Special over techniekonderwijs, aangeboden door Shell
R DE STUDENT ‘Ik hou van lingerie én bouwkunde’
R INTERVIEW
Juliette Walma van der Molen: ‘Leer kinderen creatiever te denken’
R PIETER KOOL
Technisch innovator bij G-Star
MAKERS
TOEKOMST VAN DE
Onze planeet Van zonne-energie tot milieuvriendelijke auto’s: in deze wereld hou jij je bezig met slimme toepassingen voor onze planeet, nu en in de toekomst. Of je nu letterlijk zonnepanelen of isolatiematerialen wilt installeren, of aan de tekentafel over energie-efficiënte oplossingen voor de toekomst na wilt denken, het kan in deze wereld allemaal. Mogelijke beroepen: n Installatie- of isolatiemonteur n Bouwtechnisch tekenaar n Ontwerper duurzame toepassingen
Menselijk lichaam Om ons lichaam te helpen en waar nodig te ondersteunen, zijn technici nodig. Van robots die artsen ondersteunen bij operaties tot de ontwikkeling van nieuwe medicijnen: zonder de expertise van technici is vooruitgang in de gezondheidszorg niet mogelijk. Mogelijke beroepen: n Optometrist n Tandtechnicus n Ontwikkelaar medische robotica
7 De werelden van techniek De kansen en mogelijkheden voor een carrière in de techniek zijn talrijk. Wil je werken aan duurzame
oplossingen voor de planeet? Wil
je weten hoe we ons energiezuinig
kunnen verplaatsen? Of lijkt de gameindustrie je wel wat? TechniekTalent. nu heeft een overzicht gemaakt van de zeven werelden van techniek.
Voeding & Gezondheid Hoe houden we de samenleving zo gezond mogelijk? Als deze vraag je boeit, dan is een carrière in de voeding & gezondheid een goede optie. Zo kun je als laborant meewerken aan de ontwikkeling van nieuwe, gezonde producten of onderzoek doen naar de effecten van voeding en levensstijl. Mogelijke beroepen: n Voedingsoperator n Orthopedisch technisch medewerker n Productontwikkelaar voedingsmiddelen of apparaten
Verkeer, Transport en Ruimte Zonder techniek staat de wereld stil. Of je nu op de fiets zit, in de auto of in het vliegtuig: techniek zet alles in beweging. Omdat we steeds meer energie verbruiken bij het reizen, moeten we steeds verstandiger met onze energiebronnen omgaan. Dit zijn vraagstukken die steeds meer gaan spelen en waar kansen liggen voor een mooie carrière. Mogelijke beroepen: n Spoorwegtechnicus n Planner wegtransport n Bouwtechnisch opzichter
Creatief & Ontwerpen
Geld & Handel
Wetenschap & Ontdekken
Bij creatief denk je al snel aan kunstenaars, maar auto-ontwikkelaars en game-designers zijn ook continu creatief bezig. Of wat dacht je van je mobiele telefoon of je meubels? Als technisch ontwerper ben jij goed in het bedenken van mooie designs, snap je hoe je ze technisch moet bouwen en hoe je complexe dingen makkelijk in gebruik kunt maken.
Ben je gefascineerd door de wereld van geld, grote bedrijven en handel? Ben je graag op de hoogte van de laatste technologische snufjes en gadgets? Vind je internetbankieren en internetveiligheid interessant? Dan is een toekomst in de wereld van geld & handel misschien wel wat voor jou.
Fantaseren over de toekomst doet iedereen, maar wat als je echt een bijdrage aan die toekomst kan leveren? Als jij al ideeën hebt over hoe we ons over 50 jaar verplaatsen, hoe we anders met onze energie om kunnen gaan of hoe je bepaalde ziektes wilt genezen, dan is de wereld van de wetenschap wel wat voor jou!
Mogelijke beroepen: n Industrieel designer n Meubelmaker n Leerbewerker
Mogelijke beroepen: n Applicatie-ontwikkelaar n Data-analist n Digitaal rechercheur
Mogelijke beroepen: n Micro-biologisch analist n Engineer n Lucht- en ruimtevaarttechnicus
Meer weten? Op www.techniektalent.nu/betamentality kun je meer lezen over de werelden van techniek en testen wat het beste bij jou past!
2
MAKERS VAN DE TOEKOMST
De blogggers van YouTech houden het meest van techniek PAGINA 14 -15
Bevlogen bètadocenten gezocht PAGINA 12 -13
DOEKLE TERPSTRA ‘Een jongetje van 9 legde me precies uit hoe hij een robot had geprogrammeerd’ PAGINA 6 -7
COLOFON De Persgroep Nederland: MediaLab Coördinator: Marieke Verhoeven Strategie en Concept: Andrea Huijssoon Vormgeving: Ilona Dingemanse Projectmanagement: Nienke Leemkuil Met medewerking van: Valerie Latul (eindredactie)
AFZENDER Dit is een uitgave van Shell en valt niet onder de redactionele verantwoordelijkheid van de Volkskrant.
Techniekonderwijs is de investering waard Onderwijs is meer dan een basisrecht. Goed onderwijs is een investering in het individu, de samenleving en de toekomst. Onderwijs is dan ook een investering vandaag in de wereld van morgen.
D
eze speciale bijlage richt zich in het bijzonder op techniekonderwijs. Daar zijn meerdere goede redenen voor. Nederland behoort tot de technologische wereldtop. Daar profiteren we allemaal van. Maar dat is geen vaste waarde. We moeten blijven investeren in onderwijs. In de top komen is één, aan de top blijven vraagt extra aandacht en inspanningen. De rest van de wereld zit echt niet stil. Fundamenteler nog is de constatering dat techniek in de haarvaten van ons bestaan is gekropen. En, of we dat nou leuk vinden of niet, techniek zal de komende decennia een nog veel grotere rol in ons leven gaan spelen. Dat geldt in de zorg, de industrie, de ict, de foodsector, onze mainports en ook in ons leven thuis. Dat klinkt bedreigender dan het is. Techniek vormt juist de sleutel tot oplossingen voor grote maatschappelijke problemen zoals de druk op het milieu. Techniek zal helpen zaken slimmer en schoner aan te pakken. Er zijn technici op alle niveaus nodig die daarvoor oplossingen bedenken, maken, installeren en werkend houden. Technisch onderwijs speelt daar een cruciale rol
in. Traditionele gedachten dat techniekonderwijs weinig toekomst biedt, hebben inmiddels plaatsgemaakt voor het besef dat werken in techniek vooral spannend en veelzijdig is én ertoe doet. De technische sector creëert tal van maatschappelijk relevante banen met een navenant salaris. Echter, ondanks de gestegen populariteit van techniekonderwijs, dreigt er in Nederland nog altijd een tekort aan goed geschoold technisch personeel. Dat is slecht nieuws voor bedrijven en de concurrentiepositie van Nederland. En het is onverteerbaar in een tijd dat de jeugdwerkloosheid nog altijd op een ongewenst hoog niveau ligt. Het werkloosheidspercentage onder jongeren daalt weliswaar al langere tijd, maar ligt landelijk nog wel altijd boven de tien procent. Dat er nog veel moet gebeuren is duidelijk. Niet alleen moet het aantal jongeren dat voor een techniekopleiding kiest verdubbelen, de
MAKERS VAN DE TOEKOMST
aansluiting tussen technisch onderwijs en de arbeidsmarkt moet ook beter. Bedrijven kunnen een belangrijke bijdrage leveren. De voorlichting die organisaties als Jet-Net, TechniekTalent.nu en Platform Bèta Techniek in samenwerking met Shell en andere bedrijven geven werpt duidelijk vruchten af. Gastlessen en bedrijfsbezoeken dragen al bij aan de beeldvorming over technische beroepen. Ze laten zien hoe technische- en bètavakken ertoe doen in technologiebedrijven als Shell. Maar we moeten meer doen. Binnen het Nationaal Techniekpact kunnen bedrijven, scholen en overheid door samenwerking meer slagkracht maken en de impact vergroten. De Nederlandse samenleving en economie als geheel heeft veel te winnen bij goed technisch onderwijs. Het biedt jongeren kans op persoonlijke ontplooiing en bij het vinden van oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Het helpt de Nederlandse samenleving bij het behouden van de technologisch vooraanstaande positie. Technische kennis is een essentiële bouwsteen van een weerbare, gezonde Nederlandse samenleving. Daar moeten we zuinig op zijn en tegelijkertijd in blijven investeren. Dick Benschop President-directeur Shell Nederland
3
TEKSTEN RINKE VERKERK
DE OUD ER
‘Begeleiding geeft voldoening’
DE
SORAYA KUDDING (18) Studie: bouwkunde aan het ROC
ANNEMARIE PURMER (39) Functie: ingenieur bij Shell, moeder van drie kinderen ‘Opvoeden bekijk ik technisch. Ik controleer de veiligheid bij raffinaderijen en chemische fabrieken, mijn beroep is zorgen dat dingen níét kapot gaan. En dan moet je dus eerst leren hoe dingen wél kapot gaan. Ik heb legohuizen gebouwd, die stortten in, en ik leerde over constructies. Waterkanalen voor zandkastelen, die overstroomden, ik leerde hoe water stroomt. Nu gooien mijn kinderen speelgoed. Prima! Laat ze maar ontdekken hoe het kapot gaat. Ze graven in de tuin. Oké, ik koop een nieuwe plant en zet de wasmachine aan. Het belangrijkst is dat ze leren om niet bang te zijn. Techniek is juist naar buiten gaan. Ontdekken. Het is zo leuk om kinderen daarmee bezig te zien.’
MICAELA DOS RAMOS (49) Functie: directeur Koninklijk Instituut Van Ingenieurs
h n te
‘Eigenlijk ben ik een idealist. Ik wil een wereld, waarin mensen creatief en gelukkig zijn, daar waar ze wonen. Die duurzaam is, in alle opzichten. Voor mij is techniek hét middel daartoe. Ik fungeer als schakel tussen technici en de samenleving, en maak kennis en samenwerkingen beschikbaar voor bijvoorbeeld chirurgisch precieze robots in operatiekamers. Of voor een game waarmee we robotgestuurde processen ontwerpen in de Rotterdamse haven.’
oe ik ben
ROOS JONKMAN (16) Opleiding: havo, Natuur & Gezondheid + wiskunde B = een diploma Natuur & Techniek
❝
Mijn beroep is zorgen dat dingen niet kapot gaan. Maar dan moet je eerst leren hoe dingen wél kapot gaan.
DE SC H O
‘Over het algemeen ben ik een ‘meisje-meisje’. Ik werk in een lingeriezaak en ik hou van uitgaan. Dus als ik zeg dat ik bouwkunde studeer, en architect wil worden, gelooft niemand me. Maar zo gek is het niet. Ik ben niet alleen creatief, ik ben ook ambitieus. Ik wil carrière maken met maatschappelijke projecten. Dus straks ga ik het hbo en de universiteit doen. En kan ik allerlei gebouwen ontwerpen waar veel mensen mijn visie kunnen ervaren.’
‘Ik wil eigenlijk dat iedereen gelukkig is’
an’ tsta
lingerie én bouwkunde’
DE TECH NIC
‘Ik had een halve talenstudie en een halve mediastudie achter de rug toen ik mijn liefde voor techniek ontdekte. Als tweedejaars bouwde ik met mijn team een waterstofauto voor Shell Ecomarathon, waar de HvA jaarlijks aan meedoet. Nu begeleid ik als docent de bouw van onze auto’s en zonneboot voor de marathon. Kom ik ’s morgens binnen, zie ik studenten samen bouwen, brainstormen, ondernemen. Top. Er zitten ook steeds meer meisjes tussen. Voor techniekstudenten is altijd werk.’
on
T N E D U ST ‘Ik hou van
‘Techniek is ontdekken’
Waarom hou jij van techniek?
‘Ik wil weten hoe ik ben ontstaan. Dus hou ik van biologie. Niet met planten of zo, dat is superstom, maar over DNA-onderzoek en het menselijk lichaam. Misschien wil ik de studie Forensisch Onderzoek wel doen, dan kan ik met techniek helpen in actuele situaties. Bij ons aan tafel gaat het vaak over technische dingen. Allebei mijn ouders doen iets met techniek. We gingen vroeger veel naar open dagen, proefjes doen en bijvoorbeeld gel maken. Kijk, je kunt met techniek dus álles, zie je? Als mijn hoofd iets bedenkt, kan ik het maken. Het is eigenlijk heel creatief.’
(Annemarie Purmer, 39)
4
MAKERS VAN DE TOEKOMST
US
‘Men zegt: in staal kun je moeilijk verdienen. Het kan prima, als je weet wat je doet. Als ondernemer blijf ik mijzelf vernieuwen. Op mijn 32e richtte ik een pijpleidingbedrijf op. Het bedrijf groeide snel, maar ik wilde specialistischer werken en dus nam ik de Machinefabriek over. Ik startte in 1994 met drie man personeel. Inmiddels zijn we bijna vertienvoudigd en een belangrijke speler in de metaal- en liftindustrie. Als ik bij jongens die ik begeleid hetzelfde enthousiasme voor dit vak zie, geeft dat voldoening.’
LAURENS VAN MULUKOM (29) Functie: docent Engineering, Design and Innovation aan de Hogeschool van Amsterdam
‘Ik wil w e
SJAAK POOT (65) Functie: eigenaar Machinefabriek J. Poot B.V.
‘Altijd werk voor studenten techniek’
R LIE
DE
Iedereen heeft een andere reden om voor techniek te kiezen. Deze zes mensen met uiteenlopende achtergronden vertellen wat zij zo leuk vinden aan hun technische opleiding of baan.
T CEN DO
MER E N R E D N O
DE
❝
Als mijn hoofd het bedenkt, kunnen mijn handen het maken (Roos Jonkman, 16)
MAKERS VAN DE TOEKOMST
5
INTERVIEW DOEKLE TERPSTRA IS AANJAGER VAN HET TECHNIEKPACT
Ruim een jaar is Doekle Terpstra nu aanjager van het Techniekpact. Met dit initiatief wil de overheid samen met andere partijen het tekort aan technici in de toekomst terugdringen.
‘Techniek is de ruggengraat voor de welvaart van morgen en overmorgen’
TEKST ANOUK KEMPER FOTO’S IVO GESKUS, TECHNIEKTALENT.NU
‘H
et pact is geslaagd als we het kunnen opheffen’, zegt Doekle Terpstra over ‘zijn’ Techniekpact. Zover is het echter nog niet. Eerst moet de doelstelling bereikt worden dat vier op de tien studenten in Nederland voor een technische opleiding kiest. Of dat nu is in het beroeps- of hoger onderwijs. ‘Nu zijn het er twee van de tien’, vertelt Terpstra. ‘Dat is nu al te weinig, en in de toekomst zullen we naar verwachting juist veel nieuwe technici nodig hebben.’ Het gaat om technische banen in de volle breedte, van monteurs en lassers tot hightech ingenieurs en programmeurs. ‘Deze vakmensen hebben we nodig om Nederland economisch te laten groeien en om mee te blijven concurreren op wereldniveau’, zegt Terpstra. Om dergelijke ambities te realiseren, hebben de landelijke en regionale overheid, het bedrijfsleven en het onderwijs concrete afspraken gemaakt in het Techniekpact. Zo moet in het basisonderwijs meer aandacht komen voor wetenschap en techniek, zodat kinderen later sneller geneigd zijn voor een technische studie te kiezen. ‘Daar is een flinke culturele omslag voor nodig’, zegt Terpstra. ‘In Nederland denken we bij ‘techniek’ nog vaak aan traditionele banen uit het verleden. Maar een baan in de techniek betekent in veel gevallen een baan in een sector waar de techniek wordt toegepast, zoals de hightech in de zorg’, zegt Terpstra. ‘In Duitsland hebben de studenten dat beter begrepen. Daar kiest wel 40 procent van de
6
studenten voor een technische baan of studie. Wij Nederlanders denken vaak dat je met een technische studie je talent niet optimaal benut.’
‘Initiatieven als Jet-Net, TechniekTalent.nu en Platform Bèta Techniek dragen bij aan betere voorlichting en communicatie.’
Technische revolutie
Door de technische ontwikkelingen en innovaties die momenteel gaande zijn, valt er te spreken van een nieuwe revolutie. ‘Techniek is daar de ruggengraat van.’ Sinds de oprichting van het pact, ruim twee jaar geleden, komt het gesprek in de regio tussen overheid, onderwijs en bedrijfsleven steeds beter op gang. Inmiddels telt het land vele activiteiten, van middelbare scholieren die technische bedrijven bezoeken tot speciale wetenschapslessen voor basisschoolleerlingen.
Volgens Terpstra is er bij onze oosterburen meer aandacht voor puur vakmanschap. ‘Hier ontdekken we ook langzaam het belang daarvan. We gaan technische banen steeds meer zien als banen van de toekomst, in plaats van banen van het verleden.’ Ook niet onbelangrijk is dat er met een technische baan een ‘aanzienlijk betere boterham te verdienen valt’ dan met enig andere baan. ‘Met het Techniekpact willen we dan ook de aandacht richten op het benutten van je talent, waarmee je binnen de techniek goede carrièreperspectieven hebt’, aldus Terpstra.
MAKERS VAN DE TOEKOMST
Sleuteltje gevonden ‘Je moet Techniekpact vooral niet zien als iets statisch. Het is juist dynamisch. Verschillende partijen zijn vol in beweging’, legt Terpstra uit. Die
beweging blijft niet onopgemerkt. ‘Vanuit Europa is veel interesse voor hoe wij dit aanpakken. Finland, België en Denemarken denken erover dit op dezelfde manier te doen. Deze landen hebben ook in de gaten dat techniek de ruggengraat is voor de welvaart van morgen en overmorgen. Wij hebben het sleuteltje gevonden.’ Dat blijkt, want de instroom bij technische opleidingen groeit. Een aantal hogescholen overwoog zelfs een numerus fixus in te stellen voor hun bètastudies om gericht te kunnen groeien. ‘Dat hadden ze nog nooit meegemaakt’, vertelt Terpstra. ‘Het is een signaal dat we goed bezig zijn. Nederland mag daar echt verguld mee zijn.’ Het valt hem tevens op dat kinderen vaak op een speelse en onderzoekende manier met techniek bezig zijn. ‘Laatst was ik bij de Robocup Junior, een voetbalwedstrijd voor robots die kinderen zelf geprogrammeerd hebben. Een jongetje van negen legde me precies uit hoe hij te werk was gegaan; ik zou het hem niet na kunnen doen!’ Zo ziet Doekle Terpstra, aanjager van het Techniekpact, het graag.
Deze initiatieven interesseren leerlingen voor techniek: JET-NET
Brug tussen bedrijven en onderwijs Op 29 november 2002 werd JetNet, het Jongeren en Technologie Netwerk Nederland, opgericht door AkzoNobel, DSM, Philips, Shell en Unilever met als doel een brug te slaan tussen het bedrijfsleven en het onderwijs. Jet-Net wil havo/ vwo-leerlingen een reëel beeld geven van bèta en technologie en hen interesseren voor een bètatechnische vervolgopleiding. In samenwerking met de scholen ontwikkelen de bedrijven contextrij-
ke leeromgevingen voor de bètavakken. Door middel van bijvoorbeeld gastlessen, workshops en bedrijfsbezoeken kunnen jongeren met eigen ogen zien dat je in de technologie een goede, veelzijdige en interessante baan kunt vinden. Jet-Net organiseert daarnaast landelijke en regionale evenementen om leerlingen en docenten kennis te laten maken met beroepsperspectieven en de nieuwste ontwikkelingen binnen wetenschap en technologie.
PLATFORM BÈTA TECHNIEK
40 procent een bètatechnische opleiding Platform Bèta Techniek draagt vanuit de overheid zorg voor een goede beschikbaarheid van bètatechnici. Zo levert het Platform een bijdrage aan de Nederlandse kenniseconomie. De ambitie van het kabinet zoals beschreven in het Techniekpact is dat 40 procent van alle afgestudeerden (vmbo, havo, vwo, mbo, hbo en wo) een bètatechnische opleiding heeft genoten. Deze doelstelling is overgenomen uit het Masterplan Bèta en Technologie
van de topsectoren (februari 2012). Het idee is dat onderwijsinstellingen altijd centraal staan en dat zij zelf hun ambities kunnen bepalen, zoveel mogelijk aansluitend bij de regionale economische zwaartepunten van een regio. Het Platform biedt hulp bij het behalen van die ambities. Dat kan zijn in de vorm van voorlichting, bemiddeling tussen (regionaal/sectoraal) onderwijs en bedrijfsleven of het aandragen van kennis en expertise.
TECHNIEKTALENT.NU
Meer (jonge) mensen in de techniek TechniekTalent.nu is een samenwerkingsverband van acht technische sectoren, in opdracht van werknemers- en werkgeversorganisaties. Met maar een doel: meer instroom en behoud van (jonge) mensen in de techniek. Om dat voor
MAKERS VAN DE TOEKOMST
elkaar te krijgen worden professionals in het basis-, voortgezet- en beroepsonderwijs en bedrijfsleven kosteloos ondersteund met kennis, producten en diensten. Op regionaal niveau zorgt men ervoor dat scholen en bedrijven beter samenwerken.
7
‘Leer kinderen creatiever te denken’ INTERVIEW JULIETTE WALMA VAN DER MOLEN, HOOGLERAAR
TALENTONTWIKKELING, WETENSCHAP EN TECHNIEK
TEKST ANOUK KEMPER ILLUSTRATIE FRISO BLANKEVOORT
Als kinderen al op de basisschool kennismaken met wetenschap en techniek, is de kans groter dat ze openstaan voor een technische studie of technisch beroep. Dit blijkt uit onderzoek van Juliette Walma van der Molen, hoogleraar Talentontwikkeling, Wetenschap en Techniek aan de Universiteit Twente.
Was u als kind geïnteresseerd in wetenschap en techniek? 'Ik was wel veel aan het denken en had veel vragen. Vooral over het leven in het algemeen, niet per se over techniek.' Uit uw onderzoek blijkt dat kinderen rond hun twaalfde al allerlei beroepen voor zichzelf uitsluiten. Hoe komt dat? 'Dat heeft onder meer met stereotype beeldvorming te maken. Ze denken ten onrechte dat iets niet bij ze past, te moeilijk is, of alleen voor jongens of meisjes is. Daar moet ik wel bij zeggen dat kinderen, ook in de eerste klassen op de middelbare school, nog geen duidelijk beroepsbeeld hebben. Van veel beroepen hebben ze geen idee dat ze bestaan of wat ze concreet inhouden.'
Denken meisjes vaker dat ze niet goed zijn in bètavakken? 'Ja, maar dat is wel cultureel bepaald. In Aziatische landen en het voormalig Oostblok zien we dat minder. Daar is de verhouding jongens-meisjes bij de bètastudies meer gelijk. Talent wordt meer gestuurd. Je kunt goed turnen? Dan word je topturner. Goed in wiskunde? Dan ga je wiskunde studeren.' Hoe ligt die jongens-meisjesverhouding in Nederland? 'Bij de hogere bètastudies, dus op hbo- en wo-niveau, neemt de toestroom van studenten, en dus ook van meisjes, de laatste twee, drie jaar wat toe. Dat zie je bijvoorbeeld bij de ingenieursopleidingen
in Delft. Dat wil niet zeggen dat deze studenten later allemaal de techniek in gaan. Ze willen in ieder geval hun opties openhouden. Daarom kiezen ook steeds meer middelbare scholieren voor het profiel Natuur en Techniek.' Terug naar het basisonderwijs. Wat moet daar veranderen? 'Twee dingen zijn heel relevant. Ten eerste moet er meer aandacht komen voor de eigen creativiteit, innovativiteit en nieuwsgierigheid van kinderen. Nu leren wij leerlingen vooral dat er op vraagstukken maar één antwoord of oplossing is en dat er maar één manier is om iets aan te pakken. Leerkrachten werken volgens vaste, opgelegde lesmethodes. Een staartdeling mogen leerlingen bijvoorbeeld nog maar op één manier maken. Dat is natuurlijk raar, want we hebben juist mensen nodig die creatief aan allerlei nieuwe oplossingen gaan werken. Daar komt bij dat jonge kinderen nog heel nieuwsgierig zijn en in de bovenbouw van de basisschool vaak zeer geïnteresseerd zijn in grote, maatschappelijke thema’s, zoals het klimaat. Daar gebeurt nu nauwelijks iets mee. Daardoor koppelen kinderen wetenschap en techniek niet aan hun eigen toekomst, terwijl je hun maatschappelijke betrokkenheid daar perfect voor kunt gebruiken. Leg kinderen uit: júllie generatie kan de oplossingen vinden.' Wat is het tweede belangrijke punt? 'De beeldvorming moet écht beter. Veel ouders en leerkrachten hebben een negatief beeld bij de lagere technische beroepen. Zonde, want als loodgieter of timmerman heb je veel hogere baankansen dan wanneer je een administratieve opleiding op mbo-niveau hebt gevolgd. Daar kun je ouders en leerkrachten over voorlichten. Daarnaast moet men weer inzien dat een beroep als loodgieter of metaalbewerker heel waardevol is. Bovendien kun je in dat vak net zo goed een kleine bijdrage leveren aan grotere thema’s. Ik zou het bijvoorbeeld fijn vinden als mijn loodgieter meedenkt over hoe ik zuiniger
8
MAKERS VAN DE TOEKOMST
MAKERS VAN DE TOEKOMST
met water kan omgaan; dat ik bijvoorbeeld met gebruikt douchewater de wc kan doorspoelen. Mijn loodgieter hoeft van mij niet te weten wat het meewerkend voorwerp van een zin is, maar op dat soort kennis ligt nu helaas wel vooral de nadruk in standaard toetsen.' Waarom is dat erg? 'Veel kinderen denken niet met hun hoofd, maar meer met hun handen. Met die standaard toetsen worden ze vooral afgerekend op wat ze niet kunnen, terwijl je beter óók kunt kijken naar waar hun kansen liggen en hoe zij zelf bijvoorbeeld ontwerpoplossingen uitwerken.' Uit uw onderzoek blijkt ook dat veel leerkrachten een beetje huiverig tegenover wetenschap en techniek staan. Daarom heeft u een nascholingstraject helpen ontwikkelen. Hoe zit dat? 'Het is voornamelijk belangrijk dat leerkrachten een positievere houding ontwikkelen ten opzichte van wetenschap en techniek, thematischer gaan werken en vaste lesmethodes meer zelf gaan verrijken. Ze vinden het vaak moeilijk en willen het liefst werken met voorgeprogrammeerde conceptlessen. Maar wetenschap en techniek kun je juist bij uitstek vakoverschrijdend aanbieden. Zo leren kinderen verbanden leggen. Laat kinderen zich verwonderen, zich in hun eigen vragen verdiepen. Ik ben geen voorstander van wetenschap en techniek als apart vak. Dan komt vaak het bekende kistje tevoorschijn en moet iedereen dezelfde reproductie-opdracht uitvoeren. Beter geef je ze een vrijere opdracht, bijvoorbeeld: gebruik vooraf bepaalde materialen en bouw iets wat kan rijden. Dan heb je na afloop tien verschillende dingen, waarvan je de sterke en minder sterke punten kunt bespreken.' Zowel het onderwijs als de beeldvorming moet veranderen. Nogal een grote klus. 'We hoeven niet alles overboord te gooien, maar we moeten het onderwijs wel verbreden. Dat kan niet allemaal in één keer, maar wel in stappen en die moeten we nu echt stevig zetten.'
9
Gert Bravenboer wil techniek weer sexy maken. Dat is zijn roeping. ‘Het imago van vies en dirty moet nú veranderd worden.’ TEKST NICK KLAESSENS FOTO SIEMENS
‘Dit is waar de wereld om schreeuwt’
PIETER KOOL PROFIEL
TECHNISCH INNOVATOR BIJ G-STAR
Als hoofd van de 3D-designafdeling bij jeansmerk G-Star is Pieter Kool continu bezig met innovatie. Zonder een goede bèta-opleiding was hem dat nooit gelukt. ‘Het is moeilijk om als alfa een bèta te worden, andersom is het heel gewoon.’ TEKST MARIEKE VERHOEVEN FOTO G-STAR
INTERVIEW GERT BRAVENBOER IS DIRECTEUR VAN DE DIVISIE DIGITAL FACTORY BIJ SIEMENS IN DEN HAAG
H
ij ondervindt naar eigen zeggen al jarenlang dat techniek ondergewaardeerd wordt. Na afloop van het interview verontschuldigt Gert Bravenboer zich voor het feit dat het ietsje uitliep: ‘Sorry, ik ben enorm gepassioneerd door techniek en de mogelijkheden ervan. Ik geloof er heilig in dat het een van de pijlers is voor een prachtige toekomst. Duurzaamheid, schoner, beter, sneller, efficiënter. Al dat soort containerbegrippen triggeren me. Ik vind het jammer dat veel kinderen al op jonge leeftijd een verkeerd beeld van techniek krijgen. Het ís niet vies en dirty.’ Bravenboer praat niet alleen, hij doet ook. En ook al een poosje. Op allerlei manieren probeert hij toekomstige medewerkers te enthousiasmeren voor techniek door ze er op een andere manier naar te laten kijken. ‘Ik heb hier op kantoor een aantal 3D-printers staan. Daar hebben we onlangs wat testjes mee gedaan onder werknemers. Ik zei: ‘Ga nou eens je droom maken’. Als je dan ziet waar mensen mee komen, juist de niet-techneuten. Onwaarschijnlijk hoe creatief je kan zijn als je het laagdrempelig maakt.’
Post-it Een goed voorbeeld is een wedstrijd die Bravenboer drie jaar geleden namens Siemens organiseerde om een elektrische sportauto te bouwen die uitblonk op veiligheid, actieradius en energieverbruik. Hogescholen en het bedrijfsleven deden massaal mee. ‘Het bedrijfsleven heeft kunnen zien dat het denkniveau op scholen soms al verder is dan bij de bedrijven zelf. Het competitieverband heeft innovatie versneld. Een van de winnaars heeft zijn bedrijf zelfs deels omgevormd naar aanleiding van wat hij daar gezien heeft. Hij heeft nu een soort innovatieruimte gecreëerd waar werknemers dagelijks doorheen moeten lopen om bij het bedrijfsrestaurant te komen. Als je
10
daar nu loopt met een lumineus idee kun je het op een post-itje schrijven en op de muur plakken. Het levert een enorme betrokkenheid op.’ Dat technologie leuk gevonden kan worden, daar is Bravenboer van overtuigd. ‘Ik heb twee jonge kinderen die opgroeien met techniek. Net als papa vinden ze het leuk om onder de auto te liggen sleutelen. Dat zijn dingen die ze niet hadden meegekregen als ik makelaar was geweest. Dan waren ze tot aan de middelbare school niet in aanraking gekomen met techniek.’
Waanzinnig Op de basisschool zouden kinderen al geënthousiasmeerd moeten worden voor techniek, vindt Bravenboer. ‘Siemens gaat in samenwerking met Shell lessen verzorgen in het basisonderwijs, waarschijnlijk al in juni. Een knutselles zou prima techniekles genoemd kunnen worden. Zonder dat het een grote bedrijvenshow wordt, verzorgen wij daar de middelen en de mensen voor.’ En dan komen we bij het stokpaardje van de werktuigbouwkundige, namelijk het project waar Siemens in Den Haag mee bezig is. ‘Daar bouwen we een zogeheten living lab, waar we in een livefabriek kunnen laten zien wat een robotinstallatie nou eigenlijk kan doen. Op hoeveel plekken in Nederland kun je dat nou als basisschooluitje doen? Als dat in een sexy omgeving kan, wordt het cool. Drink een kopje koffie terwijl er om je heen een auto of een vliegtuigonderdeel in elkaar gezet wordt, dat is waanzinnig. Het wordt geen attractie hoor, er wordt gewoon live geproduceerd. Live! Wat je ’s morgens verteld krijgt, wordt ’s middags gedemonstreerd op een paar meter afstand. De beleving van een robotlijn, dat is waar de wereld om schreeuwt. Het living lab moet een smeltkroes van ideeën, functies en middelen worden. Het gaat banen opleveren en nieuwe technologieën.’
MAKERS VAN DE TOEKOMST
Wist je als kind al dat je de techniek in wilde? ‘Ik speelde wel graag met Lego, maar op school wilde ik van alles worden. Ik had niet echt één passie. Wel hield ik erg van sport, daarom heb ik een tijdje de sportacademie overwogen. Maar beurshandelaar leek me ook wel spannend. Uiteindelijk koos ik na mijn middelbare school voor een studie Civiele Techniek in Delft. Dingen bouwen leek me leuk, vooral bruggen vond ik mooi en interessant. Ook wilde ik tijdens mijn toekomstige baan graag veel kunnen reizen. Maar tijdens mijn studie kwam ik erachter dat het – onder andere door ingewikkelde besluitvorming – lang duurt voordat een brug er staat. Ik wil liever projecten doen met een snelle doorlooptijd en veel persoonlijke invloed op het resultaat. Daarom ben ik overgestapt naar Industrial Design.’ Was je toen al zeker van je talent? ‘Helemaal niet! Ik was best onzeker tijdens mijn studie. Mijn studiegenoten konden allemaal mooi tekenen, maar zelf was ik daar niet zo sterk in. Ik had wel goede ideeën in mijn hoofd, maar kon ze moeilijk op papier zetten. Ik ging liever direct aan de slag met materialen of de computer.’ Hoe ben je na je studie bij G-Star beland? ‘Voor mijn afstudeerproject wilde ik iets met retail doen, omdat ik merkte dat winkels mij als jonge consument helemaal niet aanspraken. Toen heb ik een aantal merken, waaronder G-Star, aangeschreven of ik niet eens mocht komen praten over winkelinrichting. Zij vonden het volgens mij wel leuk, zo’n zelfverzekerde jongen, want ik mocht op gesprek komen.’
Winkelinrichting klinkt niet echt als een taak voor een technicus. ‘Maar dat is het zeker wel. In principe kan iedereen een nieuwe kassa bedenken, maar bij het bouwen ervan komt veel techniek kijken. Het voordeel van mijn achtergrond is dat ik met verschillende partijen, technisch én niet-technisch, kan praten en het ook nog eens uit kan voeren. In die zin kun je als bèta wel een alfa worden, maar andersom is het lastiger.’ Waarom denk je dat er toch nog een gebrek aan jongeren is die voor bèta kiezen? ‘Omdat wiskunde, natuurkunde en scheikunde op school niet altijd de meest leuke of meest spannende vakken zijn. Maar het is wel de basis van iedere technische vervolgopleiding of baan, dus je moet er even doorheen. De kosten gaan voor de baten uit, je moet verder kijken dan je neus lang is. Maar als je eenmaal een technische baan hebt, ben je blij. Ik ken geen technicus die niet tevreden is over zijn of haar studiekeuze.’ Wat vind je zelf het leukste aan je werk? ‘Dat ik continu met innovatie bezig ben. Aan de ene kant zie je dat fysieke en digitale winkels steeds meer ontwikkelen en met elkaar in relatie staan. Zo was het tien jaar geleden nog niet voor te stellen dat iedereen met zijn mobiel in de winkel zou lopen, of personeel met een iPad zou werken. Aan de andere kant zie je ook dat materialen en productiemethoden zich ontwikkelen. Zo hebben we nu lasersnijders, waarmee we complexe vormen kunnen maken, zoals meubels met ronde vormen.’
Wat heb je toen bij G-Star gedaan? Wat is voor jou de grootste uitdaging, nu en in de toe‘Ik heb een winkel van de toekomst ontworpen, met komst? allerlei toepassingen om van het winkelen een prettigere ‘Waar ik veel over nadenk en mee worstel, is de vraag ervaring te maken. Het grappige is: dat is nu tien jaar gehoe je een online ervaring net zo tastbaar maakt als een leden en veel van de dingen die ik toen fysieke ervaring. Hoe breng je had bedacht, zijn ook echt uitgevoerd. het kledingmerk G-Star digitaal WIE IS PIETER KOOL? Zo was – en is – de kassa in veel winkels over? Hoe laat je via een beeldeen dominant ding, waar personeel scherm zien hoe stoffen voelen Pieter Kool (1978) is sinds 2005 hoofd zich achter neigt te verschuilen. In de en kleding zit? Dat is een super van de 3D-afdeling van kledingmerk G-Starwinkels wereldwijd is de kassa interessante vraag, waar veel onG-Star. In deze rol is hij verantwoornu een losse werktafel midden derzoekers mee bezig zijn. Ontdelijk voor de aansturing van een in de ruimte, zoals ik toen had wikkelingen op dit gebied staan designteam dat de winkelinrichting van bedacht. Het geeft wel een kick nu nog in de kinderschoenen, alle G-Starwinkels en showrooms weom te zien hoe jouw idee echt maar je ziet dat het heel snel gaat. reldwijd ontwerpt. In 2013 won Kool een bijdrage levert aan zo’n groot Het is spannend om dat te volgen de award ‘Ingenieur van het Jaar’. merk, terwijl je nog zo jong bent.’ en zelf ook over na te denken.’
MAKERS VAN DE TOEKOMST
11
Bevlogen
bètadocenten gezocht
Binnen nu en vijf jaar is er een tekort van 200 docenten in het technisch vo en mbo in Rotterdam. Willem Ypma houdt van zijn baan als docent procestechniek, maar is met 55 jaar een van de jongsten. Nieuwe instroom blijft achter ondanks dat er veel kansen zijn en goede rolmodellen broodnodig zijn. TEKST NICK KLAESSENS FOTO’S MAARTEN DELOBEL
12
W
illem Ypma is in zijn element als hij door de practicumlokalen loopt van het Albeda College/Zadkine Techniek. Niet in de laatste plaats vanwege de historische grond waarop het mbo gevestigd is samen met de Hogeschool Rotterdam. De onderwijsinstellingen zijn namelijk gehuisvest in een gigantische scheepsbouwloods op het vroegere terrein van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij, waar nu de RDM Campus gevestigd is. ‘Wanneer je hier als nieuwe student binnenkomt, weet je meteen waar je aan toe bent’, grijnst Ypma. Behalve technisch onderwijs is er vanuit het Albeda College/Zadkine Techniek veel aandacht voor samenwerking met het bedrijfsleven en met kenniscentra. ‘Veel machi-
nes die je hier ziet, zijn gesponsord door bedrijven. Geen afdankertjes, nee, het gaat juist op hún voorwaarde dat alleen het beste materiaal gebruikt wordt. Dus over twee jaar komen ze de boel vervangen. Alleen maar mooi natuurlijk’, zegt Ypma. ‘Een ander voordeel is dat die bedrijven ook aankloppen als hun medewerkers een keer extra scholing nodig hebben. En als we verlegen zitten om stageplekken, is de weg terug net zo makkelijk.’ Niet dat het vinden van stageplekken zo moeilijk is, want de chemische industrie staat te springen om operators. Studenten die aan de opleiding procestechniek beginnen bij het Albeda College/Zadkine Techniek krijgen een carrièrestartgarantie van Deltalinqs. ‘De helft van de jongens die nu op stage is,
MAKERS VAN DE TOEKOMST
heeft al een baan straks. Het moet gek lopen als ze in oktober nog niet aan het werk zijn. Als ze niet zelfstandig aan een baan komen, regelen we in elk geval drie sollicitaties voor ze. Vanaf daar moeten ze het zelf doen.’
Carrière maken Er zijn de laatste jaren in Rotterdam veel initiatieven gestart om jongeren duidelijk te maken dat techniek niets meer te maken heeft met vieze handen. Ypma gaf hier onlangs nog een lezing over tijdens Nederland Innoveert. ‘Je wilt nieuwe mensen aanspreken, de jonkies die met Lego spelen heb je al. Juist de carrièrejagers heb je nodig’, zegt Ypma. ‘Voorheen waren die voornamelijk op zoek naar administratieve beroepen omdat ze denken dat die meer status hebben. Daarom laten we nu andere dingen zien. Het vakmanschap van de jongen die staat te sleutelen in een ketelpak. Je moet trots laten zien. De wereld van techniek is véél groter en biedt meer kansen.’ Over de toestroom van studenten in deze opleidingen heeft het Albeda College/Zadkine Techniek dan ook niet te klagen gehad de afgelopen jaren. ‘Jongeren krijgen door dat de kansen in de industrie vele malen groter zijn dan in andere
branches’, zegt Ypma. ‘De studenten die nu voor dit vak kiezen, zijn vaak carrièregerichter en willen een leuke baan die goed verdient. Nou, als je met een mbo-opleiding veel geld wilt verdienen, moet je procesoperator worden. Je krijgt altijd 30 procent meer omdat je in ploegen werkt.’ Het is een leuke groep mensen die binnenkomt, de carrièrejagers met een andere motivatie, vindt Ypma. ‘Ik ben nog van de generatie die z’n brommer zelf moest opvoeren. 50 was te langzaam, dat ding moest 90 kilometer per uur rijden. Nu zie je dat bijna niemand meer sleutelt thuis. Als ik nu een leerling vraag om een schroevendraaier te halen, kan-ie met iets anders terugkomen.’ Ypma is een bevlogen technicus, maar in de eerste plaats docent. ‘Werken met jongeren is hartstikke leuk, elke dag is anders. Het proces van lesgeven moet de essentie zijn voor elke docent, niet zozeer de kennis van techniek. Wat ik zelf leuk vind, is het ontwikkelen van onderwijs. Naast het lesgeven trek ik veel van die ontwikkeldingen naar me toe.’ Bijvoorbeeld als een bedrijf een machine doneert. Ypma: ‘Precies ja, er komen steeds meer practica bij. Je kan wel een mooie installatie in huis halen, maar dan is het nog geen onder-
MAKERS VAN DE TOEKOMST
wijs. Je moet het als docent leuk vinden om kennis over te dragen. Daar moet je uitdaging zitten, niet in die keiharde techniek.’
Switch Het is duidelijk hoe waardevol Ypma is voor het Albeda College/ Zadkine Techniek. Het nijpende probleem echter is dat hij met zijn 55 jaar een van de jongste docenten is. Dat is typerend voor de hele technieksector in het mbo. Andrea Kaim, directeur van Zadkine Techniek en kwartiermaker van Albeda/ Zadkine, heeft het op de agenda staan. ‘Als we met collega’s peilen hoe we er in 2020 voor staan, dan spreken we in de regio Rijnmond over een behoefte aan zo’n 200 docenten. Alleen al tegenover de uitstroom van huidige docenten, want we hebben de verwachte groei nog buiten beschouwing gelaten.’ Ondanks de kansen en mogelijkheden om als bètadocent aan de slag te gaan, is er een groot tekort. Het aantal afgestudeerde leraren technisch beroepsonderwijs blijft achter bij de vraag in de regio Rijnmond. In de chemische industrie wordt goed betaald, dus omscholen zien technologen niet zitten. Vandaar dat Kaim binnen
>LEES VERDER P14
13
WIE ZIJN DE BLOGGERS VAN YOUTECH?
Pascal Nieuwenhuis (16)
YouTech-coördinator Barbara Vos zet mogelijke onderwerpen op een rij
Julian Freriks (15)
>VERVOLG VAN P13 de kwartierdirectie Albeda/ Zadkine met medekwartiermaker Herman Klop, directeur Techniek & ICT bij Albeda, bezig is met duale trajecten waarin technologen drie dagen in de week blijven werken in het bedrijfsleven en twee dagen lesgeven. ‘Op een mbo mogen mensen zonder bevoegdheid geen lesgeven. Wij vinden dat in het beroepsonderwijs niet ál het onderwijs door bevoegde docenten verzorgd hoeft te worden. Wel door kwalitatief goede mensen. Maar niemand gaat zich eerst vier jaar om
laten scholen met de onzekerheid van een tijdelijk contract. Een dag in de week lesgeven klinkt al heel anders’, zegt Klop. ‘In het hbo is er sprake van een educatieve minor. In tegenstelling tot een gelijksoortige minor in het wo geeft die geen onderwijsbevoegdheid. Als je werktuigbouwkundige bent mét zo’n diploma, dan kun je makkelijker die switch maken. We zijn bezig om dat duidelijk te maken aan de overheid. We kunnen niet wachten tot de uitstroom heeft plaatsgevonden, dan zijn we te laat.’
Andere initiatieven Er zijn meer initiatieven om bedrijfsleven en onderwijs meer van elkaar te laten profiteren. Eerst De Klas is in het leven geroepen om de beste academici een bijdrage te laten leveren aan het voortgezet onderwijs en hbo. Als je trainee wordt bij Eerst De Klas ga je enerzijds werken als leraar in het voortgezet onderwijs en volg je tevens een intensieve opleiding tot topdocent. Daarnaast draai je mee in een leiderschapsprogramma dat is vormgegeven
14
door toonaangevende organisaties in Nederland, waaronder Shell, Philips en DSM. Daarnaast is er het project Hybride Docent, waarbij leraren worden gekoppeld aan mensen uit het bedrijfsleven. Als (jonge) docenten mee kunnen kijken bij bedrijven blijft de lesstof up-to-date, waar op lange termijn het bedrijfsleven weer van profiteert. Docenten blijven op deze manier geïnspireerd en scholen hebben iemand uit de praktijk voor de klas.
Een middag met de bloggers van YouTech Deze jongens zitten nog op de middelbare school en reizen al heel Nederland door voor hun werk. Ze ontmoeten hun helden, presenteren voor de camera, ze eten de gekste dingen. En dat allemaal vanwege hun liefde voor één onderwerp: techniek.
TEKST RINKE VERKERK FOTO’S MAARTEN DELOBEL
MAKERS VAN DE TOEKOMST
E
ven kijken. Wie heeft hier het Natuur en Techniekprofiel? Doet metaalbewerking? Iemand? Drie brede grijnzen. Nee dus. Martin Schoon (16), Pascal Nieuwenhuis (16) en Julian Freriks (15) vinden techniek fantastisch. Maar een leraar op school hoeft hun weinig te vertellen. Ze doen hun eigen onderzoek wel. ‘Ik ren liever Nederland rond dan dat ik op een stoel zit te luisteren,’ zegt Julian. ‘Ooit van het internet gehoord?’ Dat was Martin. Andersom denken ze daar anders over. Het onderwijs kan een boel van techniek leren. Martin, Pascal en Julian zijn drie van de ruim twintig bloggers voor YouTech, een initiatief van Stichting TechniekTalent.nu. Vanmiddag zijn ze vanuit Friesland en Nieuw-Vennep afgereisd naar Woerden voor een brainstorm over de planning van deze maand. Blikjes Fanta staan op tafel. Zitzakken liggen in een hoek. De drie hebben al een behoorlijk cv met gekke dingen op hun naam staan. Een bezoek aan de algenboerderij was in verhouding tot de rest nog best braaf. Pascal en Martin: ‘Weet je nog dat we insecten gingen eten om alternatieven voor de vleesindustrie te onderzoeken?’ Vanuit Friesland naar Groningen misten ze drie treinen en zo werd de kortste reis die zij ooit maakten voor YouTech meteen ook de langste. ‘Meelwormpoffertjes.’ ‘Ze waren platgemalen, maar je kon ze nog wel als meelworm herkennen. En dan die fruitspiesjes met krekel ertussen...’ ‘Smaakten naar nootjes.’ Waarom zou je drie treinen missen om insecten te eten in Groningen?
Martin Schoon (16)
Pascal: ‘Om onze horizon te verbreden. Insecten eten, hoe is dat? Er komen steeds meer positieve geluiden, dat het veel rendabeler en makkelijker is dan vlees kweken, voedzaam, goed tegen bepaalde ziekten.’ Martin: ‘En als je er een frikadel van zou draaien denk ik dat mensen het zouden eten.’ Oké. Focus. Pascal heeft een waslijst aan ideeën voor blogs. ‘Ik ben tegenwoordig een beetje geobsedeerd door het broeikaseffect. Vanwege een opdracht bij aardrijkskunde. Dus ik wil twee blogs schrijven: wat veroorzaakt het broeikaseffect? En welke oplossingen zijn ervoor bedacht?’ Dat gaat op het schrijfbord.
Leraren als coaches
Coördinator Barbara Vos (30)
De YouTech-bloggers bedienen 55.000 unieke lezers per maand en daarvoor bezoeken ze evenementen, gekke plekken en creatieve uitvinders door het hele land. Maandelijks schrijven ze zo’n twee blogs per persoon, over hun eigen interessegebied. Julian is van de gadgets en marketing, en interviewt steeds meer van zijn YouTubehelden voor de camera, op evenementen als TEDxYouth. Deze maand doet hij examen, maar binnenkort staat alweer een blog over de SmartWatch van Apple gepland. ‘Dat ding kost 200 euro. Maar wat voegt het nou echt toe?’ Martin volgt virtual reality op de voet. Hij heeft een Oculusbril, een soort minibioscoop want op de glazen spelen allerlei werelden zich af in 3D. Hij zette zo’n ding eens op het hoofd van een klasgenoot en
MAKERS VAN DE TOEKOMST
simuleerde een achtbaanrit. ‘Je hersenen passen zich helemaal aan. Dus ik dacht: lachen, en drukte op een knop zodat de bril simuleerde dat mijn klasgenoot uit de achtbaan vloog. Hij viel steil achterover op de grond.’ Pascal: ‘Als je geschiedenislessen op die manier simuleert wordt het veel interessanter. Ze bouwen nu bijvoorbeeld de Titanic na, dan kun je alles beleven! Dat zou ik later willen doen. Het onderwijs verbeteren.’ Julian: ‘Maar straks zit iedereen alleen nog maar achter een scherm. Dan verdwijnen alle leuke gesprekken. Leraren blijven het belangrijkst vind ik.’ Pascal: ‘Vind ik ook, maar leraren worden in de toekomst meer coaches, denk ik. Om ons te helpen met onze persoonlijke ontwikkeling. Met hoe we nu eigenlijk ons leven moeten leiden en met tegenslagen moeten omgaan. En over het broeikaseffect leer ik dan wel online, of met de bril van Martin.’ Tevreden gaan de armen over elkaar. Er is genoeg inspiratie om nog vele blogs te vullen. En waarom verrast dat eigenlijk? ‘Weet je hoeveel dingen we nog niet hebben gezien? Er valt superveel te vertellen want techniek ontwikkelt door.’ Martin: ‘Ik weet steeds beter hoe ingewikkeld iets als een simpele treinrit al is. Ik neem niks meer voor lief. Daarvan wordt het leven alleen maar leuker.’ Julian: ‘En we hebben een perskaart. Wij kunnen overal naartoe.’ Pascal: ‘Haha. Ja.’
15
