MAKUBEKÈN
Informashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru
Grátis
Edishon Nr. 1 Yanüari 2007
Gratis
NOS FLAMINGO TA ÚNIKO: “Tin para mas grandi ku e flamingo, i tin para ku tin pluma ku mas hopi koló ku e flamingo, pero ningun para grandi su pluma ta di koló asina bunita ni ningun para ku pluma di koló bunita ta asina grandi manera e flamingo”. ONZE FLAMINGO IS UNIEK: “Er zijn grotere vogels dan de flamingo, en vogels met kleurrijkere veren, maar geen enkele grote vogel is zo prachtig van kleur en geen enkele kleurrijke vogel is zo groot.” Dr. Frank Micher Chapman, 1908
Den e edishon aki:
E B ALANSE BALANSE ENTRE E ESPESIE INDIGENO I ESUN IMPOR TÁ IMPORTÁ
AYERA, A WE I MAÑAN DI PARKE NASHON AL ASHONAL WASHINGTON SLA GB AAI SLAGB GBAAI
PALMA DI REI BONERIANO
Maria K oeks Koeks
In deze editie:
E P AL U PAL ALU DI NOS SO; P AL U PAL ALU DI SIA BLANKU
BO AMIGU DI KAS NOBO E nòmber Makubekèn, ku ta nòmber di e korant aki tokante di medio ambiente i naturalesa, lo no zona masha konosí den orea di hopi hende. “Makubekèn” ta un palabra den papiamentu ku tabata usa ántes. Ántes hende tabata pasa di kas pa kas pa trese notisia. Por ehèmpel notisia di un nasementu òf notisia di morto òf di un kasamentu. Esun ku a risibí e notisia ta pasa esei pa e sobrá miembro nan di famia i e ta bisa por ehèmpel “Dina ta makubekèn ku Ramona a haña yu ohochi i ku tur kos ta bon”. Nos ta sospechá ku e palabra aki ta sali for di e palabra hulandes “bekendmaking”. Despues ku entrada di korant, radio i televishon e palabra aki a sali fo’i moda. Pero awor Makubekèn ta bèk atrobe. I meskos ku ántes, Makubekèn ta bin den tur kas di Boneiru. Kuater biaha pa aña. Awor prinsipalmente ku notisia tokante naturalesa i medio ambiente. Pero tambe ku notisia di bo banko, bo kompania di telefon, bo fundashon di kas, ofisina di turismo òf kompania ku ta rekohé sushi. De todo un poko. Makubekèn ta parti di e kampaña di komunikashon yamá ; ‘Nos ta biba di Naturalesa’. Esaki ta un kampaña di STINAPA Boneiru huntu ku tur e organi-sashonnan ya menshoná i tur e orga-nisashonnan di naturalesa i medio ambiente riba nos isla. Di kon tur e organisashonnan aki ta haña ku ta asina importante pa bo ta bon informá tokante nos bunita naturalesa i nos medio ambiente asina frágil ? Esei ta pasobra ku tur ta sali for di e pensamentu ku ta fia a fia e isla aki di nos yunan. Ora ku fia algu mester sòru masha bon mes p’e pasobra dun’é bèk na su doño den bon estado. E naturalesa magnífiko tantu bou komo ariba di awa, huntu ku nos kultura, e trankilidat i eskala chikitu di nos isla ta e base mas importante pa nos mantené nos nivel di bida. Ta danki na e karakterístikanan aki ku nos ta risibí 60.000 bishitante pa aña. Nan por a bai Aruba, Kòrsou òf kualke otro isla den Karibe. Pero nan a skohe pa Boneiru. Si nos ke pa nos yunan, i e yunan di nos yunan despues, tambe por benefisiá di e turismo aki, nos mester ta kouteloso ku nos naturalesa. Nos ta biba di Naturalesa. Nos ta spera ku bo lo lesa Makubekèn ku hopi plaser. Redakshon.
Página 2
Yanüari 2007
MAKUBEKÈN
KONOSÉ STINAPA Historia
A funda Stichting Nationale Parken (STINAPA) Bonaire dia 13 di desèmber, 1985. Promé ku esei ta Stichting Nationale Parken Nederlandse Antillen tabata manehá e dos parkenan di Boneiru. Señor Raymundo Saleh tabata e promé presidente di e fundashon.
E mishon i e metanan di STINAPA Bonaire STINAPA Bonaire ta dediká na konservashon di Boneiru su herensia natural i históriko dor di sostené i mantené bon uzo di su rekursonan. Su metanan ta: 1) E protekshon, konservashon i restorashon di e rekursonan natural di Boneiru, pa futuro generashonnan 2) Pa garantisá ku ta duna e konservashon di rekursonan natural e prioridat di mas haltu den tur proseso kaminda tin desishonnan públiko
3) Pa garantisá ku e habitantenan i bishitantenan di Boneiru ta risibí bon edukashon i informashon tokante di protekshon di Boneiru su naturalesa i medio ambiente 4) Pa garantisá ku ta uza e rekursonan natural i históriko di Boneiru di un manera bon sostené E fundashon tin kontrato ku gobièrnu di Boneiru pa manehá e dos parkenan; esun di riba tera, Parke Nashonal Washington Slagbaai i esun di bou di awa, Parke Nashonal Marina di Boneiru. E mishon di e fundashon ta bai mas aleu ku e frontera di e dos parkenan ku e tin bou di su maneho. E fundashon ta boga pa preservashon di herensia natural i históriko di Boneiru kompleto.
E direktiva E fundashon por tin máksimo 11 miembro di direktiva. Tin 7 organisashon aki na Boneiru ku tin interes direkto den
e lokual ku e fundashon ta boga pe. E organisashon nan aki por postulá un hende ku por representá nan den e direktiva. E miembronan di e direktiva aktual ta: Evo Cicilia Presidente (representá gobièrnu) Ronella Croes Sekretaria (representá TCB Jeannette Nolen Vise Presidente (miembro independiente) Herbert Piar Tesorero (miembro independiente) Diana Sint Jago Miembro independiente Bruce Bowker Miembro (representá CU-RO; e skolnan di buseo Corine Gerharts Miembro (representá Bonhata; e sektor di hotèl i turismo) Jack Chalk Miembro independiente Felix (Papy) Cicilia Miembro (representá gobièrnu) E asientonan asigná na e
organisashon di kunukeronan i piskadónan pa basta tempu kaba no tin representashon den e direktiva pa nan. E trabou di e direktiva ta pa supervisá si e empleadonan ku ta traha pe ta respetá e mishon i e metanan di e fundashon i si nan ta tene nan mes na tur e obligashonnan i kompromisonan ku e fundashon tin. E direktiva a skohe pa e fundashon sigui krese i logra su metanan na e manera di mas mihó posibel i di e manera di mas profeshonal. Na aña 2002 a tene un reorganisashon den e fundashon i a disidí ku pa logra e lokual ku a skohe pe e direktiva tin di tuma un direktor den servisio. Asina sra. Elsmarie Beukenboom a bira e promé direktor di STINAPA i a kuminsá traha riba promé di desèmber 2003. E ta representá e direktiva den e área di trabou diario i ta enkargá ku asuntunan di personal. Tambe e ta na kabes di e tim di maneho.
SERA KKONOSÍ ONOSÍ KU AL GUN DI E EMPLEADON AN ALGUN EMPLEADONAN
Fernando Simal. Fernando a nase na Asturias, Spaña dia 28 di novèmber aña 1963. Funshon aktual: Mènedjer na Parke Nashonal Washington Slagbaai. A kontratá mi dia promé di òktober 2001 pa halsa nivel di e parke riba tereno di infrastruktura, rekurso humano, finansa i maneho di naturalesa. Pues mi ta trahando pa 6 aña kaba riba proyektonan den tur e áreanan menshoná. Dia STINAPA a puntra mi, si mi ke a solisitá mi tabata biba na Venezuela. Mi ta un biólogo pero e tempu ei mi tabatin un kompania di mantenshon di edifisionan haltu. Mi tabata hasi esaki pa motibu di plaka no pa amor. Pa amor mi tabatin na mi enkargo e departamentu di sambuyamentu di e universidat di Isla di Margarita. Mi tabata duna lès di biologia i deporte na skol sekundario i mi tabata doño di un sentro di ekskurshon (e motibu tabata un parti pa plaka un parti pa amor) tambe mi sa duna bio-
logia komo trabou boluntario. E mihó parti di mi trabou ta di mira e parke bai dilanti, logra nos metanan i mira resultado di mi trabou. Mi soño lo bira realidat ora e hendenan di Boneiru apresiá i rekonosé e kambionan. I naturalmente, traha kasi diariamente den naturalesa, ta algu fantástiko. Konsiderando ku naturalesa ta e pila di nos ekonomia, e importansia di STINAPA ta invaluabel, e no tin preis: si no tin naturalesa no tin ekonomia no tin progreso.
aña, pero awor mi ta biba na Rincon. Nos ta mandá pa Hesus pa hasi nos trabou aki i pa registrá tur kos ku ta sosodé den naturalesa. Promé ku mi a bira shèf mi tabata un ranger i mi trabou tabata aki na porta pero tambe riba tereno; mi ta hasi tur kos. Mi no konosé ora di trabou; mi ta keda kuantu ku mi ke i mi ta bini ki ora ku mi tin gana, pero semper promé ku 8 or di mainta i despues di 5 or di atardi ! Mi ta hasi mantenshon den e parke i for di 15 di yüli 1970 mi ta dokumentá i registrá tur kos. Ta un tarea ku no ta kaba nunka. STINAPA ta protehá naturalesa i nan ta siña hende kiko esaki ta nifiká.
George Thode. George a nase na Boneiru dia 26 di yanüari aña 1963. Funshon aktual: Shèf di Ranger di Parke Nashonal Washington Slagbaai . For di promé di aprel 1981 mi ta traha na Parke Washington. A funda e Parke na 1969 i mi ta den e parke pa mas ku 36 aña; mi a biba den e parke pa masha hopi
Edwin (Din) Domacassé. Dia 5 di yüli 1964 Din a nase na Boneiru. Funshon aktual: Shèf Ranger di Parke Nashonal Marina di Boneiru. Mi a kuminsá traha pa STINAPA dia 7 di febrüari 1993.
Mi tabata un “dive master” na un sentro di buseo pa 10 aña i mi a kansa di ‘babysit’ bishitante.... bo sa no, bo mester por ‘babysit’ bon !(sonriendo). Na kuminsa-mentu mi no tabata gana mashá na STINAPA kompará ku loke mi tabata gana na e sentro di buseo, pero mi tabata hasi algu ku realmente mi tabata gusta.! E laman ta den mi, e ta den mi sanger i awor ku mi mester protehá naturalesa mi ta hasié di henter mi kurason. Promé nan aya mi no tabata mir’é asina; mi tabata stima laman pero mi no tabata hasi uso di dje na e manera korekto. Awor aki protekshon di laman a bira mi segundo naturalesa.! Mi ta intermediá tambe entre e rangernan i e mènedjer, mi mester organisá i planeá trabou di siman i kontrolá ku e ta sosodé. Sinembargo mi tambe ta un ranger i mi ta hasi e mesun trabou ku e otro rangernan. E lokual ku mi ta gusta hasi mas tantu ta, kapturá hende na momentu ku e ta falta ku regla ! Esei ta akshon ! Mi ta stima akshon ! Na Boneiru e hendenan ta gana nan sèn ku turismo, bishitantenan ta bini pa e naturalesa, sin naturalesa- no tin turismo ! STINAPA ta protehá naturalesa, ta p’esei STINAPA ta importante, Dia 23 di yüni 2006 mi a risibí un rekompensa “Accolade Award” pa mi dedikashon pa preservá e medio ambiente marítimo. Kaptan Don a entrega mi esaki.
E fundashon tin aktualmente 20 persona den servisio. Den e edishon aki di Makubekèn nos lo kuminsá ku introdukshon di algun empleado i miembro di direktiva di STINAPA. Skirbí pa Elsmarie Beukenboom.
Evo Cicilia - STINAPA Bestuurslid. Geboren op Aruba, 18 mei 1964 Opgegroeid op Bonaire In het dagelijkse leven medewerker van DEZA STINAPA bestaat uit verschillende zetels en de zetels voor de overheid (2 zetels) waren open en ik werd benaderd door Elsmarie Beukenboom en door de regering werd ik voorgesteld als een van hun kandidaten. Sinds twee jaar vertegenwoordig ik samen met Papy Cicilia de regering in STINAPA. STINAPA heeft een speciale taak in het behoud van de natuur maar in het bijzonder is STINAPA aangewezen als beheerder van de parken, Washington-Slagbaai en het Marine Park en… bijna heel Bonaire en Klein Bonaire is het Marine Park. WashingtonSlagbaai bedekt een heel groot oppervlak van het eiland en ze beheren daarmee een gedeelte van het eiland dat een belangrijke bron van inkomsten vormt voor het eiland. Een van de belangrijke taken die STINAPA heeft, is zorgen dat de ontwikkeling van Bonaire zo gebalanceerd mogelijk verloopt. Dat is heel belangrijk omdat de visie van Bonaire ontwikkeling met behoud van natuur en cultuur is. De campagne “NOS TA BIBA DI NATURALESA” is heel belangrijk om de mensen te laten beseffen dat men niet zonder de natuur kan en ook om te laten zien wat STINAPA doet, zodat de mensen zich realiseren dat die taak niet alleen door STINAPA verricht moet worden maar eigenlijk door de hele samenleving. Dus we moeten met z’n allen doen wat STINAPA doet!
Yanüari 2007
Página 3
MAKUBEKÈN
E BALANSE ENTRE E ESPESIE INDIGENO I ESUN IMPORTÁ E boneriano legítimo Bo tabata sa ku ora ta trata di mata, bestia i hende no tin niun ku ta 100% boneriano? Si bai bèk sufisientemente leu den pasado i generashonnan atras lo bo haña sa ku tur antesedente di flora (tur mata) i founa (tur bestia) ku ta riba Boneiru awe a bin di un otro lugá. Pues ta kon nos por papia di balanse entre espesie indigeno (nativo) i eksótiko (importá) si tur kos riba Boneiru ta importá ? Anto ta kon bin no tin boneriano puro ora ta papia di formanan di bida ? Laga nos kuminsá ku kontestá e di dos pregunta i asina lo haña kontesta pa e promé pregunta tambe. E motibu ku no tin boneriano puro ta pasobra promé ku Boneiru a forma i a bira un isla, algun mion di aña pasá, tur forma di bida ku nos konosé awe na mundu na un otro kaminda ya kaba eseinan tabata desaroyá. Tabatin asta ku a forma, desaroyá, pasa den evolushon, i a stòp di eksistí kaba promé ku Boneiru a nase. Manera e dinosouronan por ehèmpel. Pues si bo ke topa un boneriano 100% lo bo mester limitá bo mes na piedra i baranka; manera esnan banda di e ruta di e kaminata
Kasikunda, den parke Washington. Tempu ku e baranka ku awe yama Boneiru a saka su kabes for di bou di awa, por a wak e for di e kontinente di Amérika i for di otro islanan. Espesialmente riba lugánan haltu, meskos ku por mira Venezuela riba un dia kla for di punta di Brandaris.
E promé paranan ta yega Boneiru Para ku nan fuentenan di kuminda no tabata asina bon, òf tabatin hopi kompetensha òf otro bestia tabata molestiá nan por a disidí di bai wak kiko tin na otro lugá. Algun di e paranan ku a krusa laman lo a muri na kaminda pa falta di awa òf kuminda. Pero un kantidat chikitu lo a yega riba e baranka aki i por a adaptá na e sirkunstanshanan nobo. Na nan yegada na e destinashon nobo aki kasi sigur lo tin ku no por a haña kuminda pa kome i awa pa bebe un bes i lo a muri. Di esnan ku si a logra topa ku kuminda i awa, tin ku a disidí di keda. Si suerte a kompañanan nan lo a topa ku un pareha, a pone webu, haña yu i asina a sigui rende. E grupo aki, despues di basta generashon ku su poblashon a bira stabil a bira nativo
(indigeno) di Boneiru ora ei. Algun di e espesienan aki a bira asina bon den e proseso di adaptashon aki ku nan a desaroyá karakterístikanan nobo i bira un espesie diferente for di esun original ku a yega promé. Esaki ta loke ku nos ta yama un espesie endemiko awendia. E espesie ei bo por hañ’é na Boneiru so. Nos Lora ta un ehèmpel di un para ku a yega Boneiru di e forma ei. Masha hopi aña pasá, el a adaptá i awor aki e ta un espesie ku ta endemiko. Ta na Boneiru so tin e !
E promé mata, insekto i otro organismo Matanan probablemente a adaptá na e ambiente aki promé ku tur bestia, por ta ku eksepshon di paranan di laman. Nan a yega Boneiru di un otro manera ku e paranan. Algun a yega komo simia den tripa di e paranan di laman aki. Pero e manera mas probabel kon e promé matanan a yega Boneiru ta dor di e riunan. Meskos ku awendia, asina tambe ántes hopi simia di e kontinentenan ta bin den awa di riu i a subi laman. Bientu i koriente di laman lo a transportá nan hiba diferente kaminda, manera Boneiru. Tambe orkannan fuerte a benta
Para di Yonchi. Espesie importá. palunan grandi den laman òf den riu. E palunan aki kargá ku organismo vegetal i tambe bestianan chikitu lo a drif te ora ku el a pega riba nos kosta. Asina banda di e promé palunan tambe probablemente a yega e promé vruminga, lembelembe, òf lagadishi. Aki e historia di sobrebibensia ta ripití. Algun lo por a adaptá i sobrebibí, i otro lo a muri. A tuma hopi tempu pa nan a pasa dor di e proseso di adaptashon aki.
E balanse ekológiko
Cuban tree frog. Espesie importá.
E punto kardinal den balansamentu di tur e espesienan den e sistema ekológiko aki ta, ku el a tuma lugá na un manera natural. Naturalesa mes a tuma enkargo di e proseso di habitá e isla i krea un sistema ekológiko bon balansá. No tabata fásil, a tuma algun mion di aña pa hasié, i tabatin hopi fayo, pero naturalesa a sigui purba i bida natural a floresé riba e pida baranka aki anteriormente un desierto. Un diversidat di flora i founa tabata desaroyá i a pasa den evolushon, algu ku te dia di awe ketu bai e ta pasando aden. Pero e proseso di evolushon a bira hopi mas difísil pa e espesienan den e último 300 aña. Esei pa motibu di e invashon aselerá di espesienan eksótiko ku hende a introdusí. Esei a sosodé na un manera no-natural i a trese e desbalanse den e naturalesa di Boneiru.
E desbalanse ekológiko Nos por bisa pues ku naturalesa mes a introdusí e promé espesienan eksótiko na Boneiru. Masoménos 3000 aña despues ku ta flora i founa so tabata tin riba e isla aki, hende, e úniko espesie kapas di impaktá ambientenan natural na nivelnan ku no por drech’é bek, tambe a introdusí espesienan eksótiko nobo riba e isla. Sinembargo, e introdukshonnan aki a tuma lugá na un manera abrupto, i den e kaso di e kolonisadornan Europeo, nan a introdusí espesienan ku nunka lo no por a yega riba e isla di un manera natural. Espesienan manera buriku, porko i kabritu. P’esei, durante di e último 300 aña, e introdukshonnan aki a kousa un daño asina grandi ku e sistemanan ekológiko ku e no ta den balanse mas. I si mester lag’é na naturalesa su so, investigashon sientífiko a mustra ku nunka naturalesa lo rekuperá mas tampoko. Al kontrario, tin indikashon ku si no hasi nada e naturalesa lo sigui bai atras te ora tin un destrukshon kompleto di e sistema ekológiko, òf den e kaso mas positivo, un sistema ekológiko nobo lo forma ku formanan di bida ménos ku esun aktual. Ku otro palabra, algun organismo mikroskopiko, huntu ku algun mata i insekto lo ta e úniko sobrebibientenan. Skirbi pa Fernando Simal, tradusi pa Marcel Nahr.
Página 4
Yanüari 2007
MAKUBEKÈN
EDUKASHON, FUENTE DI SABIDURIA
Na aña 1997 huntu ku algun di e fundashonnan ku ta protehá naturalesa i medio ambiente i ku aporte finansiero di Wereld Natuur Fonds, a kuminsá ku e proyekto di edukashon di naturalesa i medio ambiente pa skolnan di Boneiru. Boneiru su ekonomia ta dependé di su naturalesa i for di tempran hendenan ku vishon riba e isla a ripará ku si no bini ku protekshon di naturalesa, pronto e isla lo no tin nada pa e bende. A bin ku áreanan protehá i leinan pa protehá nos naturalesa. STINAPA a hinka hopi esfuerso e tempunan aya pa duna informashon i a trata di bin ku edukashon. Na prinsipio di añanan nobenta a tuma e desishon ku mester bin ku un struktura den skolnan tokante di temanan di naturalesa i medio ambiente. E fundashonnan; Tene Boneiru Limpi, STINAPA, Amigu di Tera, Stichting Donkey Help, Animal Shelter i Salba nos Lora a sera kabes huntu i a buska finansiamentu serka Wereld Natuur Fonds pa a paga salario di un eksperto ku por traha material di skol tokante di tópikonan di naturalesa i medio ambiente. Enid Scholten a bin Boneiru pa un temporada di tres aña i e tabata e persona ku a pone e
fundeshi ku te ainda nos ta trahando riba dje pa por ofresé edukashon di naturalesa i medio ambiente na e mihó manera na e muchanan di skolnan di Boneiru. Durante di e delaster 10 aña hopi mas instansia a duna nan kontribushon finansiero. Despues ku e finansiamentu di Wereld Natuur Fonds a kaba mester a lucha basta pa por a tene e portanan di e departamentu aki habrí. Desde 2001 tur aña nos ta hañando supsidio di gobièrnu pa ta kubri e salario di e kordinadó i STINAPA ta kubri e sobrá di gastunan. Asina a bin garantisá e kontinuidat di e departamentu su trabou. Ya ku nos no mester balotá e importansia di edukashon. Pa por tin éksito ku implementashon di leinan i maneho di naturalesa i medio ambiente, ta importante pa haña koperashon di e poblashon. E koperashon aki lo hañ’é solamente si hende ta komprondé e dikon e mester protehá. E úniko manera pa trese e konosementu serka e hende ta via edukashon i nos mester kuminsá for di un edat yòn ku esaki pa por tin resultado.
Traha material pa skol E departamentu di edukashon di STINAPA ta respon-
sabel pa desaroyá i implementá programanan di edukashon na skolnan. Tambe nos tin komo tarea pa desaroyá materialnan pa uso den skolnan. Den e transkurso di e delaster 10 aña a traha hopi material ku nan ta usando aktualmente den nos skolnan. E meta ta pa hasi e mucha for di edatnan hóben, konsiente di e importansia di kuido di nos naturalesa i medio ambiente.
Kahanan di edukashon Nos tin diferente métodonan ku nos ta usa pa duna edukashon na e muchanan i tambe e hóbennan. Tur e métodonan pa muchanan di 4 pa 13 aña ta bai via di e skolnan básiko. Un di e métodonan ku a desaroyá ta ku a traha loke nos ta yama ‘Kahanan di Edukashon’. Den e kahanan aki tin material ku e edukadó por usa ku e muchanan. E por kombiná e tópikonan ku su lèsnan i/òf e por inkorporá esakinan den e proyektonan ku e ta duna e muchanan pa hasi. E kahanan ta disponibel na e skolnan durante 6 siman despues nos ta buska nan i kambia nan di skol pa asina tur skol por tin tur e temanan na nan disposishon durante di henter e aña eskolar. E kahanan tin diferente tópiko manera tópiko di Buriku, bestianan di kas, naturalesa riba tera, naturalesa bou di awa i paranan. E tópikonan aki ta pa muchanan di 4 pa 8 aña di edat. Pa e muchanan di 8 pa 10 aña di edat tin e kahanan ku e tópikonan di palu, mata, rèptil i paranan. Pa e muchanan di 10 pa 13 aña tin kaha di e topikonan di Raton di anochi, Turtuga, ref di koral, piskánan di ref i Lac.
Aktividat pafó E mihó manera pa e mucha por kapta e lokual ku nos ke pa yega na dje ta dor di lag’é sera konosí ku naturalesa i medio ambiente dor di opservashon propio. Den e periodo di yanüari pa yüni di tur aña tur e skolnan básiko ta partisipá den e ‘Aktividatnan Pafó’ aki. Riba invitashon di STINAPA e skolnan básiko ta bai hasi aktividat den un área di naturalesa. Despues di un splikashon kòrtiku, e muchanan bou di guia di un adulto ta bai kumpli ku e tareanan ku nan ta haña pa hasi. Ta partí e klas den gruponan di 5 pa 6 mucha. E tópikonan ku nan ta
haña durante di e aktividatnan ta: Bida kantu di laman, barankanan na kosta, ‘Strandjutten’ kaminda di Lora kaminda di bestia, wil di naturalesa, señor Pòwis, sanktuario di Buriku, asilo di bestia Lès di snòrkel Ya pa 10 aña kaba nos ta duna muchanan lès di snòrkel komo parti di e kurso ku yama ‘Turtuganan di Boneiru’. Esaki ta un kurso di 5 siman pa muchanan di 8 pa 13 aña di edat. Durante di e simannan aki e muchanan ta kombersá riba tópikonan ku ta konsentrá riba bida den nos awanan. Nos ta atendé tópikonan manera; Turtuga di laman ku ta un presentashon di Sea Turtle Conservation Bonaire (STCB), piskánan di ref, koralnan di ref, Lac i palunan di mangel. Tambe ta siña e muchanan e deporte di snòrkel. Tur partisipante ta haña un map den kua tin nan buki i informashonnan nesesario pa e kurso.
Programanan pa hoben Pa e hóbennan nos ta organisá aktividatnan den koperashon ku Jeugd Huis Jong Bonaire. Un di e aktividatnan aki ta un kurso di snòrkel pa e hóbennan. E kurso aki ta dura 8 siman. Durante di e kurso aki e hóbennan ta papia di tópikonan manera siguridat durante di snòrkelmentu, refnan di koral, piskánan di ref, identifikashon di koral i piskánan, importansia di palunan di mangel i e área kompleto di Lac, Turtuganan, Freediving etc. Despues di e kurso tin un tèst ku e hóbennan mester hasi pa asina nan por rekerí nan sertifikado di snòrkel. Tambe e hóbennan por sera konosí hopi di aserka ku STINAPA dor di partisipá den e kurso di Junior Ranger. Esaki ta un kurso pa hóbennan for di
12 aña pa riba. E meta di e kurso aki ta pa laga e hóbennan sera konosí ku e trabou di e rangernan i ku loke nan ku nan ta hasi durante di nan oranan di trabou. Tambe nos ta spera ku e hóbennan ku sigui e kurso aki ta haña e estímulo pa sigui un estudio ku tin di haber ku naturalesa i medio ambiente. Despues di e kurso e hóbennan lo ta apto pa asistí e rangernan durante di nan trabounan. Nan ta haña e mesun materianan ku e ranger ta haña kual nan ta: Konosementu general di e organisashon i naturalesa, kon pa atendé ku boto, kore boto, kon mara kabuya, konosementu di motor di boto, papia den públiko, identifikashon di piska i koral, sambuyamentu (PADI Open Water) i promé ousilio.Despues di kada kurso tin un tèst ku nan mester hasi. Na momento ku e hóben finalisá e kurso, e ta risibí un sertifikado i e por yuda durante di su oranan liber ku e trabounan nesesario na STINAPA.
Aktividatnan den Parke Nashonal Washington Slagbaai Banda di aktividatnan ku nos tin na skolnan tin algun aktividat na porta di e Parke Nashonal Washington Slagbaai tambe. Aki nos tin dos programa; ‘buska e tesoro’ i un aktividat nobo yamá ‘Nos Historia’(ku lo ta disponibel desde ougùstùs 2007). Esakinan ta aktividatnan ku por yama i hasi palabrashon pa un grupo por partisipá na dje. Nos ta spera di a duna sufisiente informashon pa loke ta trata e departamentu di edukashon di STINAPA. Si mester di mas informashon semper por tuma kontakto ku e kolaboradó, Crisanta Martha na telefon 717-8444 òf na e-mail
[email protected]. Skirbí pa Crisanta Martha.
Yanüari 2007
Página 5
MAKUBEKÈN
HET DOEL VAN SEA TURTLE CONSERVATION CENTER
Het doel van Sea Turtle Conservation Bonaire (STCB)
is om de Bonaireaanse zeeschildpad populaties te
beschermen en te herstellen. In het algemeen zijn de zeeschildpad populaties over de hele wereld drastisch afgenomen. Volgens de World Conservation Union (Rode lijst van bedreigde diersoorten) leidt aanhoudende overexploitatie, in het bijzonder van de volwassen vrouwtjes op nestplaatsen, en de wijdverspreide vergaring van eieren er toe dat alle zes de Caribische zeeschildpad soorten de status van “bedreigd” of zelfs “kritiek bedreigd” hebben. Sommige van de grootste broedende kolonies ter wereld, zoals de groene schildpad kolonie bij de Kaaiman Eilanden, zij geheel verdwenen. In 1991 werd STCB als een niet gouvermentele stichting opgericht op Bonaire. Tot die tijd werd er, ondanks de Eiland wetgeving (Verordening Marien Milieu A.B 1984 nr.21), frequent op schildpadden gevist cq. gedood. Het jaar 1991 was
tevens opzienbarend vanwege het feit dat het Bonaire Nationaal Marine Park, opgericht in 1979, nieuw leven werd ingeblazen. Sea Turtle Conservation Bonaire (STCB) is een excellent voorbeeld binnen de Cariben en streeft ernaar haar missie te verwezenlijken via wetenschappelijke studie, geïntegreerde management strategieën en bewustwording campagnes. De organisatie stelt zich specifiek tot doel om: ·Een sterk pleidooi te creëren voor de zeeschildpad bescherming door extra onderzoek; ·De implementatie van proactief management en acties om de zeeschildpadden rond Bonaire en hun omgeving te beschermen; ·Efficiënte communicatie om de bewustwording van zeeschildpad bescherming te vergroten;
·Gebruik maken van educatie, zowel in de vorm van training als promotie, om de publieke bewustwording omtrent zeeschildpad bescherming te vergroten; en ·Strategische samenwerkingsverbanden en netwerken vormen om zodoende Bonaire’s zeeschildpad lokaal als binnen hun migratie gebieden te beschermen. STCB steunt STINAPA’s campagne “ Nos ta biba di Naturalesa” met groot enthousiasme, aangezien de bewustwording van de bevolking met betrekking tot natuurbescherming en natuurbehoud, ons eveneens zal helpen in onze missie om de zeeschildpad te beschermen. Wij zijn van mening dat natuurbescherming en natuurbehoud een zorg van ons allen is.
un di e palunan ku tabata kubri gran parti di Boneiru ántes. Den temporada di kolonialisashon spañó i tambe di e hulandesnan a kap vários di e Pali di sia nan aki i tambe otro palunan di un manera deskabeyá ku nan no a rekuperá te ainda. Nan tabata usa e Palu di sia den fòrnu di kalki pa traha kalki. Simplemente pasobra e palu tin un resina ku ta pone ku e kalki pa pega na otro i di e forma aki ta hasié mas fásil pa transporte. Asina a kap hopi di e palunan aki pa vários otro motibu, sin ku nan a planta e palu bèk riba nos isla. E tronkón di e palu ta kaska kontinuamente i ta duna impreshon di un turista ku a drumi kima den solo i su kueru ta pela. Ta pa esei nan sa yama e palu, palu di turista tambe. Aki na Boneiru i tambe na Kòrsou i Aruba nan tabata traha sia di buriku ku e palu moli aki. Ta asina el a bin haña su nòmber Palu di sia. Palu di sia ta un mata ideal pa usa den trahamentu di tranké òf kura. E ta krese hopi lihé, e ta resistente na tera salu i e por kontra hopi bientu. Tambe e ta masha fásil pa stèk. Djis kòrta un pida di un brasa, hink’é den tera i e ta pega. Despues di temporada di yobida, Palu di sia ta un di e promé palunan ku ta kuminsá pèrdè su blachi. Asina
e ta prevení ku e ta pèrdè muchu awa via evaporashon i e por risistí temporada largu di sekura. Indjannan ántes tambe tabatin uso di e palu aki. Nan tabata usa su resina den trampa di bestia chikí. Ta asina nan tabata kohe Buladeifi, Alablanka i otro paranan ku tabata forma parti di nan dieta di tur dia. Tabata usa e resina tambe pa traha leim, vèrnis ku tabata forma un barera fuerte kontra di awa i tambe tabata us’é komo sensia. Palu di sia pues ta un palu ku
tabata sumamente importante pa nos hendenan di ántes. E ta un palu ku ta na Aruba, Boneiru i Kòrsou so e ta krese, i na ningun otro parti di mundu. E ta un palu bunita i indigino di e naturalesa boneriano. Nos ta rekomendá tur hende pa si nan ke tin un bunita palu den nan kurá i ku kua nan por broma ku ta di nos so e ta, pa stèk un Palu di sia i bo lo mira kon lihé e lo krese. Skirbí pa Marco
Geschreven door Mabel Nava, vertaald door Karen van Dijk.
E PALU DI NOS SO
Palu di sia blanku (B. bonairensis) ta un di e palunan
indigino di mas grandi ku nos konosé aki na Boneiru. E tabata
RBTT STEUNT STIN AP A STINAP APA Al enige tijd is RBTT betrokken bij verschillende activiteiten binnen de gemeenschap. De nadruk ligt op de jeugd, sport en onderwijs, maar RBTT is zich weldegelijk bewust dat geen enkele activiteit kan plaatsvinden binnen een onaangenaam milieu. De omgeving waarin wij leven verdient de nodige aandacht en zorg en daar wil RBTT natuurlijk ook aan bijdragen. Op Curaçao heeft de RBTT verschillende projecten gesteund waaronder een project van Stimana voor het realiseren van een conserveringsonderzoek in de haven waar de eeuwenoude Mediator ligt met allerlei rijkdommen met historische waarde. RBTT vindt het vooral belangrijk om de jeugd bewust te maken van het milieu en de omgeving waarin ze leven, wonen en spelen zodat ze zich realiseren waarom de straat, maar ook hun kamer etc schoon moeten blijven. Stinapa is al jaren betrokken bij verschillende bewustmakingsprojecten op zowel Bonaire als Curaçao en zet zich continu in voor de hele gemeenschap zonder onderscheid in mensen. Iedereen maakt deel uit van Bonaire en moet zich inzetten voor het behoud van de natuur en de leefomgeving. Het begint met voldoende en correcte informatievoorziening en het overtuigen van iedereen. RBTT steunt Stinapa in hun activiteiten en hoopt daarmee een steentje bij te dragen aan een gezond en schoon leefmilieu voor jong en oud.
Gravenhorst.
Palu di sia blanku (B. bonairensis) Komt alleen op Aruba, Bonaire & Curaçao voor en nergens anders ter wereld. Deze soort is dus endemisch voor onze eilanden.
Página 8
Yanüari 2007
MAKUBEKÈN
PALMA DI REI BONERIANO
Ku un zjeitu i energia di un hóben ku ta keda re-inventá su mes. Di maestra di skol te mil- iun kurso pa sigui desaroyá su mes riba mil -i-un tereno (por ehèmpel estudio di ‘bailenan krioyo mundial’.) I desde algun tempu e ta masha okupá ku su di dos karera profeshonal: introdusí
turista na e mundu di flora i founa Boneriano. Un eksperensha ku ta laga hasta e yu di tera enamorá pa di dos biaha di su isla. Maria Koeks-Sintjago. Si, asina mes ta skibi ‘Sintjago’! Hasta su fam original el a investigá pa sa kon ta skirbié korektamente! Pa mayoria di nos e ta keda
ku kariño: ‘yùfrou Maria’. Awendia ta difísil pa e hóbennan boneriano por imaginá nan mes lo siguiente. Sali ku 11 aña fo’i bo isla i biba serka hendenan kompletamente straño na Kòrsou. I pa e ‘simpel’ razon ku Boneiru den e époka ei no tabata tin un di seis klas di skol básiko.Ta un parti di su bida ku
E N ASEMENTU DI BONEIR U NASEMENTU BONEIRU
Nos tur sa ku nos ta biba riba un isla dushi i bunita, pero bo tabata sa ku Boneiru tambe ta úniko den Antia komo lugá kaminda por enkontrá baranka i piedra ku ta karga e nòmber sientífiko “ igneous” . Igneous ta bini di e palabra “Ignis” ku ta e palabra Romana-Latino pa kandela. Esaki pues ta piedra ku a ser formá dor di e lava super kayente ku ta sali for di e paden di mundu. E historia geológiko di Boneiru, pues su nasementu a kuminsá komo 100 mion di aña pasá, pero Boneiru ta un yu di planeta mundu, i meskos ku den tur famia, pa bo por komprondé su bunitesa i karakter di awendia, bo mester studia su antesesornan
Mundu ta konsistí di tres lág ; e sentro, e parti pafó i e kaska. Pa imaginá un tiki mas fásil tuma un webu di galiña. E sentro ta manera e dòl di webu, e parti pafó ta e blank’i webu, anto e kaska ta e kaska di webu. E mundu ku nos ta eksperenshá - laman i tera tur dos - ta parti di e kaska. E ta duru i fleksibel, pero tòg delikado, i meskos ku tu tur kos presioso, nos mester kuid’é bon. Imaginábo ku e kaska di e webu no ta un solo pida ku ta tapa i protehá e webu, pero tin hopi krak, anto e pidanan ta tapa otro parsialmente. E kaska i parti di e blank’i webu ta konsistí di 7 pida òf “plachi” grandi , anto komo 30 plachi mas chikí. Huntu nan ta tapa
hinter e superfisie di mundu i ta protehá e dòl ku e blanku di webu. Meskos ku tur otro organismo bibu, mundu ta move durante ku e ta krese. E proseso aki ta bai masha poko poko . ( henter nos planeta ta move mas poko ku nos huñanan ta krese den un aña - un par di centimeter so pa aña) Algun di e plachinan ta move pasa otro poko poko, kousando teremoto, i komo konsekuensia di e teremoto; Tsunami tambe. Otro plachinan ta juist hala bai for di otro, pero tambe tin di an ku ta dal den otro. Ora dos plachi dal den otro, esun mas diki i pisá ta gana. Pushando esun mas lihé abou. Resultado di e dalmentu aki ta ku parti di e interior di e blank’i webu ta bin afó. Meskos ku ta pasa ora bo hereb’é un webu di mas anto e ta krak i e blanku ta bin afó. Algun di e milagernan di mundu mas grandi a ser kreá durante kolishon di dos di e plachinan aki. Por ehèmpel Serunan di Hamalaya, Hawaii, i tambe nos dushi Boneiru. Bonaire, no manera Aruba i Korsou a nasé durante lokual geólogo ta yama ; Proto Great Arc. E pida tera aki a forma ora e Carribbean Plateau ( Plachi Karibense) a dal den Faralla i Altalia. Boneiru ta un yu soltero, ku otro palabra e uniko isla ku a forma durante Proto Great Arc. E isla aki, meskos ku su habitantenan di awendia ta salí for di un meskla úniko i espeshal. Esaki ta splika dikon asina tantu geólogo ku ta mundialmente rekonosé sa bishita nos. Boneiru tin barankanan úniko i espesial. Nos mester preservá esaki, nos herensia mas bieu. Si bo ke sa mas di e Barankanan Igneous por wak un website hopi interesante ku ta splika e proseso detayadamente na: http://volcano.und.edu/vwdocs/vwlessons/lessons/Igrocks/Igrocks1.html. Skirbi pa Sarah Brandt, tradusi pa Marcel Nahr.
Maria Koeks. a forma Maria di un forma impaktante. Ku a dun’é segun e mes ta splika: “un gran sentido di struktura”. I es mas: laga e sinti mas amor i apresio pa e naturalesa di su isla natal. Yùfrou Maria a pasa basta aña studiando tambe na Hulanda. Su logronan? Di maestra i kabesante di lúshi skol te maestra na komunidat di skol boneriano. Ku orguyo e ta konta ku su estudio di N20 (Nijverheid 20: Kinderverzorging en Handvaardigheid) a dun’é oportunidat pa traha di HAVO te ku Huishoudschool i LTS. Despues el a sigi ku un estudio di 2 aña pa edukashon speshal pa duna lès na Watapana School. Pero apesar di tur e estudionan pisá aki el a dediká su mes na mes momentu na masha kursonan i programanan di konsientisashon di turismo i pa guia di turista. For di añanan ochenta ya kaba el a kuminsá traha komo guia. Na kuminsamentu su paseonan tabata rònt di e isla. For di 1999, ku binida di Marshe di Rincon, el a kuminsá dediká su mes mas na Rincon i su alrededor. Su kaminatanan ta famoso: ‘Walking Tour Rincon’, Kaminata Dos Pos, Kaminata Alta Mira i e ‘Montaña Tour’. “Yùfrou ta keda un yùfrou”. E la duna ‘training’ na diferente hobennan di Rincon pa bira guia di turista. I hasta dos a sigui profeshonalisá na mes riba e tereno aki. Pa yùfrou Maria naturalesa tin un balor masha grandi mes. E ta masha agradesido na su mama pa esei. Fo’i chikitu su mama tabata hiba e i su rumannan laman na kaminda di Karpata. E tin rekuerdonan masha felis di buskamentu di kokolishi i kana di Rincon bin Playa via e ruta di Karpata
(lokual awó nos ta yama ‘Toeristenweg’). Yegando Playa Pabou, nan tabata ‘tira un kabes’ refreskante. Plantashon, kunuku, kosecha: palabranan ku ta sinónimo ku e bida na Rincon i su alrededor. Òf manera yùfrou Maria ta ekspres’é: tur ta lora den naturalesa. “I tin un balor masha grandi mes pa mi”. Papiando yùfrou Maria ta emoshoná masha. “Mi a biaha bai diferente parti di mundu i a wak diferente kosnan materialista. Pero naturalesa tin muchu mas balor. E kosnan materialista ta pasahero siendo naturalesa no.” Pero na mes momentu yùfrou Maria ta analisá ku sensates ku naturalesa ta nifiká hopi pa e ekonomia boneriano. Pa mayoria turista e naturalesa ta relahá nan. Ounke vários ta bini for di lugánan ku bunita naturalesa. Segun yùfrou Maria e ta nota durante su ‘tour’ nan ku e turista ta nota e diferenshanan. Pero alabes e similaridatnan. Komo ehèmpel kon un grupo di turista mehikano i di Texas ta rekonosé e kadushinan i ta kompará. “Bo ta ripara ku turistanan ta keda ‘ketu ketu’,durante e ‘tour’. Nan ta wak kosnan ku nos ta tuma ‘for granted’.” Durante un biahe pa Cuba el a bin topa ku e ‘palmanan di rei’. yùfrou Maria a keda masha impreshoná. Esaki debí ku nan ta asina mahestuoso. Pero unabes ku e la yega bèk Boneiru el a nota ku ‘nos’ kadushi tambe ta mahestuoso! Interkambio ta masha importante segun yùfrou Maria. Esaki por ta di informashon, hende,i di eksperensha. “Mundialmente naturalesa nifiká masha hopi kos”, e ta bisa. “Pa kuminsá e oksígeno. E ta tene nos airu puro. Pensa tambe riba medisina natural etc”. Por último yùfrou Maria a duna nos algu pa pensa riba dje. Konsider’é un lès. “Imaginá bo un Boneiru ‘yen yen’ di outo, hopi kasnan bunita i luho, yen di hende tur kaminda etc. Mi no ta kere ku nos karanan lo ta mesun bunita i kontentu manera awe!” e ta bisa. Unabes un yùfrou, sèmper un yùfrou. Pero den e kaso aki tambe unu ku ke kompartí no solamente sabiduria pero tambe amor i su pensamentu ku nos. Skribí pa Natalie Wanga.
Yanüari 2007
Página 9
MAKUBEKÈN
GROEI MET BEHOUD VAN NATUUR EN CULTUUR
De Dienst Ruimtelijke Ontwikkeling en Beheer, beter
bekend als DROB, is vooral bekend van de bouwvergun-
Geboren op Bonaire, 28 mei 1950 In het dagelijkse leven was ik tot mei 2006 waarnemend hoofd van SKAL en nu ben ik gepensioneerd. Twee jaar geleden ben ik in het bestuur van STINAPA gekomen. STINAPA bestaat uit verschillende belangengroepen en onafhankelijke leden en die hebben allemaal een vertegenwoordiging in STINAPA. Zo ben ik door het Bestuurscollege aangewezen als vertegenwoordiger Papy Cicilia - STINAPA van de overheid. Ik heb gelijk Bestuurslid. ingestemd, want het is heel merkwaardig dat de meeste bestuursleden van bestaande stichtingen op het eiland buitenlanders zijn en ik heb er zelf altijd voor gepleit dat in het bestuur van STINAPA en het Marine Park meerdere Bonaireanen een zetel zouden moeten hebben. STINAPA heeft de doelstelling om ten eerste de nationale parken te beheren en daarnaast ook andere natuurgebieden op het eiland en in het water rondom het eiland zoveel mogelijk te helpen beschermen d.m.v. het naleven van en controle houden op gemaakte afspraken en nationale en internationale verdragen. En advies uit te brengen aan instanties die een bepaalde rol spelen in de ontwikkeling van het eiland. STINAPA heeft ook als taak de bevolking en vooral de jeugd bewust te maken van de waarde van hun patrimonium. Ik heb altijd gezegd ‘Onbekend maakt onbemind’ en zo ook op Bonaire zijn er veel lokale mensen die de waarde van ons eiland niet beseffen en ik hoop dat deze campagne “NOS TA BIBA DI NATURALESA” daarin verandering zal brengen. Bonaire is een van de schoonste eilanden in het Caribische gebied en heeft genoeg ruimte voor iedereen. Men zal wel gelukkig zijn met meer ontwikkeling, wat op een gegeven moment ook vooruitgang van het eiland betekent, maar het mooie van Bonaire is dat het niet te snel gaat zoals op verschillende andere eilanden, die behalve hun natuur ook hun identiteit zijn kwijtgeraakt. Geboren in the USA, 16 april 1947 Woonachtig op Bonaire sinds 1973 In het dagelijkse leven eigenaar van de Carib Inn Sinds twee jaar zit ik in het bestuur van STINAPA, waar ik CURO, de Counsil of Underwater Resort Operators (alle duikscholen op Bonaire), vertegenwoordig. Mijn voorganger heeft de duikindustrie verlaten en ik werd gekozen om hem op te volgen. Het doel van STINAPA is overmatige Bruce Bowker ontwikkeling tegen te gaan en de natuur STINAPA te bewaren. Voor mij persoonlijk heeft Bestuurslid. de natuur veel meer waarde dan overmatige ontwikkeling want dat ruïneert de kwaliteit van het leven voor iedereen. Mensen komen naar Bonaire voor de prachtige zee, het duiken en de Bonaireaanse natuur en wanneer een plek als deze overontwikkelt wordt, hebben diezelfde mensen hetgeen waarvoor ze kwamen, vernietigd. De campagne “NOS TA BIBA DI NATURALESA” is misschien een van de belangrijkste projecten die STINAPA ooit heeft ondernomen; als mensen niet bewust worden gemaakt van de noodzaak van een correct functionerend milieu waarin de ecosystemen zowel op het land als in de zee kunnen gedijen, dan zal men daarvan in de toekomst de rampzalige gevolgen zien. Dit is bewezen over de hele wereld en degenen die proberen de fouten die in het verleden gemaakt zijn te herstellen, betalen daar nu zwaar voor. Bonaire kan alles nog houden zoals het zou moeten zijn, maar als de mensen zich dat niet snel realiseren, zal het te laat zijn.
ningen en het werk aan wegen en straten. Maar binnen DROB is ook een kleine afdeling belast met het ontwikkelen van natuurbeleid en milieubeleid. De Afdeling Milieu- en Natuurbeleid (MNB) is de kleinste afdeling binnen DROB en misschien daarom minder bekend. De afdeling bestaat uit vier personen: Peter Montanus, Frank van Slobbe, Marco Gravenhorst en Gabriël Murray. Zoals de naam al zegt, houdt de afdeling zich bezig met natuur en met milieu. Dat lijkt op elkaar, maar het is niet hetzelfde. Onder natuur verstaan we de “groene” natuur. Het gaat dan om planten en dieren. En om gebieden. Met het milieu bedoelen we onze leefomgeving. Dat is een veel breder begrip. Het gaat dan om de levende en niet levende natuur waarin wij als inwoners van Bonaire wonen en werken. Denk aan de zorg voor de kwaliteit van de bodem, het water en de lucht. Ook andere bronnen van bestaan zoals ruimte, energie en grondstoffen vallen onder het begrip milieu. De zorg voor de natuur en het milieu is een verantwoordelijkheid van de overheid, maar uiteindelijk van ons allemaal. Op een eiland als Bonaire is dat erg belangrijk. De economie van Bonaire is immers voor het grootste deel gebaseerd op toerisme. En de toeristen die naar Bonaire komen, doen dat niet voor het swingende nachtleven of voor de brede stranden. Onze toeristen komen voor het eiland zoals het is: een natuurlijke oase in een wereld die steeds drukker en steeds voller wordt. Hier vinden ze rust, ruimte, kleinschaligheid en gastvrijheid. Kortom: de Bonaireaanse natuur en cultuur. Vandaar ook het motto van Bonaire: (economische) groei met behoud van natuur en cultuur. Beleidsmakers noemen dat een duurzame ontwikkeling. Duurzame ontwikkeling is een moeilijk begrip waarbij ecologische, economische en sociale belangen elkaar in evenwicht houden. Op zo’n manier dat we efficiënter, zuiniger en langduriger met onze leefomgeving omgaan. Anders gezegd: de kinderen van onze kinderen moeten een Bonaire aantreffen waar ze met net zoveel plezier kunnen wonen en werken als wij dat nu doen. Als we onze natuur of onze cultuur nu verwaarlozen dan hebben we straks niets meer om toeristen naar Bonaire
te trekken. En dan verliezen we een belangrijk deel van onze bronnen van bestaan. Het zal duidelijk zijn dat het werkgebied van de Afdeling Milieu- en Natuurbeleid erg breed is. Te breed voor het aantal medewerkers dat er werkt. Er is daarom maar één oplossing. We moeten samenwerken. Elke organisatie, elke inwoner van Bonaire moet in zijn doen en laten rekening houden met
natuur en milieu. Alleen als we allemaal de schouders eronder zetten, maken we het motto van Bonaire waar: Groei met behoud van natuur en cultuur. Zie voor meer informatie over het werk van de Afdeling Milieu- en Natuurbeleid: http:// www.mina.vomil.an/welcome/ islands/bonaire_legislation.php Contactgegevens:
[email protected] , telefoon: 717 – 8130.
Geboren in Tennessee, USA, 8 februari 1954 Woonachtig op Bonaire sinds 1988 In het dagelijkse leven general manager van Habitat Sinds het begin van de jaren negentig zit ik in het be-stuur van STINAPA. STINAPA bestaat uit een bestuur dat verschillende partijen verte-genwoordigt. Er zijn 2 zetels voor het gouvernement, 1 zetel voor CURO (de duik-scholen op Bonaire), 1 zetel voor BONHATA, 1 voor TCB, 1 voor Kriabon, 1 voor de vissers en de Jack Chalk - STINAPA andere 4 zetels zijn Bestuurslid. onafhankelijk. In het begin vertegenwoordigde ik CURO, maar toen ik de manager van Habitat werd, ben ik verhuisd naar de zetel van BONHATA. Echter, toen een van de onafhankelijke leden uit het bestuur stapte heb ik het bestuur gevraagd of ik die zetel kon krijgen en mijn verzoek werd goedgekeurd, dus nu heb ik een onafhankelijke zetel… Ik vond dat het tijd was om voor mezelf te spreken! Ik heb mezelf niet in deze positie geforceerd, Bonaireanen in het bestuur hebben er voor gestemd dat ik deze positie zou krijgen. Waarom? Ze vertrouwen me! Voordat ik de onafhankelijke zetel kreeg ben ik twee keer president van STINAPA geweest en beide keren ben ik vrijwillig afgetreden. STINAPA is veel belangrijker voor het eiland dan de meeste mensen beseffen. STINAPA heeft een enorme verantwoordelijkheid in het beschermen, conserveren en het in stand houden van het milieu. En tegelijkertijd moeten ze erop toezien dat er een balans blijft tussen de ontwikkeling van het eiland en de bescherming van ons leefmilieu. De mensen die hier komen, komen voor de natuur en de mensen die hier wonen verdienen aan de mensen die hier komen en dus leven ze indirect, bijna allemaal, van de natuur; de economie draait om de natuur. Als onze koraalriffen sterven en alle vissen worden gevist, als alle natuur gebieden worden volgebouwd met gebouwen, wegen en parkeerplaatsen, waarom zouden de mensen dan nog naar Bonaire komen? Dat hebben ze zelf in Amsterdam, New York en Buenos Aires! Mensen komen hier om daaraan te ontsnappen!!! Dus, als wij erin toestemmen dat onze natuur zal verdwijnen, hoe gaan we dan leven - waarvan? Door middel van de campagne “NOS TA BIBA DI NATURALESA” wil STINAPA de mensen er op wijzen dat ook zij een verantwoordelijkheid hebben. Het is moeilijk; je gezin moet eten, je moet je rekeningen betalen en je wilt ook mooie dingen hebben – te vaak offeren we die dingen, die heel dicht bij ons hart zijn, die ons heel dierbaar zijn, op voor tijdelijke dingen. Ik geloof dat de Bonaireaan van nature een sterke band heeft met het land, de zee en de natuur, maar mensen kunnen soms om financiële redenen de beslissing nemen die band met de natuur op te offeren. STINAPA moet het geweten zijn en tegen de mensen zeggen: ‘Ja, dat kun je doen, maar dit is wat je dan voorgoed verliest:…’ En als de mensen dan toch besluiten ‘Ja’ te zeggen, dan is dat hun beslissing en die moeten wij accepteren. Maar als wij ons niet uitspreken dan hebben wij gefaald in onze verantwoordelijkheid tegenover de mensen.
Página 10
Yanüari 2007
MAKUBEKÈN
STIN AP A Boneir u huntu ku par tner nan ta lansa un lema nobo STINAP APA Boneiru tnernan
“E LIÑA KÒRÁ P A INFORMASHON RIB A PA RIBA NATURALESA I MEDIO AMBIENTE” Kralendijk, yanüari 2007. “Nos ta biba di naturalesa” esei ta e lema nobo pa tur komunikashon tokante di naturalesa i medio ambiente na Boneiru. Te awor no tabata eksistí un relashon entre kampañanan di informashon tokante animalnan protehá manera Lora, Turtuga di laman òf akshonnan di limpiesa. Sinembargo tur e kampañanan ei ta relashoná ku otro: nos mester kuida naturalesa i medio ambiente pasobra al fin ta nos tur tin probecho di dje. E lema nobo ta hasi e relashon mutuo mas evidente, loke ta kondusí na un komunikashon mas efektivo. Nos no ta para ketu i pensa,
pero e mayoria parti di ekonomia boneriano ta dependé di naturalesa. Nos ta un isla turístiko. Turistanan di henter mundu ta bini pa gosa di solo, laman, trankilidat, distraishon i naturalesa ku Boneiru tin pa ofresé nan. Ku un shofùr di taksi, ku ta transportá tur e turistanan ei, ta gana su pan di naturalesa ta evidente. Esei ta konta tambe pa empresarionan i personal di hotèlnan, restorantnan i skolnan di sambuyá. Pero indirektamente tin ainda hopi mas hende ku ta gana nan pan di kada dia ku turismo. E panadero no solamente ta traha pan pa e hende lokal, pero tambe pa e turistanan. E trahadónan den
haf no ta baha karga solamente pa bonerianonan, sino tambe pa e turistanan. Supermerkadonan, botikanan, bankonan, kontratistanan, personal di aeropuerto i hopi hende mas tin probecho di turismo i pues tambe indirektamente di e naturalesa boneriano. Nos ekonomia ta basá pa gran parti riba turismo i di mes riba naturalesa. Tur e hendenan i negoshinan aki ta kontribuí na kaha di gobièrnu i di e manera aki por disponé di fondonan pa enseñansa, salubridat i pa asfaltá nos kamindanan. Nos ta biba pues di naturalesa. Nos antepasadonan tambe tabata hasi meskos. Pero
di un manera diferente. E promé bonerianonan tabata pinta figuranan riba baranka ku awor aki a bira un atrakshon turístiko. E dibuhonan aki a sirbi di inspirashon pa e símbolonan di e lema nobo. E solo, e Flamingo, e piská i e Kadushi ta simbolisá e kuater elementonan: kandela, airu, awa i tera. E hende ta sentral. E hende ta dependé di naturalesa. Pero
e hende tin influensha tambe riba naturalesa. “Nos ta biba di naturalesa” ; laga nos kuida nos naturalesa. Tur organisashonnan sosial na Boneiru ta keda invitá pa hasi uso di e lema & logo nobo pa nan komunikashon. Promé ku nan hasi uso di dje si, mester presentá nan plannan na partnernan di komunikashon ku huntu ta responsabel pa e kampaña.
Geachte lezer, In deze eerste uitgave van de “Makubeken” een kleine introductie van de Stichting Dierenasiel Bonaire. De Stichting is opgericht in 1983 door enkele mensen welke met het lot van zwerfdieren
begaan waren. Vanaf deze oprichting heeft het asiel zich ontwikkeld tot wat het nu is. Een nette, prettige plaats waar zowel mens als dier met plezier vertoeft en werkt. Het Dierenasiel Bonaire is in beginsel een opvangfaciliteit
voor ongewenste dieren, zwerfdieren en dieren waarvan de eigenaar niet langer in staat is het dier te verzorgen. Het asiel is er voor alle huisdieren, doch in de praktijk zijn het vooral honden en katten die worden gebracht en geadopteerd. Behalve het verzorgen van een opvangfaciliteit houdt de organisatie zich ook, voor zover haar mogelijkheden dat toelaten, bezig met; -Het voorkomen van dierenleed als gevolg van misbruik en verwaarlozing van dieren -Beëindigen/reguleren van de dieren overpopulatie (o.a. sterilisatie) -Voorlichting en educatie. Diverse van deze taken behoren niet direct tot die van een dierenasiel, doch door het ontbreken (tot voor kort) van een Dierenbescherming op Bonaire, tracht de stichting enkele van deze taken op zich
te nemen, voor zover zij daartoe in staat is. Het bestaan van het asiel is om meerdere redenen erg belangrijk. Gelukkig zijn er, vergeleken met de beginperiode, al veel meer inwoners van Bonaire overtuigd van het belang van het asiel en is het bewustzijn ten aanzien van het omgaan met (huis)dieren behoorlijk verbeterd, doch we zijn er nog lang niet. “Nos ta biba di Naturalesa !!” Een van de aspecten welke hiermee verband houden is respect voor de natuur. Respect voor zowel planten als dieren. Wat is een betere plek dit respect te tonen en te beoefenen, dan thuis, in de eigen omgeving, door op een juiste manier om te gaan met, en verantwoordelijkheid te tonen ten aanzien van, de eigen huisdieren. Het houden van huisdieren brengt verantwoordelijkheden met zich mee.
Iemand die een dier in huis neemt maakt zichzelf in eerste instantie verantwoordelijk voor de gezondheid en gesteldheid van het dier. Mishandelen, opsluiten, aan een korte ketting leggen, het dier in de hete zon zonder schaduw laten, etc. getuigen niet van voldoende verantwoordelijkheidsbesef en getuigen niet van respect voor het huisdier. Als dit respect voor het huisdier ontbreekt, zal het zeer zeker ook voor de dieren (en waarschijnlijk ook planten) in de vrije natuur ontbreken. Het asiel tracht de mensen bij te brengen hoe belangrijk een goede omgang met huisdieren is en is er van overtuigd dat een goede omgang met huisdieren ook tot meer respect voor de dieren in de vrije natuur leidt. Vandaar dat zij dan ook heeft gekozen deze campagne van STINAPA Bonaire van harte te ondersteunen.
STICHTING DIERENASIEL BONAIRE
Washingt on Slagbaai ashington ar k National P Par ark Habrí tur dia ku eksepshon di 25 di desèmber i promé di yanüari. Iedere dag geopend behalve op 25 december en 1 januari.
Yanüari 2007
Página 11
MAKUBEKÈN
AYERA, A WE I MAÑAN DI P ARKE N ASHON AL PARKE NASHON ASHONAL WASHINGT ON SLA GB AAI ASHINGTON SLAGB GBAAI Kòrta, piki, tira, kima koba, yag, kolektá, konstruí desaroyá, i logikamente bende. Esei tabata e bida den plantashinan ántes. Un bida hopi distinto for di lokual nos, ku ta bai supermerkado konosé awendia. Asta den e tempunan ei, kaminda sobrebibensia diario tabata un echo real i e terminologia “ sustainable development” ( desaroyo duradero) no tabata eksistí mes, tabatin hende ku a kuminsá realisá ku si tur e aktividatnan lo dura sin ningun tipo di kontròl, algun di e rekursonan aki lo a kaba lo ta pèrdíe pa semper. P’ esei hende e tempu ei a bin ku algun regla. Normalmente e doño di e plantashi lo tabata implementá e reglanan aki. Por ehèmpel tabata prohibí pa kòrta palu kompletu pa kima karbon. Mester a warda 5 aña promé ku kòrt’é atrobe, pa e palu haña chèns di rekuperá. E tempu ei no tabatin rekurso pa midi e seriedat di e daño ku lo a kousá, i kuantu tempu lo tuma promé ku daño ireparabel a keda hasí dor di e aktividatnan aki. Pues opservashon i sano huisio tabata tin mester pa krea e reglanan aki. Despues ku a bende e plantashinan i nan a bira parke nashonal, hopi di e “herensha di plantashi”a bin huntu kuné. Pa e promé par di aña hopi di e práktikanan di eksplotashon a sigui pa por a gana sèn pa por a operá e parke. Tabata
bende palu pa traha tranké i karbon i tambe karni di kabritu. Algun di nan a para no ménos ku un par di aña pasá, i un di nan, bendementu di kabritu ta sigui te dia di awe, aunke ku tin un vishon hopi diferente for di esun di ántes. Te ainda ta bende kabritu, pero ku intenshon di saka nan for den e parke pa asina e vegetashon por rekuperá na nivelnan ekológikamente balansá i bai bèk masomenos 550 aña pasá promé ku a pone e promé kabritu riba Boneiru. E vishon nobo ku e parke tin awendia ta basá riba “uso sostenibel di e rekursonan”. Den palabra simpel; pa produsí plaka ku e rekursonan pero evitando di kaba ku nan òf kousa mas poko daño posibel. Al kontrario, e rekursonan natural i históriko ta protehá i restorá si ta nesesario i e hendenan ta invitá pa gosa di nan pa rekreo en bes di benefisiá di nan dor di uso direkto òf dor di kome nan. Pa por logra e desaroyo sostenibel aki, e parke tin un trabou hopi grandi su dilanti. E meta ta pa trese e área di e parke den un balanse ekológiko mas tantu paresido na e naturalesa ku tabatin promé ku e kolonisadornan Europeo a yega nos isla. Nan a trese diferente bestia ku no tabata tin riba Boneiru ainda (espesie eksótiko). E bestianan aki tabata tin nan uso den e tempu ei pero despues ku no tabata tin
Eksportashon di kabritu. (foto file Familia Debrot) mester di nan mas a laga nan liber den medio ambiente i nan ta kousando daño ireparabel. Pa logra e meta aki, tin dos tarea prinsipal pa kumpli kuné. Unu ta e kontròl di tur bestia manera, kabritu, buriku, porko i pushi ku ta kana liber den e parke, i di dos ta di akumulá informashon di espesie indigno Boneriano di flora i founa pa mira si nan populashon ta bon i salú, òf si mester tuma medida pa nan no desaparesé for di nos pantaya natural. Lo tin di haña e informashon aki dor di laga hasi investigashon sientífiko. Tambe dor di implementá programanan di “monitoring’ di e flora i founa; studia kiko tin i kon ta ku nan òf si tin di yuda e naturalesa dor di trese bèk loke tabata tin por ehèmpel planta
HARBOUR EST AP AIRE ESTAATE STEUNT STIN STINAP APAA BON BONAIRE zetten.
Het eiland Bonaire is wereldberoemd vanwege zijn prachtige natuur zowel onder als boven water. Sinds vele jaren bezoeken toeristen ons eiland om van alle wonderen van de natuur te komen genieten. Onder water genieten zowel duikers als snorkelaars van een wonderbaarlijke kleurrijke wereld van koralen en tropische vissen en zij die heel veel geluk hebben kunnen oog in oog komen met een dolfijn of zeeschildpad. Ook boven water valt er veel te beleven. Bezoek eens het Nationale Park Washington Slagbaai, opgericht in 1969 en het eerste natuurpark op de
Nederlandse Antillen. Ontdek de vele meertjes in het park alwaar u kunt genieten van de Flamingo’s en vele andere watervogels, ga eens snorkelen bij een van de kleine strandjes of wees sportief en beklim een berg! Ook de mangroven zijn zeker de moeite van een bezoek waard. Kajak en geniet! STINAPA Bonaire houdt zich al jaren met het behoud van de natuur op Bonaire bezig en met succes. Zonder hun inspanningen zou Bonaire niet zijn wat het nu is. STINAPA Bonaire is een non profit organisatie en derhalve zijn donaties voor hen van het grootste belang om hun belangrijke werk voort te kunnen
Wij van Harbourtown Real Estate steunen STINAPA Bonaire graag omdat wij trots zijn op ons eiland en onze prachtige leefomgeving graag zo willen houden. Onze klanten kopen juist vanwege de natuur een huis op Bonaire met de intentie hier jaren te kunnen komen genieten. Het is dus ontzettend belangrijk dat we allemaal bewust en met respect met ons eiland omgaan. Voor nu en in de toekomst is het van groot belang dat de natuur van Bonaire op een adequate manier wordt beheerd om zo voor ons allen het mooiste van ons eiland te kunnen behouden. Natuurbehoud bestaat tevens uit educatie en ook daar is voor STINAPA Bonaire een belangrijke rol weggelegd. Daarom onze steun! Harbourtown Real Estate wenst alle medewerkers van STINAPA Bonaire veel succes met hun werk en hoopt dat zij zich nog vele jaren voor ons eiland zullen kunnen inzetten.
mata. Na e mes momento nos lo sigui traha hopi duru pa hasi e parke mas atraktivo i konfortabel posibel pa e bishitantenan, mientras ku nos lo duna nan tur informashon i edukashon ku nos tin kaba plùs lokual ta saliendo for di e programanan di monitoring i e investigashon sientífiko.
Unabes nos logra nos metanan, e lo ta un parke modelo pa e region Karibense i nos lo spera di por yuda otro pais i islanan den protekshon di nan rekursonan natural, pasobra protekshon di naturalesa, manera bo sa kaba, no ta un asuntu insular pero unu mundial. Skirbi pa Fernando Simal, tradusi pa Marcel Nahr.
E korant aki a bira posibel danki na: Deze krant werd mede mogenlijk gemaakt door: STINAPA Bonaire
WWF NL Gouvernement Bonaire Carib Inn Digicel Sunbelt Realty MCB Selibon Telbo NV RBTT Bank TCB Harbour Town Real Estate FCB Redactie: Elsmarie Beukenboom & Karen van Dijk Interviews: Greta Kooistra & Natalie Wanga Vormgeving: Bonaire Communication Services N.V. Drukwerk: DeStad Drukkerij, Curaçao Distributie: Post NV Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Karen van Dijk Entrevista: Greta Kooistra i Natalie Wanga Kompaginashon: Bonaire Communication Services N.V. Imprenta: DeStad Drukkerij, Curaçao Agensia distribuidor: Post NV STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318, email:
[email protected], website: www.stinapa.org, adres: Barcadera z/n, Bonaire
Página 12
Yanüari 2007
MAKUBEKÈN
SUNBELT REALTY & STINAPA BONAIRE
Sunbelt Realty is de beste keuze die u kunt maken om u te assisteren bij het vinden van uw eigen stukje paradijs op Bonaire. Wij zijn het beste thuis op de locale onroerend goed markt. Ons kantoor bestaat al meer dan 12 jaar en beschikt over een uitgebreid netwerk. Onze ervaren internationale staf kan u daarom uitstekend begeleiden bij elke onroerend goed transactie. Verder kunnen wij u uiteraard accuraat en correct informeren over de laatste ontwikkelingen op Bonaire. Als beëdigd makelaarskantoor (het enige op Bonaire) kunnen wij van dienst zijn bij: .De verkoop van uw onroerend goed. ·De aankoop van uw eigen stukje paradijs: voor privé en zakelijke doeleinden. Het woning aanbod van Sunbelt Realty is het meest uitgebreid en wij hebben een zeer duidelijk beeld van wat er beschikbaar is op de gehele onroerend goed markt op Bonaire. Een bezoek aan ons
kantoor is daarmee de allerbeste eerste stap die kunt zetten wanneer u onroerend goed wilt kopen of verkopen op Bonaire. Verder kunt u bij ons kantoor terecht voor: ·Taxatie rapporten door de enige beëdigd taxateur van Bonaire, ·Project ontwikkeling, gebaseerd op onze ruime ervaring met aantoonbaar uitstekend rendement, ·Onroerend goed beheer, ·Lange termijn verhuur, ·Vakantie verhuur van appartementen en luxe villa’s. Wij nodigen u uit contact met ons op te nemen met al uw vragen over aankoop, verkoop en (ver)huur van onroerend goed zowel als alle andere vastgoed gerelateerde vragen. Op onze website vind u uitgebreide informatie over wonen en werken op Bonaire en verhuizen naar Bonaire. Het spreekt voor zich dat wij uw persoonlijk aan ons gerichte vragen graag zullen beant-
woorden. Als makelaar zijn wij ons er zeer terdege van bewust wat de aantrekkelijke kanten zijn van Bonaire, zowel voor degenen onder ons die hier leven of willen komen wonen en
degenen die hier een gedeelte van het jaar willen zijn. Dat onze natuur hierin een grote rol speelt heeft voor ons geen twijfel en daarom hebben wij direct toegezegd de campagne ‘NOS TA BIBA DI NATU-
RALESA’ te ondersteunen. Wij verwachten hiermee een bijdrage te leveren aan een verdere groei van ons eiland op een voor onze natuur verantwoorde wijze.
Huis van de maand | Nikiboko| Nieuwbouw Projekt Nikiboko Noord Dit project gelegen te Nikiboko Noord geeft u de keuze om te kiezen uit 4 verschillende woningen op een kavel naar keuze. Nikiboko noord is een rustige woonbuurt. De woningen zijn perfect voor permanente bewoning of vakanties op Bonaire, en geven u de mogelijkheid kamers toe te voegen op een later stadium. Voor deze prijs krijgt u deze woning helemaal compleet, exclusief meubels. U heeft de keuze in de afwerking. Indeling: ingang via terras in de woonkamer met open keuken, gang naar minimaal twee slaapkamers en één badkamer tot maximaal drie slaapkamer en twee
Nieuwbouw gezinswoningen in rustige buurt
Woonoppervlak tussen 85 en 93 m2 Totaal kavel oppervlak Tussen 488 en 652 m2
Prijs vanaf ANG 144.795 kosten koper
slaapkamers
Sunbelt Realty N.V. | Kaya L.D. Gerharts 8 | Phone: 717 65 60 | Fax: 717 65 70 | Email:
[email protected] | www.sunbelt.an
your own piece of paradise
