Mark Dion, Mobile Wilderness Unit Wolf, 2006, installation view: Radical Nature: Art and Architecture for a Changing Planet

Mark Dion, Mobile Wilderness Unit – Wolf, 2006, installation view: Radical Nature: Art and Architecture for a Changing Planet 1969-2009. Barbican Art Gallery June 19 – October 18, 2009. Photo credit: Lyndon Douglas

4

6

7

8

20

21

24

26

27

Vooraf

Comité van Aanbeveling

Comité van Advies

Visie en Concept

Longlist kunstenaars

Educatie

Communicatie

colofon

interview (inleg)

Vooraf Het verbeelden van de relatie tussen mens en natuur in de kunst kent een lange traditie. Sinds de Romantiek laten kunstenaars zien dat ons natuurbeeld een cultureel concept is dat voortdurend verandert. In de jaren ’70 overschreden Joseph Beuys, Gordon Matta Clark en Robert Smithson de grenzen van de beeldende kunst: hun ideeën, objecten en interventies hadden politieke, maatschappelijke en culturele impact. Beuys richtte de partij De Groenen op, Matta Clark ontwikkelde sociale en ecologisch verantwoorde projecten en Smithsons eco(filo)sofie bleek zijn tijd ver vooruit. Zij zijn de aartsvaders van een groeiende onderstroom kunstenaars die samenwerken met wetenschappers en milieudeskun­ digen, om zo bij te dragen aan een betere wereld. ➡ Relativering Kunsttheoreticus en curator Ine Gevers, bekend van de succesvolle manifestatie Niet Normaal in 2010, geeft aan deze trend vervolg met een uitdagend concept dat hoop en relativering biedt. Voor de tentoonstelling Ja Natuurlijk laat zij zich inspireren door de veranderingsgezindheid en daadkracht van hedendaagse kunstenaars. Wanneer je het interview Lust for Life leest, krijg je zin om zelf de handen uit de mouwen te steken. Ja Natuurlijk onderkent de huidige ecologische stand van zaken, maar laat ook zien dat de bedreigde conditie van onze planeet pas kan worden afgewend indien wij collectief anders gaan waarnemen, denken en doen. Culturele verandering gaat vooraf aan klimaatverandering. Deelnemende kunstenaars en vormgevers bieden handreikingen om onze relatie met elkaar en onze omgeving anders te begrijpen. ➡ Geven en nemen Ja Natuurlijk zet de menselijke arrogantie ten aanzien van al het niet-menselijke te kijk. De mens is niet langer het centrum van alle creatie. De manifestatie zoekt naar alternatieven voor het eenrichtingsverkeer waarbij

wij energiebronnen opgebruiken zonder daarvoor iets terug te doen. Ecologische systemen zijn een inspiratiebron voor Ja Natuurlijk. Niet ‘ieder voor zich’, maar geven en nemen, de gezamenlijke dans, zijn het uitgangspunt. Om vervolgens te concluderen dat die aandacht en generositeit rijkelijk worden beloond. Een dergelijke ‘natuurethiek’ dwingt tot het opschorten van antropocentrische zienswijzen ten gunste van een wereldbeeld waarin we deel uitmaken van een groter geheel. ➡ Humor Beeldend kunstenaars verkennen onbekend terrein en presenteren verrassende inzichten. Ongewone partner­ schappen tussen mens, natuur en techniek zijn het resultaat. Alles houdt verband met elkaar. Met zowel bevrijdende als hilarische gevolgen: bomen liefhebben mag, onze hond is onze beste vriend, je dierbare spullen herstellen in plaats van weggooien is cool. Maar ook: je mobiel is je geheugen, Facebook je habitat en internet de nieuwe biotoop. Ja Natuurlijk komt met onverwachte invalshoeken, inspireert tot handelen en zet ingesleten patronen met humor op scherp. ➡ Visionair Ja Natuurlijk wordt gezamenlijk gepresenteerd door Stichting Niet Normaal en het Gemeentemuseum Den Haag (locatie GEM Museum voor Actuele Kunst en Fotomuseum). Het samengaan van binnen- en buitenruimten maakt het Fotomuseum, GEM en de tuinen rondom het Gemeentemuseum Den Haag tot ideale locatie. Het Gemeente­museum biedt deze gelegenheid met trots, want herkent in Ja Natuurlijk speerpunten uit eigen beleid. De spirit van Ja Natuurlijk sluit aan bij het visionaire karakter dat zowel collectie als presentaties van het museum kenmerkt. Denk aan grootheden als Berlage, Mondriaan en Constant. Zij vervaardigden niet alleen mooie schilderijen of architectuur, maar grensoverschrijdende utopieën. Voor het Gemeentemuseum Den Haag zijn zij een bron van rijkdom en inspiratie, zowel met het oog op de geschiedenis als met de blik op de toekomst gericht.

➡ Doel De brochure die voor u ligt schetst de manifestatie Ja Natuurlijk. Visie en concept geven inzicht in het onderzoek dat eraan ten grondslag ligt. Zie het als een diepte-investering die voorafgaat aan een adequate selectie van beeldend kunstenaars en ontwerpers. Doel van Ja Natuurlijk is een mentaliteitsverandering tot stand brengen. Van af en toe groen doen naar het ontwikkelen van een blijvende ecologische intelligentie. De longlist met kunstenaars bestaat uit beroemdheden en minder bekende namen. Ze vullen elkaar aan en zorgen voor een balans tussen vertrouwen en uitdaging. Tentoonstelling, publicatie en parallelprogramma vormen de vaste onderdelen. Een communicatieplan van Lieke Timmermans, de marketingstrateeg die Niet Normaal zo breed op de kaart wist te zetten, en het educatieconcept van Bettie de Bruin, wiens theatrale methodiek altijd hoge ogen gooit, brengen het geheel op smaak. ➡ Organisatie De organisatie wordt in nauw overleg tussen Stichting Niet Normaal en het Gemeentemuseum Den Haag uitgewerkt. Ja Natuurlijk wordt deels opgezet door hetzelfde team dat de Niet Normaal manifestatie organiseerde. Het team is op elkaar ingespeeld en heeft laten zien dat de vraag ‘Wat is normaal en wie bepaalt dat?’ door energieke, creatieve en doelgerichte acties werkelijk ging leven. Niet Normaal is in 2010 niet voor niets genomineerd voor de SponsorRing 2010 in de categorie Kunst en Cultuur. Het team van Niet Normaal wordt aangevuld met de kennis en expertise van het Gemeentemuseum Den Haag. Curator Laura Stamps zal, ondersteund door assi­stent curator Laura Mudde en in nauwe samen­ werking met Ine Gevers, de productie verzorgen. Artistieke en productionele verantwoordelijkheden zullen nauwkeurig op elkaar worden afgestemd binnen de kaders van het Gemeentemuseum, onder toezicht van directeur Benno Tempel. Dezelfde procedures gelden ook voor communicatie en educatie.

➡ Draagvlak Het bestuur van Stichting Niet Normaal heeft zich ter voorbereiding van Ja Natuurlijk vernieuwd. Het Comité van Aanbeveling weerspiegelt opnieuw de maatschappelijk brede opzet van de manifestatie. Dat geldt ook voor het Comité van Advies. Drie sectoren zijn vertegenwoordigd: beeldende kunst, wetenschap en het bedrijfsleven. Hester Alberdingk Thijm Voorzitter stichting Niet Normaal Benno Tempel Directeur Gemeentemuseum Den Haag

Comité van aanbeveling ➡ Ute Meta Bauer Adjunct professor en Directeur Beeldende Kunst Programma, MIT, Cambridge ➡ Jacqueline Cramer Hoogleraar duurzaam innoveren faculteit Geowetenschappen Universiteit Utrecht, voorheen Minister VROM ➡ Clementine Deliss Directeur Museum van Wereldculturen, Frankfurt, cultureel antropoloog ➡ Robbert Dijkgraaf President van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschap KNAW ➡ Okwui Enwezor Directeur Haus der Kunst, München, voorheen directeur van Documenta 11, Kassel, 2002 ➡ Gregor Jansen Directeur Kunsthalle, Düsseldorf

➡ Farah Karimi Directeur van ontwikkelingsorganisatie Oxfam Novib ➡ Margriet van der Linden Hoofdredacteur van feministisch maandblad Opzij ➡ Ruud Lubbers Voorvechter van het Handvest van de Aarde (Earth Charter), voorheen VN commissaris, hoogleraar globalisering, oud minister president van Nederland ➡ Wubbo Ockels Hoogleraar Duurzame Technologie aan de Technische Universiteit Delft (ASSET) ➡ Hans Wijers Voorzitter Raad van Bestuur AkzoNobel NV, voorheen Minister Economische Zaken ➡ Herman Wijffels Hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering aan de Universiteit Utrecht, covoorzitter van Worldconnectors

Comité van advies ➡ Tom Bade Directeur Kenniscentrum Natuur en Economie Triple E

➡ Jean Fisher Professor Beeldende Kunst en Transculturele Studies, Middlesex Universiteit, Londen

➡ Lilet Breddels Directeur Archis, uitgever Volume, Amsterdam

➡ Roland Groenenboom Freelance curator, schrijver en oprichter van Sensational Fix

➡ Binna Choi Directeur Casco, bureau voor kunst, design en theorie, Utrecht ➡ Tijs Goldschmidt Bioloog en schrijver van o.a. Darwins Hofvijver en Oversprongen ➡ Paul Domela Programma Directeur van de Liverpool Biënnale, Liverpool

➡ Arno van Roosmalen Directeur Stroom, Kunst en Architectuurcentrum, Den Haag ➡ Jorinde Seijdel Hoofdredacteur Open, tijdschrift over Kunst en Publieke Ruimte, Amsterdam ➡ Peter Paul Verbeek Hoogleraar Filosofie van Mens en Techniek aan de Universiteit Twente

(1) Saskia Sassen, ‘The Distributive Force of Environmental Struggles’, in Rethink, catalogus bij gelijknamige tentoonstelling Kopenhagen 2010, pp 82-83 (2) Michael Shellenberger en Ted Nordhaus, The Death of Environmentalism, 2004. www.breakthrough.org

visie en concept ➡ Kunst en natuur, maar dan anders Duurzaamheid is hip. Groen doen is voor veel consu­ menten een uitdaging. Maar hoe brengen we de discussie verder dan het romantiseren van de natuur of demoniseren van de mens? Kunstmanifestatie Ja Natuurlijk, een samenwerkingsproject tussen Stichting Niet Normaal en het Gemeentemuseum Den Haag, ziet mens en omgeving als een dynamisch geheel waar onderscheid tussen mens, natuur en technologie arbitrair is en waar niet alleen de mens daadkracht heeft. Beeldend kunstenaars en vormgevers presenteren ongewone relaties tussen mens en leefomgeving. ➡ Groen is niet altijd groen De afgelopen decennia heeft milieubewustzijn zich ontpopt van geitenwollensokkenideologie tot een feno­meen dat gretig aftrek vindt bij zowel producent als consument. Begrippen als ‘opwarming van de aarde’, ‘ecologische voetafdruk’, ‘klimaatverandering’, ‘CO2-neutraal’, ‘biologisch voedsel’ en ‘ethische kleding’ zijn niet meer weg te denken uit het alledaagse taalgebruik. Multinationals concurreren om de hoogste plaats op ecologische prestatieladders en promoten in reclame­campagnes de behaalde resultaten. Maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaam beleggen staan op de agenda van elke zichzelf respecterende bestuurder. Consumenten doen zich tegoed doen aan ecovriendelijke gadgets of dromen van vroeger tijden toen het leven nog gezond was. Ook in de media is het cool om groen te zijn. Kranten en tijdschriften bieden regelmatig green issues aan en groene programma’s zijn niet langer voorbehouden aan de linkse omroepen. Groen is een lifestyle geworden. In de rijke landen en stadsdelen althans. Voor lage inkomenswijken en ontwikkelingslanden gelden heel andere wetten. Er is sprake van een onevenredige distributie van milieuschade waarbij de hoogste prijs

betaald wordt door mensen met de laagste inkomens, terwijl aan de rijke kant verspilling en ‘ecoluxe’ heersen. Ecologie als perfecte conditie voor een duurzame consumptiemaatschappij. (1) ➡ De natuur als ding Tegelijkertijd trekt de milieudiscussie onze aandacht met veel woorden en weinig daadkracht. Na een veelbelovende start met de invoering van talrijke milieu­ wetten in de jaren ‘60 en ’70, dient het failliet van de beweging zich nu aan. Denk aan de nederlagen van Kyoto 1997, de impasse in Kopenhagen 2009 en de wederom naar beneden bijgestelde verwachtingen voor Cancún 2010. In hun breed geciteerde manifest Death of Environmentalism claimen Shellenberger en Nordhaus dat de kiem van dit falen samenvalt met het succesvolle hoogtepunt van de milieuorganisaties. Volgens hen ligt de kern van het probleem van de milieu­ beweging bij het framen van ‘de natuur’ als ‘ding’, rijp voor reparatie. De focus is daarbij veelal gericht op slechts één van vele oorzaken. Dwarsverbanden worden langdurig veronachtzaamd. Zo zou ecologie bijvoorbeeld ruimer kunnen worden gedefinieerd dan nu het geval is en ook sociale rechtvaardigheid moeten incorporeren. Ook de relatie tussen oorlog en klimaatsverandering verdient erkenning. Concepten als ‘natuur’ en ‘milieu’ mogen door de ‘ecosofie’ (relationele filosofie) van hun eenduidigheid zijn verlost, ze blijven binnen de milieubeweging en bij het grote publiek hun mythische macht behouden. Wanneer we ook mensen beschouwen als deel van het ‘milieu’, dan blijkt de manier waarop milieuactivisten het ene probleem ecologisch noemen en het andere niet, volkomen willekeurig. (2) Waarom wordt het uitsterven van een diersoort als gevolg van een meteoorinslag ‘natuurlijk’ genoemd, maar als dit uitsterven door mensen wordt veroorzaakt niet? Waarom worden armoede en oorlog niet gekenmerkt als milieugerelateerd en klimaatsverandering wel? Waarom beschouwen we monocultuur – het op grote schaal produceren van één type gewas voor massaconsumptie – als natuurlijk, maar het omzetten van plantaardige elektriciteit naar bruikbare energiebronnen met behulp van nanotechnologie niet?

(3) Varela en Maturana, De Boom der Kennis, 1984, Uitgeverij Contact, Amsterdam

➡ Autopoësis De westerse manier van denken is in belangrijke mate verantwoordelijk voor een hiërarchische opsplitsing van mens en natuur. Daarbinnen zijn niettemin opmerkelijke accenten te bespeuren. Waar Descartes de mens subjectstatus geeft tegenover een geobjectiveerde natuur, gaat zijn generatiegenoot Spinoza uit van een continuüm waarbinnen lichaam, geest, ideeën en dingen in elkaar grijpen. Midden jaren ’80 werd Spinoza’s gedachtegoed door twee neurofenomenologen herontdekt. Francisco Varela en Humberto Maturana introduceerden het begrip ‘autopoësis’, een op zelforganisatie gericht zijn van alle levende systemen, en gaven daarmee de aanzet tot een radicaal andere kijk op de werkelijkheid. Op microniveau schetsten ze een ingewikkeld weefsel van symbiotische connecties waar de waarnemer zich simpelweg niet buiten kon plaatsen. Niet alleen mensen hebben een wil en actief vermogen, zo beweerden zij, ook andere soorten en systemen hebben dat. Sterker nog: alle organismen die in dynamische congruentie verkeren met het medium waarvan ze zelf deel uitmaken, zijn intelligent. (3) ➡ Wie hackt wie? Inmiddels weet de huidige biogenetica steeds ingewikkelder lichaamsprocessen zichtbaar te maken en worden de aannames van Varela en Maturana op grote schaal bevestigd. Mens en omgeving blijken op moleculair, atomair en viraal niveau letterlijk in elkaar op te gaan en regelmatig biologische allianties te vormen. Een toenemend aantal wetenschappelijke ontdekkingen wijst op het versmelten van mens en omgeving op een manier die ons bevattingsvermogen te boven gaat. Het meest spectaculair is wellicht de overweldigende hoeveelheid virussen, aanwezig in de wereld om ons heen en in ons eigen lichaam. Zij verstoren processen, maar zijn tegelijkertijd onmisbaar. Bacteriën, eveneens te gast in onze lichamen, lijken op hun beurt een voortdurende strijd te voeren om de macht. Ook de nieuwste medische beeldvormingtechnieken tonen de wederzijdse beïnvloeding van systemen en organismen voorbij de grenzen van ons lichaam

aan. Visualisering van de werking van onze hersenen ondergraaft de scheiding tussen lichaam en geest, een van de basisingrediënten van ons dualistische wereldbeeld. We moeten constateren dat wellicht zelfs een omgekeerde hiërarchie werkzaam is. Ons lichaam leidt onze geest, zoals ook onze omgeving ons brein beïnvloedt op een wijze die het idee van een autonome menselijk wil op zijn grondvesten doet schudden. Het vreemde is overal, in en rondom ons. ➡ Paradijs vs. stoorzender Ook op macroniveau nemen natuurkrachten regelmatig de regie over. Ongeacht de rol van mensen. Op klimaatconferenties en internationale symposia over de aantasting van onze geo- en biosfeer is echter weinig van genoemde inzichten terug te vinden. Daar overheerst vooral het traditionele natuurbeeld. Ook ‘groene’ beeldende kunsttentoonstellingen reproduceren vaak dezelfde dualistische opvatting van een natuur die passief en paradijselijk is tegenover de mens als actieve stoorzender. Voer voor de Sloveense filosoof Slavoj Zizek, die in deze manier van denken zelfs een nieuwe ideologie verscholen ziet. Greenworshipping zou wel eens kunnen uitgroeien tot dé postpolitieke autoriteit en de plaats kunnen innemen van wegkwijnende wereldreligies. Het onwrikbare en amper ter discussie gestelde geloof in De Natuur zal paal en perk weten te stellen aan talloze technologische ontwikkelingen. Wat is immers beter en harmonieuzer dan Moeder Natuur? Dichten we die natuur niet ten onrechte kwaliteiten als controle en balans toe? Geven we onszelf niet teveel eer met het bedenken van verhalen waarin uitsluitend de mens ingrijpt in een voorheen perfecte, stabiele en harmonische orde? De vraag rijst of enige relativering van begrippen als ‘puur natuur’ en ‘de mens als onheilsbrenger’ wellicht op zijn plaats is. Of hardnekkige aannames niet opnieuw gewogen zouden moeten worden. Al was het maar omdat belangwekkende ontwikkelingen in de biogenetica en de nanotechnologie anders wel heel gemakkelijk, zonder veel discussie, kunnen worden tegengehouden. Met alle kwalijke gevolgen van dien. Denk aan de winsten die te boeken zijn op het gebied

(4) Slavoj Zizek, ‘Ecology, A New Opium for the Masses,’ lezing bij de Jack Tilton Gallery, New York, 26 november 2007. Tekst en video op www.lacan.com/zizecology1.htm (5) Donna Haraway, When Species Meet, University of Minnesota Press, Minneapolis 2008 (6) Ian McEwan, Solar, Jonathan Cape, Random House, Londen 2010

van genetisch gemanipuleerd voedsel, resistente antibiotica of energieopwekking via kunstmatige fotosynthese. Koppig vasthouden aan slechts één concept van ‘natuur’ zou wel eens hét obstakel kunnen blijken dat ons ervan weerhoudt onszelf te redden (4) ➡ Radicale verschuivingen Donna Haraway introduceert in When Species Meet een vergaande alliantie tussen levende en niet-levende systemen. Het boek gaat over talloze vreemde ontmoetingen: tussen mensen, voorwerpen, bacteriën, schimmels, machines, dieren, cyborgs en nog meer onbenoemde soorten waarmee we de wereld delen. Haar vraag is: hoe verhouden wij ons tot de wereld om ons heen en wat zijn de voorwaarden om ‘van deze wereld’ te zijn? Nieuwsgierigheid en responsiviteit, zo luidt haar antwoord. Het verschil zit hem in de implicatie en reikwijdte van de begrippen. Gezien de onderlinge afhankelijkheid en asymmetrische relaties tussen soorten, dient nieuwsgierigheid doordrongen te zijn van verantwoordelijkheid, zorg en respect. ‘Zorgdragen voor iets of iemand komt voort uit de verontrustende plicht tot wederkerigheid die nieuwsgierig zijn met zich meebrengt. Het betekent dat je aan het eind van iedere dag meer weet dan bij aanvang,’ aldus Haraway. (5) Nieuwsgierigheid als tegengestelde van onverschilligheid; ook wanneer het spannend wordt. Hoe meer connecties en verbanden zich openbaren, des te kleiner en onzichtbaarder word je immers zelf. Toch dient juist met het verlaten van de eigen, veilige denkpatronen de mogelijkheid zich aan om andere mensen, objecten en soorten aan te raken en door hen geraakt te worden.

Het geloof in de mens die heerst over ‘zijn’ omgeving beperkt onze waarneming en daarmee ook ons handelen. Veel politici en burgers zijn ervan overtuigd dat we niet zomaar kunnen doorgaan met het aantasten, koloniseren en vernietigen van de aarde. Een ommekeer vergt echter meer dan een belofte voor beter gedrag, zo stelt Ian McEwan, auteur van de ecologische bestseller Solar. (6) Radicale verschuivingen in ons wereldbeeld zijn noodzakelijk. In plaats van de wereld en onszelf op te delen in segmenten, identiteiten en functies is een meer relationele kijk op zijn plaats. Ecologische en sociale duurzaamheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het eerlijk verdelen van lasten en lusten maakt ons geen weldoeners, maar intelligente wezens die handelen uit eigenbelang. ➡ Vriend van onkruid Ontwikkelingen in de beeldende kunst als Land Art, Eco Art, Relational Art en Bio Art dragen bij aan een kennisproductie en cultureel kapitaal die voeding geven aan het denken over de wereld in termen van relaties. Het denken in termen van relationaliteit de plaats heeft ingenomen van opposities. De motieven en methodes van deze kunstenaars zijn prikkelend en dragen bij aan nieuwe manieren van wereldlijk zijn. Zo worden bestaande waardesystemen in de westerse kunstwereld gebruikt om elders in de wereld zelforganiserende processen en alternatieve economieën te ondersteunen. Het project Supergas (1997-heden) van kunstenaarscollectief Superflex, waarbij simpele, draagbare biogasunits worden geproduceerd voor Afrikaanse families, is een concreet voorbeeld. Guaranápower (2004-nu), een initiatief van Superflex

Anselm Kiefer, Secret Life of Plants Nr. 4, 2001-2002. Courtesy Es Baluard Museu d’Art Modern i Contemporani de Palma, Grothe Collection

Tea Tea Mäkipää, Petrol Engine Memorial Park, 2010. Stichting dertien hectare, Photo credit: Frans van Lokven

(7) Eutrophication (2009-10) van Tue Greefort was te zien in de tentoonstelling Woods that can See and Hear, Stichting 13 Hectare, Heeswijk, curator Sarah Farrar

in samenwerking met Braziliaanse boeren die zich weigeren te voegen naar concurrerende multinationals, eveneens. Ook dichterbij worden verbanden gelegd tussen lokale interventies en sociale cohesie, zoals in projecten rondom urban farming en guerrilla gardening. Tevens verbinden kunstenaars biologische processen met nieuwe media en openen zij daarmee terreinen waarop gemeenschappen elkaar vinden om gezamenlijk te zorgen of interesses te delen. Deze kunstenaars gaan voor veranderingsprocessen en verkiezen transformatie boven het louter tentoonstellen van mooie objecten. Kunst, of concreter de institutie kunst, wordt tot een instrument dat intelligent kan worden ingezet ten dienste van globale en lokale projecten. Ook initiatieven gericht op stad of regio kunnen leiden tot perspectiefwisselingen en onverwachte voorstellen. Bezoekers worden uitgenodigd voor Urban Wild Life Safari’s of komen via Facebook van alles te weten over de geneeskrachtige potentie van ‘ongewenste’ plantensoorten. Diego Bonetto’s recept voor Weedy Connection (2010) is veelzijdig: zijn werk manifesteert zich als object, performance, is interactief, politiek, ecologisch en esthetisch. Op Facebook kun je vriend worden van een van de vele soorten onkruid die hij met kennis en egards aan je voorstelt. Zo’n uitnodiging sla je niet zomaar af. ➡ Gezonde portie verwarring Tegen de achtergrond van genoemde artistieke ontwikkelingen zoekt Ja Natuurlijk niches die ruimte bieden aan ongewone relaties tussen mens en natuur. De connecties kunnen zowel lokaal als globaal zijn en de ontstane paradoxen kunnen worden uitver-

groot of juist uit onverwachte hoek van een oplossing voorzien. Evenals voorganger Niet Normaal wil Ja Natuurlijk een gezonde portie verwarring veroorzaken, een maatschappelijke discussie op gang brengen en ons gezamenlijke denken voeden over de wereld waarin we leven. De nadruk ligt niet alleen op de huidige ecologische crisis of op het ontwikkelen van voorstellen voor duurzaamheid, maar vooral op het doen ontstaan van alternatieve denkbeelden voorbij bestaande dichotomieën als mens-omgeving, natuurtechniek, geboren-gemaakt. Ja Natuurlijk wil bijdragen aan een andere perceptie, een nieuwe sensitiviteit. Een wereldbeeld waarin ‘ de natuur’ niet langer als een van ons afgescheiden fenomeen wordt geobjectiveerd en waarin ‘de mens’ niet bij voorbaat wordt geïsoleerd. Mens en natuur zijn deel van een en hetzelfde continuüm. Waar mensen hun omgeving bevruchten, verteren en verwoesten, gebeurt dat ook andersom. Ja Natuurlijk kenmerkt zich door een relationele benadering van zowel mens in leefomgeving als mens als leefomgeving van organismen. Bezoekers of lezers krijgen wellicht tijdelijk het gevoel de grip te verliezen of te verdwijnen in een kluwen van wederzijds afhankelijke relaties. De illusie in controle te zijn raken ze kwijt. Ze zijn niet langer onafhankelijk en rechtmatig eigenaar van alles wat hen omringt. Maar dit verlies wordt gecompenseerd door iets dat minstens zo belonend is. De installatie Eutrophication (2009-2010) van Tue Greefort is hiervan een voorbeeld. (7) De titel wijst op het fenomeen eutrofiëring: het overlevingsmechanisme van een enkele plantensoort ten koste van de variëteit. Het lijkt alsof de met planten overwoekerde kikkerpoel een verhoogde concentratie aan voedingsstoffen bevat,

maar het tegendeel blijkt het geval. Om dit verziekte ecosysteem te herstellen, installeert Greenfort een door zonne- en windenergie aangedreven zuurstofmachine. Zodra er bezoekers in de buurt komen, begint een bewegingsdetector zuurstof in de poel te pompen. Als toeschouwer ervaar je hoe alleen al je aanwezigheid in de natuur op positieve wijze het verschil maakt. ➡ Sciencefiction Vanzelfsprekend behoort ook de wijze waarop mensen misbruik maken van natuur en leefomgeving tot de onderwerpen. De dubbelprojectie Havoc (2007) van Susan Norrie maakt indruk vanwege de actuele thematiek die in onbeschrijflijke, aan sciencefiction rakende beelden op je afkomt. De film informeert over het cynische lot van de Oost-Javaanse bevolking en toont de dagelijkse realiteit van duizenden inwoners van de regio Sidoarjo. Ze zijn slachtoffer van een maanden aanhoudende giftige modderstroom, veroorzaakt door gaswinning van internationale bedrijven als PT Lapindo Brantas. Plaatselijke overheden en de Indonesische regering kijken de andere kant op en de wereldpers grijpt corruptie aan om het stereotype van een ontwikkelingsland kracht bij te zetten. Havoc toont echter ook de overlevingsdrift en flexibiliteit van de inheemse bevolking, ontleend aan vertrouwen in de macht van de natuur. In die nabijheid voelt het filmisch document De Lobbyisten (2009) van Libia Castro en Olafur Olafsson wrang aan. Door de journalistieke stijl komt de herkenbaarheid en actualiteit van een wereld die alleen nog maar bestaat in lobbytaal, des te harder aan. In het filmische essay The Forgotten Space (2010) verkennen Allan Sekula en Noël Burch de zee: de ‘vergeten

ruimte’ van onze moderne tijd, waar globalisering en de huidige economische crisis op prangende wijze zichtbaar worden. ➡ Autokerkhof Tea Mäkipäa zet toeschouwers juist aan tot denken door absurde omkeringen en inkijkjes in een wellicht niet zo ver verwijderde toekomst. Petrol Engine Memorial Park (2010) bestaat uit een autokerkhof, overwoekerd door planten en bloemen. Hilarisch detail is dat het in de nacht tot leven wordt gewekt met rumoerige en afwisselende soundtracks van verkeersgeluiden, als laatste ode aan het benzinetijdperk. De mens als habitat van andere organismen wordt met humor en overdrijving inzichtelijk gemaakt door Boo Chapple. In het midden latend of de keuze bewust is, dat we het zouden moeten willen of dat ze hiermee een toekomstig scenario schetst, presenteert Chapple performances met de mens letterlijk als voedingsbodem voor planten en organismen. Natalie Jeremijenko doet vergelijkbare vergaande voorstellen voor het terugwinnen van terrein door niet-menselijke organismen. Zo heeft ze in New York reeds verscheidene No Park Spots gerealiseerd, waar in plaats van de oorspronkelijke parkeerplaats een gemeenschapstuin is ingericht. Voor haar cross species moleculaire kookworkshop ontwikkelt ze gedurfde, eetbare recepten op basis van niethiërarchische partnerschappen tussen mens en dier en alle hybride tussenvormen die maar denkbaar zijn. ➡ Ontwrichtend Beeldend kunstenaars die voor Ja Natuurlijk worden geselecteerd, maken kunstwerken die in herinnering

Superflex, Supergas, draagbare biogas containers in Cambodia, 1997-heden. Courtesy of the artists

Allan Sekula & Noël Burch, The Forgotten Space (still),
2010. Courtesy: Doc. Eye Film, WILDart Film, SKOR | Stichting Kunst en Openbare Ruimte, VPRO, CoBO, ORF, Eurimages, MEDIA Programme

brengen dat het idee van de natuur als ‘ding’ slechts een van vele manieren is om naar onszelf en onze leefomgeving te kijken. Natuur is een cultureel concept, of het nu gaat om de rol van het landschap in de negentiende eeuwse fotografie, natuurlijke systemen en entropie in Land Art-projecten uit 1960-70, ecologische projecten van kunstenaars en wetenschappers twintig jaar later of een hybride samengaan van deze posities in de huidige kunstpraktijk. Het loslaten van traditionele concepten brengt paradoxen onherroepelijk scherper aan het licht. Bijdragen van kunstenaars en vormgevers die zoeken naar alternatieve manieren om mens en leefomgeving te definiëren, worden getoond naast posities waarbij zelfs aan deze wens voorbij wordt gegaan. Perspectiefwisselingen kunnen vergaande consequenties hebben voor onze eigen alle­daagse realiteit, maar ook voor het leven elders. Het samenvloeien van mens en natuur kan indrukwekkend, maar ook ontwrichtend zijn. Ja Natuurlijk laat verschillende kanten zien. ➡ Selectiepoorten In Ja Natuurlijk staan hedendaagse, elkaar soms aanvullende maar ook rivaliserende posities van diverse, internationaal opererende beeldend kunstenaars en ontwerpers centraal. Alle richtingen zijn welkom: milieu­activisme, transgenetische kunst, biomedia, sociaal/ecologische kunst. Kunstenaars en ontwerpers worden geselecteerd op basis van kwaliteit van werken, mentaliteit en gedrevenheid. Aandacht gaat uit naar kunstenaars die serieus onderzoek doen en zich inzetten voor transformatie en sociale betrokkenheid. Om uit het brede en kwalitatief hoogstaande

aanbod te kunnen kiezen, werken we met de volgende selectiepoorten: utopieën & dystopieën, microsferen, dingen met daadkracht, serious business, welcome to the world, allianties en partnerschappen. De definitieve selectie geschiedt op basis van atelierbezoeken, gesprekken en het vinden van een juiste balans. ➡ Richtinggevende kunstenaars De volgende kunstenaars en ontwerpers waren vanaf het begin richtinggevend: Jimmy Durham, Allan Sekula, Superflex, Tacita Dean, Roy Villevoye, Diego Bonetto, Critical Art Ensemble, Mark Dion, Yvonne Dröge Wendel, Koert van Mensvoort, Marta de Menezes, Natalie Jeremijenko. Deze kunstenaars vertegenwoordigen diverse benaderingen, die stuk voor stuk aanzet geven tot reflectie en nieuwe inzichten. Meten sommigen zich een antropologische houding aan, anderen kenmerken zich door een verfrissend ecorelativisme of doen voorstellen voor een duurzame samenwerking. Welke positie ze ook innemen, als collectief houden de diverse artistieke perspectieven elkaar in balans en zorgen ze voor subtiele verwarring, maar ook ervaringsgenot. Belangrijk is dat de bezoeker temidden van de presentatie van genoemde invalshoeken, al proevend van verschillende smaken, steeds meer weet te onderscheiden – om uiteindelijk te kunnen waarnemen wat eerder verborgen bleef. Afhankelijk van de locatie en samenwerkingspartners zal een definitieve keuze worden gemaakt en worden opdrachten verstrekt. ➡ Humorvolle omkering Ja Natuurlijk is een ‘ja tegen het leven’ op een manier die veel toeschouwers in eerste instantie helemaal niet

‘natuurlijk’ voorkomt, maar die desalniettemin enorme aantrekkingskracht heeft. Ja Natuurlijk beroept zich op de wederzijdse afhankelijkheid tussen mens en leefomgeving. Mensen eigenen zich materialen, bronnen en land toe; zij ‘hacken’ een habitat voor eigen overleven. Maar datzelfde doen ook talloze andere levende organismen en niet-levende systemen bij mensen. Wie of wat uiteindelijk aan het langste touw trekt in dit proces van wederzijds kannibaliseren, is van minder belang. Relevanter is ons bewust te worden van de relaties en mogelijkheden, om ons blikveld te vergroten en op zoek te gaan naar nieuwe allianties. Ondersteund door inspirerende bijdragen van beeldend kunstenaars en ontwerpers zal Ja Natuurlijk zich richten op de niet langer houdbare scheiding tussen mens en natuur. Het alternatief is de opvatting dat we een dynamisch continuüm vormen en onlosmakelijk met elkaar zijn verknoopt. Zowel de uitwassen en extremen als natuurrampen, kapitalistische hebzucht, revoluties van lokale gemeenschappen en sciencefictionachtige hightech waarin mythen waarheid worden, als humorvolle omkeringen van de hiërarchische verhouding tussen mens en natuur behoren tot het repertoire. ➡ Locaties Ja Natuurlijk vindt plaats in de binnen- en buitenruimten van het GEM, het Fotomuseum en de tuinen van het Gemeente­museum in Den Haag, voorjaar/zomer 2013. De manifestatie bestaat uit diverse platforms: publicatie, filmprogramma, lezingen en debatten. Daarnaast zijn communicatie en educatie essentieel. In de aanloop van Ja Natuurlijk zal gebruik gemaakt worden van de publieke ruimten van Casco Utrecht en Stroom Den Haag. Beide instituten hebben de afgelopen jaren onderwerpen als stadsontwikkeling en milieu (Casco) en voedsel en duurzaamheid (Stroom) op vernieuwende wijze geagendeerd. Wij hopen dat dit uitmondt in het creëren van voor alle partijen inspirerende testsituaties, waarbij makers en publiek onderling in gesprek gaan en samen met voorstellen komen. Ine Gevers

Natalie Jeremijenko, resultaten Cross(x)Species moleculaire kookworkshop, 2010. Courtesy of the artist

EDUCATIE ➡ ‘Wat niet weet, deert!’ In 2010 organiseerde stichting Niet Normaal een breed educatief programma rond de manifestatie Niet Normaal. Hoofddoelstelling: zo veel mogelijk jongeren van 12 t/m 18 jaar middels een cultuureducatief traject te informeren, bewust te maken en te prikkelen om na te denken over ‘normaal’ en ‘anders’ zijn. Het scholierenprogramma liep zowel voorafgaand aan als tijdens de kunstmanifestatie. Niet Normaal slaagde in haar opzet en bereikte zesduizend jongeren uit het speciaal en regulier voortgezet onderwijs. De behoefte om deel te nemen aan een sociaal-maatschappelijk geëngageerd kunstproject voor alle doelgroepen was groot. Docenten gaven aan dat dergelijke projecten aantrekkelijk zijn, vanwege de verdieping, discussie en het interdisciplinaire karakter. ➡ Nieuwe invalshoeken In 2013 produceert stichting Niet Normaal de manifestatie Ja Natuurlijk, in nauwe samenwerking met het Gemeentemuseum Den Haag. Ja Natuurlijk wil een platform bieden aan kunstwerken die nieuwe invalshoeken geven aan de relatie tussen mens en natuur, waarbij de focus ligt op transformatie, sociale betrokkenheid en wederzijdse afhankelijkheid. Stichting Niet normaal heeft de wens om wederom zo veel mogelijk jongeren, in de leeftijd van 10 t/m 18 jaar, te betrekken middels een cultuureducatief programma. Vanwege het succes van het scholierenprogramma rond de manifestatie Niet Normaal, zullen de structuur van het programma, werkwijze van het team en methodieken van workshops en tentoonstellingsbezoek ook voor Ja Natuurlijk als uitgangspunt dienen. ➡ Ecologische intelligentie Jonge mensen groeien op in een wereld die wordt bedreigd door milieuvervuiling en klimaatverandering. Het waarborgen van een gezonde leefomgeving

vereist drastische maatregelen. De uitvoering van deze maatregelen is afhankelijk van visies over het behoud van de natuur en van nieuwe technologische en sociale ontwikkelingen, maar ook van een flinke dosis daadkracht. Daarom is het van groot belang dat we een ‘ecologische intelligentie’ ontwikkelen. Jonge mensen leren snel, staan open voor nieuwe inzichten en zullen die moeiteloos toepassen in hun leven. Door ze goed te informeren over de wereld waarvan zij deel uitmaken, maak je ze medeverantwoordelijk voor hoe die wereld eruit gaat zien. Jongeren verdienen een transparante samenleving die ze inzicht geeft in zowel de positieve als de negatieve gevolgen van consumptie en trends als ‘puur natuur’ en de Green Dream. Ja Natuurlijk wil jongeren inzicht geven in de nieuwste ontwikkelingen rondom de relatie mens-natuur en ze bewustmaken van hun eigen daadkracht. Alleen dan kunnen ze de verworven kennis toepassen in hun eigen leven. Bij informatieoverdracht en kennisverwerving kan kunst een grote rol spelen. Kunst prikkelt de verbeelding, kunst zet aan tot denken en kunst kan leiden tot zeer innovatieve ideeën en technologieën. Kunst kan zelfs zorgen voor de nodige verschuivingen in ons wereldbeeld. Kunst en cultuur scherpen het waarnemings- en beoordelingsvermogen en verruimen de geest – en dat is zeker van belang temidden van een explosief groeiend aanbod van entertainment en gepopulariseerde cultuur. Cultuureducatie is een belangrijk middel om te leren over, door en met cultuur. ➡ Informeren en prikkelen Hoofddoelstelling van stichting Niet Normaal is zo veel mogelijk jongeren van 10 t/m 18 jaar te informeren middels het brede interdisciplinaire scholierenprogramma ‘Wat niet weet, dat deert!’, zowel voorafgaand aan als tijdens de kunstmanifestatie Ja Natuurlijk. Om ze bewust te maken van en te prikkelen tot nadenken over de relatie tussen mens en natuur, waarbij zijzelf centraal staan.

Ja Natuurlijk wil: – Jongeren bewust maken van consumptiegedrag in het algemeen en hun eigen consumptiegedrag in het bijzonder. – Jongeren gelegenheid geven een kritische houding ten opzichte van de maatschappij te ontwikkelen. – Jongeren inzicht geven in verschillende nieuwe invalshoeken m.b.t. de relatie mens en natuur, waarbij duurzaamheid centraal staat. – Jongeren kans geven zich creatief en innovatief te uiten en daarvoor een podium bieden, waarbij transparantie van de consumptiemaatschappij en kenniseconomie centraal staan. ➡ Scholierenprogramma: ‘Wat niet weet, dat deert!’ Het uitgangspunt van Ja Natuurlijk is om dagelijks de deuren te openen voor scholieren uit heel Nederland. Om leerlingen zo veel mogelijk inzicht te geven en zo optimaal mogelijk te laten genieten van de tentoonstelling. Kunsteducatie is daarbij de sleutel tot succes. Binnen kunsteducatie zijn drie samenhangende leerstrategieën te onderscheiden: actief (zelf een kunstdiscipline beoefenen, zoals dans, toneel, tekenen), receptief (museum-, theater-, filmbezoek e.d.) en reflectief (het ‘beschouwen’ van kunstproducten, erover denken, lezen, praten en van gedachten wisselen). Ja Natuurlijk biedt een vakoverstijgend scholierenprogramma dat een combinatie van die leerstrategieën aanbiedt – de meest effectieve vorm van kunsteducatie. Het scholierenprogramma richt zich op zo veel mogelijk kunstdisciplines, van beeldende kunst en film tot theater en fotografie. Ja Natuurlijk biedt scholen een programma dat geschikt is voor ieder niveau en elke leeftijd tussen 10 en 18 jaar. Het programma ondersteunt kerndoelen van diverse leergebieden in het basis- en voortgezet onderwijs. Stichting Niet Normaal houdt rekening met de verschillende wensen en mogelijkheden van scholen en ontwikkelt een scholierentraject op zowel microals macroniveau. Op microniveau krijgen leerlingen een voorbereidingsles op school om vervolgens de tentoonstelling te bezoeken. Op macroniveau krijgen

leerlingen een voorbereidingsles, bezoeken ze de tentoonstelling en nemen ze deel aan een workshop of aan het parallelprogramma. ➡ Story of Stuff De voorbereidingsles die voorafgaat aan de tentoonstelling wordt gegeven door de eigen docent aan de hand van lesmateriaal van Ja Natuurlijk. Het lesmateriaal informeert leerlingen over de algemene thematiek van Ja Natuurlijk en de bijhorende invalshoeken. De voorbereiding bestaat o.a. uit het bekijken van de introductie-dvd The Story of Stuff and How Things Work van de Tides Foundation, die het consumptieproces op een zeer toegankelijke wijze inzichtelijk maakt. Ook de website van Ja Natuurlijk wordt ingezet voor individuele kennisoverdracht, verdieping en reflectie. ➡ Theatraal en interactief Het bezoeken van de tentoonstelling is een verplicht onderdeel van het scholierenprogramma. Iedere werkdag van 9 tot 12 uur is de tentoonstelling het domein van leerlingen. Ze krijgen een tour in kleine groepen, langs een selectie van kunstwerken die speciaal geschikt is voor jongeren. De rondleiding wordt gegeven door professionals, heeft een theatraal karakter en krijgt voldoende interne begeleiding vanuit school. Bij verschillenden kunstwerken voeren de leerlingen interactieve opdrachten uit. De theatrale interactieve benadering van tentoonstellingsbezoek werd tijdens de manifestatie Niet Normaal 2009-2010 door alle docenten, leerlingen en deskundigen uit het vakgebied enthousiast ontvangen en omschreven als doeltreffend en vooruitstrevend. ➡ Actueel en fun Op macroniveau participeren leerlingen onder begeleiding van professionele kunstenaars/docenten op school aan diverse interactieve kunstworkshops. Het theoretische gedeelte en de benadering van de thematiek wordt op verschillende niveaus aangeboden en zal ook waardevolle praktische vaardigheden integreren als consuminderen, spullen repareren of ruilen en een eigen stadstuin aanleggen. Ook social skills als respect-

vol bejegenen en elkaar helpen komen aan bod. Het uitgangspunt van de workshops is om jongeren bewust te maken van hun eigen consumptiegedrag en het consumptieproces. De onderwerpen en methodieken van de workshops zijn gerelateerd aan de jongerencultuur, zodat de identificatie groot is en de vorm en inhoud als actueel en fun worden ervaren. Leerlingen leren zich kunstzinnig uit te drukken tijdens de actieve workshops en verwerven creatieve vaardigheden. De workshops resulteren in persoonlijk gemaakte kunstwerken aan de hand waarvan leerlingen hun ervaringen reflecteren. Een selectie van de kunstwerken wordt gepresenteerd op de tentoonstelling. Ja Natuurlijk biedt jonge mensen een podium om hun creatieve visie tentoon te stellen. De projectleider ontwikkelt de workshops in samenwerking met individuele professionele kunstenaars, jongerenorganisaties, kunst- en milieuorganisaties, scholen en jongeren zelf. De school kan in plaats van of naast de workshops ook een parallelprogramma reserveren voor haar leerlingen en daarbij een keuze maken uit theaterbezoek, een lezing of filmbezoek. Een scala aan boeiende documentaires en theatervoorstellingen over de relatie tussen mens en natuur verdient het om door jongeren gezien en gehoord te worden. ➡ Bereik Het aantal leerlingen dat het scholierenprogramma uiteindelijk bereikt, is afhankelijk van het aantal schooldagen dat de tentoonstelling geopend zal zijn. De tentoonstelling is in de ochtenduren uitsluitend open voor scholieren, zodat het reguliere publiek zich niet in z’n beleving gestoord zal voelen. Dat geldt andersom natuurlijk ook, scholieren moeten zich vrij voelen om hun interactieve opdrachten te doen en de rondleiding optimaal te kunnen ervaren. Ze worden rondgeleid in kleine groepen van maximaal acht leerlingen om de betrokkenheid zo groot mogelijk te maken. De hoeveelheid groepjes is afhankelijk van de ruimtelijke indeling van de tentoonstelling. Bij de tentoonstelling Niet Normaal was het maximale bereik per ochtend 32 groepjes. Met een marge van twintig procent onvoorziene logistieke problemen streeft Ja Natuurlijk naar een bereik van tweehonderd scholieren per dag.

➡ Werving Voor de werving van scholen is het zaak cultuurcoördinatoren en beleidsmakers van scholen en instellingen te informeren over het educatieprogramma. Dit gebeurt via diverse communicatiekanalen: landelijke verspreiding van educatiebrochures, persoonlijk netwerk van de projectleider, informeren op expertisemeetings, linken naar gerelateerde sites. Diverse scholen die deelnamen aan het educatieprogramma rond de tentoonstelling Niet Normaal hebben zich al enthousiast getoond en laten weten weer te willen participeren in een educatief programma van stichting Niet Normaal. ➡ Samenwerking Het educatieprogramma van Ja Natuurlijk wordt ontwikkeld en uitgevoerd in nauwe samenwerking met het Gemeentemuseum Den Haag, met kunstinstellingen, jongerenorganisaties en milieubewegingen. Voorbeelden zijn Stroom, Het Koorenhuis, UCK, Kuvo, Mocca, Kunstenaars & Co, Bekijk ’t, Cultuurnetwerk Nederland, Empoweryourfuture, JMA. Daarnaast werken we vanzelfsprekend samen met CJP. Bettie de Bruijn



COMMUNICATIE & marketing

trek­ken van bezoekers: Ja Natuurlijk wil een breed publiek laten nadenken over hun positie in hun biotoop. 3 Een licht anarchistische, vrolijke sfeer in Den Haag brengen.

➡ Van flyers tot green graffitti Den Haag, voorjaar 2013. Op de bomen verschijnen in mos opeens overal de woorden Ja Natuurlijk. Een grote kunstinstallatie staat op het Plein. Je kunt er een cursus volgen in hoe je moet koken met etenswaar uit de Kliko. De sociale werkplaatsen maken duizenden flyers van oude verpakkingen. Groepen mensen volgen een gids en bestuderen een reiger die verwoed in een frietzakje pikt. Tientallen jongeren rennen rond met gps, een game spelend over hun biotoop. Door de straten marcheren stoere vrouwen die het winkelend publiek oproepen te consuminderen. Ja Natuurlijk heeft haar deuren geopend en heel Den Haag doet mee.

➡ Doelgroepen Cultureel onderlegd en kunstminnend publiek Het traditionele kunstenpubliek. Deze doelgroep is hoog opgeleid, bestaat uit liefhebbers van hedendaagse kunst en bezoekt jaarlijks meerdere musea en exposities. Ze zijn goed op de hoogte van de ontwikkelingen binnen de kunsten. Leeftijd is 40+ of jonger, ze hebben een creatief beroep of zijn professionals in de kunsten. Zij volgen de tentoonstellingen van het Gemeentemuseum. Blockbusterbezoekers In Nederland is een grote groep die jaarlijks één of twee grote exposities bezoekt. Zij beschouwen een bezoek aan een tentoonstelling of museum als een dagje uit en combineren dat met winkelen, wandelen en/of lekker eten. Zij bezoeken exposities vaak met groepjes vrienden of familie. Ook zij zijn hoger opgeleid en vaak wat ouder (40+). Jonge, geëngageerde mensen Jonge mensen/studenten die zich aangesproken voelen door de maatschappelijke thematiek van de manifestatie. Achterban maatschappelijke partners Ja Natuurlijk begeeft zich op het snijvlak van cultuur en samenleving en zal samenwerkingsverbanden opzetten met maatschappelijke instellingen die ook het verhogen van het ecologisch bewustzijn als doel hebben. Middelbare scholieren Ja Natuurlijk richt zich tot middelbare scholieren door middel van een educatietraject. Beoogd aantal deelnemers is aan dit uitgebreide project is 7.500. Toeristen en dagjesmensen in Den Haag Mensen die de stad Den Haag bezoeken en ook de tentoonstelling ‘meepikken’. Internationale bezoekers Aangetrokken door de thematiek van de tentoonstelling en de deelnemende kunstenaars.

➡ Identiteit Ja Natuurlijk manifesteert zich uitdrukkelijk als een geëngageerde tentoonstelling. Doel: mensen laten nadenken over hun plek in de wereld. Ja Natuurlijk wil dat bezoekers een ecologische sensibiliteit ontwikkelen. De manifestatie laat zien dat niet alleen mensen hun omgeving in bezit nemen, gebruiken en misbruiken, maar dat dit ook andersom gebeurt. We hacken en worden gehackt, door microben, bacteriën, vulkaanuitbarstingen en overstromingen. Dit tweerichtingsverkeer bepaalt de identiteit van Ja Natuurlijk. De kunstmanifestatie houdt niet op bij de museummuren. Kunstwerken in de stad, hoorcolleges, films, stadswandelingen, debatten, workshops: Ja Natuurlijk nestelt zich overal en vooral in de hoofden van bezoekers en belangstellenden. ➡ Communicatiedoelen De doelstellingen van de marketing en de communicatie van Ja Natuurlijk zijn: 1 Het trekken van 75.000 bezoekers naar de tentoon stelling gedurende vier maanden (zestien weken). 2 Het bereiken en inspireren van een publiek buiten de museummuren. De missie gaat verder dan het

➡ Swot analyse: Sterk – Ja Natuurlijk is een vrolijke, aansprekende en inspirerende titel. – Het team is ervaren en heeft al eerder een grote manifestatie neergezet. – Gemeentemuseum Den Haag is een sterke partner op het gebied van de organisatie en marketing. – De thematiek van de tentoonstelling maakt haar geschikt voor sponsors. – Verschillende invalshoeken geven tal van promotiemogelijkheden. – De tentoonstelling kan rekenen op veel support bij kunstenaars en deskundigen. Zwak – Het doel van de tentoonstelling is mentaliteitsverandering: van ‘af en toe groen doen’ naar het ontwik-­ kelen van ecologische intelligentie. Die boodschap is moeilijk te communiceren. – Ja Natuurlijk is geen tentoonstelling met louter schilderijen en sculpturen: voor het brede publiek kunnen sommige installaties abstract overkomen. Kans – Samenwerking met maatschappelijke instellingen en bedrijven vergroot het draagvlak. – Een aantal werken worden in de openbare ruimte geplaatst, dit vergroot de zichtbaarheid van de manifestatie. – Vanwege de thematiek en positieve benadering kan Ja Natuurlijk een beweging worden. – De bezoekersaantallen voor musea groeien. Bedreiging – De economische crisis verkleint de kans op sponsoring. – Het politieke klimaat is killer geworden ten opzichte van kunst en cultuur. – Het weer is een onberekenbare factor. – De gedrukte media staat onder druk – minder advertentie-inkomsten, minder lezers waardoor het lastiger is mediapartners te vinden die mee willen investeren. – Het werken met twee organisaties kan voor problemen zorgen, het belang van goede afspraken en goede communicatie is groot.

➡ Strategie en visie De communicatie van Ja Natuurlijk is een mix van traditionele en nieuwe media, van top down en bottom up. Deze mix is dynamisch, voldoet aan de codes van de marketing van een kunsttentoonstelling, maar neemt ook de ruimte om op een speelse manier het publiek te enthousiasmeren. Al doende leren is het leukste wat er is en dus staan guerilla gardening, trashshopping en dumpsterdiving op de agenda. In te zetten middelen zijn verder: persbericht, posters, flyers, brochures, stickers, website, geveldoeken, installaties in de binnenstad, bijlagen bij bladen als VPRO Gids of NRC, dvd, YouTube, lezingen, hoorcolleges, films, gadgets, merchandise, kortingsacties, guerrilla-acties, virals, Twitter, Facebook, green graffiti en mobiele applicaties (apps). ➡ Uitgangspunten 1 De communicatiemiddelen hebben twee doelen: – Publiek enthousiasmeren/prikkelen om de tentoonstelling te bezoeken. – De ecologische sensibiliteit vergroten. Al bezoekt men de tentoonstelling niet, mensen die de middelen zien/lezen, denken ook al na over de thematiek. 2 De ervaring leert dat sommige kunstenaars de beste marketingmensen zijn. Denk aan de actie ‘Hoe normaal voelt u zich vandaag?’ van Martin le Chevallier in de aanloop naar de manifestatie Niet Normaal 2010. Voor de promotie van Ja Natuurlijk zijn o.a. Banksy, Boo Chapple en Diego Bonetto geschikte kunstenaars. Zij kunnen performances of installaties bedenken die de manifestatie promoten en die de relatie tussen mens en natuur bevragen. 3 De in te zetten middelen zijn zoveel mogelijk CO2 neutraal: denk aan flyers van gerecycled materiaal, green graffiti, het zaaien van bloemen als reclamevorm, etc. 4 Urban Wild Life safari’s, hoorcolleges,filmavonden, discussies en een popconcert voor jongeren trekken nieuw publiek naar de tentoonstelling 5 Sociale Media maken een groot deel uit van de campagne (in tijd en energie). Denk aan Facebook, Flickr en Twitter en het inzetten van games. Lieke Timmermans

colofon ➡ Ja Natuurlijk www.ja-natuurlijk.com © maart 2011 Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden vermenigvuldigd en/of overgenomen of gebruikt in het kader van andere initiatieven. De plannen zijn eigendom van Stichting Niet Normaal. ➡ Stichting Niet Normaal Vestigingsadres: Zekeringstraat 46 NL – 1014 BT Amsterdam Correspondentieadres: Postbus 824 NL – 3500 AV Utrecht ➡ Gemeentemuseum Vestigingsadres: Stadhouderslaan 41 NL – 2517 HV Den Haag ➡ GEM Vestigingsadres: Stadhouderslaan 43 NL – 2517 HV Den Haag ➡ Fotomuseum Vestigingsadres: Stadhouderslaan 43 NL – 2517 HV Den Haag

Curator Ine Gevers [email protected] www.inegevers.net / www.ja-natuurlijk.com Assistent-curator Laura Mudde [email protected] Curator Gemeentemuseum Laura Stamps [email protected] Educatie Bettie de Bruijn [email protected] Communicatie Lieke Timmermans [email protected] Interview en eindredactie Pam van der Veen Ontwerp Merz, Rotterdam / www.kommerz.nl ➡ Bestuur Stichting Niet Normaal Hester Alberdingk Thijm (voorzitter), Directeur Akzo Nobel Art Foundation Toine van der Horst (penningmeester) Directeur interim Watermuseum, Arnhem Riemer Knoop (aspirant) Zelfstandig ondernemer Gordion Cultureel Advies Liesbeth van der Kruit Directeur Group Corporate Social Responsibility (CSR) Eureko/Achmea Vincent Bijlo Cabaretier, schrijver en columnist Mede mogelijk gemaakt met financiële steun van het Fonds voor Beeldende Kunst, Vormgeving en Bouwkunst