MALMEDY Op speurtocht door de geschiedenis
DUITSTALIGE GEMEENSCHAP
PROVINCIE LUIK
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 1
ROTARY-CLUB MALMEDY - HOGE VENEN
WAALS GEWEST
27.02.2012 11:21:52
“La tradition n‘es t pas de conserver les cendres ... mais bien le feu sacré!” Met deze interessante en verrijkende wandeling gaan wij op ontdekking in onze eigen stad en wijzen we op de belangrijkste aspecten van de bezochte plaatsen. Onze felicitaties gaan uit naar de leerlingen en hun leraar van het Koninklijk Atheneum Ardenne - Hautes Fanges voor dit lovenswaardig initiatief als geschenk aan de gasten van onze stad. Mogen deze jongeren de zin voor onderzoek behouden en de interesse bewaren voor de verdere ontplooing van hun leven. Voormalige Schepen voor Cultuur en Toerisme Maria GENTGES
Een reisweg doorheen het geheugen samenstellen - dat is de opdracht waarin het derde jaar van het Atheneum Ardenne-Hautes-Fagnes op prachtige wijze geslaagd is. Vol passie zijn de leerlingen op zoek gegaan naar het verleden van een streek. Door hun voorvaderen, of beter hun eigen verleden, te ontdekken hebben onze leerlingen dit geschiedkundig werkje tot een goed einde gebracht. G. Laurent, leraar Frans aan het Koninklijk Atheneum Ardenne-Hautes-Fagnes, Malmedy.
Athénée Royal ARDENNE - HAUTES FAGNES
Route de Spa, 3 4970 STAVELOT Tél. : 080/86.21.02 Fax : 080/88.03.65
„Het verleden fascineert ons niet omdat het in zekere zin lijkt op het heden; wat ons wel fascineert zijn de vormen die de mens op aarde aangenomen heeft en aan de hand waarvan wij proberen hem te herkennen.“
Route de Falize, 21 4960 MALMEDY Tél. : 080/79.11.22 Fax : 080/79.11.24
Malraux, Imaginäres Museum der Welt-Skulptur
2
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 2
27.02.2012 11:27:53
MALMEDY en haar streek pages 1. De Obelisk
4
2. De Kapucijnenkerk
4
3. Het Overheidsgebouw Baltia
5
4. Het Huis Vinette
5
5. De Verrijzeniskapel
6
6. De Grétédarhal
6
7. De Kruisweg
7
8. De Pondingue
7
9. De Kathedraal
8
10. Het Stadhuis
8
11. De Villa Lang
9
12. De Villa Steisel
9
STADSPLATTEGROND
10-11
13. Het Klooster
12
14. De Outrelepont-brug
12
15. Het oudste huis van Malmedy
13
16. De Ziekenkapel
13
17. Het Cavens Huis
14
18. Het Huis Villers
14
Andere bezienswaardigheden om te ontdekken
15-19
3
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 3
27.02.2012 11:27:53
De Obelisk Voor de som van vijfhonderd florijnen laat de voorlaatste prins-abt van het prinsdom Stavelot-Malmedy, Jacques de Hubin, dit monument in 1781 op het oude marktplein (sinds 1860), de huidige Place Albert I, bouwen. Zijn wapenschild en zijn slagzin “Fluvius Pacis“ waren erop aangebracht . Beide verdwijnen echter met de komst van de Franse troepen tijdens de Franse Revolutie in 1794. Nadien prijkt op bevel van de toenmalige burgemeester Delvaux de Pruisische adelaar op de obelisk omdat hij weigerde die te plaatsen op zijn stadhuis. In 1920 na de afscheiding met Pruisen en de annexatie aan Belgie wordt de adelaar verwijderd. Door Kevin Gillet
1
De Kapucijnenkerk Deze kerk in het gelijknamig straatje is gewijd aan de heilige Franciscus van Assisi. Zij is de tweede grootste van de stad en is door de catastrofale brand van 1689 gelukkig gespaard gebleven. Haar ontstaan gaat terug tot in 1617 wanneer kapucijnenpaters zich in Malmedy komen vestigen. Het klooster, dat in 1902 volledig verwoest wordt en vervolgens als stadhuis en als school dienst doet, wordt tegen de kerk aangebouwd. De eerste steenlegging dateert uit 1623. Het gebouw uit breuksteen bestaat uit één hoofdbeuk en één zijkapel. Het hoofdaltaar uit eik is versierd met een doek dat de geboorte 2 van Christus uitbeeldt; een schilderij dat Herman Rehm en A. Bragard-Pietkin aan de Malmediense schilder Counet uit 1887 toeschrijven terwijl de Club Wallon het aan Engelbert Fisen toeschrijft. Boven het portaal een Mariabeeld met kindje Jesus toegeschreven aan de Luikse school van Jean Delcour. De twee zijaltaren versierd met Maria en Sint Joseph in het wit geschilderd zijn eveneens van Jean Delcour. De kerk is vandaag eigendom van de gemeente Malmedy. Nog meer waardevolle schilderijen en beeldhouwerken van Waalse en Hollandse meesters uit de 17e en 18e zijn te bezichtigen. Door Jean-François Livet
4
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 4
27.02.2012 11:28:01
Het Overheidsgebouw Baltia Dit neoklassiek gebouw wordt tussen 1912 en 1914 onder Pruisisch bewind gebouwd voor de toenmalige Landrat (adviseur van het Land) en zijn administratie. In 1920 zetelde hier een overgangs regering onder het voorlopig bewind van de Belgische Generaal Baron Baltia benoemd tot goeverneur van de gebieden Eupen-Malmedy. In 1940 brandt het gedeeltelijk af en wordt nadien door de bezetter in originele staat hersteld om voortaan als administratief centrum te dienen. Nadien wordt het in beslag genomen en in 1951 koopt de Mij. ESMA (Société d’électricité Entre-Sambre-et-Meuse - Malmedy) het 3 van de Belgische staat. ESMA verandert achtereenvolgens in ESMALUX, in UNERG en wordt uiteindelijk geïntegreerd in Electrabel. Vanaf 1988 is het de bedoeling dat hier de financiële diensten van Malmedy en Stavelot zouden ondergebracht worden. Toch duurt het nog tot 1996, na ingrijpende herstructureringen van het ministerie, alvorens de restauratie- en verfraaiingwerken kunnen beginnen. In juli 2001 neemt de administratie haar intrek in het gebouw.
Huis Vinette Het huis Vinette dateert ongetwijfeld van het begin van de 17e eeuw. Opgevat als kijkmuseum kan men dit museum, dat als één der kleinsten (twee plaatsen) van de wereld geldt, enkel van buitenaf bezichtigen. Door het raam ziet men de oude slaapkamer met de bedlegerige zieke juffrouw Marie Thérèse Vinette. Deze enscenering herinnert aan een gebeurtenis in Malmedy van 16 januari 1797. De Franse bezetter verbiedt dat zieken de ziekenzalving toebedeeld krijgen. De bevolking trotseert politie en militairen en organiseert spontaan een processie. Samen met de vicaris trekken ze naar het “Huis Vinette” om het zieke meisje de laatste sacramenten toe te dienen. Ze overlijdt op15 april van het zelfde jaar.
4
5
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 5
27.02.2012 11:28:08
De Verrijzeniskapel Tussen 1755 en 1757 liet Jean-Ignace Roderiek, jezuïet en later historicus en publicist een kapel bouwen op de place du Pont Neuf . Hij was een befaamd auteur van talrijke geleerde, periodieke en literaire werken en stichter van de franstalige krant “la Gazette de Cologne”. Deze kapel in klassieke bouwstijl moest het de bejaarden uit de wijk “La Vaulx”, waaronder zijn ouders de mogelijkheid geven om de mis bij te wonen dichtbij huis. Men vindt er vandaag de relikwieën van de heilige Emerentienne, de heilige Sint Albine en de heilige Sint Juste. Binnen in de kapel staan de grafstenen van de bouwheer en van leden van zijn familie. Door Aline Gillet
5
De Grétédarhal Om zich tegen plunderaars en voorbijtrekkende bendes te beschermen, laten de burgers van Malmedy in 1601 de stad versterken door een stadswal met acht stadspoorten. Eén ervan is de Grétédarpoort aan het einde van de rue la Vaulx, die naar de heuvel van Livremont leidt en onrechtstreeks naar de Warchevallei en het oosten van Malmedy. De eerste stadshalle (place Albert Ier) brande af in 1689. Men verbouwde de Grétédarpoort tot halle en installeerde er de Magistratuur en het Hogergerechtshof. Van 1808 tot 1818 het gemeentehuis. De vzw “Malmedy-Folklore” (archeologische en geschiedkundige vereniging) koopt het gebouw in 1964 van zijn privé eigenaars. Na grondige restauratiewerken brengt de vereniging haar zetel inhet gebouw onder. Door François Colson
© Guy Massin
6
6
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 6
27.02.2012 11:28:15
De Kruisweg Op de heuvel van Livremont ten noorden van de stad laat kapucijn Albert van Dinant in 1728 eerst een kruisweg met vijf massief houten stations bouwen. Deze worden in 1873 vervangen door veertien stations, die op hun beurt in 1913 plaats maken voor de huidige sculpturen in laagreliëf van Karl Burger uit Aken. Bovenaan de kruisweg staat een zeshoekige kapel gewijd aan de heilige Agatha en Apollonia. Op 97m hoogte prijkt zij boven de stad en bevindt zich op 20 minuten wandelafstand van het centrum. Door Sébastien Minne
7
De Pondingue van Malmedy Het gesteente van het reliëf dat Malmedy omzoomt is uniek in België. Het is een rode meerafzetting uit de perm. In de middelste laag van het kalkgesteente stuit men op oplossingsverschijnselen: dwergengrot, Ozer-gat en de toppen in Bevercé.
8
7
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 7
27.02.2012 11:28:23
De Kathedraal
9
De oorspronkelijke abdijkerk, gewijd aan de heilige Petrus, Paulus en Quirinus is gebouwd in renaissancestijl en in de vorm van een latijns kruis naar het ontwerp van de Luikse architect Charles-Antoine Galhausen uit St.Vith afkomstig. Aan de voorgevel prijken twee klokkentorens met aan één zijde de beiaard. Haar uniek kerkschip zonder steunpilaren, dat door een enorm dwarsschip gekruist wordt, verrast door zijn grootte en de enorme lichtinval. Het hoofdaltaar, aangebracht in 1877, is versierd met reliekschrijnen. De zijaltaren zijn afkomstig uit de parochiekerk Sint-Géréon, die in 1822 werd afgebroken. Op één van beide (in het westen) vindt men een beeld van de heilige maagd toegekend aan Jean Delcour. In de kathedraal bevindt zich ook de schrijn met de relikwieën van de heilige Quirinus en Gereon. Na 1795, na de inlijving van het prinsdom door de Franse Republiek, doet de kerk een tijdlang dienst als paardestal en winkel voor de bezettingstroepen. In 1817 koopt Henri Steinbach de kerk en schenkt ze aan de gemeente Malmedy, die hier haar parochiekerk inricht. Van 1921 tot 1925, onder het bewind van generaal baron Baltia, wordt zij de zetel van het kortstondig diocees Eupen-Malmedy en verheven tot de rang kathedraal. Ondertussen werd ze door de commissie monumenten en landschappen geklasseerd. Door Luc Greth
Het Stadhuis Tijdens de Franse Revolutie verwerft de industrieel Henri Steinbach een groot deel van de immense tuin van de paters, die van de abdij tot aan de Chemin-Rue rijkt. In 1898 laat zijn kleinzoon Jules Steinbach (18411904) er een nieuwe straat aanleggen die zijn naam draagt. In 1900 laat hij op eigen kosten het luxueuze stadhuis bouwen met een hal volledig in witte marmer. Op 28 september 1901 wordt het ingehuldigd. De architect is de Malmedien Fritz Maiter, amper 19 jaar oud.
10
8
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 8
27.02.2012 11:28:32
De Villa Lang
11
Deze prachtige villa uit Franse steen met rond de omlijstingen natuursteen wordt in opdracht van Jules Steinbach in 1901 voor zijn dochter Juliette gebouwd. In 1902 trouwt zij met Hubert Lang en draagt de Villa voortaan de naam villa Lang. Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt de villa de zetel van de Kommandantur en het Kreisbauernschaft. Daarna doen de gemeentediensten er hun intrek, die de villa voorgoed verwerven in © Guy Massin 1951. Ook het vredegerecht van het kanton is hierin ondergebracht. In de inkomhal vindt men de originele gietijzeren plaat van kloosteroverste Parmentier. In de traphal hangt een Brussels wandtapijt van G. Chaudoir waarop onze provincies afgebeeld zijn, geschonken door de Belgische staat. Ook een schilderij met de afbeelding van Judith en Holopherne geschilderd door Alexandre Thomas uit Malmedy (1810-1898).
De Villa Steisel In 1897 trouwt Laure Steinbach met Louis Steisel, één van de oprichters van de papierfabriek van de Pont de Warche. Voor het jonge paar laat de industrieel Jules Steinbach de villa des Lilas bouwen, later de villa Steisel genoemd, op de plaats waar voordien twee schuren van een leerlooierij stonden. In 1928 verkoopt Louis Steisel het gebouw aan de Nationale Bank van België die er tot in 1956 haar filiaal heeft. Daarna koopt de gemeente Bevercé het goed en brengt er haar administratie in onder tot in 1976.
12
9
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 9
27.02.2012 11:28:38
10
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 10
27.02.2012 11:28:40
11
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 11
27.02.2012 11:28:42
Het Klooster - “Malmundarium” Rond 650 sticht benedectijner monnik Remacle de abdij van Stavelot-Malmedy. Eerst laat hij in 648 het klooster van Malmedy bouwen op zijn huidige plaats op de Place du Châtelet. In de loop der eeuwen wordt het meerdere keren verwoest en gerestaureerd. Ook de huidige gebouwen worden in de 18e eeuw heropgebouwd nadat ze bijna volledig verwoest zijn door de grote brand van de stad in 1689. De Romaanse abdijkerk, die ten noord-oosten stond van de huidige kathedraal, gaat volledig in rook op. Onder Frans bewind dienen de gebouwen als kantoor van de onderprefectuur. Tijdens de 19e eeuw bieden ze onderdak aan de Landwehr, worden nadien omgebouwd tot Progymnasium (hoge school) om uiteindelijk tot in 1982 onderdak te bieden aan het Koninklijk Atheneum. In 1985 verwerft de gemeente het gebouw en restaureert enkele jaren later het dak, de vensters en bepaalde delen van het interieur. Vermeldenswaardig is ook het feit dat het dak en de ruimtes geklasseerd worden. Dit gebouw werd volledig gerestaureerd en ingericht als een toeristische en culturele ruimte. Ze omvat een kunstgalerij in het klooster op het gelijkvloers, de ateliers van het leer, de carnaval en het papier, evenals de schatkamer van de kathedraal. Op de zolderverdiepingen hebben “het Historium”, ruimten voor tentoonstellingen en vergaderingen een plaats gekregen. Het Malmundarium is het hele jaar open. © Pierre Coupez
13
De Outrelepont-brug Dit kunstwerk bevindt zich op het kruispunt van de rue de la Warche met de Vieux Thier en de rue de Bavière. De oorspronkelijke brug - wellicht uit hout - wordt voor het eerst vermeld in het begin van de XIIIe eeuw. De eerste stenen brug met zeven bogen wordt tussen 1619 en 1622 gebouwd. Belangrijke gebreken aan de fundamenten, ontdekt tijdens een expertise in 1763, leiden uiteindelijk tot een gedwongen heropbouw van de brug in 1766. Hiervoor gebruikt men stenen uit de steengroeve van Mont. De stenen sculptuur met de wapens van de Prins Abt Alexandre Delmotte breekt in1766. De overlevering wil dat men op die plaats een beeld van de heilige Sint Jan Népomucène op de leuning aanbracht. Tijdens de Franse Revolutie verdwijnt het beeld en wordt in 1986 vervangen door een sculptuur van dezelfde heilige van de hand van Jean Thérer. Door Sophie Marquet
14
© Charles Crasson
12
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 12
27.02.2012 11:28:46
Het oudste huis van Malmedy In de Outrelepont-wijk aan de rechter oever van de Warche staat het oudste huis van Malmedy. Het huis dateert uit de 16e eeuw en heeft de grote branden van 1587, 1689 en 1944 doorstaan. Het heeft zijn typische aspecten behouden, ondanks de oorlogen en overstromingen. Deze minuscule, typisch Ardense woning is volledig uit leem gebouwd. De piepkleine ruimtes verlenen het huis een aangename warme sfeer. De façade met haar oorspronkelijke vensterluiken trekt onmiskenbaar de aandacht van de voorbijgangers. Dit huis is een architecturaal pareltje dat getuigt over lang vervlogen tijden.
15
© Charles Crasson
De Ziekenkapel In 1188 gewijd aan de heilige Maria-Magdalena hoort deze kapel bij het toenmalige huis voor melaatsen. In 1554 wordt ze heropgebouwd en wordt kort nadien verbonden aan de cultus van de heilige maagd Maria. Naar aanleiding van een pestepidemie die meer dan tweehonderd slachtoffers eist schenkt Nicolas Lejeune, woonachtig in Keulen maar afkomstig van Faymonwille, haar in 1741 een houten beeld van de heilige maagd Maria. (Het beeld wordt in 1998 bij klaarlichte dag op scrupuleuze wijze door twee personen gestolen en is tot op vandaag niet teruggevonden.) Hierdoor krijgt de kapel de naam “Notre-Dame des Malades” en wordt doorheen de eeuwen het doel van menig pelgrim. De talrijke votiefbeelden op de muren getuigen van de grote populariteit van de Maagd der zieken zowel vroeger als nu.
16
© Guy Massin
13
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 13
27.02.2012 11:28:54
Het Cavens Huis Dit belangrijke bouwwerk wordt in 1830 in opdracht van jean-Hubert Cavens en zijn echtgenote Anne-Elisabeth gebouwd. Tot in 1960 doet het dienst als weeshuis. Nadien wordt het internaat van het Institut Notre-Dame (technische school). Het huis Cavens werd opgekocht in 1968 door de stad Malmedy om er een cultureel centrum van te maken met de installatie van een polyvalente zaal, een bibliotheek, het nationaal museum van het papier evenals het museum van de carnaval. De officiële inhuldiging van het Museum van het Papier had plaats op 19 augustus 1986. Met het vertrek van deze instellingen naar het Malmundarium (oud klooster), is het Huis Cavens, om reden van zijn toekomstige dienstbestemming bij de SPI (Société provinciale à l’industrialisation), beschikbaar voor een nieuwe aanwending.
17
Het Huis Villers
18
Het Huis Villers werd in 2006 erkend door het Ministerie van de Waalse regio als uitzonderlijk erfgoed van Wallonië. Gebouwd in 1724 op initiatief van Elisabeth en Joseph Dester, burgers uit Malmedy, geeft dit gebouw de fijnheid van het tijdperk weer. De toekenning van de plannen van het gebouw blijft onzeker; in elk geval kan de naam Laurentz Mefferdatis (16771748), architect afkomstig uit Aken, worden naar voor geschoven. Het Huis Villers bevat het enige voorbeeld van aristocratische architectuur nog bewaard in Malmedy. In meer dan één opzicht is zij uitzonderlijk. De kwaliteit van de versieringen die zijn weergegeven in een typisch 18e eeuwse geest, is opmerkelijk, zowel wat betreft het aanbrengen als de homogeniteit. Opmerkelijk eveneens zijn de algemene staat van bewaring van het gebouw en zijn versieringen. Dit huis heeft al zijn authenticiteit weten te bewaren, behalve enkele onontbeerlijke aanpassingen onder oogpunt comfort (installatie van modern sanitair, elektriciteit, ...). Het Huis Villers is als bij wonder ontsnapt aan de bombardementen van Kerstmis 1944.
14
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 14
27.02.2012 11:29:00
Andere bezienswaardigheden om te ontdekken Het arrondissementscommissariaat Een historisch gebouw dat dateert uit de tweede helft van de 19e eeuw en dat in 1953 eigendom werd van het commissariaat voor toerisme. Het werd volledig gerestaureerd in de jaren 2000 en herbergt eveneens de Duitse vertaaldienst van het Ministerie van Binnenlandse Zaken.
De oudste wijken van Malmedy Outrelepont: volkswijk van de stad gelegen boven de brug met dezelfde naam. De straten Haute Vaulx en La Vaulx : waar de schaliebedekking, een van de karakteristieken van de oude huizen in Malmedy, bijzonder goed zichtbaar is.
15
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 15
27.02.2012 11:29:04
La grange waty Deze constructie was oorspronkelijk een looischuur. Men spreidde er gelooide huiden uit en om tot een maximum verluchting te komen, opende men de vensters, die men nu nog kan waarnemen zien op in de westgevel.
Het kerkhof Het bewaart de herinneringen van de families van de stad en vormt een cultureel en historisch erfgoed van groot belang.
Het funérarium Oude kapel St. Hélène, gebouwd door Renard David en ingewijd in 1755.
16
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 16
27.02.2012 11:29:14
De drie kiosken van de stad Kiosk van “Pont Neuf”: gebouwd in 1934, bij de stichting van “La Lyre”, instrumentale vereniging, die verdween tijdens de oorlog. Kiosk van “Place St.Géréon”: ingehuldigd in 1901 ter gelegenheid van een concert verzorgd door de 4 muziekverenigingen van de stad (L’Echo de la Warche, l’Union Wallonne, La Malmédiene, La Fraternité). Zij bevindt zich op dezelfde plaats van als de oude parochiale kerk, gewijd aan St-Géréon, opgericht in de 10e eeuw. Kiosk van “Place de Rome”: gebouwd in 1924 op initiatief van Rodolphe Laroche, hotelier in Malmedy, die ze aan de gemeente schonk.
Le Pouhon des iles De belangrijkste minerale bron van de stad en op 50 meter daar vandaan, de bron van St. Quirin die heilzame krachten zou bezitten voor de ogen en reuma.
Der Boom van de galg in Floriheid Getuige van de foltering van de drie broeders Renard , schuldig aan de moord van 16 november 1778 op pastoor Evrard Debeau uit Xhignesse.
17
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 17
27.02.2012 11:29:16
De fontein van de plaats “La Fraternité” Zij dateert waarschijnlijk uit de 17de eeuw en wordt gespijsd door een bron die uit Floriheid komt. In 1784 plaatste men er buizen in lood en het debiet werd verhoogd in 1825.
Nis van huis Bodet Kleine maagd die een brand zou hebben belet en op die manier de wijk van de ondergang zou hebben gered.
Place de Cochem Aldus genoemd ter eer van de Duitse stad aan de Moezel, verbroederd met Malmedy sedert 1973.
18
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 18
27.02.2012 11:29:22
© Charles Crasson
Monumenten, steles, borstbeelden en medailles tvoor het klooster, de cenotaaf ter herinnering aan de doden van de oorlog 1914-1918. trechts van de kathedraal, het gedenkteken van de burgerlijke slachtoffers van de bombardementen van december 1944. 219 namen van inwoners staan gegraveerd in 5 stèles. taan de voet van de westertoren van de kathedraal: monument dat herinnert aan het offer van de pratriotten uit Malmedy tijdens de laatste wereldoorlog. t in het nabij gelegen grasveld, monument ingehuldigd op 20 september 1984 in het kader van de 40e verjaardag van de bevrijding. tin het tuintje aan de westerkant van de kathedraal: op een rots, de medaille van de landschapskenner uit Malmedy, Jean Nicolas Ponsart (1788-1870). tin het Parc des Tanneries : stèle met medaille, opgericht als aandenken aan de beroemde botanicus Marie-Anne Libert. tBBOOSWBOEFSVF%FWBOUM&UBOHWFSNFMEUFFOQMBBUjJDJWÏDVU Marie-Anne Libert., botaniste » (1782-1865). t1MBDFEV1BSDCPSTUCFFMEWBOEFNPOOJL1FUFST geboren in Verviers in 1894. Hij bestreed de werking van de nazi’s. Aangehouden in 1942, gefolterd en onthoofd.
19
Itinéraire_Malmedy_A5_NL.indd 19
27.02.2012 11:29:32
