MAKUBEKÈN
Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru
Grátis
Edishon Nr. 15 Sèptèmber 2010
Gratis NOS NATURALESA TA NOS TESORO! Onze natuur, ons juweel!
Raton dj’ anochi Foto credits Eric & Jolande Gietman
Eind jaren zeventig van de vorige eeuw nam Bonaire een stap waardoor ons eiland in één klap wereldleider in natuurbescherming werd. Het onderwaterpark werd in het leven geroepen. Een stap die getuigde van visie en durf. Een stap die Bonaire op de kaart zette als natuurbeschermer en als duikbestemming. Ook economisch heeft het ons veel opgeleverd. Jaarlijks pakken tienduizenden toeristen hun koffer en duiktas om naar het Divers Paradise af te reizen. Vandaag de dag behoren de koraalriffen rond Bonaire tot de mooiste en gezondste in de Caribische zee. En opnieuw zetten we een belangrijke stap die ons weer in de voorhoede van natuurbescherming plaatst. Het bestuurscollege heeft onlangs twee besluiten aangenomen waarmee we onze dier- en plantensoorten en natuurgebieden op land en in zee kunnen beschermen. Het Eilandsbesluit natuurbeheer en het Eilandsbesluit onderwaterpark. Is dat nodig? Als we naar onze geschiedenis kijken en naar de eilanden in de regio, is het antwoord op die vraag al bekend. We hebben onze natuur nodig voor onze welvaart en voor ons welzijn. Nos ta biba di naturalesa. En het is geen dag te laat. Onze natuur komt steeds sterker onder druk te staan. Uit de hoek van de wetenschappers komen voortdurend signalen dat onze koraalriffen langzaam maar zeker achteruit gaan. De algengroei neemt toe. En het aantal papegaaivissen neemt af. Ook het aantal roofvissen verminderd. Allemaal zorgelijke ontwikkelingen. Ook op het land neemt de druk toe. Grotten waarin vleermuizen wonen worden bedreigd door oprukkende bebouwing. Projectontwikkelaars kijken begerig naar de mooiste stukjes natuur. Steeds meer stranden worden ontoegankelijk voor de inwoners van Bonaire. In deze krant geven we aandacht aan de nieuwe eilandsbesluiten. De wetten zijn er. Nu is het aan de overheid, natuurbeschermers, ondernemers, maatschappelijke organisaties en alle inwoners van ons eiland om ze goed te gebruiken! De redactie
Página 2
Sèptèmber 2010
MAKUBEKÈN
Sekshon edukativo di STINAPA ta prepará pa aña eskolar nobo Sekshon edukativo di STINAPA kier a informá pueblo di Boneiru, speshalmente e mayornan i tambe e muchanan, ku e aktividatnan di edukashon a kuminsá ku e aña eskolar nobo. Tur aña e sekshon aki ta ofresé diferente programa edukativo pa muchanan di diferente edat. E aktividatnan ta entre otro: * Aktividatnan pafó pa tur skol básiko; *Programa di snòrkel ‘Turtuganan di Boneiru’ pa skol básiko; *Programa di snòrkel ‘Tribonnan di Boneiru’ pa e hóbennan ku ta bai Jong Bonaire i tambe * Programa di Junior Ranger na Jong Bonaire. Den e aktividatnan pafó di skol e studiantenan di skol básiko ta bin den kontakto ku naturalesa durante ora di skol. Nan ta bai wak para, bishitá asilo di bestia, sanktuario di buriku, kunuku pa mucha i aktividatnan kantu di laman i den parke Tamarein. Den e programanan di snòrkel di STINAPA ta promové e deporte di snòrkel entre e hóbennan. E ophetivo ta pa nan siña kiko tin bou di laman i asina krea e stimashon pa protekshon di naturalesa i tambe haña sa kiko ta e problemanan ku nos refnan i piskánan ta den awendia. STINAPA su sekshon edukativo tin programa kompletu pa eduká esnan di mas hóben.
Tambe tin kahanan edukativo riba vários tema ku maestronan por usa pa eduká riba nos naturalesa. Si e maestro ke trata un tema di naturalesa i e kaha edukativo ei no ta na su skol na e momentu ei, e por tuma kontakto ku nos i lo sòru pa e haña e kaha pa e por duna e lès. Pa den fakansi di skol, sekshon edukativo di STINAPA por asistí tambe ku programanan edukativo riba tópiko di naturalesa na organisadónan di plan di fakansi. Tambe pa e krèshnan tin programa di edukashon. Ta pa e motibo ei ku e kordinadó di sekshon edukativo di STINAPA ta invitá e krèshnan pa nan tambe involukrá nan alumnonan den programa edukativo riba e tema di naturalesa i tuma kontakto ku nos pa palabrá e programa.
lesa na edat di e grupo ku hasi e petishon. STINAPA su sek-
shon edukativo tei pa sirbi pueblo i ta invitá pueblo pa hasi
uso di nos i yama ku e petishon.
Banda di e programanan pa skolnan, krèsh i plannan di fakansi, STINAPA su sekshon edukativo ta organisá otro aktividatnan huntu ku otro organisashonnan òf ta pone atenshon riba dianan speshal. Algun aktividat ku ta importante pa menshoná ta Limpiesa di kosta, Festival di Planta Palu, Dia habrí di Washington Park i Dia di biodiversidat na Lac. Dianan di importansha ta Dia di awanan húmedo (World Wetland Day), Dia di mama tera (Earth Day) i Dia di bestia (World Animal Day). Otro gruponan tambe por aserká nos pa un programa. Nos por ahustá tur nos programanan di edukashon di natura-
Internet Banking
BO TABATA SA KU BO POR HUR E KASNAN NA SLAGBAAI? WIST JE DAT JE DE HUIZEN BIJ SLAGBAAI KAN HUREN?
Bo a kansa di para den rij tur kaminda fin di luna pa paga Bo resibunan? Awendia tin un solushon hopi mas fásil pa hasi tur Bo pagonan. Bankonan ta ofresé nan klientenan e fasilidat di hasi tur nan transakshonnan via di Internet banking. Bo Banko Amigu, por ehèmpel, tin e konosido MCB@Home. Via di e sistema online aki, Bo por wak tur Bo kuentanan, fiansanan, tarhetanan di krédito, seguronan i hopi mas. Bo por chèk Bo saldo, Bo estado di kuenta i ki transakshonnan a pasa riba Bo kuentanan, i tambe hasi pago. Bo por hasta rekargá Bo selular instantáneamente, online. Bo resibunan di telefon, awa i lus, ontvanger, tur Bo por paga masha fásil mes, ki ora ku Bo ke, sintá kómodamente tras di Bo kòmpiuter na kas. Si Bo no tin un kòmpiuter ku Internèt, no ta problema, Bo por hasi uzo di e kòmpiuternan den brenchnan di MCB. Hasi Bo bida mas fásil i apliká pa internet banking. Pa registrá Bo por pasa seka nos na Bo Banko Amigu òf subi website www.mcbb-home.com i yena e formulario di registrashon. Pa mas informashon por yama libremente na 715-5563.
Sèptèmber 2010
Página 3
MAKUBEKÈN
“Woman of Influence” di Digicel a enfoká riba “Global Warming”
Pa por rekonosé e trabou importante di e hende muhé den nos komunidat aki na Boneiru, Digicel a organisá su di dos evento di ‘Woman of Influence’ na ‘Sense’. Pa e edishon aki Digicel a skohe un tema ku ta pone lus riba nos naturalesa. Pa e motibu aki a invitá Elsmarie Beukenboom, direktor di STINAPA Bonaire, ku a
elaborá riba ‘Global Warming’ i kon e ta afektá Boneiru i kiko nos por hasi al respekto. E invitadonan a sigui e diskurso aki ku masha atenshon mirando ku e mensahe i informashonnan ku e tabata kontené tabata masha interesante. Separá di un evento ku diskurso i informashon, ‘Woman of Influence’ tabata un bon
momentu tambe pa hende muhénan di Boneiru topa ku otro i siña konosé otro mihó. Pa medio di e evento aki Digicel a rekonosé e trabou di e hende muhé, sin distinguí si e ta un profeshonal, si e ta un ama di kas, un mama, un yùfrou di skol
òf un hende muhé embolbí den un kantidat di trabounan sosial pa nos isla. Pa Digicel tur hende muhé ta importante i ku e evento aki a rekonosé tur. Na final Digicel a regalá entrada grátis pa dos persona den nos Parke Washington pa
asina hasi uso di tur loke a tende i siña den e diskurso di e oradó invitá di STINAPA. Di e forma aki Digicel ta rekonosé e hende muhénan di Boneiru i na mes momentu ta siña tur hende pa apresiá i gosa di naturalesa mas ainda!
Selebrashon Dia di BWM
Dia 31 di yüli último nos a selebrá Dia di BWM. E dia aki a keda organisá pa duna apresio na nos trahadónan i nan famia. Tabata un dia sumamente dushi aya na Eddy’s Restorant, kaminda tur ku tabata presente a gosa un bòl ku entretenimentu di Primitu i Panchito Club. E dia a kuminsá mitar di ocho mainta i a terminá pa sinkor di atardi. BWM a sòru pa hopi premio pa repartí entre e ganadornan di e diferente weganan manera dominó, stoelendans, bon ku’né èts. Tambe e muchanan a bai un trep den bùs pa sinti nan turista riba nos isla. I na yegada nan mester a kontestá algun pregunta pa gana premio. BWM sigur por mira bèk riba un dia eksitoso, algu ku nos lo ke ripití kada dos aña. Pa medio di esaki nos ke yama un danki na Sonia i Eddy pa e trato, e platonan sukulento ku nos a disfrutá di dje i tambe e espasio ku nan a pone disponibel. Un danki tambe na tur esnan ku tabata tei presente, sin nan e dia aki lo no tabata eksitoso.
Página 4
Sèptèmber 2010
MAKUBEKÈN
Met het oog op de toekomst, recycling op Bonaire
Tussen Selibon N.V. en Stone Crusher NV hebben besprekingen plaatsgevonden om gezamenlijk te komen tot de opzet van een recyclingbedrijf ter plaatse van St. Clara op Bonaire. Uitgangspunten Voor het recyclingbedrijf gelden de volgende uitgangspunten: -het recyclingsbedrijf wordt gevestigd op een centrale lokatie, naast de steenbrekerij van Stone Crusher te St. Clara (op aanzienlijk afstand van woonbebouwing, dit om stofhinder te voorkomen); -gestart wordt met het recyclen van puin, later gevolgd door andere fracties zoals glas, groen (compost), metaal, autowrakken, metaal, banden en plastic. Het concentreren
van recyclingsactiviteiten geeft schaalvoordelen en maakt de afvalcyclus op Bonaire overzichtelijk en efficiënt; -restafval (niet recyclebaar) en gevaarlijk afval zal vooralsnog op de stortplaats Lagun worden verwerkt; -aanvoer van grote hoeveelheden herbruikbaar afval (vrachtauto’s) kan rechtstreeks, de inzameling van kleinere hoeveelheden van particulieren zal via de milieustraat van Selibon plaatsvinden; -Selibon zal deelnemen in het recyclingsbedrijf om minimaal de inzamelingskosten van gescheiden inzameling (via de milieustraten, glascontainers etc.) te dekken; -Ten behoeve van het recyclingsbedrijf wordt een NV of stichting opgericht waarin de deelname van Selibon en Stone
Crusher wordt vastgelegd. Het opzetten van het bedrijf vraagt om investeringen die terugverdiend moeten worden. EGB zal daarom geen vergunningen voor recycling aan derden (concurrenten) verstrekken; -Door het eilandgebied Bonaire (EGB) zal via een afvalverordening regelgeving worden ingesteld die het hergebruik van afval stimuleert. Puinrecycling Er kan gestart worden met puinrecycling op Bonaire. Hiervoor kan de huidige mobiele steenbreker (en zeefinstallatie) van Stone Crusher worden gebruikt. De puinbreker beschikt over een magneetband waarmee ook de wapening (en metalen) uit beton kan worden gehaald. Het aangeleverde puin wordt bij binnenkomst op de weegbrug gewogen, gecontroleerd, geregistreerd en vervolgens gescheiden in gemengde puin en zuivere betonpuin. Bij goedkeuring wordt de vracht gestort op het naastgelegen breekterrein, daar checkt de laadschopmachinist de lading voor de tweede keer. In de puinbreekinstallatie wordt het materiaal gebroken, ontdaan van ferrometalen met behulp van magneetafscheiders en ontdaan van eventueel nietsteenachtige componenten (plastics, hout, etc). Uitgangspunt is overigens dat alleen “schoon puin” wordt geaccep-
Foto’s steenbreekinstallatie van Stone Crusher.
teerd. Vervuild puin wordt geweigerd en afgevoerd naar de stortplaats Lagun: -Schoon puin bestaat uit steenachtig materiaal, zoals: beton, specie, metselwerk, klinkers, natuursteen, keramisch materiaal. -Vervuild of zacht puin bestaat uit kalkzandsteen, gips(beton), gasbeton, klei, metalen, hout, meer dan 10% zand grond, gevaarlijk afval, olie, asbest en andere grof vuil etc. Vooral de organische fractie kan het recyclinggranulaat aantasten. Inzameling Bouw-en sloopbedrijven kunnen hun puin rechtstreeks bij het recyclingsbedrijf inleveren. Dit tegen een geringe vergoeding of gratis. Selibon zal bouw- en sloopafval van particulieren en van bedrijven in beperkte hoeveelheden accepteren op de beide milieustraten en de volle containers naar het recyclingsbedrijf vervoeren, indien er sprake is van schoon puin. Vervuild puin kan als opvulmateriaal op de stortplaats worden gebruikt. Afzetmarkt recyclingsgranulaat De eindproducten die worden gemaakt zijn hoofdzakelijk menggranulaat, en in mindere mate betongranulaat en asfaltgranulaat. Deze bouwstoffen worden voor 70% hergebruikt in de wegenbouw. De overige 30% wordt voor 20% hergebruikt in de utiliteits- en woningbouw en 10% als grindvervangend materiaal in de betonmortel. Klanten bestaan hoofdzakelijk uit (wegenbouw)bedrijven die in opdracht van overheden, i.c. EGB (DROB), USONA en particulieren werkzaamheden
verrichten. Het granulaat kan worden toegepast in funderingen van wegen en gebouwen en kan voor klanten tot kostenbesparingen leiden. Diabaas en koraalstenen die worden gebruikt voor de (wegen)bouw zijn schaars en kostbaar. Het hergebruiken van puin voor funderings- en ophogingsmateriaal vormt een financieel aantrekkelijk alternatief voor deze dure grondstoffen, waardoor de kosten voor bouwwerkzaamheden kunnen worden verlaagd. Het storten van puin op stortplaats Lagun kost Nafl. 16 per ton. Voor een fractie van deze prijs (of gratis) kan het puin worden afgeleverd bij het recyclingsbedrijf of milieustraat. Bovendien raakt de stortplaats Lagun hierdoor minder vol. Voor puin liggen de verwerkingskosten relatief laag. De verwachting is dat met de scheiding en hergebruik van deze stroom een interessant kostenvoordeel kan worden behaald voor zowel het recyclingsbedrijf als de afnemer. Naast puin, kan in de steenbreker ook glas worden gebroken. Hiervoor zijn wel speciale voorzieningen nodig om de veiligheid en gezondheid van medewerkers te garanderen. Autobanden kunnen eveneens worden gecrusht en het rubber in asfalt worden verwerkt. Ook de recycling van blik biedt op de korte termijn mogelijkheden. Apparatuur hiervoor is reeds bij Selibon aanwezig. Het scheiden van groenafval en composteren daarvan is een reële optie. Tenslotte kunnen bij het recyclingsbedrijf autowrakken en metalen worden bewerkt. Naar verwachting kan binnen en termijn van 1 jaar een volwaardig recyclingsbedrijf worden gerealiseerd.
Sèptèmber 2010
MAKUBEKÈN
Empresarionan i maneho di naturalesa
Turismo ta un pilá importante di nos ekonomia. Hopi turista ta bini Boneiru pa atmirá su naturalesa òf pa nan ta aktivo den dje. Solo, laman, playanan, bida bou di laman, paisahe, kaktùs, paranan i yuananan tur ta duna aporte na e produkto turístiko. P’esei e kuido pa naturalesa ta asina importante. I e no ta responsabilidat di gobièrnu òf STINAPA so, pero di nos tur. Tambe di nos sektor turístiko i nos bishitantenan. Nos naturalesa ta nos tesoro! Sentronan di buseo semper a hunga un ròl di importansha den maneho di Parke Nashonal Marino Bonaire. Nan ta bende tíket di entrada na e sambuyadónan i ta splika nan e reglanan vigente di e parke marino. Sentronan di buseo mester di un permiso pa hasi esaki. Tur esei a keda stipulá den un lei ku ta na vigor for di 1991. Den e legislatura di naturalesa nobo a stipulá ku tur empresario ku ta aktivo den nos parke marino tambe mester di un permit. Permit pa bende tíket di entrada i nan mester por splika reglanan di e parke. Otro kos nobo ta ku tur negoshi di deporte di awa awor mester paga STINAPA un suma di Nafl. 1.500,pa aña pa e derecho pa hasi negoshi den e parke. STINAPA ta usa e entrada aki i entrada di benta di tíket di entrada pa manehá nos parkenan di naturalesa. E reglanan aki ta bai drenta na vigor riba 1 di yanüari 2011. E asuntu di paga pa uso di parkenan ta nada nobo. Sambuyadónan ya kaba for di 1991 ta paga un suma di $ 25 pa aña, i otro hende ku ta hasi uso di nos parke marino, manera landadó, i hende ku ta snòrkel, windsurf òf kitesurf, òf ta riba yate ta paga $ 10 for di 2005 kaba. Tur hende ku ta usa nos parke supmarino pues ta yuda paga pa su mantenshon. Esaki ta duna ekspreshon tambe na nos responsabilidat mutuo pa yuda mantené nos parkenan di naturalesa. E parke marino ta rondoná e isla kompletu. Esei ta un situashon úniko. Pasobra tur bui pa mara boto, waf, plataforma, trapi pa drenta awa ta den un parke nashonal di naturalesa. E buinan i otro konstrukshon i ophetonan ta permanentemente den e parke marino i ta ser usá permanente. Pues ta lógiko ku mester paga pa esakinan. Esaki ta konta pa negoshinan, pero tambe pa hende partikular. Pa mayoria di konstrukshon ku ta den awa tin un tarifa di Nafl. 500,- pa aña. Trapi ta mas barata (Nafl. 250,-) i wafnan industrial di otro banda ta mas karu (Nafl. 1.000,-). Pa mas informashon por wak riba e wepsait di teritorio insular: www.bonairegov.an departamentu di Maneho di Medioambiente i Naturalesa di DROB
Página 5
Ondernemers en natuurbeheer
Toerisme is een belangrijke pijler van onze economie. Veel toeristen komen naar Bonaire vanwege de natuur of natuurbeleving. De zon, zee, stranden, onderwaterwereld, het landschap, de cactussen, vogels en leguanen dragen allemaal bij aan het toeristisch product. Daarom is de zorg voor onze natuur zo belangrijk. Dat is niet alleen een verantwoordelijkheid van de overheid of STINAPA, maar van ons allemaal. Ook van onze toeristische sector en onze bezoekers. Nos naturalesa ta nos tesoro! Duikcentra op Bonaire hebben altijd een belangrijke rol gespeeld bij het beheer van het Bonaire National Marine Park. Ze verkopen toegangsbewijzen aan duikers en leggen hen de regels uit van dit natte natuurpark. Duikbedrijven hebben een vergunning nodig om dit te doen. Dit is allemaal geregeld in een wet die al sinds 1991 van kracht is. In de nieuwe natuurwetgeving is nu vastgelegd dat ook andere ondernemers die actief zijn in ons onderwaterpark een vergunning nodig hebben, toegangbewijzen mogen verkopen en voorlichting over de regels moeten geven aan hun klanten. Nieuw is ook dat alle watersportbedrijven een gebruiksvergoeding van Nafl. 1.500,- per vestiging per jaar betalen. STINAPA gebruikt de inkomsten van de gebruiksvergoedingen en de verkoop van toegangsbewijzen voor het beheer van onze natuurparken. Deze nieuwe regels worden per 1 januari 2011 van kracht. Het betalen van gebruiksvergoedingen is niet nieuw. Duikers betalen al vanaf 1991 een jaarlijkse gebruiksvergoeding ($ 25) en de andere gebruikers van ons onderwaterpark, zoals zwemmers, snorkelaars, windsurfers, kite boarders en zeilers doen dat vanaf 2005 ($10). Iedereen die ons onderwaterpark gebruikt, betaalt dus mee aan het beheer ervan. Hiermee komt de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het in stand houden van onze natuurparken tot uitdrukking. Het Bonaire National Marine Park omringt het hele eiland. Dat is een unieke situatie. Want een meerboei om een boot aan te leggen en pieren, platforms, ladders of trapjes om toegang te krijgen tot zee, bevinden zich dus in een nationaal natuurpark. Die meerboeien en andere bouwwerken of objecten zijn permanent in het onderwaterpark aanwezig en worden ook voortdurend gebruikt. Het is logisch dat ook hiervoor een vergoeding moet worden betaald. Dit geldt voor bedrijven, maar ook voor particulieren. Voor de meeste bouwwerken geldt een tarief van Nafl. 500,- per jaar. Ladders zijn goedkoper (Nafl. 250,-) en industriële pieren duurder (Nafl. 1.000,-). Kijk voor meer informatie op de web site van het eilandgebied: www.bonairegov.an Afdeling Milieu- en Natuurbeleid van DROB
Foto credits Hanny Kalk en Eric & Jolande Gietman.
Página 6
MAKUBEKÈN
Sèptèmber 2010
Gutu i flamingo protehá
Papegaaivissen & flamingo’s beschermd
Turismo ta un pilá importante di nos ekonomia. I nos turismo ta dependé pa un gran parti riba nos naturalesa. Nos tin nos bienestar i prosperidat danki na nos naturalesa. P’esei nos mester kuid’é bon. Nos naturalesa ta nos tesoro! E Ordenansa Insular nobo di Maneho di Naturalesa ta hasi posibel pa por protehá nos naturalesa. Den nos region, pues tambe na Boneiru, sierto animal ta protehá pa medio di akuerdonan internashonal. Esaki ta konta por ehèmpel pa tur turtuga di laman, dòlfein i bayena. Ta trata aki di sortonan ku mundialmente ta bou di menasa di ekstinshon. E Ordenansa Insular pa Maneho di Naturalesa ta duna Kolegio Insular mes tambe e oportunidat pa duna sierto tipo di mata i bestia statùs protehá. Esei ta importante pasobra ta bien posibel ku situashon riba nos isla ta diferente for di e region òf situashon mundial. Pa kompilá e lista di sortonan protehá ku a bin na vigor riba 1 di sèptèmber 2010, Kolegio Insular a usa e siguiente kondishonnan. E sortonan riba e lista mester kumpli ku un òf mas di e kriterionan aki. ·Menshon riba e “Lista Kòrá” di sortonan menasá di World Conservation Union, IUCN, kategoria CR (critically endangered), kategoria EN (endangered) òf kategoria VU (vulnerable). Esaki ta konta por ehèmpel pa algun bestia di laman. ·Endémiko i ademas raro, menasá òf otro kriterio. Esaki ta konta por ehèmpel pa e Sabal Palm (kabana), Prikichi i e Chuchubi spañó. ·Lokalmente menasá òf raro. Por ehèmpel raton dj’anochi, orkidia i sierto sorto di palu. ·Importansha ekológiko. Esaki ta konta por ehèmpel pa Koral, Tribon, Gutu, Raton dj’anochi, Pal’i mangel i yerba di laman. ·Sometí na preshon grandi di eksplotashon. Un ehèmpel di esaki ta e karkó. ·Balor turístiko. (Sortonan ku ta simbóliko pa un área òf isla). Pa Boneiru e flamingo ta kai bou di e kriterio aki, pero tambe tiponan di tribon. ·Opheto pa kolekshoná (potensial). Ehèmpel di esaki ta karkó, orkidia i bushi. ·Motibunan di mantenshon. E diferente sup-tiponan no por ser distinguí dor di laiko, p’esei ta protehá hinter e grupo. Esaki ta konta por ehèmpel pa koral, tribon i ratonnan dj’anochi. E lista ta kontené tambe sortonan ku ta gosando di protekshon na Boneiru pa mas tempu kaba. Manera karkó, kref, pal’i mangel i yerbanan di laman. Pa mas informashon por wak riba e wepsait di teritorio insular: www.bonairegov.an departamentu di Maneho di Medioambiente i Naturalesa di DROB
Het toerisme is een belangrijke pijler van onze economie. En ons toerisme steunt voor een groot deel op onze natuur. We danken onze welvaart en ons welzijn voor een groot deel aan onze natuur. Daarom moeten we er zorgvuldig mee omgaan. Nos naturalesa ta nos tesoro! De nieuwe Eilandsverordening natuurbeheer Bonaire maakt bescherming van onze natuur mogelijk. In onze regio, dus ook op Bonaire, zijn sommige dieren beschermd door internationale overeenkomsten. Dat geldt bijvoorbeeld voor de lora, maar ook voor alle zeeschildpadden, dolfijnen en walvissen. Het gaat hierbij om soorten die wereldwijd of in het Caribische gebied met uitsterven worden bedreigd. Met de Eilandsverordening natuurbeheer kan het bestuurscollege zelf ook dier- en plantensoorten aanwijzen die bescherming verdienen. Dat is belangrijk, want op ons eiland kan de situatie voor bepaalde soorten anders zijn dan in de regio of wereldwijd. Voor het samenstellen van de lijst van beschermde soorten die per 1 september 2010 van kracht is geworden, heeft het bestuurscollege de volgende voorwaarden gehanteerd. De soorten op de lijst dienen aan één of meer voorwaarden te voldoen. ·Vermelding op de rode lijst van bedreigde soorten van de World Conservation Union, IUCN, categorie CR (critically endangered), categorie EN (endangered) of categorie VU (vulnerable). Dit geldt bijvoorbeeld voor een aantal zeevissoorten. ·Endemisch en daarnaast zeldzaam, bedreigd of andere overwegingen. Dit geldt bijvoorbeeld voor de sabal palm (kabana), de parkiet (prikichi) en de witoogspotlijster (chuchubi Spaño). ·Lokaal bedreigd of zeldzaam. Bijvoorbeeld vleermuizen, orchideeën en een aantal boomsoorten. ·Ecologisch belang (sleutelsoorten). Dit geldt bijvoorbeeld voor koralen, haaien, papegaaivissen, vleermuizen, mangroven en zeegras. ·Onderhevig aan grote exploitatie druk. Een voorbeeld hiervan is de karkó. ·Toeristische waarde (vlaggeschip soorten). Voor Bonaire valt de flamingo onder dit criterium, maar ook haaiachtigen. ·(Potentieel) verzamelobject. Voorbeelden hiervan zijn karkó’s, orchideeën en bolcactussen (bushi). ·Handhavingsoverwegingen. De verschillende soorten zijn door leken niet uit elkaar te houden, daarom wordt de hele groep beschermd. Dit geldt bijvoorbeeld voor koralen, haaien en vleermuizen. De lijst bevat ook soorten die op Bonaire al langer worden beschermd. Bijvoorbeeld de karkó, kreeften, mangroven en zeegrassen. Kijk voor meer informatie op de web site van het eilandgebied: www.bonairegov.an Afdeling Milieu- en Natuurbeleid van DROB
Sèptèmber 2010
MAKUBEKÈN
Piskamentu tradishonal
Boneiru ta konosí mundialmente pa su refnan di koral mahestuoso. Pero nos no por sera nos wowo pa e echo ku nos refnan di koral ta bayendo atras i e kantidat di piská riba ref tambe. Tur piskadó di ref sa di eksperensia ku ántes tabata mas fásil pa kue piská i ku e piskánan tabata mas grandi. Nos mester trata na mantené e ekilibrio natural riba nos refnan. Pasobra nos ke pa e piskadónan por keda piska. Awor akí, pero tambe aki 20 aña. Tambe nos mester kòrda ku ekonomia di nos isla ta dependé pa un gran parti di bida bou di laman. Pa e motibu akí tambe nos mester protehá e bida di bou di laman. Esei ta bira posibel dor di hasi palabrashon ku otro. E reglanan nobo pa protekshon di naturalesa no ta konfliktá ku e kultura di piskamentu estilo tradishonal di Boneiru. Mayoria di regla tokante di piskamentu riba ref no a kambia. Nan ta den eksistensia pa hopi aña kaba. Tòg tin algun kambio pa e piskadónan. Esakinan ta nesesario pa garantisá ku den futuro lo keda posibel pa piska estilo tradishonal. E kambionan mas importante ta tokante sortonan di piská i tiponan di reda. Uso di kanaster ta prohibí si no tin pèrmit. STINAPA mester kùr tur reda i kanaster. Ku e rekisito di kùrmentu aki ta bira posibel pa tene piskadó di otro kaminda pafó di nos awanan. Pasobra nan no tin reda di kùr naturalmente. E reglanan aki ta bin na vigor riba 1 di yanüari 2011. For di 1 di sèptèmber 2010 ta prohibí pa piska ku liña ku snòrkel bistí. Solamente entre Punt Vierkant i entrada di marina di Plaza Resort i entre Playa Chachacha i e entrada di marina di Harbour Village Beach Resort tin mag di hasi esei. A imponé e prohibishon aki pa evitá sobre-peska. Piskamentu ku snòrkel tin un efekto grandi riba poblashon di piská. E efekto ta similar na piskamentu ku harpun. Por eradiká un sorto di piská kompletamente den un sierto área. Kolegio Insular a kompilá un lista ku sortonan di mata i bestia ku ta protehá. Ei riba tin tribon i famianan di tribon manera chuchu i manta. Fuera di esei ta trata di 9 sorto di piská ku ta aparesé riba e “lista kòrá” di sortonan menasá di World Conservation Union (IUCN). Gobièrnu ta obligá dor di komunidat internashonal pa protehá e piskánan akí . Gutu ta un piská ku tambe ta protehá pasobra nan ta tene refnan di koral liber di alga (yerba paresido na lima). Pa mas informashon por wak riba e wepsait di teritorio insular: www.bonairegov.an departamentu di Maneho di Medioambiente i Naturalesa di DROB
Foto credits Hanny Kalk en Eric & Jolande Gietman.
Página 7
Traditioneel vissen
Bonaire staat wereldwijd bekend vanwege de schitterende koraalriffen. Maar we kunnen onze ogen niet sluiten voor het feit dat onze koraalriffen toch achteruit gaan en de visstand terugloopt. Iedere rifvisser weet uit ervaring dat het vroeger gemakkelijker was om vis te vangen en dat de vangst groter was. We moeten proberen het natuurlijk evenwicht op ons rif in stand te houden. Want we willen dat de vissers kunnen blijven vissen. Nu, maar over twintig jaar ook nog. Verder moeten we niet vergeten dat de economie van ons eiland voor een groot deel afhankelijk is van de onderwaterwereld. Ook om die reden moeten we het leven in zee beschermen. Dat kan door met elkaar afspraken te maken. De nieuwe regels ter bescherming van de natuur gaan goed samen met de cultuur van het traditioneel vissen op Bonaire. De meeste regels over het vissen op het rif zijn niet veranderd. Ze bestaan al vele jaren. Toch zijn er voor de vissers wel enkele veranderingen. Die zijn nodig om ook in de toekomst op een traditionele manier te kunnen blijven vissen. De belangrijkste veranderingen gaan over visnetten en vissoorten. Het gebruik van fuiken (kanaster) is verboden, tenzij men over een vergunning beschikt. Netten en fuiken moeten worden gekeurd door STINAPA. Met deze keuringsplicht is het ook mogelijk om vissers van buiten het eiland te weren. Zij hebben immers geen goedgekeurde netten. Deze regels gelden per 1 januari 2011. Het is per 1 september 2010 verboden om in het onderwaterpark snorkelend te vissen met een vislijn. Alleen tussen Punt Vierkant en de ingang van de jachthaven bij Plaza Resort en tussen Playa Chachacha en de ingang van de jachthaven van Harbour Village Beach Resort mag dat wel. Het verbod is ingesteld om overbevissing tegen te gaan. Snorkelend vissen heeft een grote invloed op de visstand. Het effect is vergelijkbaar met speervissen. Een bepaalde vissoort kan plaatselijk totaal worden uitgeroeid. Het bestuurscollege heeft een lijst opgesteld van dier- en plantensoorten die beschermd zijn. Daarop staan haaien (tribon) en haaiachtigen, zoals roggen (chuchu) en manta’s. Verder gaat het om negen vissoorten die voorkomen op de rode lijst van bedreigde soorten van de World Conservation Union (IUCN). De overheid is door de internationale gemeenschap min of meer verplicht deze vissen te beschermen. Ook papegaaivissen (gutu) zijn beschermd omdat ze onze koraalriffen vrij houden van algen. Kijk voor meer informatie op de web site van het eilandgebied: www.bonairegov.an Afdeling Milieu- en Natuurbeleid van DROB
Página 8
Sèptèmber 2010
MAKUBEKÈN Esnan den peliger
Habitantenan di Boneiru su mundu natural úniko ta enfrentá retonan
Kiko realmente ta nifiká di ta un espesie den peliger? Tin hopi definishon pero básikamente ta trata di un poblashon di organismo ku ta na riesgo di no eksistí mas, pa motibu di bahamentu na kantidat, kambionan ambiental òf oumento di bestianan ku ta yag riba otro bestia; kome otro bestia. Desafortunadamente, Boneiru tin un kantidat di mata i animal ku ta kai den e kategoria aki den laman, den aire i na tera. Aki ta sigui tres ehèmpel.
Den laman... Boneiru ta konosí pa su turtuganan di laman - e turtuga karèt, e turtuga blanku i e turtuga kawama. E animalnan di awa ta bini aki pa kome i pone webu. Lamentablemente, nan ta haña nan mes den peliger ora nan ta den nos awanan. Mira por ehèmpel loke a pasa na Aprel di e aña aki ku Mabel Nava i Robert Van Dam di Sea Turtle Conservation Bonaire (STCB), ora ku nan tabata sambuyá serka di Lac. “Nos a mira un turtuga blanku ku liña di piska saliendo for di su boka. Tambe nos a mira ku e no tabatin su ven parti dilanti na man drechi. Robert i ami a kohe e turtuga i ora nos a yega kantu, un piskadó a yuda nos hal’é na tera.” Durante di inspekshon mas aleu, tabata opvio ku e liña di piska a kita e animal su ven i un hak a bora bai den su shirishiri. Nava a bèl e veterinario Fulco de Vries pa yudansa. Despues di un saminashon profundo, a resultá ku e turtuga tabata hopi suak kaba i ku e lo no rekuperá. A duna e turtuga un kalmante i a kometé eutanasia, pa sak’é for di su miseria. Den e último añanan STCB a nota un oumento di turtuga den problema.
“Nos mester eduká e pueblo dor di informá nan ku liña i hak pa piska ku keda atras, ta menasanan real pa turtuganan di laman,” Nava ta splika. “Nan ta matadónan. Meskos ta konta pa sakunan di plèstik i kùp ku ser tirá pa loko den laman. Turtuganan di laman ta mira e ophetonan aki pa lèbèlèbè di laman, lokual nan ta gusta kome. Unabes den su stoma, e plèstik por mata e animal. Ta responsabilidat di tur hende pa tene tur opheto dañino for di laman i yuda e animalnan den peliger aki.” Den aire... Resientemente, Rhian Evans a mira un bataya aéreo eksepshonal serka di Playa Frans. “Mi tabata hasiendo opservashon di nèshi di lora. Sinku par di lora tabata bringa pa dos sitio di nèshi. Nan tabata mustra hopi agreshon.” Evans i su kolega Sam Williams ta kere ku e komportashon aki ta duna indikashon di un problema serio pa e sitio limitá di nèshi pa Boneiru su lora. Loranan no ta traha nan propio hòl di nèshi. Nan ta dependé di e ambiente lokal pa proveé sitionan. Pero Boneiru su mondinan a ser altamente rosá durante e siglonan. “Ya no ta mira e palunan grandi i bieu mas, manera wayaká,” Williams ta splika. “E paranan aki ta traha nèshi den wayaká, watapana i palu di sia. Awor tin ménos di e palunan aki. Probablemente ta p’esei e loranan ta traha nèshi den seru stèil tambe. Esei no ta normal pa e sorto di para aki.” Pero asta e sitionan den baranka pa nan traha nèshi ta vulnerabel debí na e oumento di kasnan trahá riba e isla. “Loranan no por ku muchu molèster serka di nan nèshinan,”
Evans ta splika. “Asta despues di konstrukshon, e paranan lo no bini bèk na e sitionan na seru stèil, si hendenan bibá den e kasnan ta hasi muchu bochincha.” Pa Boneiru, esaki a bira un problema di kantidat. Pasobra ménos nèshi ta nifiká ménos para, un kantidat genétiko mas chikitu. Esei, en kambio, por hasi e poblashon di lora sumamente vulnerabel pa malesa òf desasternan natural manera un tormenta tropikal fuerte. Un poblashon na midí ta e yabi pa evitá desaster. E proyekto di Parrotwatch (Wak e Paranan), enkabesá pa Williams i Evans, ta atendé e problema di e sitionan pa traha nèshi ku ta birando ménos. E tim ta konstruyendo kahanan di nèshi di materialnan natural, pa duna e paranan sitionan alternativo pa nan traha nèshi. Pero segun Williams, miéntras
ku e desaroyo no ta mihó reglá i e problema di kabritunan no ta resolvé, trahamentu limitá di nèshi pa e paranan lo kontinuá. “No por oumentá kresementu di e poblashon sin atendé ku asuntunan sosial tambe. Mester sigurá ku hende ta simpátiko ku e loranan ku ta oumentando den kantidat.”
Riba tera... Tin ta yam’é: “e palu di bida”. E ta tres bia mas duru ku palu di eik i hopi bia ta referí n’e komo palu di heru. E palu ta asina denso ku ora tir’é den awa, e ta senk. Aki na Boneiru nos ta yama e palu aki: wayaká, pokhout of Lignum vitae. Pero for di 2007 wayaká ta registrá komo un espesie den peliger, bou di Convention on International Trade in Endangered Species (CITES) of Wild Flora and Fauna. Histórikamente e palu a ser kosechá aki
pa traha katròlnan duradero pa barkunan. Pero demasiado kitamentu di yerba, kosecha en ekseso i limpiamentu di tereno sin fin a pèrmití matanan sekundario tuma over hopi di Boneiru su mondi. Loke ta un problema serio pa e palu aki ku ta krese poko poko. “Limpiamentu deskontrolá di tereno i kabritunan ta e menasanan mayó,” ta deklarashon di Elsmarie Beukenboom di STINAPA, ku ta e fundashon ku ta manehá Boneiru su parke nashonal. Esakinan ta solamente tres ehèmpel di matanan i animalnan ku ta konfrontando retonan segun ku desaroyo di Boneiru ta progresá. Kiko bo por hasi pa yuda preservá e milagernan bibu aki? Ser boluntario na Sea Turtle Conservation Bonaire. Djòin Salba Nos Lora. Ser boluntario pa un evento di STINAPA, pa planta mata.
Sèptèmber 2010
Página 9
MAKUBEKÈN
Huisdier vermist!
Het komt dagelijks voor dat het Dierenasiel Bonaire telefoontjes krijgt van bezorgde diereigenaren met de melding dat hun hond of kat is wegge-
lopen. De eigenaren weten niet waar ze moeten zoeken en hopen dat hun dier bij het asiel gebracht is. Gelukkig is dat ook vaak het geval en kan het asiel
baasje en dier weer herenigen. Bel het asiel Jammer genoeg gebeurt het ook dat er bij het asiel dieren worden gebracht waarbij heel duidelijk is dat ze een baasje hebben, maar waarvan de eigenaar zich niet bij het asiel meldt. Zo zijn er al vaak rashonden en -katten, zoals Chihuahua’s, Poedels, Duitse herders en Siamese katten, bij het asiel gebracht. Dit zijn absoluut geen zwerfdieren en zijn over het algemeen veel geld waard. We raden deze diereneigenaren aan om in geval van vermissing van hun huisdier eerst contact op te nemen met het asiel en te checken of het dier daar is gebracht. Penning en chip Er zijn ook nog andere manier om je vermiste huisdier snel terug te vinden. Zorg ervoor dat je hond een band draagt, waaraan een penning is bevestigd waarop je telefoonnummer is genoteerd. Of schrijf het telefoonnummer aan de binnenkant van de halsband. Zo kan de vinder van het huisdier, de eigenaar snel weer opsporen. Een andere manier is om in je huisdier een geheugenchip aan te laten brengen. Dit wordt ‘chippen’ genoemd en gebeurd door dierenarts. Mocht je huisdier na een vermissing of erger nog, na diefstal worden teruggevonden, dan zorgt het unieke nummer van de chip ervoor dat het dier en zijn eigenaar gauw weer herenigd kunnen worden. Radiospot en poster Om kenbaar te maken dat je huisdier is vermist kun je dit ook op de radio melden. De meeste radiozenders op het eiland zijn bereid om –soms tegen een klein bedrag- een radiospot uit te zenden of melding te maken een vermist huisdier. Via deze radiospots zijn al heel veel huisdieren teruggevonden. Ook is het aan te raden om posters te maken waarop je een foto van je
huisdier plaatst. Hang deze posters op plaatsen waar veel mensen komen: supermarkten, sneks en bij de diereartsen natuurlijk. Voorkomen Maar het allerbelangrijkste is natuurlijk om te voorkomen dat je huisdier de benen neemt. Zorg ervoor dat je een goed hek rondom de tuin hebt en dat het dier niet uit de tuin kan ontsnappen wanneer er bijvoorbeeld vuurwerk wordt afge-
stoken of als het onweert. En mocht het dan toch gebeuren dat je hond of kat weg is gelopen, vergeet niet om vermiste of gevonden dieren op te geven bij het dierenasiel. Met slechts één telefoontje is het mogeljik om je huisdier terug te vinden. Meer informatie kun je krijgen bij het dieren asiel B o n a i r e www.animalshelterbonaire.com, tel: 717 4989. Marlies Tiepel
BO TABATA SA KU STINAPA TIN UN WEBSITE , WWW.STINAPA .ORG, I ESAKI TA YEN, YEN DI INFORMASHON HOPI INTERESANTE, MANERA REPORTE ANUAL, NOTISIA I KOMUNIKADO DI PRENSA? WIST JE DAT DE WEBSITE VAN STINAPA, WWW.STINAPA .ORG, BORDEVOL INTRESSANTE INFORMATIE, ZOALS DE JAARVERSLAGEN, NIEUWTJES EN PERSBERICHTEN STAAT?
Washington Slagbaai National Park Habrí tur dia ku eksepshon di 25 di desèmber i promé di yanüari. Iedere dag geopend behalve op 25 december en 1 januari.
Página 10
Sèptèmber 2010
MAKUBEKÈN
‘Tribonnan di Boneiru’ hóbennan di Jong Bonaire
E grupo di hobennan di Jong Bonaire ku ta haña lès di snòrkel serka STINAPA a skohe un nòmber pa nan grupo. E nòmber nobo ta Tribonnan di Boneiru. Tribon ta e piská ku hopi hende tin miedo di dje. Tin poko hende ku ta komprendé e motibo pa kua tribon ta èksistí. E realidat tristu ta ku masha poko di nos ta na altura di e echo ku e tribon, e piská ku nos tin tantu miedu di dje, ta den un bataya fuerte pa su sobrebibensia. Pa aña na mundu ta mata mas di shen mion tribon. Kada
ora piskadónan ta mata mas o menos diesunmil kuatershentitrintidos (11,432) tribon. Anto niun hende tin kontesta riba kiko lo pasa ora e tribonnan disparsé kompletamente for di nos oséanonan, ku ta e eko-sistema mas grandi i importante na mundu. E tribonnan ta èksisti kaba pa mas ku 400 mion aña. Awe nan ta den peilger di èkstinshon. Meskos ku mayoria di bestia ku ta den peliger di èkstinshon, e tribon ta bira seksualmente maduro na edat haltu, mas ku
15 aña i ta keda entre dos pa tres aña na estado. E tribon ta keda ku su webunan den su barika i e yunan ta sali for di webo den barika di e mama. E desbentaha di esaki ta ku e kantidat di yu ku sali for di e webonan ta dependé di kuantu espasio tin den e barika di e mama. E tribon ta haña entre dos pa seis yu só kada biaha. Diferente na mamíforonan manera delfín, tribon no tin instinkto di mama, asina ku ora e yunan sali for di barika di e mama, e mama mes por kome
e yunan. E lat ku e tribon ta bira fertíl, e temporada largu ku e ta keda na estado, e kantidat abou di yu ku e ta haña ta pone ku ta difisil pa e por rekuperá di sobre peska. Ta pa e motibo ei ta importante konsientisá i eduká hende di e tribon. Na Boneiru, for di promé di sèptèmber 2010 a pasa e lei di naturalesa kaminda ku entre otro e tribon ta un piská protehá i no mag sak’é for di laman. Hende tin e kreensha ku tribon ta un piská feros ku ta kome hende i ta p’esei mester
mat’é mientras ku e realidat ta ku hende no ta kuminda pa tribon. Na Boneiru masha poko sa tende sambuyadónan konta ku nan a wak un tribon. Ku nòmber nobo pa e grupo di snòrkel di Jong Bonaire, sekshon di edukashon di STINAPA, ke pone énfasis riba e tribon i duna informashon spesífiko riba e bestia aki. E hobennan lo haña informashon i tambe nan por wak pelíkula edukativo i informativo riba e kaseria komersial di tribon ku ta sosodé den océanonan.
Riba foto por mira e promé grupo ‘Tribonnan di Boneiru’.
Sèptèmber 2010
Página 11
MAKUBEKÈN “Desaroyando un Boneiru duradero”
Hopi proyekto di TCB enfokando riba un desaroyo duradero den añanan 2010/2011 Desaroyá nos isla i sigur nos industria turístiko na un manera duradero ta importante pa nos produkto turístiko i pues pa Ofisina di Turismo di Boneiru. Turismo ta e pilá di nos ekonomia, pero tambe pilá di nos desaroyo en general. Komo un aktor klave den e industria di turismo, Tourism Corporation Bonaire (TCB), kier stimulá un desaroyo duradero i stimulá e industria turístiko, pero tambe komunidat en general, di ta konsiente di e importansha di un desaroyo duradero pa Boneiru. Di ta konsiente di kiko nos kada un por hasi i tambe di kuantu Boneiru a logra kaba riba e área aki. Ta pa e motibu aki TCB ta i lo pone énfasis riba e tópiko aki den añanan 2010/ 2011 pa medio di un proyekto ku ta titulá “Duurzaam Bonaire”, esta “Un Boneiru duradero” ku ta wòrdu finansiá dor di USONA, instansha ku ta manehá fondonan di desaroyo otorgá pa Hulanda. E proyekto “Un Boneiru
duradero” ta konsistí di vários faseta tur ku nan metanan konkreto. Ehèmpel di un proyekto interesante ta e proyekto di ‘Kumpra ku tas III’ kua ta un proyekto di Fundashon Tene Boneiru Limpi, ku partisipashon di Tourism Corporation Bonaire. Konhuntamente tambe ku Selibon kier reforsá e importansha di no usa saku di plèstik pa hasi kompra. E proyekto lo inkluí repartishon di mas ku 10.000 tas pa pueblo di Boneiru usa pa hasi kompranan diario. E idea aki ta un manera inovativo pa stòp di usa saku di plèstik ora ta hasi kompra. I atrobe stimulá henter e komunidat boneriano pa ta konsiente di e importansha di un desaroyo duradero. Un otro ehèmpel di un bunita proyekto pa e aña aki ta ku TCB lo bai planta 75 palu riba nos dushi isla, den e luna di novèmber durante e Festival di Planta Palu. Esakinan lo wòrdu hasí den koperashon
estrecho ku STINAPA i nan lo wòrdu plantá na entrada di Washington Slagbaai National Park. Lo sòru pa e área unda e 75 palunan típiko di Boneiru ta wòrdu plantá ta protehá for di kabritu pa asina nan por krese na un manera saludabel. Lo planta diferente tipo/sorto di palu riba nos isla na otro sitionan tambe den koperashon ku DROB, LVV, STINAPA i Stichting Kibrahacha, esaki pa embeyesé nos isla i hasi esaki mas ‘bèrdè’. Tambe lo stimulá e sektor privá di Boneiru pa introdusí medidanan ku ta “green” pues ku ta tene kuenta ku nos medio ambiente. Lo organisá diferente tayernan i produsí foyetonan di informashon pa asina tambe konsientisá e pueblo boneriano di kon pa implementá diferente práktika ku ta tene kuenta ku nos medio ambiente. Den kuadro di konsientisashon, TCB lo kontinuá ku e programa di TAP den otro bachi; “Mama Smile Goes Green”. Den e
programa aki lo enfoká mas tantu riba konsientisá nos pueblo i espesialmente nos hubentut di e importansha di kana e kaminda di un desaroyo duradero. Tambe kier pone énfasis riba e echo ku Boneiru a skohe konsientemente pa kana e kaminda di un desaroyo
duradero pa añanan kaba i nos mester mantené esaki pa nos desaroyo turístiko, pero sigur pa nos futuro generashonnan. Keda pendiente pa tur e aktividatnan bunita aki ku TCB lo introdusí den e añanan 2010/ 2011. Ainda tin mas, pero esakinan ta un par ku ta den tapara.
BO TABATA SA KU STINAPA TIN UN HOTLINE, NA UNDA BO POR DUNA TEPNAN DI PRAKTIKANAN ILEGAL? E NUMBER TA 9292. WIST JE DAT STINAPA EEN HOTLINE HEEFT WAAROP JE MELDING KAN MAKEN VAN ILLEGALE PRAKTIJKEN? HET NUMMER IS 9292.
E korant aki a bira posibel danki na: Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door: STINAPA Bonaire
WWF NL
Carib Inn
Gouvernement Bonaire
Digicel
MCB
Selibon Telbo NV RBTT Bank TCB Administratiekantoor Brandaris B.V. Redactie: Elsmarie Beukenboom & Karen van Dijk Vormgeving: Bonaire Communication Services N.V. Drukwerk: DeStad Drukkerij, Curaçao Distributie: Post NV Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Karen van Dijk Kompaginashon: Bonaire Communication Services N.V. Imprenta: DeStad Drukkerij, Curaçao Agensia distribuidor: Post NV STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318, email:
[email protected], website: www.stinapa.org, adres: Barcadera z/n, Bonaire
Página 12
Sèptèmber 2010
MAKUBEKÈN
Fondo di palu
Hopi siglo pasá aparensia di Boneiru mester tabata hopi diferente ku awor. Hopi mas bèrdè. Mas palu grandi i bieu. Den transkurso di añanan hopi di e palunan a ser di kap. E kapmentu masal aki ta algu ku e isla nunka mas a superá. Den nos tempu mes, palu, mata i kadushi ta sufriendo hopi na man di katapila i buldozer. Fuera di esei nan ta sinti efekto pisá di buriku i kabritu ku ta kana lòs. Palu chikitu no ta haña chèns di madurá. I e kaska di kadushi ta ser komé ku konsekuensia ku nan ta muri. Pues a bira tempu pa kuminsá trata nos palu i kadushi un tiki mihó. E Ordenansa di Maneho di Naturalesa nobo ta hasi esaki posibel dor di pone regla pa kapmentu di palu i kaktùs. Nos naturalesa ta nos tesoro! For di 1 di yanüari 2011 no tin mag di kap palu i kaktùs sin mas. Palu i kaktùs ku tin un sirkunferensha di nan tronkon di mas ku 65 centimeter (midí na un haltura di 1.30 meter) no por ser di kap sin un pèrmit di Kolegio Insular. E midí aki ta masoménos igual na un diameter di 20,5 cm. Pues pa kap un palu ku tin un midí mas grandi ku esei mester di un pèrmit di Kolegio Insular. Pa un pèrmit pa kap un palu òf kaktùs mester paga un kontribushon finansiero na STINAPA. E plaka aki ta bai den un “fondo di palu” for di kua STINAPA ta planta mata i palu nobo. E kontribushon ta $ 85 pa un palu ku un sirkunferensha di 65 pa 79 cm., $ 140 pa un palu ku un sirkunferensha di 80 pa 94 cm. i $ 195 pa un palu di 95 cm. òf mas na sirkunferensha. Kolegio Insular tambe a traha un lista ku palu i bestia protehá. Riba e lista ei tin 29 tipo di palu i kaktùs indígeno. Esnan mas konosí ta Pal’i mangel, Wayaká i Kabana. Mayoria di e palunan aki ta kompletamente protehá. Esei ta nifiká ku apsolutamente no por kap òf kita nan. No ta importá unda nan ta krese. Si ta den naturalesa, riba tereno di gobièrnu, tereno di hür òf tereno propiedat. Pa e Pal’i mangel, palunan duru i bushinan tin un reglamentu distinto. Pa e sortonan ei e protekshon no ta bálido si nan ta krese riba tereno pa kua a duna un pèrmit di konstrukshon. Pa mas informashon por wak riba e wepsait di teritorio insular: www.bonairegov.an departamentu di Maneho di Medioambiente i Naturalesa di DROB
Bomenfonds
Eeuwen geleden moet Bonaire er heel anders hebben uitgezien dan nu. Veel groener. Meer oude en grote bomen. In de loop van de tijd zijn veel van die bomen omgehakt. Die grootschalige houtkap is het eiland nooit te boven gekomen. In onze tijd hebben bomen en cactussen het zwaar te verduren door het ‘schoonmaken’ van terreinen met bulldozers en shovels. Daarnaast hebben ze veel te lijden door vraat van loslopende ezels en geiten. Jonge boompjes krijgen niet de kans om groot te worden. En de bast van grote cactussen wordt aangevreten waardoor ze afsterven. Het is daarom hoog tijd om voorzichtiger met onze bomen en cactussen om te gaan. De nieuwe Eilandsverordening natuurbeheer Bonaire maakt dit mogelijk door regels te stellen aan het kappen van bomen en cactussen. Nos naturalesa ta nos tesoro! Vanaf 1 januari 2011 mogen bomen en cactussen niet meer zomaar worden gekapt. Bomen en cactussen die een stamomtrek hebben van meer dan 65 centimeter, gemeten op 1.30 meter hoogte, mogen straks zonder vergunning van het bestuurscollege niet worden gekapt of verwijderd. Een stamomtrek van 65 cm. staat min of meer gelijk aan een diameter van 20,5 cm. Dus voor het vellen of verwijderen van een dikkere boom is een vergunning van het bestuurscollege nodig. Voor een kapvergunning moet per boom of cactus een financiële bijdrage aan STINAPA Bonaire worden betaald. Dit geld komt in een bomenfonds waarvan STINAPA nieuwe bomen aanplant. De bijdrage is $ 85 per boom bij een stamomtrek van 65 tot 79 cm., $ 140 bij een stamomtrek van 80 tot 94 cm. en $ 195 bij een stamomtrek van 95 cm. of meer. Het bestuurscollege heeft ook een lijst van beschermde dier- en plantensoorten vastgesteld. Op die lijst staan ook 29 inheemse boom- en cactussoorten. De bekendste zijn mangroven, pokhout (wayaká) en de sabalpalm (kabana). De meeste van deze bomen zijn absoluut beschermd. Dat betekent dat ze niet mogen worden gekapt of verwijderd. Het maakt niet uit waar ze groeien. Of dat nu in de natuur is, of op overheidsgrond, huurgrond of eigendomsgrond. Voor de mangrovebomen, de pokhoutsoorten en bolcactussen (bushi) is een aparte regeling. Voor die soorten geldt de bescherming niet als ze op grond groeien waarvoor een bouwvergunning is verleend. Kijk voor meer informatie op de web site van het eilandgebied: www.bonairegov.an Afdeling Milieu- en Natuurbeleid van DROB
Foto credits Hanny Kalk & Eric & Jolande Gietman.
