

• Uniformiteit van diensten per doelgroep • Lage integrale prijzen voor infra en diensten • Infraleveranciers zijn dominant

Exclusieve pakketten met zowel infra als dienst

Figuur 19 Scenario's voor de breedbandinternettoegangsmarkt

5.5

Scenariokeuze

5.5.1

Criteria voor keuze Het doel is om te komen tot vier uit te werken scenario's die voor OPTA representatief zijn voor de periode 2007-2010. De vier uit te werken scenario's dienen voor de periode 2007-2010 de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep afzonderlijk of in samenhang te beschrijven. De scenario's worden elk geanalyseerd op basis van de gevolgen in het five forces model van Porter, en de regelgeving (externe invloed).


49


De criteria voor keuze van de vier uit te werken scenario's zijn: •


•


Voor elk van de scenario's zal de waarschijnlijkheid en de impact beschreven worden vanuit VKAoogpunt; de ranglijst van scenario's ontstaat uit een vermenigvuldiging van waarschijnlijkheid en impact (aantal blokjes). De keuze voor scenario's is tevens voorgelegd aan 10 marktpartijen (zie bijlage C). Deze voorkeuren worden meegewogen in het eindoordeel.

5.5.2 Keuze van het scenario voor breedbandinternettoegang De kenmerken van de scenario's en de scores op waarschijnlijkheid en impact zijn als volgt Vrijheid voor allen Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Er ontstaan twee markten: één voor infra en één voor diensten. De dienstenmarkt is winstgevend en innovatief; er zijn veel aanbieders met exclusieve diensten. De infra-markt kent lage marges en het aantal aanbieders krimpt. Op lange termijn lopen beide markten vast door gebrek aan innovatie in de infra-markt. Door betaling voor infrastructuur en losse diensten is de totale prijs relatief hoog.

Afnemers

Keuzegemak ontbreekt: er zijn zeer veel keuzes mogelijk. Een beperkte groep kiest zelfstandig en switcht regelmatig, maar een grote groep kiest eenmalig voor infra en diensten.

Leveranciers

-

Substitutie

-

Toetreders

Er zijn vele toetreders voor (exclusieve) diensten; infra kent juist uitstappende

Regelgeving

Maatregelen dwingen een scheiding van infra en diensten af. Hierdoor ontstaat

partijen. een open markt voor infra en diensten. totaal

Dienstenbundeling lijkt in de huidige markt succesvol, evenals vervlechting van generieke diensten en infrastructuur: dit scenario heeft een lage waarschijnlijkheid. Als dit scenario optreedt zorgen losse (exclusieve) diensten en ontvlechting van diensten en infrastructuur echter voor een nieuwe marktinrichting (hoge impact).


50


Kracht

Ontwikkeling Waarschijnlijkheid

Impact

Zorgeloos kiezen Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Er ontstaan twee markten: één voor infra en één voor diensten. De dienstenmarkt biedt pakketten en is winstgevend en innovatief; er zijn veel aanbieders. De infra-markt kent lage marges en het aantal aanbieders krimpt. Op lange termijn lopen beide markten vast door gebrek aan innovatie in de inframarkt. Betaling voor infrastructuur en dienstpakketten leidt tot eenvoudige prijsstructuren.

Afnemers

Keuzegemak is voldoende: kies infra en kies een dienstenpakket. Een beperkte groep zal regelmatig overstappen, maar een grote groep kiest eenmalig voor infra en diensten. Prijs een belangrijke drijfveer voor de keuze.

Leveranciers

-

Substitutie

-

Toetreders

Het aantal toetreders voor dienstpakketten is beperkt; infra kent juist uitstappende partijen.

Regelgeving

Maatregelen dwingen een scheiding van infra en diensten af. Hierdoor ontstaat een open markt voor infra en diensten.

totaal

Vervlechting van diensten en infrastructuur is de huidige trend; bundeling dient in de huidige markt het gemak van consumenten. Dit leidt tot een matige waarschijnlijkheid voor dit scenario. De impact van dit scenario is echter hoog: kabel en DSL worden vergelijkbare open infrastructuren met op elke infrastructuur een verzameling dienstaanbieders. Waarschijnlijkheid

Impact

Moeilijke keuzes Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Marktpartijen kiezen voor specifieke infra-dienst vervlechting. Hierdoor ontstaat een versnipperde markt, waarin slechts enkele aanbieders een exclusieve dienst kunnen bieden. De prijzen van combinaties van infra en dienst relatief hoog door het exclusieve karakter.

Afnemers

Keuzegemak is slecht: er is geen goede keuze. Daardoor stappen meerdere (ontevreden) afnemers over.

Leveranciers

-

Substitutie

-

Toetreders

Er zijn vele nieuwe toetreders (aanbieders van exclusieve diensten)


51


Kracht

Ontwikkeling

Regelgeving

De huidige regelgeving wordt gehandhaafd.

totaal

Losse exclusieve diensten vervlochten met infrastructuur dienen het gemak van consumenten niet. Dit scenario heeft een lage waarschijnlijkheid. Toetreders zorgen voor enige dynamiek in de markt, maar afnemers dempen de dynamiek. Er is een matige impact. Waarschijnlijkheid

Impact

Gemak per doelgroep Kracht Concurrentie

Ontwikkeling Marktpartijen kiezen voor infra-dienst vervlechting met brede pakketten (triple play). Hierdoor ontstaat een overzichtelijke markt, waarin infrastructuuraanbieders dominant zijn. Er is een levendige markt voor aanvullende diensten. De prijzen voor triple play zijn laag.

Afnemers

Keuzegemak is goed: elke keuze lijkt goed bij een generiek dienstenaanbod. Prijs is een belangrijke drijfveer, gevolgd door service en aanvullende diensten.

Leveranciers

-

Substitutie

-

Toetreders

Er zijn vele nieuwe toetreders (aanbieders van aanvullende diensten)

Regelgeving


totaal

Triple play (bundeling) en vervlechting lijken in de huidige markt een succes. Dit scenario heeft een hoge waarschijnlijkheid. De markt verandert door bundeling, maar consumenten stappen na een gemaakte keuze weinig over; er is een matige impact. Waarschijnlijkheid

Impact

Deze analyse levert de volgende ranglijst van scenario's voor de breedbandinternettoegangsmarkt: 1. Gemak per doelgroep 2.

Zorgeloos kiezen

3.

Moeilijke keuzes

4.

Vrijheid voor allen


52



• Consolidatie in infra vanwege margedruk • Veel marktspelers voor diensten • Nichemarktspelers voor telefonie en TV-diensten • Relatief hoge prijzen

4

Niet succesvol

Dienstbundeling

Moeilijke keuzes • Consumenten kunnen niet kiezen: versnipperd dienstaanbod gekoppeld aan infra (“meerdere internetten”) • Weinig aanbieders • Zeer hoge prijzen vanwege “exclusiviteit”

3

Zorgeloos kiezen



Vrijheid voor allen

2

Gemak per doelgroep



1


Figuur 20 ranglijst van scenario's voor de breedbandinternettoegangsmarkt Het belangrijkste argument om van de officiële toekomst af te wijken is ingegeven door het feit dat ontvlechting van de infrastructuur en de diensten die erover worden aangeboden niet waarschijnlijk is in de periode 2007-2010. Het voorkeurscenario wordt in de volgende paragraaf uitgewerkt.

5.6

Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep" De uitwerking van dit scenario gebeurt aan de hand van het rekenmodel. Het scenario Gemak per doelgroep wordt gekenmerkt door een grote mate van bundeling en pakketten van zowel infrastructuur als breedbandinternettoegangsdiensten. Bundeling vormt daarmee de centrale parameter in dit model. Soorten bundeling Bundeling valt uiteen in drie typeringen: •

Triple play: een bundel bestaand uit telefonie, breedbandinternettoegang en omroep (kortweg TBO);

•

Dual play TB: een bundel bestaand uit telefonie en breedbandinternettoegang (kortweg TB);

•

Dual play BO: een bundel bestaand uit breedbandinternettoegang en omroep (kortweg (BO).

Deze parameter is vraaggestuurd: consumenten kiezen bundels. Nieuwe toetreders Pakketten (vervlechting) van zowel infrastructuur als breedbandinternettoegangsdiensten betekenen dat er weinig ruimte is voor nieuwe toetreders: de huidige aanbieders op kabel en DSL (met eigen infrastructuur: KPN, Orange, Tele2/Versatel en Tiscali) blijven de markt bepalen.


53


Uitgangspositie In 2006 heeft ongeveer 14% van de huishoudens met een aansluiting een overstap gemaakt naar een gebundeld aanbod [EIM3]. Voor de historische gegevens in het rekenmodel is gebruik gemaakt van de kwartaalcijfers van KPN (vierde kwartaal 2006) en de cijfers van breedbandinternettoegangaanbieders in TelecomReview (cijfers 2004-Q42006, TelecomPaper januari 2007). Onderbouwing prognose De toekomstverwachtingen (totaal aantal aansluitingen en toegang op basis van DSL en kabel) zijn afgeleid uit cijfers van Yankee Group (Consumer Fixed Line & Media Forecast, december 2006, cijfers voor Nederland). In het rekenmodel zijn de volgende aannames toegepast: •

Overstapvolume van huishoudens met breedbandinternettoegang (naar inzicht in te stellen in het rekenmodel): 12% per jaar (minder dan 14% in 2006). Dit volume van overstappers houdt rekening met het aantal huishoudens dat van PSTN naar IPT gaat hetgeen ook overstappen is (de keuze voor IPT leidt altijd tot de aanschaf van een bundel).

•

Het overstapgedrag leidt tot drie mogelijke uitkomsten / deelscenario's (de waarde van de parameters is naar inzicht in te stellen in het rekenmodel): -

Triple play (TBO) heeft sterke voorkeur bij huishoudens: 35% van de keuzes voor breedbandinternettoegang valt op triple play (en van de resterende keuzes valt 80% ten deel aan dual play TB en 20% aan dual play BO). Kabelmaatschappijen spinnen garen bij dit deelscenario: hun aanbod op TBO is sterker dan dat van DSL-aanbieders (KPN inclusief Mine, en Tele2/Versatel met TV-pakket); bovendien is hun startpositie vanwege het bieden van omroep sterker. De hoge resterende keuze voor dual play TB (typerend voor DSL) is ingegeven door de marktpositie van de DSL-aanbieders.

-

Dual play TB heeft sterke voorkeur bij huishoudens: 65% van de nieuwe contracten voor bundels is dual play TB (en van de resterende keuzes valt 75% ten deel aan triple play TBO en 25% aan dual play BO). De DSL-providers groeien in dit deelscenario sterk: dual play TB is een product dat kabelmaatschappijen niet leveren (zij bieden immers nagenoeg altijd omroep).

-

Dual play BO heeft sterke voorkeur bij huishoudens: 35% van de keuzes voor breedbandinternettoegang valt op dual play BO (en van de resterende keuzes valt 75% ten deel aan dual play TB en 30% aan triple play TBO). De hoge resterende keuze voor dual play TB (typerend voor DSL) is ingegeven door de sterke marktpositie van de DSLaanbieders.

•

Binnen de DSL-markt en de kabelmarkt wordt aan marktpartijen naar rato van hun aandeel in 2006 de nieuwe aanwas van breedbandinternetaansluitingen toegerekend (6,4% in 2007, 3,9% in 2008, 2,3% in 2009 en 1,2% in 2010).

•

Aanbod op glasvezel is gezien als een autonome ontwikkeling, conform de voorhanden prognose; glasvezel verkrijgt hierdoor geen beïnvloedend marktaandeel in de breedbandmarkt (3% in 2010).


54


VKA verwacht dat op basis van de huidige ontwikkelingen [EIM1] het deelscenario dual play TB het meest waarschijnlijk is.

5.6.1 Deelscenario Triple Play Indien triple play de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 is met de aannames van de parameters zoals in de vorige paragraaf beschreven de marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang als volgt:

techniek (triple play) Miljoenen

7 6 5 4

glasvezel

3

kabel DSL

2 1 0 2005

2006

2007

2008

2009

2010

Figuur 21 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang indien triple play de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 Met 56% is DSL de leidende toegangstechniek, kabel volgt op afstand met 41%. Glasvezel blijft zoals aangegeven een bescheiden rol spelen met 3%. KPN heeft in 2006 met 40% een aanzienlijk marktaandeel in de levering van breedbandinternettoegang. De marktaandelen voor KPN, DSL zonder KPN (DSL-KPN), kabel (tezamen) en glasvezel ontwikkelen zich als volgt:

marktaandelen (triple play) 2010 2009

KPN

2008

DSL-KPN

2007

kabel glasvezel

2006 2005 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Figuur 22 marktaandelen triple play


55


In het geval een sterke voorkeur voor triple play neemt het marktaandeel van KPN en van de overige DSL-aanbieders af: KPN zakt van 40% eind 2006 tot 36% in 2010. De overige DSL aanbieders zakken van 23% in 2006 naar 20% in 2010.

5.6.2 Dual play Telefonie en Breedbandinternettoegang Indien dual play TB de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 is met de aannames van de parameters zoals in de eerste paragraaf beschreven de marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang als volgt:

techniek (dual play TB) Miljoenen

7 6 5 4

glasvezel

3

kabel DSL

2 1 0 2005

2006

2007

2008

2009

2010

Figuur 23 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang indien dual play TB de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 Het verschil met het vorige scenario is aanwezig maar niet erg groot: DSL is met 62,5% de leidende toegangstechnologie gevolgd door kabel met 34,8%. De marktaandelen voor KPN, DSL zonder KPN (DSL-KPN), kabel (tezamen) en glasvezel ontwikkelen zich als volgt:

marktaandelen (dual play TB) 2010 2009

KPN

2008

DSL-KPN

2007

kabel glasvezel

2006 2005 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Figuur 24 marktaandelen dual play


56


In het geval een sterke voorkeur voor dual play TB wijzigen de verhoudingen in de markt niet noemenswaardig: overstappen en aanwas gebeurt conform de marktverhoudingen in 2006 en leiden in 2010 tot marktaandelen van KPN, overige DSL aanbieders en kabelaanbieders in respectievelijk 40%, 20% en 34,8%

5.6.3 Dual play Breedbandinternettoegang en Omroep Indien dual play BO de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 is met de aannames van de parameters zoals in de eerste paragraaf beschreven de marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang als volgt:

techniek (dual play BO) Miljoenen

7 6 5 4

glasvezel

3

kabel DSL

2 1 0 2005

2006

2007

2008

2009

2010

Figuur 25 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang indien dual play BO de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 In dit scenario is de positie van DSL minder overheersend dan in de vorige twee scenario's maar met 53% nog steeds aanzienlijk. Kabel voorziet 43% van de aansluitingen van diensten. De marktaandelen voor KPN, DSL zonder KPN (DSL-KPN), kabel (tezamen) en glasvezel ontwikkelen zich als volgt::

marktaandelen (dual play BO) 2010 2009

KPN

2008

DSL-KPN

2007

kabel glasvezel

2006 2005 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Figuur 26 marktaandelen dual play BO


57


Het marktaandeel van KPN neemt in 2010 af tot 34%, de overige DSL aanbieders behouden 19% van de markt en de kabelaanbieders zoals gezegd 43%.

5.6.4

Prijsontwikkeling Bij de ontwikkelingen in de breedbandmarkt zijn twee mechanismen voor prijsdruk toegelicht: •

Onderling concurrentie op wat als een commodity bandbreedte mag worden geacht (tot 4 Mb/s). Deze concurrentie kracht is gezien de lage huidige prijzen de geringe variatie niet erg hevig.

•

De markt voor hogere bandbreedtes tot 20 Mb/s is nu nog klein maar kan door IP TV en video on demand sterk stijgen. Grotere afname leidt tot hogere prijsdruk die ook de prijzen voor de lagere bandbreedtes verder zal drukken.

Al met al zal de bandbreedteprijs per Mbit/s verder dalen. De Yankee Group hanteert als ARPU voor breedband via de kabel bijna € 27 per maand en voor DSL ruim € 29 per maand. De prijsdaling wordt door de Yankee Group ingeschat met circa 5,4% per jaar hetgeen in 2010 resulteert in prijzen voor kabel en DSL van respectievelijk € 22 en € 24 per maand. VKA ziet geen aanleiding om deze prognose aan te passen, deze is ook in lijn met de door VKA voorgestelde prijsontwikkeling van (gebundelde) telefonie.

5.6.5 Conclusie De drie invalshoeken voor het scenario Gemak per doelgroep laten een genuanceerd beeld zien: er vinden geen enorme verschuivingen plaats in de toegepaste toegangstechnologie of marktaandelen van aanbieders. Kabel heeft echter het meeste groeipotentieel in marktaandeel doordat het aanbod in bundels (TBO en BO) breder is dan voor DSL (TB en (in opkomst) TBO). Hierdoor kan de marktverhouding DSL-kabel in de periode 2007-2010 bij de scenario's triple play en dual play BO omslaan van 60:40 naar bijna 50:50. KPN's marktaandeel blijft gelijk of daalt matig.


58


6

De omroepmarkt

6.1

Inleiding De omroepmarkt wordt in dit onderzoek gedefinieerd als de markt voor het samenstellen én aanbieden (transporteren) van standaardpakketten van Radio en TV-signalen (RTV) via de kabel in een regionaal verzorgingsgebied door een kabelexploitant of CATV-aanbieder. De kabelexploitant maakt daarvoor in Nederland gebruik van een hybride infrastructuur van fiber en coax (HFC). De RTV-pakketten kunnen zowel analoog als digitaal worden aangeboden. De Nederlandse omroepmarkt was jarenlang relatief eenvoudig georganiseerd. Voor de doorgifte van TV-signalen werd de markt de afgelopen jaren gedomineerd door enkele kabelbedrijven die ieder in hun geografische markt de facto monopolist waren. In deze positie waren zij verantwoordelijk voor het samenstellen van het boeket van kanalen en de doorgifte aan de individuele consument. Met de recente uitschakeling van analoge ether-televisie is een lange tijd bestaand alternatief voor de doorgifte van TV-signalen komen te vervallen. Voor de doorgifte van TV-signalen komen echter de laatste jaren steeds meer nieuwe alternatieven voor de consument onder handbereik. De opkomst van IP TV (aanbieden van RTV-pakketten door DSL-aanbieders zoals Tele2/Versatel en KPN) is een echte innovatie. Het aanbod van op ether-gebaseerde diensten als satelliet (DTH) als DVB-T zijn al iets langer op de markt. Op de omroepmarkt, zo is de verwachting, zal de komende jaren veel veranderen. De positie van kabeltelevisie (CATV) komt meer en meer onder druk te staan.

Aanbod van RTV-paketten Kabelaanbieders

ISPs (DSL)

IP Analoog

techniek

FttH initiatieven

RTV-pakketten

DVB-C

drager

Ether

InternetTV

dienst

Technisch en/of commercieel wasdom van de markt

coax kabel

IP

xDSL

DVB-T/ DTH

koper kabel (4 draads)

ether

huidige markt

glasvezel

Potentiële substituten

Figuur 27 drager, techniek en diensten voor omroep


59


Op de markt voor de doorgifte van radiosignalen bestaat naast de kabel nog steeds de mogelijkheid om via de ether analoge radiosignalen te ontvangen. Nederland zal naar verwachting de overgang naar digitale radio de komende jaren gaan maken. Op dit moment zijn al proefuitzendingen te beluisteren in Midden Nederland. Digitale technieken bieden, meer nog dan bij FM, bij uitstek mogelijkheden om naast radioprogramma's ook datadiensten aan te bieden. De beschikbare capaciteit voor datadiensten via T-DAB is door de minister van Economische Zaken tot en met 2011 vastgesteld op maximaal 20% van de frequentieruimte. Uitschakeling van analoge radio wordt niet voor 2015 wordt verwacht. Mensen luisteren op diverse plekken naar de radio: in huis, op het werk, onderweg. In ongeveer 77% van de huishoudens is een radio aangesloten op de kabel. Het betreft dan meestal het toestel in de woonkamer. Voor gebruik elders in het huis (wekkerradio, tweede-derde-vierde toestel) wordt doorgaans gebruik gemaakt van de ether. Het overgrote deel van de radiobeluistering op het werk, in de auto en elders (samen minimaal 60%) vindt plaats via de ether [Drive time (2004) www.radionieuws.nl & Intomart (2004)]. Het belang van de ether voor radiobeluistering, publieke en commerciële tezamen, ligt dus in ieder geval boven de 60%, nog zonder beluistering thuis via de ether. Hoewel de verwachting is dat op het werk in toenemende mate Internet radio gebruikt zal gaan worden, blijft er ook op lange termijn een duidelijke behoefte aan radio via de ether.

Elders; 2% Auto; 16%

Onbekend; 7%

Thuis; 33%

Werk; 42% Figuur 28 locatie van radiobeluistering

6.1.1

Digitalisering van de kabel In 2005 zijn veel kabelmaatschappijen begonnen met het aanbieden van digitale televisie. Na substantiële aanpassing van de bestaande infrastructuur kan ook het digitale televisiesignaal aan abonnees worden aangeboden. Voor de ontvangst dienen de abonnees wel een zogenaamde settop-box (STB) te (laten) installeren. Met de komst van digitale televisie ontstaan voor kabelmaatschappijen nieuwe mogelijkheden. Het aanbod kan worden aangevuld met nieuwe kanalen en nieuwe pakketten. Ook in de komende jaren, zo is de verwachting, zullen steeds meer kanalen worden gedistribueerd. Een van de bronnen hiervoor is het een groeiend aantal regionale en lokale zenders. Sommige aanbieders bieden


60


vandaag meer dan 100 TV-kanalen. Daarnaast moet voor de toekomst ook nog eens rekening worden gehouden met de komst van HDTV dat ook meer capaciteit zal vragen. Deze capaciteit komt in de praktijk beschikbaar door de digitalisering. De digitalisering, of transitie van de analoge kabel naar digitale en de introductie van IP TV verliep tot op heden nog niet heel erg snel. UPC leverde een belangrijke bijdrage aan de groei door in het begin van 2006 op grote schaal digitale decoders gratis te verstrekken. De groei van het aantal digitale aansluitingen neemt eind 2006 af. UPC groeide in het derde kwartaal met 77.600 digitale aansluitingen, terwijl in het kwartaal daarvoor de groei nog 136.600 aansluitingen was. Bovendien maakte UPC bekend in de toekomst nog voorzichtiger te opereren. [LIB1]. Het aantal Nederlandse huishoudens dat in het bezit is van digitale televisie, is in het laatste kwartaal van 2006 met slechts één procentpunt gestegen ten opzichte van het kwartaal ervoor. Op dit moment heeft ruim een op de vijf huishoudens de beschikking over digitale televisie (22%). Wel is het aantal bezitters in een jaar verdubbeld: in het vierde kwartaal van 2005 lag de penetratie nog op elf procent. Dit blijkt uit recent onderzoek van de Telecom Multiplay Monitor van TNS NIPO onder ruim 2.000 huishoudens. De belangrijkste groei werd gerealiseerd in de zomer van 2006. Het aantal huishoudens met digitale televisie nam destijds toe van 15 procent naar 21 procent. In 2005 was in 98,1% van de Nederlandse huishoudens 1 of meerdere TV-toestellen in gebruik [KIJK1]. Volgens Interview-NSS steeg het bezit van digitale TV in het tweede kwartaal van 2006 van 17% naar 26% van de huishoudens. Interview-NSS verwachtte toen niet dat dit groeitempo voor heel 2006 waarschijnlijk is. Zij constateerden toen dat de switchintentie voor een TV-aansluiting licht daalde in het tweede kwartaal [Interview-NSS, 2006]. Uit diverse publicaties (o.a. [TNO1]) is af te leiden dat in het 2e kwartaal van 2006 de verdeling van digitale aansluitingen er ongeveer als volgt uit zag:

Aantal abonnees digitale TV Q2 2006 600 500 400 300 200

KP

Te le 2

M ul tik ab el

as em a

PC

C

U

TV (IP

N

C

an aa l

di gi ta al +d ig ite ne ) Es se nt

100

Aanbieder

Figuur 29 aantal abonnees digitale TV


61


Zo'n 1,5 miljoen. huishoudens hadden dus medio 2006 een abonnement op één of andere vorm van digitale televisie. 7,7% van de huishoudens gaf aan wel eens TV te kijken via de PC [KIJK1]. De ontwikkeling van de marktaandelen van de diverse distributiemodellen is door TNO als volgt in beeld gebracht:

Figuur 30 ontwikkeling toegangs technologieën (infrastructuur), 1993 – 2005 [TNO1] Alhoewel de Personal Video recorder (PVR) feitelijk geen substantiële vernieuwing is ten opzichte van de traditionele videorecorder, is het gebruiksgemak wel sterk verbeterd. Het bezit van een harddiskrecorder/PVR nam toe van 7% in het eerste kwartaal naar 9% in het tweede kwartaal van 2006. [Interview-NSS, 2006].

6.2

Externe ontwikkelingen De externe ontwikkelingen die van belang zijn voor de omroepmarkt concentreert zich met name op de politiek.

6.2.1

Politieke ontwikkelingen Publieke omroep De politiek heeft de afgelopen jaren veel belangstelling gehad voor de publieke omroep, het omroepbestel en de relatie tussen de overheid en de omroep. In de Rijksbegroting 2007 heeft het kabinet haar standpunt ten aanzien van de mediaconcentratie duidelijk geformuleerd: het kabinet wil voorkomen dat teveel opiniemacht in handen komt van te weinig partijen. In 2008 zou de nieuwe mediawet moeten ingaan. In deze nieuwe mediawet wordt ook erkend dat Internet en TV dicht bij elkaar komen te staan. Daarnaast wordt de Mediawet gewijzigd om vérgaande vormen van mediaconcentratie te voorkomen en pluriformiteit te stimuleren. Door deze wet hebben omroepen ook meer vrijheid om ook commerciële activiteiten te ontplooien. De ontwikkeling van de eerder genoemde themakanalen door de publieke omroep valt nu nog onder de noemer niet-commercieel. Het is op dit moment nog onzeker of en hoe de mediawet in het regeerakkoord zal komen; naar verwachting heeft de discussie over de publieke omroep geen invloed op de omroepmarkt; het


62


bieden van themakanalen door de publieke omroep is echter van grote invloed: is dit onderdeel van een RTV-pakket of niet. Regelgeving In Trouw verscheen recent het artikel met de veelzeggende titel "Tweede Kamer krijgt niet de geëiste concurrentie op de kabel". Uit dit artikel blijkt dat dit jaar nog niet veel van een eventuele ingrijpen in de sector kan worden verwacht. Met eventuele aanpassingen van administraties en systemen en het wachten op een goedkeuring van de Europese Commissie zal het waarschijnlijk nog wel een stuk langer kunnen duren. In de periode 2007-2010 wordt het daarmee onwaarschijnlijk dat veel impact vanuit het regelgevend kader kan worden verwacht [TROUW].

6.3

Marktontwikkelingen

6.3.1

Concurrentie Video on Demand (VoD) Een belangrijk wapen in de concurrentiestrijd van distributeurs is naar verwachting het aanbieden van Video on Demand-diensten. De op IP TV gebaseerde modellen bieden vandaag reeds een beperkt VoD-aanbod. Enerzijds is dit een voorraad films in de virtuele videotheek anderzijds zijn dit uitzendingen van bijvoorbeeld de publieke omroep ("uitzending gemist"). Volgens recente berichten in Het Parool start UPC in Nederland in april 2007 met het aanbieden van films volgens het "on demand-concept". Op dit moment biedt UPC haar films nog aan volgens het concept "Near video on demand". Dit betekent dat wanneer een klant van UPC, abonnee van de dienst, een door hem/haar geselecteerde film wil zien enkele minuten moet wachten. De film wordt bij dit concept ieder kwartier opnieuw gestart voor de kijkers die in het voorafgaande kwartier de film hebben aangekocht of besteld. Succes van VoD heeft een grote impact op de omroepmarkt, en op de breedbandinternettoegangsmarkt. Interactiviteit UPC biedt de mogelijkheid om op een interactieve wijze informatierubrieken (weer, verkeer, nieuws) te benaderen en spelletjes te spelen. Een belangrijke informatierubriek is de Elektronische Programma Gids (EPG). De verwachting is dat actieve participatie (stemmen) binnenkort aan televisieprogramma's zal worden toegevoegd. De eerste ervaringen zijn hier reeds mee opgedaan (TMF Games Awards). Interactiviteit heeft geen grote invloed op de omroepmarkt.

6.3.2

Afnemers Prijzen Uit recent internationaal onderzoek van Accenture blijkt dat het overgrote deel van de respondenten niet of niet erg bereid is meer te betalen voor televisiediensten [ACC2]. Nederland kent in vergelijking met andere Europese landen relatief laag geprijsde RTV-abonnementen. Ook in het triple play aanbod zien we een vergelijkbaar beeld [OECD1]. De beperkte bereidheid om meer te betalen, het goede reeds bestaande (analoge) RTV-aanbod en bijhorende lage prijzen maken Nederland in de Europese context wellicht een minder voor de hand liggende kandidaat voor grote investeringen. Toch hebben recent een aantal grote overnames plaats gevonden.


63


Infrastructuur in huis Ook rond de infrastructuur is enige mate van lock-in. CATV-aanbieders hebben meestal een goede uitgangspositie. Het abonnee overnamepunt (AOP) van de CATV-aanbieder bevindt zich vaak dichtbij de televisie, of huishoudens hebben coax aangelegd tussen het AOP en de TV of TV's. Voor alternatieve aanbieders via IP TV is het niet in alle gevallen eenvoudig om vanaf de telefoonaansluiting bij de TV of TV's te komen. Draadloze oplossingen bieden hier meer. Bij het hebben van meerdere TV's komt daar nog bij dat voor iedere TV een decoder of STB zal moeten worden aangeschaft. Het is niet bekend in hoeverre de infrastructuur in huis overstap van CATV naar IP TV hindert. Breedbeeld TV en HDTV De doorbraak van nieuwe technologieën in de omroepmarkt is een "kip-ei" vraagstuk: is er eerst aanbod, of is eerst de randapparatuur geschikt? De LCD-breedbeeld TV is het meest verkochte TVtype op dit moment; slechts de laatste versies van deze TVs zijn "HDTV-ready". De Nederlandse omroepen zenden nog beperkt in breedbeeld uit (in België zijn breedbeelduitzendingen vrijwel standaard). Gezien de huidige installed base van TVs wordt de doorbraak van HDTV niet in de periode 2007-2010 verwacht.

6.3.3

Leveranciers TV-programma-makelaars In de omroepmarkt is een belangrijke rol weggelegd voor de contentprovider. In de 2 andere markten speelt de contentprovider ook wel een rol (behoefte aan de mogelijkheid om eigen content op internet te plaatsen) maar is minder van invloed op de ontwikkeling van de markt als geheel. In de omroepmarkt kan de komende jaren meer invloed ontstaan wanneer op internet de functie van een omroep of CATV-aanbieder als samensteller van een kanaal of boeket van kanalen komt te vervallen. Zo zou in de toekomst de samenstelling van een TV-avond voor een groot deel worden bepaald door vrienden en kennissen die jou hebben gewezen op een aantal interessante programma's die vervolgens direct bij de maker(s) worden afgenomen. Omroepen of CATVaanbieders kunnen in een dergelijke situatie wellicht de rol van "broker" op zich gaan nemen en zorgen voor betalingsmechanismen en distributievoorzieningen. Het succes van deze "broker"functie heeft grote invloed op de bundeling van RTV-pakketten en de kabel. Omroeporganisaties In het publieke bestel waren omroepen gezamenlijk verantwoordelijk voor het samenstellen van de inhoud van het kanaal. Door de mogelijkheden die digitale TV biedt zijn omroepen vandaag ook in staat om een eigen kanaal te starten. Eind 2006 hebben Publieke Omroep en de organisatie van kabelbedrijven (VECAI) aangekondigd om 17 digitale themakanalen beschikbaar te maken. De themakanalen zijn gespecialiseerde kanalen gevuld door een samenwerking van een of meerdere omroepen met het gezamenlijkheidsorgaan de Publieke Omroep (onderdeel van de NOS). Voorbeeld van themakanalen zijn het 24-uurs nieuwskanaal "Journaal24", het kanaal voor alternatieve popmuziek 3 voor 12 (VPRO), 101 (BNN) of HumorTV (VARA). (Bron: http://portal.omroep.nl, oktober 2006). Het ontstaan van nieuwe digitale distributiekanalen geeft niet alleen de mogelijkheid om meer zenders te distribueren. De nieuwe mogelijkheden maken de omroepen ook minder afhankelijk van


64


de CATV-aanbieders. Anderzijds zal voor CATV-aanbieders de marge onder druk komen door toegenomen concurrentiedruk. Deze "squeeze" zal CATV-aanbieders verder stimuleren om aanvullende diensten te ontwikkelen, zoals VoD. Daarnaast zullen diensten als Internettoegang en telefoniediensten deels de omzet op peil moeten houden of kunnen dienen als bonus voor klanten. De macht van een omroep ten opzichte van een samensteller en distributeur van RTV-pakketten kan in dit kader geïllustreerd worden door te wijzen op het ontbreken van BBC in het huidige IP TVpakket van KPN. Themakanalen zorgen voor aanvullend aanbod dat op den duur de samenstelling van het RTVpakket onder druk kan zetten; de invloed in 2007-2010 zal echter beperkt zijn. Contentproviders NOB en RTL beschikken over een grote voorraad archiefmateriaal; iTunes (van Apple) beschikt over grote voorraden videoclips, filmtrailers en films die tegen betaling (ook van auteursrechten) beschikbaar gesteld worden. De contentproviders staan voor een dilemma: brede verspreiding van beelden met lage marges, of exclusieve pakketten met hoge marges. Vervlechting van content en infrastructuur, zoals kabelmaatschappijen nu bieden, draagt bij aan de richting van exclusiviteit; iTunes daarentegen is vrij beschikbaar, en stimuleert de brede verspreiding. De richting van deze ontwikkeling bepaalt in sterke mate de invulling van de omroepmarkt.

6.3.4

Potentiële substituten Digitenne Het afgelopen jaar zijn de analoge TV uitzendingen gestaakt en is DVB-T (Digitenne, KPN) het enige TV signaal in de ether. In april 2003 is Digitenne na de nodige aanloopproblemen met uitzenden begonnen in een qua omvang beperkte regio in het westen van Nederland. Intussen is Digitenne nagenoeg overal in Nederland te ontvangen. Digitenne zal naar verwachting een substituut vormen voor de kabel en zich onderscheiden door de mogelijkheid tot draagbaar gebruik; het heeft invloed op de omroepmarkt door de lage prijs. IP TV Daarnaast zijn in 2005 de eerste echte televisie-uitzendingen op basis van het internetprotocol én middels een breedbandinternettoegang (IP TV) gestart door Tele2/Versatel. Inmiddels biedt ook KPN IP TV aan onder de merknaam Mine. IP TV geeft aanbieders de mogelijkheid om bovenop het traditionele boeket van zenders aanvullende diensten te bieden. Het bekendste voorbeeld hiervan is Video on Demand (VoD). Dit betekent dat de gebruiker in staat wordt gesteld videobeelden op te vragen op het moment dat het hem/haar het beste uitkomt. Daarnaast leent de IP TV infrastructuur zich voor de integratie met andere videodiensten zoals eigen videobeelden en het delen van videobeelden met derden. Het succes van IP TV is in Nederland nog niet erg groot. Alhoewel, door de aankoop van voetbalrechten, de verwachtingen hoog waren gespannen heeft Tele2/Versatel heeft nog geen echte vuist kunnen maken. Belangrijke factoren voor het beperkte succes waren de vele technische (aanloop) problemen en de beperkte dekking. Ook KPN had last van deze factoren. Alhoewel Mine al in mei van 2006 werd geïntroduceerd, is er nog steeds geen grootschalige marketingaandacht aan het product gegeven.


65


Satelliet Het ontvangen van digitale TV en radio via een eigen schotel en satellietontvanger, ook wel Directto-Home/Satelliet-televisie (DTH), behoort al langer tot de mogelijkheden. Hierdoor hebben consumenten vandaag de mogelijkheid om het traditionele RTV-pakket, geleverd door de kabelmaatschappij, vandaag te vervangen door een aantal alternatieve technologieën: DVB-T, DTH of IP TV. Het aanbod van Digitenne en het satelliet-TV is in behoorlijke mate een alternatief van het conventionele RTV-aanbod door kabelmaatschappijen. Het aanbod van een op satelliet gebaseerde aanbieder kan steeds moeilijker concurreren met die van kabelmaatschappijen en telecomoperators. De gebruikte technologie maakt het niet goed mogelijk om de combinatie van spraak, data en televisie te bieden zoals kabelmaatschappijen en telecomaanbieders dat vandaag doen. Satelliet blijft een directe concurrent van CATV, m.n. in de gevallen waarin het RTV-pakket niet voldoet. IP TV en VoD zijn serieuze alternatieven voor satelliet. Mobiele TV KPN ontwikkelt op dit moment een dienst die digitale televisie kijken op een mobiel toestel mogelijk maakt. KPN maakt hierbij gebruik van de DVB-H standaard, welke is afgeleid van DVB-T en ook op de daarvoor gebruikte frequenties werkt. Het is te verwachten dat in 2007 deze dienst voor de consument beschikbaar zal komen. In de periode 2007-2010 zal er zeker een markt blijken te zijn voor de mobiele TV. Anderzijds zien wij geen hele grote invloed op de markt die nu wordt gedomineerd door de CATV-aanbieders. Bij DVB-H gaat het om een fundamenteel ander type van consumeren van televisiebeelden. Overigens kan het ontdekken van de mogelijkheden van interactieve televisie en VoD wel versneld worden door de introductie van DVB-H.

6.3.5

Toetreders Programmamakers Programmamakers zijn potentieel toetreders op de omroepmarkt. Met de mogelijkheid om via Internet videobeelden te distribueren kan ook een model ontstaan waarbij programmamaker en consument direct met elkaar in contact komen. De functie van omroep als samensteller en invulling van een zender/kanaal en de functie van de RTV-pakket-aanbieder komen daarmee te vervallen. Uiteraard kan de aanbieder van de breedbandinternettoegang nog steeds gebruik maken van de traditionele kabelinfrastructuur. Deze vorm van toetreden lijkt sterk op de eerder genoemde themakanalen. Multimedia-partijen Een andere categorie van toetreders kan worden gevonden in de leveranciers van multimediaapparaten, waaronder bijvoorbeeld ook game-consoles vallen. Begin van dit jaar kondigde Microsoft aan te zullen komen met een TV-dienst voor haar gameconsole de XBox 360. In het bericht valt te lezen dat Microsoft een dienst zal uitbrengen waarmee gebruikers televisie in hoge kwaliteit op basis van IP TV kunnen ontvangen. De consument zal met IP TV via de XBox onder andere programma’s kunnen opnemen, films bestellen, computergames spelen en telefoon- en videogesprekken kunnen voeren. Microsoft gaf daarbij aan nog wel hiervoor service providers te willen inschakelen die hun TV-diensten willen baseren op Microsoft TV IP TV Edition, een speciaal hiervoor ontwikkeld softwareplatform. Dit zou betekenen dat bijvoorbeeld kabelmaatschappijen of telecomoperators als BT of Deutsche Telecom/T-Mobile de markt gaan betreden met een op het


66


microsoft IP TV-platform gebaseerde aanbod [Automatiseringsgids 1-2007]. De invloed van Multimedia-partijen zal naar verwachting zeer beperkt zijn op de omroepmarkt. Internet-TV Een andere belangrijke technologische ontwikkeling is de ontwikkeling die het delen en distribueren van beelden via Internet doormaakt. Onder Internet-TV verstaan wij het distribueren van beelden via Internet, zonder dat dit als dienst bij de aanbieder van Internettoegang is afgenomen. Een bekend voorbeeld is dat van YouTube, waarbij gebruikers in staat zijn een groot aantal filmpjes (meestal slechts enkele minuten) te bekijken. Deze filmpjes zijn geplaatst door andere gebruikers zonder dat daar een bepaalde regie achter zit. De grote uitdaging van YouTube vandaag is het centraal beschikbaar stellen van de filmpjes aan de bezoekers van de site en het ontwikkelen van een infrastructuur die dienst ondersteunt. Een ander voorbeeld is Talpa met www.dewedstrijden.tv. Door Talpa worden via deze site beelden vanaf een centrale infrastructuur naar de gebruikers gedistribueerd door gebruik te maken van streaming technologie. Nog niet definitief bij een groot publiek doorgebroken, maar door de mogelijkheden van grotere impact zijn de zogenaamde peer-to-peer technologieën waarmee ook peer-to-peer televisie (P2PTV) mogelijk is. In dat model helpt iedere kijker bij het doorgeven van de uitzending. Het signaal wordt in kleine pakketjes opgedeeld en door (idealiter) een groot aantal gebruikers ter beschikking gesteld aan andere gebruikers. Voorbeelden van applicaties die het opdelen en terug samenstellen mogelijk maken zijn SopCast en PPlive en TVUplayer. De applicaties worden in Nederland veel gebruikt om de uitzendingen van Nederlandse voetbalwedstrijden te kunnen bekijken zonder abonnee te zijn bij Tele2/Versatel of Mine. Door de oprichters van Skype is in december een eerste versie van een nieuwe softwarecliënt in kleine kring gedistribueerd. De nieuwe dienst "Joost"' (eerder "the Venice Project" genoemd) bouwt voort op het peer-to-peer concept. Op dit moment wordt gewerkt aan overeenkomsten met programma- en filmmakers om de dienst ook inhoud te geven. [www.nu.nl, 16-1-2007] Succes van Internet TV heeft een grote invloed op de breedte van de RTV-pakketsamenstelling: aanbod is immers elders ook verkrijgbaar.

6.4

Scenario's voor de omroepmarkt

6.4.1

Toelichting In deze paragraaf worden de scenario's voor de periode 2007-2010 uiteengezet voor de omroepmarkt afgeleid uit de ontwikkelingen in hoofdstuk 3 en de voorgaande paragrafen. De ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en binnen de drie beschouwde markten grijpen op elkaar in, versterken elkaar of werken elkaar tegen in de verdere vorming van de markten. In de uitwerking om tot scenario's te komen zijn de belangrijkste krachten in beeld gebracht met daarin een richting waarin de kracht werkt. Hoewel het geheel een gecompliceerd systeem vormt (en zeker niet uitputtend is in de beschrijving van dat systeem) zijn er een aantal "brandpunten" aan te wijzen waar een aantal ontwikkelingen samenkomen en die zo een belangrijke richting bepalen.


67


De vier resulterende scenario's zijn aangevuld met "de officiële toekomst" dat wil zeggen de algemeen heersende opvatting over de verwachte richting waarin de (deel)markt zich zal ontwikkelen. Dit betreft dus geen gepubliceerde mening van één specifieke aanbieder, analist of andere deskundige maar een algemeen beeld wat uit diverse publicaties, artikelen en meningen te destilleren valt. "De officiële toekomst" wordt dus ook bepaald door berichtgeving die ingaat op een actuele hype!

Scenario's Om uit de veelheid van factoren de meest bepalende/sturende te selecteren zijn de verschillende factoren met elkaar in verband gebracht.

Marketing kracht

versterkt

betaal TV (modellen)

Ability to execute

versterkt

Blogs/ Vlogs

versterkt

versterkt Goede reputatie

Docsis

be

pa al t

versterkt

r ve

st

er

kt

bepaalt

Aantrekkelijk Heid nwe content

“broadcast yourself”

versterkt te rk t

Succes internet-TV

interactieve & innovatieve TV

success van DRM

bepaalt

versterkt

be

De mate waarin CATV innovatieve TV faciliteert

ve rs

rkt pe

alternatieven DVB-H, FTTH

beperkt

Ontbundeling van Regelgeving grijpt in kabelnet

Substitutie van CATV

be r pe kt

grijpt in

bepaalt Eenvoud voor consument

bepaalt

be pa alt

6.4.2

Prijsverschil substituten

bepaalt

Voorkeur voor gebundelde diensten

Lock-in door apparatuur

b ep er k

t

versterkt

Afkeer van reclame

versterkt Weerstand tegen overstap

Gebruik PVR’s

versterkt Admin. Dremples bij overstap

versterkt

Ondoorzichtig heid van de markt

Figuur 31 relaties tussen ontwikkelingen in de omroepmarkt De omroepmarkt is van de drie beschreven markten de markt waarin naar alle waarschijnlijkheid het meest staat te gebeuren. Aan de ene kant zijn een aantal factoren te identificeren die vergelijkbaar zijn met de andere markten: transitie naar IP als drager en daarmee een confrontatie tussen 2 infrastructuren, bundeling van diensten en de rol. In de omroepmarkt is echter ook een fundamentele vernieuwing van diensten in aantocht. We zien daarbij dat het succes van die vernieuwing, in de vorm van allerlei nieuwe TV-diensten (VoD, interactie), met grote onzekerheid is omgeven maar een grote impact kan hebben op de ontwikkeling van de markt als geheel. Een ander fundamenteel verschil met de andere 2 markten is dat het bij de omroepmarkt de CATVaanbieders een substantieel marktaandeel hebben en veel hebben te verliezen! Nieuwe diensten Door de digitalisering van TV is het mogelijk om een groot aantal nieuwe diensten rondom televisie aan te bieden. Het gaat daarbij met name om diensten als Video On Demand, een grote


68


verscheidenheid aan pakketten en kanalen en interactieve televisie. De acceptatie hiervan bepaalt in een behoorlijke mate hoe de omroepmarkt zich de komende jaren gaat ontwikkelen. Op het moment dat de kijker alle mogelijkheden zal aangrijpen om volledige controle uit te oefenen over de programma's die hij of zij wil zien en het tijdstip waarop, zal dit grote impact hebben op de markt en de positie van programmamakers, omroepen en aanbieders van televisie, zowel voor CATVaanbieders als IP TV-aanbieders. Twee infrastructuren en transitie De CATV-aanbieders en aanbieders van IP TV zullen de komende jaren in staat zijn een vergelijkbaar pakket van nieuwe diensten aan hun abonnees van digitale televisie te bieden. Zij ontwikkelen zich beide richting NGN en beide bieden in een aantal gevallen vervlechting van toegang en diensten (zoals Tele2/Versatel in 2006 deed met voetbaluitzendingen). De mate waarin aanbieders van IP TV over DSL er in zullen slagen om een groot aantal abonnees weg te halen bij de CATV-aanbieders hangt van een groot aantal factoren af: het technische en operationele succes (niet te veel kinderziektes) en het marketingsucces bepalen voor een groot deel de reputatie en de mate waarin consumenten vertrouwen in de alternatieven hebben. Ook in deze markt heeft de acceptatie van dienstenbundels en de prijzen daarvan veel invloed op de markt en mogelijke transitie. Met het ontstaan van allerlei nieuwe aanbieders van TV-beelden, zowel peer-to-peer als middels directe streaming door omroepen of programmamakers (internet-TV), ontstaat veel druk op de bestaande aanbieders van RTV-pakketten. Voor aanbieders van infrastructuur en breedbandinternettoegang vormt de afname van Internet-TV een kans. TV kijken is op dat moment voor de aanbieder niet meer dan een intensieve vraag naar bandbreedte. Regelgeving Binnen de omroepmarkt is sprake van vervlechting tussen de dienst (het RTV-pakket) en de infrastructuur (de toegang tot het transmissienetwerk). Vanuit de Tweede kamer wordt druk uitgeoefend om het netwerk van de kabelexploitant te openen. De Tweede Kamer nam vorig jaar oktober unaniem een motie aan van Hessels (CDA) en Van Dam (PvdA) waarin werd geëist dat het ministerie van economische zaken binnen een jaar de kabel zou dwingen om concurrentie toe te laten. [TROUW]. Regelgeving zal daarom wel bepalend zijn voor de uiteindelijke inrichting van de omroepmarkt. Voor de uitwerking van de scenario's is voorlopig uitgegaan van de huidige regelgeving. Te meer daar de impact van wijzigingen op het vlak van regelgeving enige tijd later komt na het moment van afkondiging. Op basis van de bepalende factoren zijn de volgende vier scenario's mogelijk:


69


Op grote schaal Ontkoppleing infra en diensten (integratie PC en TV)

Open voor wie? • Nieuwe toetreders op verschillende infra • Beperkte marge hindert vernieuwing • Beperkte vernieuwing hindert adoptie Adoptie digitale, innovatieve en interactieve TV

Gering

Kabel leeft! • • • •

Kijker in control! • Nieuwe TV-modellen succes • Nieuwe toetreders • Ontbundeling, CATV meer en meer accessprovider • Dominantie bij consument

Industrie vandaagD e to offi e k c ië om le st

Op grote schaal

Nieuwe toekomst?

• Nieuwe TV-modellen succes • Geen ontbundeling op kabel, concurrentie op infrastructuur icm diensten • Veel innovatie • Dominantie bij infraleveranciers

CATV blijft groot Klant blijkt conservatief Markt te onduidelijk Kwaliteit, prijs of dienstverlening van substituten niet aantrekkelijke genoeg Gering

Figuur 32 Scenario's voor de omroepmarkt Vanuit de huidige stand van zaken lijkt het scenario van een nieuwe toekomst? het scenario waar de Nederlandse omroepmarkt op af lijkt te stomen. De acceptatie van innovatieve en interactieve diensten zal op behoorlijke schaal gaan plaatsvinden. Veel CATV-abonnees zullen tegen 2010 zijn overgeschakeld op digitale televisie. Met behulp van succesvolle campagnes zullen aanbieders als KPN en Tele2/Versatel een behoorlijk marktaandeel weten te bemachtigen, toch blijven de kabelmaatschappijen het grootste deel van de omroepmarkt bedienen. IP TV-aanbieders kunnen de klanten niet op een heel grote schaal overtuigen van de toegevoegde waarde van een eventuele overstap. Ook de in-huis infrastructuur blijft een belemmering voor een overstap van CATV naar IP TV. De huidige beperkte integratie van PC en TV vormt een nog groter obstakel om een scenario waarin InternetTV een belangrijke rol speelt (kijker in control) te realiseren. De in-huis belemmering geldt overigens ook deels voor de klanten van CATV-aanbieders, alhoewel het AOP van de CATVaanbieder vaak dichter bij de centrale TV in het huis is. Doordat het analoge signaal (naast het digitale signaal) vaak gratis wordt meegeleverd, blijven andere TV's in huis van signaal voorzien en is het niet nodig meerdere decoders aan te schaffen. Zoals reeds eerder gesteld is de prijs van een RTV-pakket naar Europese maatstaven reeds laag. Voor aanbieders van IP TV is Nederland niet de meest aantrekkelijke markt. Nieuwe toetreders zullen dan ook niet snel Nederland uitkiezen. De kans dat andere aanbieders dan CATV-aanbieders een grote positie kunnen verkrijgen door te concurreren op prijs achten wij dan ook klein. Doordat de huidige (beperkte) marges blijven bestaan voor de aanbieders kan het tempo van innovatie op peil blijven. Internetradio en TV krijgt meer en meer vat op het RTV-aanbod. Door het beschikbaar komen van steeds hogere bandbreedtes, de integratie van PC, TV en andere multimedia-apparaten, worden gebroadcaste programma's eenvoudig afgewisseld met een programma-aanbod dat direct wordt afgenomen van de maker, een omroep een bestaande of een nieuwe tussenhandelaar. De laatste zou overigens zowel de infrastructuuraanbieder kunnen zijn of partijen als Google of Microsoft.


70


In dit scenario gaan we er van uit dat in de praktijk geen volledige ontbundeling van de kabel zal bestaan.

6.5

Scenariokeuze

6.5.1

Criteria voor keuze Het doel is om te komen tot vier uit te werken scenario's die voor OPTA representatief zijn voor de periode 2007-2010. De vier uit te werken scenario's dienen voor de periode 2007-2010 de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep afzonderlijk of in samenhang te beschrijven. De scenario's worden elk geanalyseerd op basis van de gevolgen in het 5 forces model van Porter, en de regelgeving (externe invloed). De criteria voor keuze van de vier uit te werken scenario's zijn: •


•


Voor elk van de scenario's zal de waarschijnlijkheid en de impact beschreven worden vanuit VKAoogpunt; de ranglijst van scenario's ontstaat uit een vermenigvuldiging van waarschijnlijkheid en impact (aantal blokjes). De keuze voor scenario's is tevens voorgelegd aan tien marktpartijen (zie bijlage C). Deze voorkeuren worden meegewogen in het eindoordeel.

6.5.2

Keuze van het scenario voor omroep De kenmerken van de scenario's en de scores op waarschijnlijkheid en impact zijn als volgt. Open voor wie? Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Kabelmaatschappijen verliezen hun unieke positie; er komt concurrentie van standaard TV-aanbod door nieuwe aanbieders en op nieuwe infrastructuren. De prijs daalt.

Afnemers

Afnemers kiezen standaardpakketten op basis van prijs. Innovatieve en interactieve diensten worden slechts beperkt afgenomen.

Leveranciers

Omroepen kunnen ook direct relatie met eindgebruikers aangaan

Substitutie

Ether en DSL zijn serieuze alternatieven voor de vaste kabelaansluiting

Toetreders

Er zijn een aantal toetreders, veelal op basis van triple play.

Regelgeving

Maatregelen dwingen kabelmaatschappijen om anderen toe te laten op hun


71


Kracht

Ontwikkeling infrastructuur

totaal

Kabelmaatschappijen kunnen slechts beperkt innoveren door dalende marges. Innovaties worden niet echt breed afgenomen. Waarschijnlijkheid is klein maar de impact is hoog: nieuwe dienstenaanbieders op de kabel. Waarschijnlijkheid

Impact

Kijker in control! Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Kabelmaatschappijen verliezen hun unieke positie; er komt hevige concurrentie van divers TV-aanbod door nieuwe aanbieders en op nieuwe infrastructuren. De prijs voor standaardpakketten daalt.

Afnemers

Afnemers kiezen vrijelijk uit een palet aan diensten. Vernieuwing zet door. Inhuis infrastructuur is geen belemmering.

Leveranciers

Omroepen bieden interactieve diensten, bieden breedbeeld en themakanalen.

Substitutie

Ether en DSL zijn serieuze alternatieven voor de vaste kabelaansluiting

Toetreders

Tv-producenten, omroepmaatschappijen en andere content-providers (bijvoorbeeld Disney) treden toe en bieden pakketten.

Regelgeving

Maatregelen dwingen kabelmaatschappijen om anderen toe te laten op hun infrastructuur

totaal

Innovatie zal doorzetten en ook afname bij consumenten vinden. Kijkers kiezen op verschillende momenten uit verschillende (content)aanbieders. Waarschijnlijkheid

Impact

Kabel leeft! Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Kabelmaatschappijen behouden hun positie; er is lage concurrentie van standaard TV-aanbod. De prijs voor standaardpakketten blijft gelijk. Alternatieve infrastructuren zetten niet door (zwakke operationele en marketing kracht).

Afnemers

Afnemers doen niets.

Leveranciers

IP TV kent technische tegenslagen. Interactieve TV komt niet echt van de grond

Substitutie

Ether en DSL zijn bescheiden alternatieven voor de vaste kabelaansluiting

Toetreders

Geen grote veranderingen in de markt door nieuwe toetreders

Regelgeving


totaal

Het vertrouwde pakket aan RTV-diensten behoudt zijn positie. Dit scenario is behoudend (zeer lage impact) Waarschijnlijkheid

Impact


72


Nieuwe toekomst? Kracht

Ontwikkeling

Concurrentie

Kabelmaatschappijen behouden hun positie maar innoveren; tevens zijn DSL en ether alternatieve infrastructuren voor distributie van RTV-signalen. Bundeling (triple play) is het dominante aanbod, met vergelijkbare prijzen voor standaard RTV-pakketten.

Afnemers

Afnemers kiezen voor innovatie en kiezen daarbij vrijelijk uit het aanbod.

Leveranciers

IP TV zet door

Substitutie

Ether en DSL zijn alternatieven voor de vaste kabelaansluiting

Toetreders

Tv-producenten, omroepmaatschappijen en andere content-providers (bijvoorbeeld Disney) gaan samenwerkingsverbanden aan met de bestaande partijen.

Regelgeving


totaal

Onder druk van de contentaanbieders vindt innovatie plaats (VoD, IP TV); naast kabel zijn DSL en ether serieuze alternatieven (hoge waarschijnlijkheid). Dit impact is door toegenomen concurrentie en innovatie tevens hoog. Waarschijnlijkheid

Impact

Deze analyse levert de volgende ranglijst van scenario's voor de breedbandinternettoegangsmarkt: 1.

Nieuwe toekomst?

2.

Kijker in control!

3.

Open voor wie?

4.

Kabel leeft!


73


Op grote schaal Ontkoppleing infra en diensten (integratie PC en TV)

Open voor wie? • Nieuwe toetreders op verschillende infra • Beperkte marge hindert vernieuwing • Beperkte vernieuwing hindert adoptie

3

Adoptie digitale, innovatieve en interactieve TV

Gering

Kabel leeft! • • • •

Kijker in control! • Nieuwe TV-modellen succes • Nieuwe toetreders • Ontbundeling, CATV meer en meer accessprovider • Dominantie bij consument

2

Industrie vandaagD e to offi ek cië om le st

Op grote schaal

Nieuwe toekomst?

• Nieuwe TV-modellen succes • Geen ontbundeling op kabel, concurrentie op infrastructuur icm diensten • Veel innovatie • Dominantie bij infraleveranciers

CATV blijft groot Klant blijkt conservatief Markt te onduidelijk Kwaliteit, prijs of dienstverlening van substituten niet aantrekkelijke genoeg

4

1

Gering

Figuur 33 Keuze van scenario voor de omroepmarkt Het voorkeurscenario wordt in de volgende paragraaf uitgewerkt.

6.6

Uitwerking van het scenario "Nieuwe toekomst?" De uitwerking van dit scenario gebeurt aan de hand van het rekenmodel. Belangrijke parameters in het model voor deze markt zijn de totale marktomvang, de transitiesnelheid van analoog naar digitale aansluitingen en de keuzevoorkeuren van de consument. Elk van deze aspecten wordt achtereenvolgens uiteengezet waarna naar de resultaten van de analyse wordt gekeken. Bij deze paragraaf hoort de Excel sheet met brongegevens en de Excel sheet met het rekenmodel voor de omroepmarkt. Deze dienen ter naslag van de exacte getallen en voor het simuleren van de wijzigingen als gevolg van veranderende waarden van de parameters. De (historische) brongegevens bestaan uit: 1. ontwikkeling van het aantal huishoudens 2.

het aantal omroepaansluitingen, onderverdeeld naar analoog en digitaal

3.

het aantal digitale omroepaansluitingen, onderverdeeld naar kabel, ADSL2 en ether (DVB-T en DTH)

4.

het aantal omroepaansluitingen per provider

Bij een digitale kabelaansluiting is het op dit moment zo dat het analoge signaal nog steeds wordt afgeleverd. In het model rekenen wij de digitale kabelaansluiting als de primaire aansluiting. Het gratis meegeleverde analoge signaal wordt dan niet in het aantal kabelaansluitingen meegeteld. Toch zien wij de markt voor omroepaansluitingen de komende jaren licht groeien. Enerzijds komt dit door de lichte groei van het aantal huishoudens (250.000). Anderzijds zien wij dat een deel van de nieuwe aansluitingen (DTH, DVB-T) bovenop de bestaande kabelaansluitingen komen. Extra aansluitingen komen zowel in het huis voor, als buitenshuis op bijvoorbeeld camping of tweede huis.


74


Tot slot zien wij de ontwikkeling dat huishoudens aanvullend een IP TV-abonnement nemen voor bepaalde diensten (content).

2005 2006 2007 2008 2009 2010 totaal aantal aansluitingen 6.775.000 7.338.906 7.578.018 7.761.334 7.958.223 8.114.232 Transitie Zoals gesteld is de omroepmarkt de markt waarin veel gaat veranderen de komende jaren. Transitie van analoge televisie naar digitale televisie vindt op grote schaal plaats. Deze verschuiving zien wij echter met name in de markt van CATV-aanbieders plaats vinden. Veel minder zien wij substitutie van de CATV-aanbieder naar een aanbieder van IP TV op basis van ADSL2. Alhoewel IP TV de komende jaren zal winnen, zal het totale marktaandeel binnen de omroepmarkt beperkt blijven. De grote technologische uitdaging om IP TV in goede kwaliteit is zeer groot. Het zal veel marketingkracht vragen om consumenten te overtuigen van de toegevoegde waarde van IP TV. De aantrekkingskracht van specifieke diensten (bijv. voetbal) die alleen middels IP TV te verkrijgen is, zal niet voldoende blijken om consumenten op grote schaal bij de CATV-aanbieder weg te lokken. Bovendien geldt dat ook CATV-aanbieders de komende jaren innovatieve diensten op de markt zullen brengen. Het zal voor IP TV-aanbieders lastig zijn, het echte verschil te laten zien, waardoor veel consumenten afwachtend zullen staan tegenover een eventuele overschakeling naar IP TV. Voor de ontwikkeling van de diverse technologieën (analoge kabel, digitale kabel en ether) hebben wij de kwantitatieve trends zoals voorspelt door The Yankee Group, als belangrijk uitgangspunt genomen. Voor de opkomst van DSL als drager van omroepsignalen is met drie snelheden rekening gehouden (drie deelscenario's) die leiden tot het volgende resultaat in 2010: •

Hoog, snelle opmars van IP TV met 1,5 miljoen aansluitingen in 2010.

•

Midden, relatieve snelle acceptatie van IP TV met 800.000 aansluitingen in 2010.

•

Laag, lage opkomst van IP TV met 'slechts" 400.000 aansluitingen in 2010. Deze 400.000 is overigens wel het aantal dat The Yankee Group voorspelt voor 2010 als aantal aansluiting voor ADSL als drager voor RTV-paketten.

In figuur 33 zijn de curven weergegeven van het aantal ADSL2 aansluitingen ten behoeve van digitale TV.

Duizenden

ADSL2 t.b.v. digitale TV 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0

hoog middel laag

2005 2006 2007 2008 2009 2010

Figuur 34 ADSL2 t.b.v. TV


75


De verwachting van VKA is dat de ontwikkeling van transitie volgens "midden" het meest waarschijnlijk is. Het totale aandeel van IP TV op de omroepmarkt blijft echter nog beperkt. In dit scenario bedraagt het marktaandeel van IP TV in 2010 zo'n 10%. Het aandeel van digitale TV over de kabel ontwikkelt zich sneller. Uitgaand van het deelscenario "midden" voor IP TV blijkt uit de volgende figuur dat digitale kabeltelevisie de komende jaren snel een goede positie weet te verwerven.

Miljoenen

omroepaansluitingen (middel) 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010

over glasvezel over ADSL2 ether kabel digitaal analoog

Figuur 35 Totaal aantal aansluitingen per technologie Het totaal aantal aansluitingen voor DTH houden wij in dit model constant. Het aantal DVB-T aansluitingen zien wij nog wel iets toenemen de komende jaren. Mede door de afschakeling van de analoge ether signalen aan het eind van 2006 en de bunding van KPN in een pakket met internet en bellen, neemt het totale aantal toe tot ruim 400.000 aansluitingen in 2010. Voor zowel DTH als DVB-H geldt overigens dat deze technologieën buiten onze marktdefinitie vallen (vaste infrastructuren). Overstapgedrag Met de bovenstaande transitiesnelheden is vervolgens gerekend één variabele voor het overstapgedrag van een CATV-aanbieder naar een ADSL2-aanbieder: de mate van voorkeur van de consument voor KPN of een andere DSL aanbieder (de bandbreedte is instelbaar: tussen 10% en 90% van de overstappers blijft bij KPN/gaat naar een andere DSL aanbieder). Het rekenmodel vertaalt bovenstaande parameter naar het aantal aansluitingen verdeeld over toegangstechnologie naar marktaandelen per type provider. De ontwikkeling van aansluitingen over glasvezel is als een autonome ontwikkeling opgenomen. VKA stelt voor om voor de mate van voorkeur voor KPN bij de keuze voor een IP TV aanbieder aansluiting te zoeken bij de andere markten. Voor de telefoniemarkt wordt uitgegaan van een waarde van 86%. Voor KPN geldt dat zij de marketingcampagne voor het IP TV-product (Mine) op


76


dit moment nog niet heeft gelanceerd. Op het moment dat dit wel het geval is, verwachten wij dat gelet op de marketingkracht van KPN zij hier succesvol mee zullen zijn. Ook hier geldt dat het merk KPN zeer robuust is. Ook voor 2007 is KPN door Readers Digest uitgeroepen tot het meest betrouwbare merk voor mobiele telefonie en internettoegang. VKA stelt daarom concreet de volgende parameters voor: 2007-2010 Voorkeur voor KPN

85%

Het resultaat van deze waarden van de parameters in de ontwikkeling van toegangstechnologie is voor het transitiescenario "midden" als volgt.

marktaandelen techniek (middel) 2010 2009

analoog

2008

kabel digitaal ether

2007

over ADSL2

2006

over glasvezel

2005 0%

50%

100%

Figuur 36 Marktaandeel aansluitingen per technologie Uit bovenstaande grafiek blijkt nogmaals dat de kabel de komende jaren de belangrijkste bron van toegang is voor omroepsignalen Het totale marktaandeel is op dit moment nog 92%. In 2010 is dit onder invloed van de diverse alternatieven afgenomen tot zo'n 74%. Binnen de kabelsector zien wij het aandeel van digitale televisie snel toenemen tot zo'n 40%. Van alle alternatieven is de ether ook in 2010 de grootste concurrent met 14%. Binnen dit aandeel valt zowel de satelliet als DVB-T. Glasvezel speel een marginale rol met 3%. De aanbieders van IP TV middels ADSL2 hebben in 2010 ongeveer 10% van de totale markt van aansluitingen. De positie van de grootste spelers, KPN en Tele2/Versatel, zien wij als volgt:


77


700.000 600.000 500.000 400.000

KPN

300.000

Tele2 Versatel

200.000 100.000 0 2006

2007

2008

2009

2010

Figuur 37 visie op positie van grootste spelers Binnen de markt van CATV-aanbieders zien wij geen grote verschuivingen tussen de diverse spelers. De technologische ontwikkeling loopt voor de diverse aanbieders min of meer gelijk, mede door het gebruik van internationale standaarden (DOCSIS). Anderzijds is het aantal spelers, door consolidatie op aandeelhouders-niveau beperkt. Tot slot blijven de CATV-aanbieders alleen acteren binnen de grenzen van hun geografische markt. Prijs Zoals reeds eerder gesteld is de prijs van een RTV-pakket naar Europese maatstaven reeds laag. De afgelopen jaren zijn de prijzen, zij het beperkt, constant gestegen. De kans dat andere aanbieders dan CATV-aanbieders snel een grote positie kunnen verkrijgen door te concurreren op prijs achten wij dan ook klein. Mede op basis van de trend van de afgelopen jaren verwachten wij wel dat de prijzen voor analoge RTV-pakketten de komende jaren, licht zullen blijven stijgen. De druk van bijvoorbeeld DVB-T is aanwezig zodat er geen sprake kan zijn van grote prijsstijgingen. The Yankee Group hanteert een stijging van gemiddeld 2% per jaar. Voor digitale televisie wordt een substantiëlere prijsstijging (10%) verwacht. Hier is dan echter sprake van een zogenoemde Average Revenue Per User (ARPU) en gaat het dus om een omzet per gebruiker. In de praktijk zal hier ook sprake zijn van additionele diensten, bovenop een basispakket.

6.6.1

Gevoeligheidsanalyse marktaandeel IP TV De gevoeligheid van het model ten aanzien van het succes van IP TV is relatief groot. De markt van het aantal aansluiting groeit, zij het slechts langzaam. Nieuwe aansluitingen op IP TV gaan in het model "ten koste" van digitale aansluitingen op de kabel. Door te kiezen voor een scenario waarbij IP TV sneller groeit, groeit het marktaandeel van IP TV mee. In, bijvoorbeeld het scenario "hoog", heeft IP TV in 2010, 1,6 miljoen aansluiting. Deze verdubbeling ten opzichte van het scenario "middel" met 800.000 aansluitingen en een marktaandeel van 10%, resulteert in een verdubbeld marktaandeel: 20%.


78


7

De consumentenmarkt voor elektronische communicatie

7.1

Inleiding De consumentenmarkt voor elektronische communicatie vormt het geheel van de markten voor vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep. Bij het opstellen van de ontwikkelingen en het uitwerken van de scenario's per beschouwde markt werd duidelijk dat de markten elkaar onderling beïnvloeden zoals aangegeven in onderstaande figuur.

Telefonie

Breedband internet toegang

Omroep

Consumentenmarkt voor elektronische communicatie

Figuur 38 beschouwde markten binnen de consumentenmarkt voor elektronische communicatie Het beeld wat ontstaat is dat van twee gescheiden infrastructuren (koper en kabel) waarbij glasvezel vooralsnog een bescheiden rol speelt. Elk van de infrastructuren is in staat om de drie onderhavige diensten te bieden.

7.2

Scenario's en scenariokeuze voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie In de voorafgaande hoofdstukken is op basis van de afleidingen voor scenario's voor de markten telefonie, breedbandinternettoegang en omroep een "grootste gemene deler" zichtbaar, technisch mogelijk gemaakt door NGN, te weten: dienstenbundeling (triple play en dual play) en (ont)vlechting infrastructuur-diensten. De bundeling van diensten uit zich in triple play (omroep, breedbandinternet, telefonie) en dual play (telefonie en breedband, omroep en breedband) aanbiedingen. In het geval de consument een dual play dienstenaanbod afneemt is er ook nog een single play aanbod in de markt waar de consument van gebruik kan (zal) maken te weten omroep (van de kabelaanbieders) en telefonie (van KPN). De afname van gebundelde diensten is aan een opmars bezig, getuige ook de meest recente getallen volgens het EIM [EIM2]. Afhankelijk van de motivatie van gebundelde afname gaat het om een toename van de afgenomen gebundelde diensten tussen 2004 en 2006 van 17% tot 28%. Bij de beschrijving van de beschouwde markten zijn verdere ontwikkelingen van bundeling aangegeven, zoals de bundeling van IPT met breedbandinternettoegang.


79


Vervlechting of ontvlechting is vooral een zaak van de kabelinfrastructuur, op het vaste net van KPN is de ontvlechting een gereguleerd feit (er is immers keuze uit meerdere aanbieders op dezelfde infrastructuur). Breedbandinternettoegang (de breedbandverbinding en de ISP dienst) wordt overigens ook via het net van KPN vervlochten afgenomen. Op dit moment is het aanbod van diensten (telefonie, breedbandinternettoegang en omroep) over de kabel vast gekoppeld aan de aanbieder van de kabelinfrastructuur. Bundeling van diensten en ontvlechting van infrastructuur en diensten vormen de centrale thema's in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. De consumentenmarkt voor elektronische communicatie kent daarmee dezelfde scenario's als breedbandinternettoegang, waarbij de infrastructuur als universeel toegangsmedium voor de diensten uit de drie beschouwde markten geldt:


• Consolidatie in infra vanwege margedruk • Veel marktspelers voor diensten • Nichemarktspelers voor telefonie en TV-diensten • Relatief hoge prijzen Niet succesvol

Dienstbundeling

Moeilijke keuzes • Consumenten kunnen niet kiezen: versnipperd dienstaanbod gekoppeld aan infra (“meerdere internetten”) • Weinig aanbieders • Zeer hoge prijzen vanwege “exclusiviteit”

Zorgeloos kiezen



Vrijheid voor allen

Gemak per doelgroep




Figuur 39 Scenario's voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie Op basis van dezelfde overwegingen van waarschijnlijkheid en impact als gehanteerd bij breedbandinternettoegang is "gemak per doelgroep" voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie het uit te werken scenario.

7.3

Uitwerking van het scenario "gemak per doelgroep" Doordat de consumentenmarkt voor elektronische communicatie is opgebouwd uit de markten vaste telefonie, breedbandinternettoegang en omroep is op onderdelen deze uitwerking al in de voorgaande hoofdstukken gedaan. Met de keuze van de waarde van parameters bij de geselecteerde scenario's is reeds rekening gehouden met de onderlinge afhankelijkheden en de invloeden die daar vanuit gaan. Een voorbeeld hiervan is de grote transitie die de markt voor telefonie doormaakt van PSTN naar IPT. KPN heeft met InternetPlusBellen een aantrekkelijk aanbod, mede ingegeven door het feit dat


80


KPN een sterk merk is. Echter, wanneer een consument een PSTN aansluiting heeft in combinatie met een breedbandinternet aansluiting van een kabelaanbieder, stapt deze consument dan over naar IPT van KPN? Deze kans acht VKA niet zo groot, vooral niet wanneer de consument gebruik maakt van de emaildienst van de internet provider. Tenslotte betekent overstappen naar KPN dan ook het wijzigen van de emailadressen doordat de ISP dienst en kabelaanbieder met elkaar vervlochten zijn. In het uitwerken van de scenario's per beschouwde markt is met deze onderlinge beïnvloeding rekening gehouden door de voorkeur voor een DSL aanbieder niet groter te laten zijn dan het marktaandeel van DSL. Doordat in de uitwerking van de scenario's per beschouwde markt rekening is gehouden met deze onderlinge afhankelijkheid zijn de resultaten ook van toepassing op het scenario "gemak per doelgroep" voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie. De resultaten voor technologie, marktaandelen en prijsontwikkelingen zijn consistent en worden in dit hoofdstuk niet herhaald.

7.3.1

Bundeling als gemeenschappelijke verband Het gemeenschappelijke verband van de drie markten wordt gevormd door de gebundelde afname van diensten. De meest waarschijnlijke bundels zijn de volgende: •

Triple play: telefonie, omroep, breedbandinternet (TOB)

•

Dual play: telefonie, breedband (TB, typisch aanbod voor DSL provider)

•

Dual Play: breedband, omroep (BO, typisch aanbod voor kabel aanbieder).

In het geval de consument een dual play dienstenaanbod afneemt is er ook nog een single play aanbod in de markt waar de consument van gebruik kan (zal) maken te weten omroep (van de kabelaanbieders) en telefonie (van KPN). Voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie ligt als belangrijke vraag hoe de trend van gebundelde dienstenafname zich de komende vier jaar voortzet. De kabelaanbieders hebben een sterk triple play aanbod en een sterk dual play aanbod BO. De DSL aanbieders hebben een traditioneel sterk dual play TB aanbod en werken hard aan het toevoegen van IP TV. In 2010 leidt dit tot 5,2 miljoen telefonieaansluitingen, 7.0 miljoen vaste omroepaansluitingen en 6,2 miljoen breedbandinternetaansluitingen. Met dit in gedachten en met gebruikmaking van de parameters voor elk van de beschouwde markten is een kwantitatieve redenering op te zetten hoe bundeling de komende tijd zich gaat ontwikkelen. Bundeling gedreven door IPT De transitie naar IPT zal de komende jaren leiden tot 85% van de aansluitingen met IPT in 2010. Alle IPT zal in een gebundelde vorm worden afgenomen. Zo zal IPT via de kabel (35% van de aansluitingen in 2010) tot een TOB bundel leiden en IPT van een DSL dienstverlener (47% van de aansluitingen in 2010) in hetzij dual play TB hetzij in triple play TOB opgenomen zijn. Vanuit de ontwikkeling in omroep is de inschatting dat van de IPT aansluitingen over DSL 90% TB en 10% TOB zullen gebaseerd op de verwachte uitrol van IP TV via DSL in 2010. IPT over glas (3% van de aansluitingen in 2010) zal in een TOB bundel belanden. De PSTN huishoudens zullen wellicht wel


81


een BO bundel afnemen. De mobile only huishoudens zullen voor omroep en breedband mogelijk een BO bundel afnemen of een bundel waar het mobiel bellen deel vanuit maakt. Bundeling gedreven door breedbandinternettoegang Het aantal breedbandinternetaansluitingen zal de komende tijd toenemen. Dit zijn huishoudens die nu ongebundelde PSTN afnemen en omroep. Wanneer een huishouden besluit om breedband af te nemen zal deze een bundel afnemen van telefonie en breedbandinternettoegang, waarschijnlijk van KPN. Voor het overstapgedrag van bestaande breedbandinternetgebruikers zijn drie deelscenario's beschreven op basis van de voorkeur voor een bepaald soort bundel. Dit overstapgedrag zal tot verdere toename van de afgenomen bundels leiden, de richting waarin is afhankelijk van de werkelijke voorkeur van de consument. Bundeling gedreven door omroep Het overstapgedrag van de consument gedreven door het IP TV aanbod zal tot afname leiden van het door de kabelaanbieder geboden triple play of dual play aanbod en tot toename leiden van het door de DSL aanbieder geboden triple play aanbod. Zoals bij telefonie aangegeven kan het triple play aanbod van de DSL aanbieder groeien tot 10% van het aantal omroepaansluitingen. De hierboven beschreven ontwikkelingen gaan de komende vier jaar leiden tot een zeer grote vraag naar gebundelde diensten. Het exact kwantificeren van de bovengenoemde ontwikkelingen in één eindplaatje is niet mogelijk omdat er erg veel aannames gedaan moeten worden over hoe de vraag naar diensten zich vertaalt in welke gebundelde afname. Daarnaast moet er rekening gehouden worden met de verschillen in aantal aansluitingen van de beschouwde markten. Voor het geheel van consumentenmarkt voor elektronische communicatie is verregaande bundeling de komende vier jaar te verwachten waarbij met name gedreven door de opkomst van IPT minder dan 15% van de huishoudens in 2010 ongebundelde diensten zal afnemen.


82


8

Gevolgtrekkingen en conclusies De analyse van ontwikkelingen, de vertaling naar scenario's en de berekeningen van de geselecteerde scenario's op basis van parameters als substitutie, transitie en overstapgedrag geven voor de periode 2007 tot 2010 een veranderend landschap weer. Hierbij de huidige regelgeving als uitgangspunt gehanteerd. De veranderingen vinden plaats in technologie, marktaandelen van aanbieders en prijs. De mate waarin en de richting verschillen sterk per beschouwde markt. Vaste telefonie Voor de markt vaste telefonie is het scenario "vast innoveert" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is bescheiden afname van het aantal vaste telefonie aansluitingen als gevolg van substitutie door mobiele telefonie of VoIP (3,6% per jaar). De transitie van PSTN naar IPT neemt gedreven door prijs een grote vlucht, in het meest waarschijnlijk geachte deelscenario "midden" rekent VKA met 85% IPT aansluitingen in 2010. DSL aanbieders hebben naar verwachting de voorkeur bij de consument (65% van de overstappers), KPN heeft binnen de DSL aanbieders met 86% de voorkeur. In 2010 leidt dit tot een marktaandeel van IPT over DSL van 47% en van IPT over de kabel van 35%. Glasvezel speelt met 3% een bescheiden rol. PSTN houdt een aandeel van 15%. Het marktaandeel KPN daalt in 2010 naar verwachting tot 50%. Met andere aannames voor de mate van transitie naar IPT en overstapgedrag is de bandbreedte van het marktaandeel KPN in 2010 tussen de 47% en 55%. De prijs voor vaste telefonie daalt met circa 5% per jaar tot ruim € 25 per maand (aansluiting en alle verkeer). De markt voor vaste telefonie maakt de komende vier jaar de huidige ontwikkeling door van PSTN naar IPT waarbij het marktaandeel van KPN waarschijnlijk naar 50% terugloopt. Breedbandinternettoegang Voor de markt breedbandinternettoegang is het scenario "gemak per doelgroep" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is de grote mate van bundeling en pakketten van zowel infrastructuur als breedbandinternettoegangsdiensten. Bundeling in triple play en dual play - onderverdeeld naar telefonie met breedbandinternettoegang (TB) en breedbandinternettoegang met omroep (BO) vormt daarmee de centrale parameter in dit model. Per jaar stapt 12% van de huishoudens met breedbandinternettoegang over naar een nieuwe bundel van diensten. Het overstapgedrag van de consument is in drie deelscenario's verdeeld op basis van de voorkeur van de consument voor een bepaalde bundel: triple play (34% van de overstappers), dual play TB (65% van de overstappers) en dual play BO (35% van de overstappers). VKA verwacht dat op basis van de huidige ontwikkelingen het deelscenario dual play TB het meest waarschijnlijk is. De drie deelscenario's leiden in 2010 tot een aandeel van toegangstechnologie voor DSL tussen 53% en 62,5% en voor kabel tussen 34,8% tot 43%. Glasvezel heeft een vast aandeel van 3%. De marktaandelen van KPN, overige DSL aanbieders en kabelaanbieders ontwikkelen zich afhankelijk van het gekozen scenario respectievelijk tussen 34% tot 40%, 19% tot 20% en 34,8% tot 43%. De prijs voor bandbreedte zal verder dalen met 5,4% per jaar tot € 22 per maand voor kabel en € 24 per maand voor DSL. Al met al laten de drie deelscenario's een genuanceerd beeld zien waarbij er geen enorme verschuivingen plaatsvinden. De marktverhouding DSL- kabel zou van 60:40 naar bijna 50:50 kunnen verschuiven.


83


Omroep Voor de markt omroep(distributie) is het scenario "nieuwe toekomst?" verder uitgewerkt. Kenmerk van dit scenario is de verdere opmars van digitale televisie met name via de kabel en de beperkte rol van IP TV. Distributie via de ether neemt met DVB-T toe maar blijft een bescheiden rol spelen in vergelijking met de vaste aansluitingen. Voor de opmars van IP TV is gerekend met drie deelscenario's waarbij het aantal aansluitingen in 2010 varieert van 1,5 miljoen (hoog), 800.000 (midden) tot 400.000 (laag). Het scenario "midden" leidt tot 10% marktaandeel van IP TV, volgens VKA het meest waarschijnlijke scenario. Het overstapgedrag van de consument (de keuze voor IP TV in plaats van het aanbod van de kabelaanbieder) is verdeeld in voorkeur voor KPN of voorkeur voor een andere DSL aanbieder. Voor de komende vier jaar is gerekend dat 75% van de overstappers voorkeur heeft voor KPN. Het deelscenario "midden" leidt in 2010 tot een aandeel van toegangstechnologie voor kabel analoog van 34%, kabel digitaal van 40%, de ether van 14%, ADSL2 van 10% en glasvezel van 3%. De verdeling van het marktaandeel IP TV tussen KPN en andere DSL aanbieders zal naar verwachting respectievelijk 75% en 25% zijn. De prijs van een RTV-pakket zal de komende jaren mede onder invloed van nieuwe diensten tussen de 2% (analoge TV) tot 10% (digitale televisie) per jaar stijgen. De ontwikkeling de komende vier jaar kenmerkt zich door technische ontwikkelingen, in de marktaandelen zal met de opkomst van IP TV een daling te zien zijn van het marktaandeel van de kabelaanbieders. De consumentenmarkt voor elektronische communicatie De ontwikkelingen in de consumentenmarkt voor elektronische communicatie op het vlak van technologie, marktaandelen en prijs zijn dezelfde als beschreven in de uitgewerkte scenario's voor de beschouwde markten. De afname door de consument van gebundelde diensten vormt het gemeenschappelijke verband. De belangrijkste drijfveer voor de afzet van gebundelde diensten is de transitie naar IPT. Daarnaast zullen de toename van het aantal breedbandaansluitingen en de opkomst van IP TV belangrijke drijfveren voor verdere bundeling vormen. Voor het geheel van de consumentenmarkt voor elektronische communicatie is verregaande bundeling de komende vier jaar te verwachten waarbij minder dan 15% van de huishoudens in 2010 ongebundelde diensten zal afnemen.


84


A

Referenties en bronnen

Referentie

Bron (titel, auteur, verschijningsdatum)

ACC1

IP TV monitor, Accenture, 6-2006

ACC2

International IP TV readiness study, Accenture, 2006

ACCE1

Boiling Point, Convergence finally heats up, Accenture, april 2006

ACCE2

WiMAX: Broadband without wires, Accenture, November 2006

BOOZ1

De toekomstige rol van kabel bij de realisatie van het Digitale Huis in Europa, Booz Allen en Hamilton, 2006

CAIW1

Markt, verkort jaarverslag 2003, CAI Westland, 2004

CAIW2

Grensverleggend, verkort jaarverslag 2004, CAI Westland, 2005

CAIW3

Allemaal digitaal, jaarbericht 2005, CAI Westland, 2006

CASE1

Annual Report 2005, Casema, 2006

CBS1

De digitale economie 2006, CBS, ISBN 978-90-357-1880-7, 2006

CBS2

Demografie van Nederland, 2006, CBS, september 2006

CEUR1

Facts & figures van de website van Cable Europe www.cable-europe.eu, 1-2007

CPB1

Do market failures hamper the perspectives of broadband?, CPB, ISBN 90-5833242-X, december 2005

CPB2

Macro Economische Verkenning 2007, CPB, september 2006

DELO1

TMT Trends: predictions 2006, A focus on the technology sector, Deloitte, januari 2006

DELO2

Eye to the future, How TMT advances could change the way we live in 2010, Deloitte, mei 2006

DELTA1

Zakelijk en zelfstandig, halfjaarbericht 2005, Delta, 2005

DELTA2

Zakelijk en zelfstandig, jaarverslag 2005, Delta, 2006

DELTA3

Betrouwbaar & Ondernemend, halfjaarbericht 2006, Delta 2006

DIAL1

Verwachte ontwikkeling van alternatieve kanalen voor televisieverspreiding in 20062008, Dialogic (in opdracht van OPTA), 9-9-2005

EC1

Retailmarkten voor de doorgifte en verzorging van vrij toegankelijke radio- en televisie (“rtv”) pakketten via de kabel in Nederland. Europese Commissie, 3 november 2005

EC2

E-Communications Household Survey, Special Eurobarometer 249 / Wave 64.4, Europese commissie, juli 2006

EIM1

Consumentenonderzoek afname van gebundelde communicatieproducten in Nederland, 2e meting, EIM, 2-2006

EIM2

Consumentenonderzoek afname van gebundelde communicatieproducten in Nederland, 3e meting, EIM, 2-2007

ESSE1

Een keten van krachten, Jaarverslag 2005 Essent, 2006

ESSE2

Een keten van krachten, halfjaarverslag 2006, Essent, 2006

EY1

Technology propels media and entertainment, CEOs into the future, Ernst&Young, oktober 2004

EY2

Next generation gap, the impact of new technology on the european telecoms


85


Referentie

Bron (titel, auteur, verschijningsdatum) industry, Ernst&Young, mei 2006

EY3

Managing in a anywhere, anytime World, Ernst&Young, mei 2006

EZ1

Goed op weg met breedband, handreiking voor gemeenten, provincies en woningcorporaties. Ministerie van economische zaken, e.a.

EZ2

Vervolg rijksbrede ICT agenda 2006-2007, acties voor "Nederland in verbinding", Ministerie van economische zaken, 21 november 2006

EZ3

Nederland in verbinding, Publicatienummer: 06ET12, Ministerie van economische zaken, juni 2006

EZ4

De Breedbandnota, mei 2004

EZ5

Kamerstukken II, 2005/06, 29834, nr. 33

FREE1

Broadband convergence: overrating short term implications and underrating long term effects, Freeband/B@Home/D2.27, Freeband,10 februari 2006

GART1

Hype Cycle for Network Service Provider Infrastructure, 2006, Gartner

GRANT1

Contemporary Strategy Analysis, Grant, ISBN: 9781405119993, 2005

HELI1

'Kabelaars winnen terrein met vaste telefonie', Heliview, november 2006

KIJK1

TV IN NEDERLAND 2005, ONTWIKKELINGEN IN TV BEZIT EN TV GEBRUIK, stichting kijkonderzoek, 8-2-2006

KIJK2

Persbericht TV in Nederland, stichting kijkonderzoek, 24-7-2006

KPMG1

Convergence takes hold, The global outlook for information and communications technology markets, KPMG, September 2006

KPMG1

Triple Play, a whole different ball game, KPMG, 2005

KPMG2

Global Telecommunications Financial Performance Tracker, Full Year results 2005, KPMG, oktober 2006

KPMG3

Triple play, a whole different ball game, KPMG, December 2005

KPN1

Op weg naar All IP, kpn, 18 november 2005

KPN2

Fixed consumer seminar, KPN, 15 juni 2006

KPN3

Jaarverslag en Form 20F 2005, KPN, 2006

KPN4

Verslag 3e kwartaal 2006, KPN, 2006

LIB1

Liberty Global, resultaten derde kwartaal 2006, 8 november 2006

LCMG1

Broadband convergence: overrating short term implications and underrating long term Effects, Logica CMG, 10-2-2006

LCMG2

Convergence in the Dutch market, LogicaCMG, December 2005

MOTI1

Onderzoek Nederland in vernieuwing, Motivaction, maart 2006

OECD1

Multiple play: pricing and policy trends, dsti/iccp/tisp(2005)12/final, OECD, 7 april 2006

OPTA1

De markten voor de doorgifte en verzorging van omroep transmissiediensten, Verzorgingsgebied CASEMA, Besluit OPTA, OPTA/BO/2006/200533, 17 maart 2006

OPTA10

Visie en Jaarplan 2007, OPTA, 2006

OPTA11

KPN’s Next Generation Network, OPTA/BO/2006/202771, OPTA, 3 oktober 2006

OPTA12

Analyse van de markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau, OPTA/BA/2005/203431o, OPTA, 21 december 2005

OPTA13

De retailmarkten voor vaste telefonie, OPTA/TN/2005/203468, OPTA, 21 december


86


Referentie

Bron (titel, auteur, verschijningsdatum) 2005

OPTA3

De markten voor de doorgifte en verzorging van omroepsignalen, Ontwerpbesluit OPTA, 19 mei 2005

OPTA4

Management samenvatting van besluiten vaste telefonie, OPTA/TN/2005/203465 , OPTA, 21 december 2005

OPTA5

Is two enough, economic policy note, no 6, OPTA, September 2006

OPTA6

Mobile telefonie in cijfers 2001-2003, OPTA/TN/2005/203589 ,OPTA, 13 januari 2006

OPTA7

Nota van bevindingen Visie en Jaarplan 2007, OPTA, 1 juli 2006

OPTA9

Jaarverslag en marktmonitor 2005, OPTA, 2006

Netkwesties1

www.netkwesties.nl, editie 145, 15-9-2006.

POINT1

World broadband statistics Q3 2006, Point Topic, dec 2006

RD

Readers Digest Trusted brands, http://www.rdtrustedbrands.com

STRAT1

The IP TV market 2006-2010 , Strategy Analytics, mart 2006

TELE1

Jaarverslag 2005, Tele2, 2006

TELP1

Dutch VoIP market reaches 1.4 mln subscribers end Q3, Telecom paper, November 2006

TELP2

Broadband research, www.telecompaper.nl/research/broadband.aspx, januari 2007

TNO1

Marktrapportage Elektronische communicatie, TNO-rapport 34084, TNO, september 2006

TROUW

Tweede Kamer krijgt niet de geëiste concurrentie op de kabel, 17 februari 2007

UPC1

Liberty global 2005 annual report, Liberty Global, 2006

VCAI1

Cable in the netherlands: full blown competition, VCAI, maart 2006

VECAI1

Koning Kijker, VECAI, 6-2006

VERS1

Annual Report 2005, Versatel telecom international N.V. 2006

VKA1

De invloed van IP telefonie op de vaste telefoniemarkt in Nederland, Verdonck Klooster & Associates, 11 april 2005 (in opdracht van OPTA)

VKA2

klachten bij overstap van breedbandinternettoegang Verdonck Klooster & Associates, 15 december 2006 (in opdracht van OPTA)

XS4A1

Bedrijfsportret 2005, XS4ALL internet, 2006

Yankee1

Yankee Group, december 2006, Netherlands Consumer Fixed-Line & Media Forecast


87


B

Overzicht ontwikkelingen en krachten

B.1

Telefonie vergroot Acceptatie on line diensten

vergroot

verkleint

Gewijzigde bevolkingsopbouw

Digitale kloof

ALL IP van KPN

EUrichtlijnen

Leid t to

vergroot

Houdt in stand

n

rem t

ot ro


re me em

Versterkt behoefte

Loslaten regulering vaste tlf.

bel

verlaagt

Prijs van IPT

versterkt

t

substitutie

verlaagt


rst ve

vers te

ve rkt

versterkt Hogere kwaliteit VoIP

Lage prijs VoIP

Leidt tot

versterkt economische groei

Leidt tot


Aanbod spraakdiensten

Betrouwbaarheid IPT

Toename beeld en data diensten

rs te

rk

t

Dalende prijs mobiele telefonie

t tot

r kt

versterkt

Leid

te ers

Vraag naar mobiele diensten

Leidt tot

ot gro ver

t

Spraak bij versterkt Vraag naar beeld, data, VoIP IM


Vraag naar IPT

verlaagt

e rk

versterkt

v

t

Prijs van PSTN


(int’l) verlaagt concurrentie (met KPN)

rg ve

ag rla ve

versterkt

Leidt tot

vergroot


versterkt

88


Breedbandinternettoegang

stimuleert Vertragende groei aansluitingen

Hoge kwaliteit beeld

Groei in diensten

stimuleert

pa le stimule ert

st i

mu lee r

t

Individualisering

s ti

s

ren ul e tim

Contentproviders

stimuleert

Innovatie van netwerken


b Overstapgemak

lt aa ep

stimuleert

stimuleert

ri j pt

in

op

G

Regelgeving

Vr

aa

gt

om

stimuleert All IP

p ri j

ti

n

op

f) sie lu xc (e

Stimuleren of remmen Stimulering van glasvezel

G

t

en ed Bi

stimuleren

mu lee r

Pakketten versus Vrije keuze

bepaalt

Diensten bundeling

Veiligheid

Investeerders

alen bep

Groei in gebruik

Telewerken

n

stimuleert

be

stimuleert

Prijzen

bep aalt

Doelgroep: zorg

stimuleert

B.2


89


Omroep Marketing kracht

versterkt

betaal TV (modellen)

Ability to execute

versterkt

Blogs/ Vlogs

versterkt

versterkt Goede reputatie

Docsis

be

pa al t

versterkt

ve

rs

te

rk

t bepaalt

Aantrekkelijk Heid nwe content

“broadcast yourself”

versterkt te rk t

Succes internet-TV

interactieve & innovatieve TV

success van DRM

bepaalt

versterkt

be

De mate waarin CATV innovatieve TV faciliteert

ve rs

rkt pe

alternatieven DVB-H, FTTH

beperkt

Ontbundeling Regelgeving van grijpt in kabelnet

Substitutie van CATV

be r pe kt

grijpt in

bepaalt Eenvoud voor consument

bepaalt

be pa alt

B.3

Prijsverschil substituten

bepaalt


Voorkeur voor gebundelde diensten

Lock-in door apparatuur

b ep er k

t

versterkt

Afkeer van reclame

versterkt Weerstand tegen overstap

versterkt

Gebruik PVR’s

Admin. Dremples bij overstap

versterkt

Ondoorzichtig heid van de markt

90


C

Samengevat overzicht consultatie marktpartijen Bijgaand overzicht is gebaseerd op de reactie van de 10 respondenten. Omdat niet iedere respondent op alle stellingen een of oneens heeft geantwoord telt de kolom eens en oneens per ontwikkeling niet altijd op tot 10.

Ontwikkeling Naam

Richting

totaal eens oneens

Politiek Innovatie-platform

Geen

Glasvezel-stimulering

Zet waarschijnlijk door

Telewerken

Geen invloed

Veiligheid

Onbekend

7 8 8 8

2 2 2 2

9 9 9

0 1 0

9 9 9 8

0 0 0 1

Economisch Economische groei

Conform CPB

Overnames en fusies

Nemen toe

Innovatie

Volgt economische groei

Sociaal Individualisering

Zet door

Sociale verwachtingen

Internetaansluiting als commodity

Digitale generatie

Groeit

Digitale kloof

Verkleint

Technisch NGN

Zet door

Geen grens-verleggende ontwikkelingen

Geen fundamentele vernieuwingen

9 5

1 4

Telecomwet en kabel

Onbekend, waarschijnlijk ontvlechting infra en diensten

4

6

Ontvlechting diensten en infra


Glasvezel-stimulering

Zet waarschijnlijk door

3 7

5 3

4 9

5 1

7 9 9

3 0 1

9 5 1 7

1 5 6 3

Juridisch

Concurrentie Verzadigde markt

Ook verzadiging in breedbandinternet-toegang

Diensten-bundeling

Zet door

Financiële kracht

Verhoudingen in de markt wijzigen niet wezenlijk

Consolidatie

Zet door

Marketingkracht

Sterke kracht voor grote partijen

Afnemers (Ont)bundeling

Acceptatie van bundeling

Eenvoud van overstappen

Vermindert

Keuzevrijheid

Onbekend

Lock in

Neemt toe


91


Leveranciers Netwerk-apparatuur

Geen invloed

6

5

Content-providers

Waarschijnlijk beperkte toetreding

Buitenlandse investeerders

Waarschijnlijk beperkte toetreding

6 6

6 3

Toetreders

Telefonie Ontwikkeling Naam

Richting

Extern IPT regelgeving

Maatregelen bij marktmacht

7

1

IPT concurrentie op de kabel


6

4

9 7 10

1 1 0

Concurrentie Transitie van PSTN naar IPT

Zet door

Verdediging PSTN

Houdt aan

Bundeling van diensten

Zet door

Afnemers Kwaliteits-perceptie

IPT is kwalitatief voldoende

Conventionele telefoon

Blijft bestaan

8 7

2 3

Ontwikkeling van verkeersdiensten

Volgt huidige ontwikkelingen, m.u.v. verkeersklassen

6

1

Zet door

9

1

Instant Messaging

Bestaat naast telefonie

VoIP

Bestaat naast telefonie

9 9

1 1

Mobiel

Bestaat naast telefonie, substitutie houdt aan

10

0

6 7 8 9 6

4 1 0 2 3

8 9 10 6 10

1 1 0 3 0

Leveranciers Conventionele techniek sterft uit Substituten

Breedbandinternettoegang Ontwikkeling Naam

Richting

extern Stimulering glasvezel door gemeentes

Onbekend, zet waarschijnlijk door

Veiligheid

Onbekend

Individualisering

Zet door

NGN

Zet door

Toegangs-technologieën

Meer bandbreedte

Concurrentie Vertragende groei aansluitingen

Houdt aan


Blijven beide bestaan

Diensten-bundeling

Zet door

Prijzen

Dalen licht

Netwerk-innovatie

Zet door


92


Afnemers Groei in gebruik

Zet door

Pakketten versus vrije keuze

Onbekend, waarschijnlijk pakketten

Prijs

Zelfde prijs, meer bandbreedte

Overstapgemak

Verslechterd

9 8 9 5

1 1 1 5

10 8

0 1

8 8 6

2 2 4

5 9

3 0

Onbekend

7

1

Video on Demand

Zet bescheiden door

Interactiviteit

Zet bescheiden door

5 7

4 2

6 4 7

2 3 2

Leveranciers Groei Internetdiensten

Zet door

Beeldmateriaal van hoge kwaliteit

Zet door

Substituten Mobiel internet en hotspots

Bestaat naast vaste aansluitingen

WIMAX

Zet nog niet door

Glasvezel

Zet mondjesmaat door

Toetreders Investeerders

Buitenlandse investeerders slaan toe

Doelgroep-aansluitingen

Zet beperkt door

Omroep Ontwikkeling Naam

Richting

extern Publieke omroep Concurrentie

Afnemers Prijzen

Onveranderlijk

Infrastructuur in huis

Geen belemmering voor vernieuwing

Breedbeeld TV en HDTV

HDTV dringt nog niet door

Leveranciers TV-programma-makelaars

Themakanalen zetten door

Omroep-organisaties

Themakanalen zetten door

7 7

2 2

Contentproviders

Onbekend (vrije toegang of exclusiviteit)

5

4

6 6 3 6

2 2 5 1

6 5 6

0 1 0

553 78%

152 22%

Substituten Digitenne

Beïnvloedt prijs en is substituut

IP TV

Breekt door

Satelliet

Verkleint marktpositie

Mobiele TV

Bescheiden rol

Toetreders Programma-makers

Krijgen meer macht

Multimedia-partijen

Betreden bescheiden de markt

Internet TV

Zet door


93


D

Lijst met figuren

Figuur 1 VKA onderzoeksopzet t.b.v. OPTA marktonderzoek..........................................................................1 Figuur 2 VKA-onderzoeksopzet t.b.v. OPTA-marktonderzoek .........................................................................5 Figuur 3 samenhang van ontwikkelingen en scenario's voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie en de drie te beschouwen markten ...........................................................................................9 Figuur 4 macro- en industrieanalyse [GRANT1]............................................................................................. 10 Figuur 5 aspecten in het Porter's five-forces model [GRANT1] ...................................................................... 11 Figuur 6 proces van ontwikkelingen naar scenario's ...................................................................................... 12 Figuur 7 drager, techniek en diensten voor telefonie...................................................................................... 24 Figuur 8 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond PSTN en IPT......................................................... 28 Figuur 9 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond VoIP...................................................................... 29 Figuur 10 ontwikkelingen en richtingen van krachten rond mobiele telefonie................................................. 30 Figuur 11 overzicht van scenario's voor de markt van vaste telefonie ...........................................................31 Figuur 12 ranglijst scenario's voor de vaste telefoniemarkt ............................................................................ 34 Figuur 13 het aantal IPT aansluitingen in de tijd voor de drie deelscenario's ................................................. 36 Figuur 14 ontwikkeling van toegangstechnologie voor het transitiescenario "midden"................................... 37 Figuur 15 resultaat marktaandelen................................................................................................................. 38 Figuur 16 dragers, technologie en diensten in breedbandinternettoegangsmarkt.......................................... 41 Figuur 17 Breedbandinternettoegang in de EU .............................................................................................. 42 Figuur 18 samenhang van ontwikkelingen in de breedbandinternettoegangsmarkt ....................................... 48 Figuur 19 Scenario's voor de breedbandinternettoegangsmarkt ....................................................................49 Figuur 20 ranglijst van scenario's voor de breedbandinternettoegangsmarkt................................................. 53 Figuur 21 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang indien triple play de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 ................................................................................................................. 55 Figuur 22 marktaandelen triple play ............................................................................................................... 55 Figuur 23 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang indien dual play TB de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 ................................................................................................................. 56 Figuur 24 marktaandelen dual play ................................................................................................................ 56 Figuur 25 marktverdeling in techniek voor breedbandinternettoegang indien dual play BO de meest gekozen bundel is in de periode 2007-2010 ................................................................................................................. 57 Figuur 26 marktaandelen dual play BO .......................................................................................................... 57 Figuur 27 drager, techniek en diensten voor omroep ..................................................................................... 59 Figuur 28 locatie van radiobeluistering........................................................................................................... 60 Figuur 29 aantal abonnees digitale TV........................................................................................................... 61 Figuur 30 ontwikkeling toegangs technologieën (infrastructuur), 1993 – 2005 [TNO1] .................................. 62 Figuur 31 relaties tussen ontwikkelingen in de omroepmarkt......................................................................... 68 Figuur 32 Scenario's voor de omroepmarkt.................................................................................................... 70 Figuur 33 Keuze van scenario voor de omroepmarkt..................................................................................... 74 Figuur 34 ADSL2 t.b.v. TV ............................................................................................................................. 75 Figuur 35 Totaal aantal aansluitingen per technologie ................................................................................... 76 Figuur 36 Marktaandeel aansluitingen per technologie .................................................................................. 77 Figuur 37 visie op positie van grootste spelers .............................................................................................. 78 Figuur 38 beschouwde markten binnen de consumentenmarkt voor elektronische communicatie ................ 79


94


Figuur 39 Scenario's voor de consumentenmarkt voor elektronische communicatie ..................................... 80


95

MARKTONTWIKKELINGEN Ontwikkelingen van en scenario's voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang

Recommend Documents