Marco van Dulst. Westermeerwind. bekijkt het werk van boven. windpark in aanbouw. Bas Deelen: gevallen voor restauratie

bouwen NR. 5 · DECEMBER 2015

MAGAZINE OVER LOOPBAANONTWIKKELING EN VAKTECHNIEK VOOR WERKNEMERS IN DE BOUW EN INFRA

Marco van Dulst

bekijkt het werk van boven Bas Deelen: gevallen voor restauratie

Westermeerwind

…windpark in aanbouw… 10 jaar Loopbaantraject Bouw & Infra

ENTREE

INHOUD

‘Bouwen’ hoort graag jouw mening. over het blad, over je loopbaan, over je vak, over techniek… en over al het andere dat je bezighoudt. Mail naar: [email protected].

‘ALLEEN WIE FLEXIBEL IS, HOUDT WERK IN DE BOUW’ ‘Alleen wie flexibel is, houdt werk in de bouw.’ Zo luidde de stelling waarop je de afgelopen maanden kon reageren via iBouwen. Driekwart van de mensen die dat deden, zijn het eens met de stelling.

76% is het eens met de stelling

OP DE COVER BOUWPLAATS VAN BOVEN

4 WESTERMEERWIND Voor de kust van de Noordoostpolder, ter hoogte van Urk, komt windpark Westermeerwind. 48 Windmolens worden uit de zeebodem gestampt.

bouwen R NR. 5 · DECEMBE

MAGAZIN E

NONTWIK OVER LOOPBAA

VAKTECH NIEK KELING EN

VOOR WERKNEM

2015

INFRA BOUW EN ERS IN DE

st Marco van Dul boven

bekijkt het

ALTIJD DE MOOISTE WERKEN

werk van

Bas Deelen: gevallen voor restauratie

ind Westermeerw

… in aanbouw …windpark baantraject Bouw

10 jaar Loop

& Infra

Marco van Dulst (51) is kraanmachinist. Op dit moment werkt hij aan het nieuwe stadscentrum van Utrecht, de stad waar hij geboren en getogen is. Hij ziet de bouwplaats én de Domstad van boven. Marco is begonnen als metselaar. Negen jaar geleden liet hij zich omscholen tot kraanmachinist. Geen dag spijt van gehad. Marco heeft steeds een ander uitzicht. En daar maakt hij foto’s van. Kijk op iBouwen wat Marco ziet.

Ga naar ibouwen.nl, klik op ‘Bekijk ibouwen’ en ga naar pagina 4. Daar kun je zien wat Marco ziet.

Bouwreportage Windpark in wording 4

STELLING: MIJN LOOPBAAN IS MIJN EIGEN ZAAK Wie bepaalt eigenlijk hoe je loopbaan verloopt. Jij zelf? Je werkgever? De komende maanden kun je via iBouwen reageren op de stelling: Mijn loopbaan is mijn eigen zaak.

PRAAT MEE!

Loopbaanstap Sanne Kapteijns 10

Bas Deelen stapte van de reguliere bouw over op de restauratie. Hij volgt een pittige opleiding om dat vak op topniveau uit te oefenen. En hij komt op de mooiste werken, zegt Bas.

18

De praktijk Toezichthouder Eddie Schipper 12 Cijfers Tien jaar Loopbaantraject 16 De Loopbaan van Bas Deelen 18

Ga naar ibouwen.nl, klik op ‘Bekijk ibouwen’ en ga naar pagina 6. Daar kun je je stem uitbrengen én meepraten met vak­genoten.

EVC Diploma-uitreiking op 7 november 22

ASBEST VERWIJDEREN Asbest verwijderen gevaarlijk? Niet als je je strikt aan de veiligheids- en gezondheidsregels houdt, zegt Deskundig Toezichthouder Asbest­ verwijdering Martijn Schreurs. Hij laat zien hoe dat in zijn werk gaat.

24

Bouwtechniek Asbestverwijdering 24 Wat levert het op? Herman Kleijn 28 Puzzel en colofon 31

BOUWREPORTAGE

Windpark in wording “Ja, dit is wel even wat anders”, grinnikt kraanmachinist Henk van Spijkeren (48) uit Elburg over zijn ongebruikelijke werkplek. Zijn kraan staat op een drijvend ponton voor de kust van Urk. Daar groeit gestaag het windpark Westermeerwind. Henk en zijn collega’s leggen de laatste hand aan de platforms waarop later de torens en turbines worden geplaatst.

4

5

H

enk is naast kraanmachinist ook rigger, een veelvoorkomend beroep in de offshore. Henk: “Een rigger is verantwoordelijk voor het verplaatsen van extreem grote of zware objecten.” Het is de eerste keer dat hij offshore werkt. En hij vindt het leuk. “Omdat je heel intensief samenwerkt met een klein team, ontstaat vanzelf een teamspirit.” Het grote verschil met werken op het land? “Het aspect veiligheid”, zegt Henk beslist. “De veiligheidsmaatregelen zijn heel streng in de offshore; echt niets wordt aan het toeval overgelaten. Ik durf er dan ook mijn hand voor in het vuur te steken dat er geen ongelukken plaatsvinden op dit platform.” ZACHTE G Als supervisor is Tim Krijn (31) uit Brachterbeek verantwoordelijk voor het platform. “Dit platform

bestaat uit een materiaalponton, een werkponton en een beunbak, waarin de opgezogen grond wordt opgeslagen. De werkzaamheden worden gedaan vanaf het werkponton. Daar vind je een hijskraan, een waterpomp, toiletten, uitvoerderskeet, materiaal­unit en een schaftkeet.” De zachte g verraadt Tims afkomst. Een Limburger in de offshore: dat verwacht je niet zo snel ... Tim lacht instemmend. “Dat klopt. Maar eigenlijk vallen onze werkzaamheden onder Ballast Nedam S ­ pecialistisch Grondverzet, die dit deel van het werk uitvoert als onderaannemer van Van Oord Offshore Wind Projects. Ik heb een paar jaar gewerkt aan de ondertunneling van de A2 bij Maastricht toen me werd gevraagd of ik de overstap wilde maken. Ik besloot erop in te gaan en volgde de training GWO Basic Safety Training. Dat is verplicht als je wilt werken in de windsector.”

→V  an links naar rechts: Piet Mesken, Daan van der Burg, Henk van Spijkeren, Tim Krijn, Lars Tigchelaar

↑ Supervisor Tim Krijn houdt via de mobilofoon contact met de kraanmachinist en eventueel met vaklieden die op het platform aan het werk zijn

WINDPARK ­WESTERMEERWIND Voor de kust van de Noordoostpolder ligt volgend jaar het windpark Westermeerwind. De 48 turbines van 3 MW, verdeeld over twee rijen langs 6

de Westermeer- en Noordermeerdijk, gaan stroom produceren voor 160.000 huishoudens. Meer weten? Kijk op www.westermeerwind.nl 7

← Kraanmachinist en rigger Henk van Spijkeren bezig met de montage van het platform dat in de buis wordt geplaatst

MAIN PLATFORM Tim wijst naar een grote werktekening aan de wand in de uitvoerderskeet en legt uit welke werkzaamheden momenteel plaatsvinden. “Eerst wordt een funderingspaal de grond ingeheid, zo’n 25 meter. De funderingspaal is een holle buis en heeft twee gaten voor de bekabeling. Omdat de kabelgaten na het heien net onder het grondniveau zitten, wordt er wat grond uit gezogen zodra het Main Platform is geplaatst op de funderingspaal. Het Main Platform is een van beton gemaakt ­permanent werkplatform. Wanneer de benodigde grond is weggezogen, wordt in de paalbuis een Hang Off Platform geplaatst waaraan later de kabels worden opgehangen. Tot slot wordt de buis afgedekt totdat de windturbine wordt geplaatst.” THUISWEDSTRIJD Als Senior Project Engineer bij Van Oord is Berend-Jan Bruinier (34) verantwoordelijk voor alle ontgravingswerkzaamheden en de plaatsing van het Main Platform en het Hang Off Platform. Sinds 2009 werkt hij aan de aanleg van windparken. Hij omschrijft dit project als een thuiswedstrijd, want het komt zelden voor dat hij zo vlakbij zijn woonplaats Zeewolde werkt. Berend-Jan legt uit welke werkzaamheden zijn functie omvat. “Voordat een project start, besteed ik veel tijd aan het maken van een risicoanalyse. Is de uitgedachte methode werkbaar, zijn er

↓ Het plaatsen van het tijdelijk afdeksel (totdat de buis erin wordt gemonteerd/ gehesen), waarmee voorkomen wordt dat het platform volstroomt met regenwater

↑ Senior Project Engineer Berend-Jan ­Bruinier vaart van platform naar platform om te inspecteren of de werkzaamheden aan de voorlopige afronding (plaatsing Main Frame) kunnen beginnen ↓C  ontrole of het ­platform waterpas is

veiligheidsrisico’s en zo ja: welke? Dit bespreek ik met veiligheids­deskundigen. Ik controleer of alle elementen verankerd zijn op de pontons, of alle materialen en hijsmiddelen gecertificeerd zijn, of alle reddingsmiddelen aanwezig zijn. En ik bewaak de voortgang. In totaal heb ik veertien medewerkers onder mijn hoede.” DETAILTEKENINGEN Dat laatste zegt hij met enige trots. En terecht, want Berend-Jan komt van ver. Na de mavo en de mts studeerde hij af op hts civiele techniek. Knap als je bedenkt dat Berend-Jan dyslectisch is. “Toen ik

net begon in de offshore, had ik vooral moeite met het schrijven van rapporten, zeker ook omdat alles in het Engels moet. Op een gegeven moment zei ik tegen mezelf: ‘Berend-Jan, accepteer gewoon dat je dyslectisch bent en probeer een manier te bedenken om ermee om te gaan!’ Vanaf dat moment maakte ik van elk technisch probleem eerst detail­ tekeningen en bedacht vervolgens de oplossing. Dat beschreef ik in een werkinstructie met de daarbij horende materialen en gereedschap. Door zoiets ­systematisch te doen, bouw je je eigen werk­ methode op.” Berend-Jan pauzeert even. “Kijk, als je iets wilt, moet je ervoor knokken” besluit hij. n

WERKZAAMHEDEN OP EEN RIJTJE De 48 fundaties worden geheid tot op een diepte van ongeveer 30 meter. Aanleg kabeltracé, met als eerste de 6 elektriciteits­kabels waarmee de elektriciteit aan land wordt gebracht en via een transformator­station wordt aangesloten op het hoog­spanningsnet. Deze kabels worden door 6 buizen getrokken, die al eerder zijn aangelegd. 8

Elke kabel wordt aangesloten op een groep van ongeveer 8 turbines, die door tussenliggende kabels onderling worden verbonden. De plaatsing van de turbines start met de toren, dan de gondel en tot slot het draaiende deel van de turbine, inclusief de 54 meter lange rotorbladen. Tot slot worden alle kabels en besturings­systemen afgemonteerd.

De bouw­activiteiten worden gecoördineerd vanaf de projectlocatie in de haven van Urk.

Ga naar iBouwen.nl en zie hoe de torens en turbines geplaatst worden.

9

LOOPBAANSTAP

Ik ben echt een doener “Na school wilde ik snel gaan werken, omdat ik dacht dat je in de praktijk meer leert en sneller ervaring opdoet”, zegt Sanne Kapteijns (23) uit ­Sint-Michielsgestel. “Inmiddels werk ik al een paar jaar en…” - ze glimlacht terwijl ze het zegt - “zo denk ik er nog steeds over.”

H

aar vaste werkplek is op het kantoor van Heijmans in Rosmalen maar vandaag is Sanne te vinden op locatie. Namelijk in een witte bouwkeet aan de rand van een pas aangelegde woonwijk in Dalem, onder de rook van Gorinchem. Het is Kopers Kijkmiddag, dat wil zeggen dat Sanne woningkopers rondleidt in hun nieuwe onderkomen. ‘Súperleuk’ noemt zij de functie die ze nu zo’n anderhalf jaar vervult. OMGAAN MET MENSEN Sanne: “Na het vmbo-t ging ik naar Schoevers. Mijn idee was om zo snel mogelijk aan de slag te gaan, maar wel met een diploma. Dus schreef ik me bij Schoevers in voor de versnelde opleiding.” Ze volgde de opleidingen mbo 3 Secretaresse, mbo 4 Directiesecretaresse, hbo Officemanagement en de specialisatie Marketing en Communicatie. “Met 10

→ Sanne leidt kopers rond. De woningen worden voor Kerstmis opgeleverd; ze zijn zo goed als gereed. Daarom hoeven de kopers geen helm te dragen.

zo’n opleidingspakket ligt het voor de hand dat je aan de slag gaat als secretaresse. Maar voor mij was dat geen uitgemaakte zaak, want naast mijn studie werkte ik in de horeca. En dat beviel goed: ik vond het leuk om met mensen om te gaan, en ontdekte dat ik organisatietalent heb. Werken voor een ­evenementenbureau leek me dan ook wel wat.” KLANTGERICHT EN COMMERCIEEL Toch ging ze na haar studie aan de slag als secretaresse, eerst bij een technisch bedrijf in Son, daarna bij Heijmans. Sanne: “Op een gegeven moment werd ik gevraagd om backoffice medewerker te worden bij de afdeling Kopersbegeleiding. Tijdens het eerste gesprek gaf ik aan dat ik de functie wel graag wilde, maar dat mijn ambities verder reikten. Toen mijn contract na een half jaar afliep en werd verlengd met een jaarcontract, bracht ik dat nog eens onder de aandacht. Waarop mijn leidinggevende zei: ‘Ik ben wel benieuwd of iemand die uit de horeca komt en dus klantgericht en commercieel ingesteld is, ook zonder bouwkundige kennis aan kopersbegeleiding kan doen.’” IN EEN STROOMVERSNELLING Achteraf was die opmerking de trigger waardoor haar loopbaan in een stroomversnelling raakte. “Ik trok meteen taken naar me toe die te maken hadden met kopersbegeleiding. Zo stuurde ik kopers informatie toe over de mogelijkheden van meer/minder werk en controleerde ik binnen­ gekomen lijsten waarop kopers aangeven welk meerwerk ze ­uitgevoerd willen hebben. Daarnaast moest ik natuurlijk zo snel mogelijk mijn beperkte bouw­kundige kennis bijspijkeren. Dat was het moment dat we het Loopbaantraject Bouw & Infra ­inschakelden met de vraag: welke cursussen of opleidingen moet ik volgen om een ­volwaardige kopersbegeleidster te worden? Oh ja: en de ­opleidingen mogen niet te lang duren, want ik leer liever in de praktijk dan dat ik in de schoolbanken zit...” Daarop adviseerde Loopbaan­adviseur Edwin van Peppen twee ­opleidingen. Sanne startte meteen met de opleiding Elementaire Bouwkunde A. Daar

is ze nog steeds mee bezig. “Zodra ik die opleiding heb afgerond, start ik met de opleiding Kopers­ begeleiding.” VERTROUWENSRELATIE OPBOUWEN Ondertussen doet Sanne natuurlijk veel ervaring op in de praktijk. Zo heeft ze vrijwel dagelijks contact met klanten. Sanne: “De aankoop van een woning is voor veel mensen een belangrijke beslissing in hun leven. Daarvan ben ik me bewust en daarom wil ik ook echt iets betekenen voor onze woningkopers. Elke huizenkoper heeft specifieke wensen over de indeling van de woning; aan mij de taak om te bekijken welke mogelijkheden er zijn om die wensen te realiseren. Ik vind het erg belangrijk dat woningkopers vertrouwen hebben in het serviceniveau van Heijmans Woningbouw en daarom doe ik mijn best om met elke klant een vertrouwensrelatie op te bouwen.” n

JONG EN OUDER Sanne Kapteijns zet al relatief jong een loopbaanstap. Hieronder de leeftijd van de mensen die de afgelopen jaren deelnamen aan het Loopbaantraject Bouw & Infra. 15 tot 20

0,9%

20 tot 25

7,1%

25 tot 30

12,9%

30 tot 35

14,9%

35 tot 40

13,9%

40 tot 45

14,5%

45 tot 50

13,5%

50 tot 55

12,1%

55 tot 60 60 tot 65 Onbekend

7,5% 1,1% 1,6%

11

EVC-TRAJECT

BOKSENDE TOEZICHTHOUDER

JE WILT WETEN WAT ER IN JE ACHTERTUIN GEBEURT

12

13

Momenteel zijn er zo’n zestig bouwplaatsen in het centrum van Rotterdam, variërend van een enkele steiger tot de bouw van een groot kantorencomplex. Voor elke bouwplaats dient een bouwplaats vergunning (bpv) te worden aangevraagd bij de gemeente. Toezichthouder Bouwplaatsen Centrum Eddie Schipper (54) controleert of aannemers zich daadwerkelijk houden aan de vastgelegde bepalingen in de bpv.

“I

k was vanaf het begin betrokken bij de bouw van de Markthal”, vertelt Eddie. “Een prachtig gebouw natuurlijk. Maar vraag je mij: wat vind je bouwtechnisch het meest interessant? Dan zeg ik: First, het in aanbouw zijnde nieuwe hoofd­ kantoor van Robeco tegenover Rotterdam Centraal. Loop even mee, dan laat ik je zien waarom.” Vanaf de Markthal naar First is een rondleiding dwars door zijn werk­gebied. Begroetingen met werklieden op bouwplaatsen worden afgewisseld met toeristische wetenswaardigheden. “Zie je dat appartement? Daar woont Robin van Persie. En daar? Penthouse van Jorien van de Herik, de oud-voorzitter van ­Feyenoord.” INHAALSLAG Eddie geeft volmondig toe dat zijn functie inhoudelijk veel interessanter is dan het – pakweg – dertig jaar geleden zou zijn geweest. “Rotterdam is bezig aan een historische inhaalslag. De huizen en gebouwen die na afloop van de Tweede Wereldoorlog werden neergezet, zijn toe aan vervanging. Wat je ziet, is dat de laatste tien à vijftien jaar volop wordt gebouwd, vooral in het centrum. Het ene project is nog niet voltooid of het volgende staat alweer op stapel: de Markthal, Rotterdam Centraal, Forum Rotterdam, en dat zijn nog maar de bekendste. Naar mijn idee komt de stad nu pas weer tot volle bloei”, zegt hij trots. 14

↑ Eddie: “Je leert hoe je mensen moet aansturen en belangrijker nog: te allen tijde de kalmte bewaren” ACHTERTUIN Op de vraag waarom de gemeente eigenlijk bouwplaats vergunningen afgeeft, reageert Eddie met Rotterdamse nuchterheid. “Nou ja, heel simpel: de grond is in feite van de gemeente en je wilt gewoon weten wat er in je achtertuin gebeurt. Veel aannemers denken dat alles vanzelfsprekend is, maar dat is natuurlijk niet zo. Aansluiting van een bouwkeet op het riool mag bijvoorbeeld niet zonder vergunning.” Waarom niet? “Omdat na afloop alles er weer uitgehaald moet worden en als gemeente wil je de zekerheid dat dit daadwerkelijk gebeurt.” VEILIGHEID Met de grote aannemers overlegt hij maandelijks, met de kleinere wat minder. Hij controleert of alle voorwaarden uit de bpv worden nagekomen, en adviseert. “Bij mij staat veiligheid voorop”, legt Eddie uit. “Burgers mogen niet in gevaar komen. Daarom let ik extra scherp op de aan- en afvoer van materialen. Zo controleer ik of de TVM, de Tijdelijke Verkeers­maatregel, in orde is. Dus of verkeersborden en -­aanwijzingen goed en duidelijk staan aangegeven.” BOKSEN Ooit (1984) was Eddie Zuid-Hollands kampioen boksen in het weltergewicht, tegenwoordig coacht hij twee dames ter voorbereiding op de Olympische Spelen. “Voordat je als bokscoach aan de slag mag,

Ga naar iBouwen.nl en bekijk een video met Eddie Schipper.

‘Een evc-traject is als het winnen van ­Olympisch goud: niet alleen het bewijs dat je ergens de beste in bent, maar ook een tastbare beloning voor het harde werken’

moet je eerst een tweejarige opleiding volgen bij de Nederlandse Boksbond. Dat heb ik dus gedaan. Je leert veel tijdens zo’n opleiding, ook vaardigheden die ik in mijn dagelijks werk kan toepassen.” Pardon? Eddie lacht. “Nee, niet wat je denkt … Je leert hoe je mensen moet aansturen en belangrijker nog: te allen tijde de kalmte bewaren. Daardoor creëer je een natuurlijk overwicht en dat betaalt zich uit in mijn werk. Zo hoef ik bijvoorbeeld zelden een Last onder Dwangsom uit te schrijven. Wanneer een aannemer zich niet houdt aan de bepalingen in de bouwplaats vergunning, krijgt hij een waarschuwing:

na drie waarschuwingen volgt een Last onder Dwangsom. Een boete dus.” GOUD Eddie werkt al 34 jaar voor de gemeente Rotterdam. Hij begon als hovenier, werd voorman wijkonderhoud in Het Nieuwe Westen en kwam uiteindelijk terecht als toezichthouder Kabels & Leidingen. Van daaruit maakte hij de overstap naar deze functie, nu zo’n vijf jaar geleden. ­Inmiddels staan we recht tegenover de karakteristieke luifel van Rotterdam Centraal. “Hier gaan we naar links”, zegt Eddie. Ondertussen vertelt hij over zijn evc-­traject.

“Op een gegeven moment besefte ik dat ik ondanks mijn schat aan werk­ervaring, alleen maar kan terugvallen op een hoveniersdiploma. En dat voelde gewoon niet goed. Kijk, het is net zoiets als het winnen van Olympisch goud: het is niet alleen het bewijs dat je ergens de beste in bent, het is ook een tastbare beloning voor het harde werken dat je hebt moeten doen om zover te komen. Vandaar dat ik besloot om mijn werkervaring te verzilveren.” HOOGSTANDJE “We zijn er.” Voor het geraamte van een nu al indrukwekkend en torenhoog gebouw wordt Eddie hartelijk begroet door een verkeersregelaar die de aan- en afvoer van bouwmaterialen coördineert. “Zoals je ziet, is de ruimte hier heel beperkt”, vertelt Eddie over het in aanbouw zijnde First. “Eigenlijk is de bouwplaats maar een paar vierkante meter. En groter kan ook niet, want de bouwplaats is omringd door andere gebouwen en voorlangs loopt de Weenatunnel. Misschien ziet First er minder indrukwekkend uit dan de Markthal, maar qua logistiek is het echt een hoogstandje om zo’n complex op deze locatie te bouwen.” n 15

CIJFERS IN BEELD

Komend jaar bestaat het Loopbaantraject

BURGERLIJKE- EN UTILITEITSBOUW

Actief bezig gaan met je loopbaan is niet leeftijdsgebonden.

Bouw & Infra tien jaar. Sinds 2006 hebben bijna 20.000 mensen een loopbaanadvies

Bij welk soort bouwbedrijven werkten de deelnemers?

totaal aantal deelnemers aan het Loopbaantraject Bouw & Infra

gekregen. In ruim 40 procent van de

GESPECIALISEERDE AANNEMERIJ

gevallen leidde dat tot een omscholingstraject om van functie te

percentage deelnemers dat koos voor een opleidingstraject naar een andere functie

percentage deelnemers dat het omscholingstraject succesvol afrondde

veranderen.

Van de deelnemers ouder dan 50 jaar gaat nog altijd 40 procent vanwege ambitie met zijn loopbaan aan de slag.

GROND-, WEGEN WATERBOUW EN INFRA

ANDERS

De cijfers in beeld. REDENEN OM DEEL TE NEMEN AAN HET LOOPBAANTRAJECT:

Wat was het opleidingsniveau van de deelnemers aan het Loopbaantraject Bouw & Infra?

Ieder stapt om een eigen reden naar het Loopbaantraject: om door te groeien (ambitie), om te voorkomen dat ze hun werk niet meer zouden kunnen doen (preventie) of vanwege ziekte.

16

17

DE LOOPBAAN VAN…

Gevallen voor restauratie Op Landgoed Wouwse Plantage staan maar liefst achttien rijksmonumenten. Opvallend zijn het jachthuis, het witte kasteeltje, de houtzagerij. En de langgevel boerderij. Dit laatste gebouw is studieobject voor Bas Deelen (37), die na een loopbaan in de reguliere bouw koos voor een andere ‘tak van sport’. Hij volgt de post-hbo opleiding Bouwhistorie & Restauratie.

18

D

e boerderij verkeert in een slechte staat. Zo’n acht jaar geleden vertrokken de laatste bewoners; sindsdien staat het leeg en is het een prooi voor onder andere schimmels en boktorren. Bas heeft er inmiddels heel wat uren rondgestruind, dus hij weet precies waar je voorzichtig je voeten moet neerzetten. “Het pand is gebouwd tussen 1875 en 1900 en zit vol bouwsporen”, vertelt Bas. “Dan moet je zien te achterhalen wat oorspronkelijk is en wat latere aanpassingen zijn. En wat je daarvan moet vinden.” CONSTRUCTIEVE ANALYSE Voor zijn studie Bouwhistorie & Restauratie aan de Hogeschool Utrecht brengt Bas de boerderij in kaart. Hij maakt een constructie- en schadeanalyse en een plan van aanpak. Dat zal in eerste instantie niet tot een restauratieopdracht voor zijn werkgever Cauwenborgh leiden. Maar mocht de eigenaar (een Belgische familie) ooit tot restauratie of herbestemming besluiten, dan is Cauwenborgh een voor de hand liggende partij. Het bedrijf heeft zich gespecialiseerd in de restauratie en al veel kunststukjes geleverd in vooral zuidwest Nederland. 19

LOOPBAAN

EREZAAK Bas is geboren en getogen in Wouwse Plantage. Het landgoed kent dan ook weinig geheimen voor hem. Nu probeert hij de bouwgeheimen van de boerderij te ontsluieren en dat is geen makkelijke klus. Er ligt weinig vast in tekeningen of op foto’s. Met kennis en logica komt Bas een heel eind, al blijven er vooralsnog onbeantwoorde vragen. “Dit pand is ook een beetje een erezaak voor me. Ik kom hier al heel mijn leven. Dan is het mooi als ik een rapport achter kan laten waar ze dan ook nog iets aan hebben.” GIGANTISCH MOOI Na veertien jaar in de reguliere bouw stapte Bas in 2014 over op de restauratie. Die had al langer zijn belangstelling. “In 2009 bijvoorbeeld was ik voor Heijmans op een project in Waalwijk. De keet stond bij een oud boerderijtje dat gerestaureerd was. Dacht ik: Wat een gigantisch mooi werk is dat. Gaandeweg raakte ik steeds meer geïnteresseerd in de restauratie en herbestemming van dat soort panden. Dus ben ik gaan uitkijken naar een baan in de restauratie. Als je in deze bouw wilt werken, moet je een stapje extra zetten. Het vraagt veel specifieke kennis over constructies en materialen, detailleringen, bouwstijlen en bouwfysica. En van zowel de oude bouwmethoden als van de nieuwste technieken in de restauratie.” PITTIG Voor Bas is dat stapje extra dus de studie. Hij zegt: “Bouwhistorie & Restauratie is dé opleiding op hbo+-niveau. Ik was een paar jaar geleden op de Open Monumentendag in Roosendaal en sprak daar een projectleider aan. Die zei: ‘Als je in deze richting iets wilt doen, moet je deze opleiding hebben’.” Het is wel erg pittig, stelt Bas vast. “Vooral de tijd is een ding. Ik heb een gezin met twee jonge zoontjes, Matthijs en Niels. Per week ben ik ruim twintig uur 20

2000 – 2001: leerling timmerman bij De Kok Bouwgroep in Bergen op Zoom 2001 – 2006: werkvoorbereider bij BVR Bouw in ­Roosendaal 2006 – 2008: werkvoorbereider bij Heijmans woningbouw Zuid 2008 – 2013: senior werkvoor­ bereider, met gedeeltelijke inkoop- en planvoorbereiding bij BVR Bouw in Breda/ Roosendaal 2013 – 2014: senior werkvoorbereider en uitvoering bij Houta Groep in Geldrop 2014 tot heden: werkvoorbereider, planning, projectleiding bij Aannemersbedrijf Cauwenborgh in Bergen op Zoom

met mijn studie bezig. Uren die ik onder werktijd aan mijn opleiding besteed, moet ik compenseren. Mijn werkgever betaalt de reiskosten, ik steek mijn tijd erin en het Loopbaantraject betaalt het grootste deel van de opleiding.” BOUWLUSTIG Studeren is voor Bas normaal. Hij deed de havo en rondde daarna de heao af. “Uiteindelijk was me dat toch te weinig actie. Ik ben mezelf meer gaan ontwikkelen richting bouw. Ik kom uit een nogal bouwlustige familie, dus ik kende het werk al. Ben de avond-hts gaan doen en werkte overdag als leerling timmerman.” Stap voor stap ‘groeide hij naar binnen’ en werd hij werkvoorbereider, waarbij hij zo nu en dan ook de uitvoering voor zijn rekening nam. Nu, bij Cauwenborgh, doet hij samen met de eigenaar Hans Smeenk alles. Van werk opnemen tot offertes maken, werkvoorbereiding, planning, projectleiding. Zo kan hij wat hij geleerd heeft toepassen in de bouw die hem de mooiste werken biedt. n

TOP 10 LOOPBAANSTAPPEN Hieronder de Top 10 van beroepen waarvoor deelnemers aan het Loopbaantraject Bouw & Infra een traject volgden. Uitvoering

25,9%

Anders UTA

15,5%

Werkvoorbereiding Op iBouwen.nl vertelt Bas Deelen over een aantal bouwkundige bijzonderheden van de langgevel boerderij op Landgoed Wouwse Plantage.

10,7%

Voorman ­Machinist

6,2% 4,8%

Timmerman

3,4%

­Calculatie

3%

Directie Overige

2% 9,1%

21

EVC-DIPLOMA-UITREIKING 3.922 bouwplaatsmede­ werkers en midden­ kaderfunctionarissen in de bouw en infra hebben de afgelopen jaren een mbo-diploma in ontvangst genomen. Zij behaalden dit op basis van hun werk­ ervaring, via de EVC-centra Bouw & Infra. De deelnemers kwamen uit alle 22

hoeken van het land samen in Harderwijk voor de officiële bijeenkomst diploma-­ uitreikingen. Op deze foto de feestelijke bijeenkomst op 7 november 2015.

Kijk op iBouwen voor meer diploma-­ uitreikingen. 23

BOUWTECHNIEK

De opmerkzaamheid van de Toezichthouder Asbestverwijdering Tijdens een gesprek met Martijn Schreurs (32) op zijn werklocatie kijkt hij af en toe om zich heen. Alsof hij is afgeleid. In werkelijkheid is hij dan juist alert op wat er rondom hem gebeurt. Dat hoort bij zijn vak als DTA-er, ofwel ‘Deskundig Toezichthouder Asbestverwijdering’. Zijn hoofdtaak: opletten dat elke stap in het werkproces van een asbestverwijdering precies verloopt volgens de

VAN KANTOOR NAAR WOONGEBOUW

regels en voorschriften. En die zijn talrijk en strikt.

Aan de Haagse Oostduinlaan wordt sinds begin 2015 gewerkt aan de transitie van het oude Shell-kantoor van 16 verdiepingen tot een luxe complex van 300 appartementen voor ouderen. Het gebouw zal eerst tot op het betoncasco worden gestript. Sloop- en bouwwerkzaamheden

H

et was een praktische overweging waardoor Martijn Schreurs aan de slag ging in de asbestverwijdering. Martijn: ”Twaalf jaar heb ik als timmerman gewerkt bij grote en minder grote bouwbedrijven. Totdat de crisis daar een einde aan maakte. Er was geen werk meer. Werkloos thuiszitten was geen optie voor mij. Toevallig kwam in de supermarkt een jongen tegen die ik kende van de bouw. Hij werkte in de asbestsanering en gaf me de tip om te gaan solliciteren bij asbestsaneringsbedrijf André Winkel Sloopwerken in Houten. Dat was vier jaar geleden. Ik werk er nu nog.” Rondom asbest en asbestverwijdering bestaan veel vooroordelen. Martijn trekt zijn wenkbrauwen op. “Mensen die beweren dat asbestverwijdering gevaarlijk werk is, zijn niet goed op de hoogte. Als je je houdt aan de veiligheids- en gezondheidsregels is er niks aan de hand. Als DTA-er bewaak ik die regels en ik stel vast of een gesaneerde ruimte schoon is tot op vezelniveau en klaar voor de eindcontrole door een gecertificeerd laboratorium. Is een werk­ gebied eenmaal vrijgegeven, dan hebben wij Nederland weer een stukje veiliger en schoner gemaakt.” In zijn dagelijkse werk geeft Martijn leiding aan een twintigtal DAV-ers (Deskundig Asbest ­Verwijderaars). Hij geeft instructies bij hun werk en controleert of alle veiligheidsmaatregelen volgens 24

← Saneringsploeg: (boven, vlnr) Mario Veldhoen (DAV-er), Mark Wesel (DTA-er, projectleider), Dick Bus (DTA-er); (onder, vlnr) Terence Beuk (DAV-er) en Martijn Schreurs (leidinggevende DTA-er)

het werkplan worden uitgevoerd. Martijn:” Wie niet luistert naar de aanwijzingen die ik geef in het werkgebied, kan naar huis. Het is van belang dat de DAV-ers een goed team vormen zodat ze de verantwoordelijk­heid nemen voor de veiligheid van elkaar.” Martijn merkt dagelijks dat hij veel voordeel heeft van zijn achtergrond als allround- timmerman. “In de bouw moet je altijd twee stappen vooruitdenken. In de asbestsanering moet je dat ook doen, maar dan in omgekeerde richting. Veilig slopen vereist inzicht in bouwkundige constructies en een vooruitziende blik.” n

kunnen pas beginnen als het vele asbest is verwijderd, dat in het gebouw is verwerkt. Opdrachtgever: Vastgoedontwikkelaar Pinnacle, Amsterdam; architect: Cepezed, Delft; adviseur sloop: Search, Heeswijk; aannemer sloop: André Winkel Sloopwerken B.V., Houten.

↑ Asbestsanering: schoonmaken tot op (asbest-)vezelniveau

→ DAV-er Terence Beuk maakt zich gereed voor het binnengaan in het werkgebied (containment)

25

VERWIJDEREN VAN ASBEST UIT EEN BESTAAND GEBOUW

Met dank aan: Bedrijfsleiding en medewerkers van André Winkel Sloopwerken & Asbestverwijdering B.V., Houten

Op het kantoor van het asbestsaneringsbedrijf maken specialisten een werkplan op basis van een ‘asbest­ inventarisatie’ van de projectlocatie. Daarin staat waar het asbest zit, welke risico’s er aan de orde zijn en welke maatregelen nodig zijn. Voor onvoorziene situaties stellen ze een calamiteiten­plan op. Een Veiligheids- en Gezondheids­ plan wordt gemaakt om te voorkomen dat personen en het milieu worden blootgesteld aan asbest. De sanering moet worden gemeld bij de gemeente of omgevingsdienst, de Inspectie SZW (voorheen Arbeidsinspectie) en de certificatie-­instelling (CKI) die controleert of de saneerder aan de richtlijnen voldoet.

Direct na het verwijderen gaan de saneerders de stukken asbesthoudend materiaal dubbel en luchtdicht verpakken in polyethyleen zakken die zijn voorzien van asbest-waarschuwings­stickers. Deze zakken brengen ze naar de zogeheten materiaalsluis, een unit met twee ­compartimenten die is gekoppeld aan het containment. In de materialensluis spuiten de saneerders de buitenkanten van de zakken asbestafval zorgvuldig schoon en verplaatsen deze naar het tweede compartiment om veilig te worden ‘uitgesluisd’.

De totale ruimte die gesaneerd zal worden, wordt verdeeld in werkbare delen of compartimenten. Inrichting en losse spullen worden verwijderd uit een compartiment. ­Ventilatie-, airco-, zonwerings- en verwarmings­installaties worden uitgeschakeld. Kieren en kleverige of oneffen oppervlakken worden afgeplakt met tape. Openingen naar andere ruimtes, zoals ramen, deuren, doorvoeringen en liftkokers, worden met polyethyleen folie luchtdicht afgeschermd. Een decontaminatiesluis voor ontsmetting na saneringswerkzaamheden en enkele onderdrukmachines worden in gereedheid gebracht. Het saneringsgebied wordt gemarkeerd met waarschuwingslint.

Deskundige asbestverwijderaars (DAV-ers) gaan het ontruimde compartiment luchtdicht afscheiden van andere ruimten door plaatsing van schermen die zijn bespannen met polyethyleen folie. Deze luchtdicht afgescheiden en afgeplakte werkplek heet containment. In de foliewanden maken ze openingen waarin de decontaminatie- of ontsmettingssluis en de onderdrukmachines worden geplaatst. Aansluitingen en spleten worden afgeplakt met tape. Vervolgens controleren de saneerders hun gereedschappen, hun persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM’s) en hun adembeschermingsapparatuur (ABM).

Voor aanvang van de werkzaamheden wordt het ­containment op een onderdruk gebracht van minimaal -20 Pascal. Asbestvezels die door het drukverschil worden aangezogen, kunnen daardoor niet ontsnappen en worden opgevangen in de filters van de onderdrukventilators. Voorzien van hun wegwerpkleding (overall, ondergoed, sokken) en hun adembescherming (volgelaatsmasker) betreden de saneerders het containment. Indien nodig maken ze gebruik van omgevingslucht-onafhankelijke adem­bescherming met toevoer van perslucht. Eerst ­verwijderen ze de asbestbron. Luchtkanalen voorzien van asbest­houdende kit zagen ze in handzame stukken. 26

Na het verwijderen van de asbestbronnen beginnen de saneerders meteen met het schoonmaken van het ­containment, van boven naar beneden en steeds werkend in de richting van de luchtafzuiging. Plafonds, wanden en vloeren worden met de asbeststofzuigers zorgvuldig schoon gezogen en afgenomen met vochtige doeken. Gebruikte filters van de onderdrukventilators worden vervangen door schone. De saneerders kunnen het ­containment verlaten via de decontaminatie- of ontsmettings-­unit. In de ‘vuile ruimte’ van deze cabine trekken ze hun verontreinigde overall en werkondergoed uit, in de doucheruimte wassen ze zichzelf en alle gebruikte gereedschappen. In het ‘schone’ compartiment kleden ze zich weer aan.

Zodra de saneerders het containment hebben schoon­ gemaakt, gaat de Deskundig Toezichthouder Asbestsloop (DTA-er) van het saneringsbedrijf controleren of de ruimte opleveringswaardig is. Hij speurt naar eventueel achtergebleven asbestbronnen, stof, puin of spinnenwebben en haalt met een vochtige doek de laatste ­verontreinigingen weg. Dan levert hij de schone ruimte op voor de eind­ controle die ter plekke zal worden uitgevoerd door de laborant van een geaccrediteerd laboratorium. Na ­microscopisch onderzoek van luchtmonsters stelt deze laborant vast of de vezelconcentratie laag genoeg is om gesaneerde ruimte vrij te geven.

Na de eindcontrole wordt de onderdrukapparatuur ­uitgeschakeld. Na ondertekening van het verslag van de sanering door de DTA-er en de laborant, mag het werk­ gebied weer worden betreden zonder persoonlijke beschermingsmiddelen. De decontaminatie-unit wordt gedemonteerd. De foliewanden van het containment worden geïmpregneerd en verwijderd. Het gebruikte polyethyleen wordt dubbel verpakt en als asbestafval ­afgevoerd. Ten slotte controleert de leidinggevende DTA-er de locatie voor de laatste keer en overhandigt de eind­ controlepapieren aan de opdrachtgever van de sanering. n 27

WAT LEVERT HET OP?

De voldoening van een knipoog Herman Kleijn (49) had het erg naar zijn zin bij Koninklijke Woudenberg. Het liefst was hij er nooit weggegaan: een leuke baan als voorman, fijne collega’s, interessante bouwprojecten. Maar ja, de knieën wilden niet meer. Andere functies waren er bij zijn werkgever niet beschikbaar. Dus ging hij aan de slag in de uitvaartzorg. Logisch toch?

H

erman lacht. “Tja, een overstap van de bouwsector naar de uitvaartbranche ligt niet echt voor de hand. Maar voor mij persoonlijk was het wel een logische stap. Ik ben in mijn vrije tijd al jarenlang actief als hulpverlener bij de Vrijwillige Brandweer Hattem, Hartveilig wonen en Hartslagnu. Ik heb al vijftien reanimaties gedaan, waarvan drie personen het gered hebben zonder blijvende schade. De eerste reanimatie voerde ik uit op een collega, terwijl ik aan het werk was bij de renovatie van het Rijksmuseum in Amsterdam. Feit is dat het lang niet altijd goed afloopt en dan krijg je dus te maken met overledenen. En zo ontdekte ik bij mezelf dat ik daarmee goed kan omgaan.” STAATSIERITTEN Herman werkt bij Rouwservice ­Nederland B.V., een vanuit Enkhuizen opererende organisatie met vestigingen in het hele land, waaronder een in Deventer. Hij keert net terug van een

28

staatsierit. “Dit was een rit waarbij geen familie aanwezig was.” Heeft de over­ ledene dan geen familie? “Jawel, maar die blijft achter bij het uitvaartcentrum.” Hij schat dat hij twintig tot dertig staatsie­ritten per week heeft. Herman doet de ritten niet allemaal zelf: naast zijn werk als staatsiechauffeur plant hij ook de ritten voor de collega’s in Deventer. Is het seizoensgebonden werk? Herman: “Nee, eigenlijk niet. Er wordt weleens gezegd dat meer kwetsbare - vooral oudere - mensen

eerder overlijden bij grote temperatuur­ wisselingen, maar dat is nauwelijks van invloed op het totaal want mensen overlijden ook door ziekte of ongeval.” IN HART EN NIEREN Drie jaar geleden realiseerde Herman zich voor het eerst dat hij niet zijn pensioen zou halen in de bouwsector. Aanleiding was een knieoperatie. “Mijn knieën waren versleten en ik moest geopereerd worden. Ik besefte dat ik het niet lang meer zou volhouden in mijn

functie, dus begon ik na te denken over mijn volgende loopbaanstap. Daarop nam ik contact op met het Loopbaantraject Bouw & Infra en onderging een aantal testen om te bepalen voor welke functies ik het meest geschikt zou zijn.” En wat Herman al vermoedde, werd andermaal bevestigd. “Herman, je bent een hulpverlener in hart en nieren”, zei loopbaanadviseur Franklin Everts. Herman: “Zo ontstond het idee om te gaan werken in de uitvaartbranche. Maar ik zette niet door, want ik had

het erg naar mijn zin bij Koninklijke Woudenberg.” En toen brak de crisis uit. “Inderdaad” zegt Herman. “Dat was voor mij de aanleiding om opnieuw contact op te nemen met Franklin Everts en te vragen of ik alsnog mocht beginnen met de cursus voor Uitvaartbegeleider.” ONBETAALD Herman: “Zodra ik begon met de cursus, heb ik heel bewust veel tijd en energie geïnvesteerd in het opbouwen van een netwerk. Want geloof me: het is niet

29

BINNEN EN BUITEN DE BEDRIJFSTAK Bijna de helft van de deelnemers aan het Loopbaantraject Bouw & Infra zetten een loopbaanstap bij hun eigen werkgever. Sommigen gaan naar een andere werkgever. En daarvan komt weer een deel – zoals Herman Kleijn – terecht bij een bedrijf buiten de bouw.

SUDOKU Los onderstaande sudoku op en mail de getallen van de blauwe balk naar [email protected] Onder de goede inzenders worden 5 VVV-bonnen van 25 euro verloot.

9 9

47,3%

• naar andere werkgever

47,1%

waarvan binnen de bouw

15,6%

en buiten de bouw • zzp’er

3

31,5%

2 5

4

waarvan binnen de bouw 3,3% 1,2%

2

8

7

makkelijk om in de uitvaartbranche aan de slag te komen. Ik belde regelmatig alle uitvaartbegeleiders in de ­omgeving van Hattem, liep meerdere keren mee met uitvaarten en deed stages bij diverse uitvaartbegeleiders. En alles onbetaald, hè; puur investeren in jezelf. Het kostte me heel veel tijd en energie om binnen te komen, maar ik had er geen probleem mee. Want hoe meer ervaring ik kreeg, hoe zekerder ik wist dat dit voor mij de juiste loopbaanstap zou zijn.”

30

GEWETENSVRAAG Maar waarom dan? “De voldoening. Het gevoel dat je het laatste stukje van iemands bestaan goed en netjes afrondt. Wanneer je mag meewerken aan de uitvaart van een oudere overledene, heb je vaak te maken met kleinkinderen. En als het even kan, probeer ik die erbij te betrekken, want ik weet dat het gewaardeerd wordt. Dan vraag ik bijvoorbeeld of ze de bloemen kunnen aangeven of de knoppen op de kist willen aandraaien. En terwijl ze daarmee bezig zijn, krijg ik

WARME GEVOELENS Stel dat je morgen weer aan de slag kunt bij Koninklijke Woudenberg …? “Tja, dat is een gewetensvraag”, zegt Herman. “Ik heb het er altijd naar mijn zin gehad en heb nog regelmatig contact met oud-collega’s. En ik weet dat ze bij Koninklijke Woudenberg ook trots op mij zijn, als voorbeeld van iemand die met succes een loopbaanstap heeft gezet. Dus de warme gevoelens zijn er en ze zijn wederzijds. En wanneer ik de gerestaureerde gevel van het Rijks­museum zie, ben ik nog steeds heel trots dat ik daaraan heb mogen werken. Maar de voldoening die ik haal uit deze functie is nog groter. Mijn vrouw zei laatst dat het haar opviel dat ik altijd zo opgewekt thuiskwam van mijn werk. Nou ja, dat zegt toch wel genoeg.” n

7

8 1

9

3

2

3

regelmatig een knipoog of een goedkeurend knikje van een familielid; voor mij een teken dat ik mijn werk goed heb gedaan.”

7

1

4,5%

en buiten de bouw

5

1

LOOPBAANSTAP GEZET… • bij de eigen w ­ erkgever

SPIEGEL

9 1

“Wat mij drijft is: mensen helpen het beste uit zichzelf te halen. Want iedereen heeft een blinde vlek. Je ziet jezelf nooit volledig. Dat geldt zeker ook voor hoe je in je werk staat. Het helpt dan als iemand van buitenaf je een spiegel voorhoudt; iemand die je kan adviseren over je loopbaan, of je op de goede weg bent.” Dat zegt Betsie Brink, hoofd Loopbaantraject en EVC-centra Bouw & Infra.

MEER WETEN OVER HET LOOPBAANTRAJECT BOUW & INFRA EN DE EVC-CENTRA BOUW & INFRA? Kijk op www.loopbaantrajectbouw.nl en www.fundeon.nl/evc-centra

6 5

WINNAARS SUDOKU UIT BOUWEN NUMMER 4: Aldo Miltenburg uit Amsterdam, Lowina van der Bij-de Boer uit Borne, Arjan Hofland uit Krimpen aan den IJssel, Paddy Panhuyzen uit Oss, Jan Jacobs uit Meijel Postbus 440, 3840 AK Harderwijk, (0341) 499 378

Het Loopbaantraject Bouw & Infra en de EVC-centra Bouw & Infra zijn zelfstandige onderdelen van Fundeon, het kennis- en adviescentrum voor het opleiden en ­ontwikkelen van personeel in de bouwen infrasector. Kijk op www.fundeon.nl

COLOFON Bouwen is het magazine over loopbaan­ontwikkeling en ­ontwikkelingen in vaktechniek. Vijf keer per jaar wordt het tijdschrift gratis toegestuurd aan werk­nemers en werkgevers voor wie de cao voor de Bouwnijverheid geldt. Bouwen wordt gemaakt in opdracht van het Loopbaantraject Bouw & Infra. UITGEVER Fundeon, kennis- en adviescentrum voor de bouw en infra. REDACTIERAAD Betsie

Brink, Michiel Mons, Peter Boss (eindredacteur), Geert Wijnhoven (hoofdredacteur). REDACTIECOMMISSIE Metha van der Haar, Anne-Marie Moons, Franklin Everts, Pieter Kastermans, Erik Huijsman. PRODUCTIE Boss & Wijnhoven BV. BIJDRAGEN Louis Jongeleen. FOTOGRAFIE Harry Linker, Jan de Groot, Marco Hofsté, Chris Pennarts. ILLUSTRATIE PAGINA 16 - 17 Shamrock ­VORMGEVING V1 ­Communicatie, Ermelo. DRUK ­Senefelder Misset.

Postbus 440, 3840 AK Harderwijk, (0341) 499 211

OPLAGE 115.000 exemplaren. REDACTIE­ADRES Boss & ­Wijnhoven, 030-2322517, e-mail [email protected]. CORRESPONDENTIE Loopbaantraject Bouw & Infra, Postbus 440, 3840 AK Harderwijk, e-mail [email protected]. WEBSITE www.fundeon.nl. ADRESWIJZIGINGEN Bouwen wordt verstuurd naar iedere werknemer die onder de cao voor de Bouwnijverheid valt. De adressen worden beschikbaar gesteld door

de organisatie die verantwoordelijk is voor de cao-registratie. Indien uw adressering onjuist is, kunt u via uw werkgever laten c ­ ontroleren of uw juist adres­gegevens ­beschikbaar zijn gesteld aan Cordares.

© Fundeon / Boss & ­Wijnhoven. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en / of g ­ ereproduceerd zonder ­schriftelijke toestemming van de uitgever.

31

Lees verder op ibouwen.nl → Uitgebreide fotoreportages → Videoreportages → Animaties → Feiten & cijfers → Stelling & discussie → Blog

Sc h r i j f j e g r a t is in

Ga naar www.ibouwen.nl