Synaps is het wetenschapsmagazine van VU medisch centrum
68
februari 2009
Themanummer over psychiatrie
Psychiatrie, het leukste vak dat er is Elektroshocktherapie, eng of effectief?
Een kwart van zeer jonge crimineeltjes heeft ADHD Genexpressie van depressie
Magneet temt dwanggedachten
inhoud
Synaps 68, februari 2009, vijftiende jaargang 04 Magneet helpt dwangneurose in te tomen Als de frontale cortex bij mensen met bijvoorbeeld smetvrees niet actief genoeg is, zou je die dan met hoogfrequente pulsen van een magneet kunnen oppeppen? Psychiater Odile van den Heuvel zoekt het antwoord.
07 Depressie meten in buisje bloed Hoogleraar biologische psychiatrie Witte Hoogendijk werkt aan een voorspellende bloedtest voor depressie met behulp van genexpressie.
04
08 Centrum ouderengeneeskunde op dreef In één ochtend wordt de patiënt gezien door neuroloog,
internist én ouderenpsychiater.
10 P ortret Prof.dr. Aartjan Beekman over het vak psychiatrie: ‘Het is intellectueel uitdagend. Je bent bezig met de grote thema’s van ons denken: lichaam en geest, natuur-cultuur.’
13 Elektroconvulsietherapie, eng of effectief? Drie reacties in Uitgelicht.
14 Jonge crimineeltjes vaak gedragsgestoord ‘Zo vroeg mogelijk behandelen’, luidt het devies van
08
Europees vergelijkend onderzoek.
EN VERDER: 03 Eureka!
Jenneke Wiersma onderzoekt nieuwe therapie
09 Kort en column 16 Kort en agenda
Internettherapie voor depressieve MS-patiënten
20 Toen & Nu
Verplichte gestichtskleding
10
Opmerkelijk VU medisch centrum is een bijzonder samenwerkingsverband aangegaan met GGZ inGeest, een nieuwe zorginstelling met 2.300 medewerkers die toonaangevende psychische hulp biedt aan ruim 30.000 patiënten. Met meer dan 20 locaties in Amsterdam, Amstelveen, Haarlem, Hoofddorp en Bennebroek functioneert GGZ inGeest onder het motto ‘groot in kleinschaligheid’. GGZ inGeest is voortgekomen uit GGZ Buitenamstel en De Geestgronden. De nauwe samenwerking met VUmc maakt een compleet zorgaanbod mogelijk
19
waarin lichaam en geest integraal worden benaderd. Lees meer op pagina 12 (kader) en op www.ggzingeest.nl
Synaps
Nummer 68
Jaarlijks promoveren ruim honderd wetenschappers aan VUmc. Wie zijn deze mensen en wat doen ze? Bij GGZ inGeest onderzoekt Jenneke Wiersma de waarde van een nieuwe behandelmethode voor chronisch depressieve mensen.
Redactie Caroline Arps (eindredacteur), Mariet Bolluijt, Edith Krab, Marcel Licher, Jan Spee Adviescommissie Sietske Grol, Erna Alberts, Gerrit Veen Tekst Rob Buiter, Marten Dooper, Sanne Hijlkema, Monique Koudijs, Wilma Mik, Mirjam Schöttelndreier Beeld Mark van den Brink, DigiDaan, Museum het Dolhuys, Aad Goudappel, Hollandse Hoogte, Harry Meijer, Ivar Pel, ShutterStock, VUmc Coverfoto: Harry Meijer Verder werkten mee
‘Ik moet mij als therapeut kwetsbaar opstellen’
W Wat onderzoek je?
En, wat zijn de resultaten?
‘CBASP (Cognitive Behavioral Analysis System
‘Daarvoor is het te vroeg, ik ben net klaar met
of Psychotherapy) is een nieuwe vorm van
de inclusie. We onderzoeken op drie locaties
psychotherapie voor chronisch depress ieve
met een heel team van therapeuten in totaal
patiënten. De methode is ontwikkeld door de
160 patiënten. Dus in de loop van volgend jaar
Amerikaan James McCullough. Hij heeft de
hoop ik de eerste indicaties te hebben of
bekende cognitieve gedragstherapie als uit-
CBASP ook hier toegevoegde waarde heeft.’
gangspunt genomen en daar elementen aan
msterdam Druk Roto Smeets GrafiServices, Utrecht Redactieadres dienst communicatie VU medisch centrum Postbus 7057, 1007 MB Amsterdam Tel: (020) 444 3444 Fax (020) 444 3450 E-mail: [email protected] Adreswijzigingen [email protected] Een selectie van de artikelen uit Synaps staat ook op: www.VUmc.nl/synaps VU medisch centrum en GGZ inGeest zijn partners. VU medisch centrum maakt deel uit van de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU): www.nfu.nl © VU medisch centrum. issn: 1381-0812. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
toegevoegd uit twee andere methoden: de
Al wel ‘Eureka’-momenten gehad?
interpersoonlijke therapie en psychodynami-
‘De grootste eye-opener was dat ik mij bij
sche therapie. Gewone cognitieve gedragsthe-
deze nieuwe therapie zelf ook een beetje
rapie gaat uit van het ‘uitdagen’ van abstracte
bloot moet geven. Het is de bedoeling dat je
gedachten, om daar vervolgens op te reflecte-
duidelijk maakt dat jijzélf de problemen van
ren. Maar dat slaat bij chronisch depressieve
de patiënt belangrijk vindt en daarmee stel je
mensen niet aan. Deze nieuwe methode
je als therapeut een beetje kwetsbaar op. Dat
neemt concrete interacties tussen de patiënt
is zacht gezegd vernieuwend.’
en andere mensen als uitgangspunt en gaat die analyseren. In Amerika blijkt de methode,
Persoonlijk contact met patiënten,
zeker in combinatie met medicatie, goed te
kan dat wel?
werken.’
‘Het gaat om een heel gedisciplineerde verkleining van de professionele afstand. Je geeft
Naam:
Waarom onderzoek jij het dan wéér?
op een vriendelijke manier aan wat de patiënt
‘Er is nog maar één grote studie gepubliceerd
met jou doet, om te laten zien wat voor effect
Geboren:
met 681 chronisch depressieve patiënten.
hij op anderen heeft. Het persoonlijke staat
16-02-1979, Warfhuizen (Gr)
En een wetenschappelijk resultaat is pas
dus volledig in dienst van het leereffect voor
een resultaat als het reproduceerbaar is. Dat
de patiënt.’
reproduceren hoop ik dus voor de Nederlandse zorg te gaan doen.’
Jenneke Wiersma
Paspoort
19 Samenwerking
Synaps is het medischwetenschappelijke tijdschrift van VU medisch centrum. Het verschijnt 5 keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.
kinder- en jeugdpsychiater Theo Doreleijers.
18 Is een Noorse transseksueel anders dan een Belgische? Het kenniscentrum genderdysforie van VUmc doet
Colofon
03
EUREKA!
02
Opleiding:
Psychologie, Universiteit van Amsterdam Promotieonderzoek:
De effectiviteit van ‘Cognitive Behavioral Analysis System of Psychotherapy’ (CBASP), een behandelmethode voor chronische depressie. Promotor:
Professor Aartjan Beekman
‘De nieuwe methode neemt concrete interacties tussen de patiënt en andere mensen als uitgangspunt’
Promotiedatum:
2010? Ambitie:
‘Psychologie wordt voor mij pas echt interessant als je onderzoek kunt combineren met patiëntenzorg. Ik hoop daar dus na mijn onderzoek mee door te kunnen gaan.’
februari 2009
Synaps
04
05 velden de hersenactiviteit kunt manipuleren. Met een VENI-subsidie van NWO gaan psychiater Odile van den Heuvel en collega’s nu onderzoeken of zij patiënten met hulp van een magneet ook van hun dwangneurose kunnen afhelpen, en of ze de symptomen van de ziekte van Parkinson ermee kunnen verlichten.
E
Dwanggedachten de baas in een magneetveld Synaps
Nummer 68
‘Extreem vaak je handen willen wassen is nog tot daar aan toe. Maar als je bepaalde dwanghandelingen daaromheen ook nog exact op het halve of het hele uur moet uitvoeren, en dan ook geen seconde later omdat je anders opnieuw moet beginnen, dan mag je gerust zeggen dat een Obsessieve Compulsieve Stoornis zoals bijvoorbeeld smetvrees enorm invaliderend is.’ Psychiater Odile van den Heuvel laat er geen twijfel over bestaan: OCD – ook wel dwangneurose genoemd – is een serieus probleem. En serieuze problemen vragen soms om onorthodoxe maatregelen. Misschien is Transcraniële Magnetische Stimulatie, TMS, in de toekomst zo’n onorthodoxe maatregel. Van den Heuvel: ‘Bij depressie wordt TMS nu al gebruikt als behandeling. Met een speciale spoel wordt dan een magneetveld nauwkeurig op het te behandelen hersendeel gericht. De frequentie van de magnetische pulsen bepaalt vervolgens of je dat hersengebied stimuleert of juist remt. Een lage frequentie van één puls per seconde remt de hersenactiviteit, een hoge frequentie van tien pulsen per seconde stimuleert juist. Dat is tot nu toe vrij pragmatische kennis. Hoe en waarom de activiteit precies geremd of gestimuleerd wordt, dat is nog niet eens tot op de bodem bekend.’
met smetvrees in onbalans zijn geraakt. ‘Als ik jou een foto van iets heel smerigs laat zien – denk maar even aan de smerigste w.c. die je je kunt voorstellen – dan reageert het limbische systeem in je hersenen heel even. Dat geeft die primaire ‘getsie-reactie’. Vervolgens neemt de ratio het over. De prefrontale cortex stuurt de gedachten ‘dat het maar een plaatje is en dat je van een plaatje heus niet ziek wordt’. Bij mensen met smetvrees is die eerste reactie van het limbische systeem te heftig en reageert de prefrontale cortex niet, of in ieder geval niet genoeg om de primaire reactie in toom te houden. In mijn promotieonderzoek heb ik met functionele MRIscans zichtbaar kunnen maken dat de
cortex van mensen met dwang ook bij andere cognitieve taken, met name ‘organisatietaken’, minder actief is dan bij gezonde controlepersonen.’ Eén en één is twee, bedacht de psychiater: als de frontale cortex bij mensen met smetvrees niet actief genoeg is, zou je die dan met hoogfrequente pulsen van een magneet misschien kunnen oppeppen? ‘Je zou ook nog kunnen denken aan het remmen van het limbische systeem, via de amygdala, maar die ligt te diep in de schedel. Daar kom je met je magneetveld niet bij. En om het limbische systeem met medicijnen te remmen, terwijl je de frontale cortex stimuleert, dat zou de onderzoeksopzet te gecompliceerd maken’, aldus Van den Heuvel.
obsessieve compulsieve stoornis
obsessieve compulsieve stoornis
Het fijne is er nog niet van bekend, maar onderzoek laat zien dat je met magneet-
‘Bij mensen met smetvrees is die eerste reactie van het limbische systeem te heftig en reageert de prefrontale cortex niet voldoende’
Getsie-reactie Dat TMS misschien ook iets kan doen bij dwang, daar heeft Van den Heuvel wel weer een heel rationele theorie bij. In de dissertatie waarmee zij in 2005 promoveerde, beschrijft Van den Heuvel hoe het denken en voelen bij mensen
Activatie in de prefrontale cortex en visuospatiële hersengebieden tijdens een cognitieve taak. Activaties zijn geprojecteerd op een structurele MRI-scan in sagitale (links), transversale (midden) en coronale (rechts) aansnijding. Het hersengebied waar het blauwe kruis in staat is de linker dorsolaterale prefrontale cortex, het gebied dat zal worden gestimuleerd met TMS.
februari 2009
Synaps
Synaps
eenmalige TMS behandeling
toegenomen activiteit ‘dorsaal’ circuit = cognitie
normale activiteit ‘ventraal’ circuit = emotie
verbeterde emotieregulatie minder angst/spanning De invloed van het dorsale circuit (cognitie) op het ventrale circuit (emotie) wordt onderzocht door het dorsale circuit te stimuleren m.b.v. transcraniële magnetische stimulatie (TMS).
Monsterklus Met een post-doc subsidie van NWO, de prestigieuze VENI-beurs, mag Van den Heuvel haar idee nu gaan uitvoeren. In een pilot heeft zij een elftal gezonde vrijwilligers al onder de spoel gehouden. ‘Proefpersonen kregen van ons een planningstaak terwijl wij met de MRI keken welk specifieke hersengebied op dat moment actief was. Vervolgens remden we de activiteit van dat gebied met magneetpulsen en keken we of die gezonde mensen meer moeite kregen met zo’n planningstaak. Die pilot is succesvol verlopen. Het blijkt dat die planningstaken inderdaad moeilijker worden nadat we de cortex hebben geremd met de magneet.’ Zoals het een goed onderzoeker betaamt was Van den Heuvel zelf de eerste gezonde vrijwilliger in de test. ‘Je voelt op zich niets van de magneetvelden, hooguit een lichte prikkeling op de huid. Die moeten we straks, in de echte proeven, nog zien te maskeren om een placebocontrole mogelijk te maken. Je wilt natuurlijk niet dat de patiënten kunnen voelen of ze een placebo of een echte TMS-behandeling krijgen.’ In totaal willen de onderzoekers de komende twee jaar 180 mensen twee keer behandelen. ‘Dat wordt een monsterklus’, zegt de psychiater. ‘Al met al ben je een paar uur per sessie bezig. We doen het werk dan ook met een groot team. De aansturing van het project doe ik in nauwe samenwerking met mijn collega Ysbrand van der Werf, als neurowetenschapper in Nederland een van de experts op het gebied van TMS. Veel hoogleraren en senior-onderzoekers van de afdelingen psychiatrie, neurologie, Nummer 68
radiologie, klinische neurofysiologie en anatomie zijn ook bij het project betrokken. Sinds een half jaar wordt het echte werk door twee promovendi gedaan: arts-onderzoeker Stella de Wit houdt zich met name bezig met de dwangpatiënten en een tweede promovenda, neuropsychologe Kim Verhoef, neemt een parallelproject bij patiënten met de ziekte van Parkinson voor haar rekening. Want behalve de bekende bewegingsstoornissen hebben mensen met de ziekte van Parkinson ook cognitieve stoornissen, met name in de denktaken waar ook dwangpatiënten moeite mee hebben.
Geen doe-het-zelf Aan het eind van de rit garandeert Van den Heuvel niet dat er een pasklare behandeling tegen OCD uit de bus zal komen. ‘Dat hangt natuurlijk helemaal
van de resultaten af. Maar het project is hoe dan ook interessant vanwege het fundamenteel wetenschappelijke aspect. Door te kijken of we de cognitieve regulatie van de emoties kunnen beïnvloeden, krijgen we ook weer meer inzicht in de achtergrond van OCD.’ Maar stilletjes hoopt Van den Heuvel natuurlijk wel dat er ook een nieuwe oplossing voor het serieuze probleem uit de bus zal komen. ‘Het is denkbaar dat je patiënten in de toekomst met enige regelmaat moet behandelen. Dat moet dan in het ziekenhuis. Ten eerste is het apparaat veel te duur voor een ‘doe-hetzelf-oplossing’. Bovendien moeten de magneetvelden ook heel exact worden gericht. En er is altijd de heel kleine kans op een epileptisch insult. Voorlopig houden wij epilepsiepatiënten en hun eerstegraads familieleden dan ook buiten de proef.’ Van den Heuvel kan zich voorstellen dat er in de toekomst ook een light-versie van een behandeling zou kunnen komen. ‘Door de cortex te stimuleren kun je mensen misschien beter vatbaar maken voor cognitieve therapie. Zeg maar ‘bodybuilding’ van je prefrontale schors. Dan zou je met een paar behandelingen kunnen volstaan om mensen op een positief spoor te zetten. Maar dat is voorlopig allemaal speculatie. Laten we eerst maar eens zien dat we al die 360 scansessies zonder kleerscheuren volbracht krijgen. Dan praten we weer verder!’
Dwangneurose / OCD Ongeveer één tot twee procent van de bevolking heeft last van dwangneurose. Zo’n obsessieve compulsieve stoornis (OCD) kan zich op veel verschillende manieren uiten. Smetvrees is de meest bekende vorm, maar er zijn ook veel patiënten die vooral moeten controleren, ordenen, verzamelen of mentale rituelen uitvoeren. Een simpele dwanghandeling, zoals handen wassen, is nog maar het begin van de stoornis, zegt psychiater Odile van den Heuvel. ‘Rondom het handen wassen kan een hele keten van dwanghandelingen ontstaan, die vaak ook in een vaste volgorde en een vast aantal keren moeten worden afgewerkt, soms zelfs op vaste tijden. Zeker in die extreme vormen is het een ernstig invaliderende ziekte. Werk, relaties, álles lijdt eronder.’De behandeling van OCD bestaat doorgaans uit cognitieve gedragstherapie, al of niet in combinatie met antidepressiva, en
Depressie meten in een buisje bloed Het is misschien even wennen, maar in de toekomst zal de diagnostiek van psychische aandoeningen (deels) plaatsvinden aan de hand van ‘harde’ biologische parameters, zogeheten biomarkers. Onder leiding van prof. dr. Witte Hoogendijk, hoogleraar biologische psychiatrie, zijn < t e k s t Marten Dooper f o t o Shutterstock>
E
‘Eigenlijk beginnen we binnen de psychiatrie nu pas aan onderzoek dat op andere medische terreinen al een heel eind gevorderd is’, vertelt Hoogendijk. ‘In de oncologie, bijvoorbeeld, zijn al tal van biomarkers bekend waarmee tumoren kunnen worden opgespoord en gekarakteriseerd. En afhankelijk van het activiteitenprofiel van een zeventigtal genen krijgen vrouwen met borstkanker wel of geen aanvullende chemotherapie na hun operatie.’ Dat binnen de psychiatrie dit soort metingen nog in de kinderschoenen staat kent twee oorzaken. ‘Allereerst was een biologische benadering van de psychiatrie tot voor kort taboe’, legt Hoogendijk uit. ‘In de jaren zeventig zijn hele rellen losgebarsten bij zelfs maar de suggestie dat psychiatrische aandoeningen mogelijk een biologische basis hebben. Daarnaast berusten de omschrijvingen van psychiatrische aandoeningen veelal op afspraken die de vakgenoten hebben gemaakt tijdens consensus-bijeenkomsten. Iemand heeft een depressie of ADHD als hij voldoet aan een rijtje gedragskenmerken dat hiervoor met meerderheid van stemmen is vastgesteld. Het is natuurlijk de vraag of de onderliggende biologische processen die leiden tot die uiterlijk waarneembare gedragskenmerken hiermee in de pas lopen.’
in sommige gevallen aangevuld met anti-psychotica. In de meest extreme vorm kan een operatie uitkomst bieden. Soms worden bepaalde hersenge-
Bloedcellen prikkelen
biedjes chirurgisch uitgeschakeld, in andere gevallen kan een permanente
De aanleiding van Hoogendijk om op zoek te gaan naar het biologische feno-
elektrode in een specifiek hersengebied de ziekte onder controle houden.
07
inmiddels de eerste stappen gezet naar een bloedtest voor depressie.
type van depressie is vrij prozaïsch. ‘Veel mensen hebben ooit wel eens last van licht depressieve klachten. Bij de overgrote meerderheid gaan die klachten vanzelf over. Bij sommigen echter worden de klachten erger en ontwikkelt zich een ernstige depressie. Je zou graag in dat vroege stadium onderscheid kunnen maken tussen beide groepen. Wie wordt ernstig depressief, wie herstelt vanzelf? Die eerste groep zou je dan een therapie kunnen aanbieden om erger te voorkomen, bij de tweede groep is dat niet nodig. Op basis van klinische kenmerken lukt het momenteel niet om dit onderscheid te maken.’
Opzet van het genexpressieexperiment inzake depressie basaal
lps-gestimuleerd monsters RNA cRNA microarray genactiviteit
biologische psychiatrie
obsessieve compulsieve stoornis
06
Dus ging AGIKO Jeroen van Zanten onder leiding van Hoogendijk, epidemioloog prof.dr. Brenda Penninx en de moleculair neurobiologen dr. Sabine Spijker en prof.dr. Guus Smit, aan de slag om na te gaan of het mogelijk is dit onderscheid te maken op basis van de activiteit van genen. En met succes. Hoogendijk: ‘Als we bloedcellen van mensen met een matig-ernstige depressie in een buisje een beetje prikkelen met een bepaald middel, zien we andere genen actief worden dan wanneer we dit doen met bloedcellen van mensen zonder depressie. Dat betekent dat het in principe mogelijk is het klinische beeld ‘depressie’ te koppelen aan een biomarker, in dit geval de activiteit van een handvol genen. We gaan de bruikbaarheid van deze proof of principle nu verder onderzoeken. Onder andere door na te gaan of er ook een veranderde genactiviteit waarneembaar is bij mensen met een lichte depressie of overspannenheid. Hiertoe hebben we bij een grote groep mensen met lichte symptomen de genactiviteit in de bloedcellen gemeten. Over twee jaar kijken we wie van hen in de tussenliggende tijd wel en wie niet een depressie heeft ontwikkeld en of dit beloop te koppelen is aan het profiel van de genactiviteit. Is dat laatste het geval, dan hebben we de basis gelegd voor een voorspellende bloedtest voor depressie.
februari 2009
Synaps
GeK, en ToCH Saai
Uit de praktijk Met patiënt A is iets ernstig mis. Hij is bijna 90, komt niet meer overeind en heeft
Wie vandaag de dag verkering krijgt en wat
niet meer om.
het gevoel dat hij doodgaat. zowel behan-
te zeer op de lip van zijn geliefde zit, loopt
Dat obesitas de nieuwe volksziekte is of
delend cardioloog, longarts als internist
het risico het etiket ‘claimend gedrag’ uitge-
wordt, heus, dat weten we ook. en dat je
snappen niet wat er aan de hand is. De
deeld te krijgen, waarschijnlijk voortkomend
van die diëten meestal gaat jojoën met je
man komt in het CoGA waar hij tijdens
uit ‘verlatingsangst’. en als je je na een jaar
gewicht en uiteindelijk weer aankomt, ‘met
een dagopname uitvoerig in kaart wordt
stevige verkering nog niet wil uitlaten over
rente’ zoals Hanneke Groenteman ooit
gebracht. Aan het eind van de dag is het
hoe en wanneer samenwonen, tja, dan kun
schreef, dat weten we ook wel. emo-eters
plaatje duidelijk: de man blijkt in totaal
je wel eens lijden aan ‘bindingsangst’.
he, dat zijn de meesten. Maar liever doen
23 pillen te slikken en had daardoor bijna
op school wemelt het van de PDD-noS’jes,
wij zelf gewoon een Sonja bakkertje of een
geen bloeddruk meer. zes pillen zijn uit de
de aDHD’ertjs, aDD’ers en van kinderen die
ander recept uit de grote dieetfabriek,
lijst geschrapt. De man voelt zich inmid-
ergens rondzweven in het autismespectrum.
want privé klinkt het toch wel erg sneu: een
Gewoon dyslexie hebben, of, wat ook steeds
emo-eter zijn. Wij zijn gewoon iets te dik – is er zo weer af.
dels helemaal boven Jan en doet weer
Mirjam Schöttelndreier
zelfstandig zijn boodschappen.
studeerde wijsgerig-historische pedagogiek en is
vaker voorkomt, dyscalculie, kan natuurlijk
redacteur van de Volkskrant. in Synaps bekijkt en
ook.
becommentarieert zij de zorg vanuit het oogpunt
De bipolaire stoornis is in mijn omgeving
als je al die afwijkingen van het normale zo
van een consument.
geen vreemde, gelukkig heb je er tegenwoor-
op een rijtje zet, lijkt bijna iedereen onder-
dig goeie pillen voor. en natuurlijk kennen we
hand wel gestoord. De vraag blijft alleen:
zelf, of viavia, wel iemand met een eetstoor-
waarom, op wat cabaretiers na, is de maat-
nis. anorexia of boulimia, we draaien voor
schappij vandaag de dag zo ongelofelijk
zulke moeilijke woorden al lang onze hand
serieus en saai?
DaGoPnaMe Voor ouDeren bieDT MeerWaarDe
klachteN iN kaart breNgeN Het centrum voor ouderengeneeskunde amsterdam (CoGa) in Vumc draaide in december ruim twee maanden. Zo’n 35 patiënten waren gezien. ‘Huisartsen zitten echt in de knoop met dit soort patiënten en ook op gewone specialistische poli’s lopen deze ouderen vast’, zegt internist-geriater oscar de Vries, een van de
M o n i q u e ko u d i j s foto D i g i D a a n >
h
‘Het gaat niet meer.’ Dat is vaak de hoofdreden waarom ouderen worden doorverwezen naar het COGA. Bovendien hebben ze meerdere aandoeningen tegelijk – psychiatrische en somatische – en dreigen hun zelfstandigheid te verliezen. Specialisten overzien het niet meer, door het grote aantal klachten. De Vries: ‘Er is in ieder geval een alarmsignaal, meestal vanuit de huisarts. En zeker als er meerdere aandoeningen tegelijkertijd zijn, weet de huisarts soms niet meer naar welke specialist hij moet doorverwijzen. Een goed
SyNapS
NUmmer 68
initiatiefnemers van het centrum.
moment om zo’n patiënt eens zorgvuldig in kaart te laten brengen in het COGA.
< foto Ivar Pel>
‘Van simpele röntgendiagnostiek tot en met een CT van de hersenen bij mensen met een eenvoudige vorm van dementie: veel kan nog diezelfde middag. Op die manier hoeven de ouderen, die toch vaak al mobiliteitsproblemen hebben, niet vijf maal op en neer naar het ziekenhuis.’
Waardering De eerste ervaringen met het COGA zijn erg goed, aldus De Vries. ‘Het feit dat er zo heel uitvoerig naar de patiënten wordt gekeken, wordt geweldig gewaardeerd. We zien echt dat we met elkaar een meerwaarde bieden.’ Prioriteit voor de komende tijd is daarom: bekendheid verwerven. ‘Het blijkt dat huisartsen, ondanks alle publiciteit, van de beschikbaarheid van deze expertise in VU medisch centrum toch nog weinig op de hoogte zijn.’
kort t Psychiatrie terug in de stad
Mijn huis zit in m’n hoofd
43e april
nederlanders gemengde gevoelens heeft
Dolhuys zijn
Van 1996 tot 2002
over een (ex)psychiatrische patiënt als buur.
er elke derde
verhuisden hon-
Museum het Dolhuys laat de bezoeker ken-
derden psychiatri-
nismaken met vier nieuwe buren: anton,
sche patiënten uit
bertus, Sanne en Woodrow zijn gastbewo-
onderzoek wijst uit dat ruim de helft van de
in museum het
donderdag van de maand ‘43e april’ avonden. Tijdens deze
het Provinciaal
ners van het
Ziekenhuis
museum. alle vier
Santpoort naar
worden ze bege-
Het Dolhuys en Vu podium bijzondere acti-
ruim negentig locaties verspreid over
leid door medische
viteiten, in samenwerking met boekhandel
amsterdam. Medisch socioloog en amateur-
en maatschappelij-
athenaeum en Kunststichting Marietje
fotograaf Pim Duurkoop legde de verhuizing
ke opvang. Zij
Cladder. De activiteiten laten bezoekers
vast. Hij fotografeerde elke Santpoortse
maken de bezoe-
door ontmoeting, dialoog en beleving zich
afdeling of gebouw als de locatie nog in
ker deelgenoot van
ervan bewust worden dat de grenzen tus-
gebruik was, en daarna wanneer deze leeg
hun gedroomde
sen gekke normalen en normale gekken
avonden organiseren
Niet vijf maal op en neer
Verwijzers kunnen een afspraak
stond. Zo mogelijk fotografeerde hij ook de
woonplek, vertel-
vaag is. naast een bijzondere ontmoeting is
Het COGA is een dagopname-centrum. Als de patiënt het centrum aan het einde van de dag verlaat, hebben internist, ouderenpsychiater en neuroloog hem grondig onderzocht en de bevindingen in een multidisciplinair overleg, samen met een geriatrisch verpleegkundige, besproken. ’s Middags volgt zo nodig aanvullend onderzoek. De Vries:
maken via tel: (020) 4440512.
daadwerkelijke verhuizing van de patiënten
len over hun huidi-
er tijdens de 43e april ook altijd muziek,
‘ het alarmsignaal komt meestal vanuit de huisarts‘
colUmN
09
oUdereNgeNeeSkUNde
08
– door mee te reizen in de bus – en de nieu-
ge woonsituatie en hoe ze daar terecht zijn
afgestemd op de presentatie.
we locatie in amsterdam. Het resultaat is
gekomen. Tot en met 15 mei 2009.
kijk voor meer informatie op
een dik fotoboek met zo’n 300 zwart-wit
Meer info op www.hetdolhuys.nl
www.hetdolhuys.nl
foto’s. Psychiatrie terug in de stad; isbn 978-90-75483-46-8; € 49,50. Meer info: www.uitgeverijcandide.nl
té kort door de bocht voor u? meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
febrUari 2009
SyNapS
10
psychiatrie
Psychiater Aartjan Beekman:
‘Psychiatrie gaat over de grote thema’s van ons
denken
’
‘Psychiatrie is het leukste vak dat er is’, zegt prof. dr. Aartjan Beekman, psychiater én lid
De afdeling psychiatrie van VUmc heeft twee grote onderzoekslijnen: angst en depressie, en ouderen
van de raad van bestuur van GGZ inGeest. Aanvankelijk zat hij meer op het spoor van sociale wetenschappen. Niet vreemd voor iemand die opgroeide in het sterk gepolitiseerde Zuid-Afrika, in de donkere jaren van de apartheid. Gaandeweg ontdekte hij zijn passie voor de psychiatrie, het vak dat hij inmiddels vanuit alle hoeken en gaten kent.
V
< t e k s t Wilma Mik f o t o Harr y Meijer>
‘Voor het vak psychiatrie moet je beschouwelijk ingesteld zijn, het is intellectueel uitdagend. Je bent bezig met de grote thema’s van ons denken: lichaam en geest, natuur-cultuur. Grote dualiteiten die je in de praktijk van ons vak veel tegenkomt. Bijvoorbeeld: hallucinaties, wat zijn dat eigenlijk? De patiënt beleeft ze als werkelijkheid, wij zien ze als ziekteverschijnsel. We geven medicijnen en dan verdwijnt de hallucinatie, maar de patiënt is vanwege die ervaring wel een ander mens geworden. Daar moet je je rekenschap van geven in je behandeling.’
Zestig promotieplekken Beekman heeft tal van onderdelen van de psychiatrie beoefend: acute psychiatrie, sociale psychiatrie, kinderen en ouderen en psychoanalytische psychotherapie. Hij deed divers bestuurlijk werk, onder andere voor de beroepsvereniging. Sinds hij in 2007 afdelingsSynaps
Nummer 68
hoofd werd, is hij nog een dag in de week praktiserend psychiater op de polikliniek. ‘Ik wil graag psychiater blijven en voeling blijven houden met de praktijk.’ De afdeling floreert; ondanks een groot tekort aan psychiaters is de animo groot om er te werken. De afdeling psychiatrie van VUmc heeft twee grote onderzoekslijnen: angst en depressie, en ouderen. Er zijn zestig promotieplekken en de groep behoort op die onderwerpen tot de wereldtop. Een derde van het onderzoek beweegt zich op het gebied van de neurocampus, de rest valt onder het GGZ-programma van het EMGO instituut VUmc. Dat varieert van epidemiologisch onderzoek tot interventies van de eerste- tot de derdelijn.
Depressieve ouderen Beekman licht een aantal onderzoeken eruit. Bijvoorbeeld een zeer succesvol stepped care-programma ter voorkoming Januari 2009
13 Het Stepped Care-ondersteuningsprogramma STAP 4 STAP 3
STAP 2
STAP 1
medicatie ‘Problem Solving Treatment’ bibliotherapie
observatie spontaan herstel
Stepped Care Een gerandomiseerde klinische trial onder 170 75-plussers met depressieve klachten bood een ondersteuningsprogramma van vier stappen. Als de klachten na een trimester niet verminderd waren, kon de patiënt meedoen aan de volgende stap. Resultaat: afname van de helft van het aantal depressieve- en angststoornissen na twee jaar én geen van de deelnemers had anti-depressiva nodig.
Stap 1: Observatie: milde klachten kunnen vanzelf overgaan. Stap 2: Bibliotherapie: deelnemers kregen informatie – een speciaal ontwikkelde folder
gaan vertonen. Die activiteit zie je niet bij mensen zonder smetvrees (zie pagina 4 voor een uitgebreid artikel over dit onderwerp). Andere onderzoeken uit deze categorie richten zich onder andere op comorbiditeit van chronische aandoeningen met depressie of angststoornissen, denk aan hartkwalen, MS, hersentumoren. Beekman benadrukt dat het onderzoek van zijn afdeling altijd gebeurt in nauwe samenwerking met andere groepen, zoals medische psychologie, klinische psychologie, huisartsgeneeskunde en andere medisch specialismen. ‘Waar het ons om gaat, is verbindingen te leggen en samenwerkingsverbanden aan te gaan.’ Wat is volgens Beekman de grootste uitdaging die er ligt voor het onderzoek? ‘Ik zou wensen dat wij het lijden van mensen met een chronische psychiatrische stoornis kunnen verlichten. We kunnen heel veel, maar tot nu toe blijven deze mensen gehandicapt.’
elektroconvulsietherapie – ook wel elektroshocktherapie genoemd – bij chronisch depressieve ouderen. Drie reacties op de stelling: Dr. Max Stek Ouderenpsychiater Valeriuskliniek, GGZ inGeest
‘ Elektroconvulsietherapie is een effectieve behandeling’
‘Ondanks dat de veiligheid en de werkzaamheid van ECT bij psychiatrische stoornissen goed is onderbouwd, wordt nog steeds door sommige behandelaars, patiënten en families vreemd tegen de behandeling aangekeken. Juist bij ernstige depressies waarbij bijvoorbeeld door slecht eten en drinken of sterke gedachten aan zelfdoding acuut gevaar dreigt, is ECT de meest effectieve behandeling. De kans op een sterke verbetering van deze ernstige beelden is ruim 80%, veel beter dan de meeste interventies in de psychiatrie. Sinds enkele decennia wordt ECT onder een kortdurende narcose en met spierverslapping uitgevoerd, hetgeen de kans op complicaties erg klein maakt. Hoewel blijvende geheugenproble-
Reageren? Mail naar [email protected]
men zeldzaam zijn, zijn geheugenklachten tijdens de behandeling en kort daarna niet ongewoon. Dit maakt mede dat ECT niet geschikt is voor iedere vorm van depressie en dat een zorgvuldige indicatiestelling vereist is.’
Stap 3: Problem Solving Treatment: getrainde sociaal psychiatrisch verpleegkundigen
Froukje Bos Beleidsmedewerker Stichting Pandora
boden een korte vorm van cognitieve gedragstherapie aan.
‘Via Helpdesk, forum en ervaringsdeskundige medewerkers bereiken
Stap 4: Inschakelen huisarts: advies om de wenselijkheid van eventuele antidepressiva
Stichting Pandora ervaringsverhalen en vragen rond ECT. Patiënten signa-
en een zelfhulpcursus – en begeleiding aangeboden op thuiszorgniveau.
of anxiolytica te bespreken met de huisarts (die van dit advies op de hoogte werd gebracht).
van depressie bij 75-plussers. Dat begint met een zelfhulpinterventie waarbij de ouderen hulp kunnen krijgen van de wijkverpleegkundige. Biedt dat onvoldoende soelaas dan volgt een eenvoudige vorm van psychotherapie door een sociaal psychiatrisch verpleegkundige in de eerstelijn. Is dat ook ontoereikend dan komt de huisarts in beeld. Hij of zij onderzoekt of er werkelijk sprake is van depressieve klachten of dat er mogelijk iets anders aan de hand is. Afhankelijk van de uitkomst, kan de huisarts overgaan tot het geven van medicatie. Beekman: ‘Vergeleken met de groep ouderen met depressieve klachten die niet meedeed met het programma, werd de helft van het aantal angst- of depressieve stoornissen voorkomen over een periode van twee jaar. En geen van de
deelnemers had anti-depressiva nodig. Dat is een bijzonder goede uitkomst. Zeker als je bedenkt dat een miljoen Nederlands dergelijke middelen slikken.’
leren dat ECT effectief de stemming kan verbeteren. Terugval en blijvend geheugen- en concentratieverlies is echter een groot en invaliderend
Met de samenwerking tussen GGZ inGeest
probleem. Mensen voelen zich onvoldoende voorgelicht en geholpen
en VU medisch centrum groeit de somati-
inzake deze bijwerkingen. Zij vragen geïntegreerde zorg en begeleiding
sche en geestelijke gezondheid weer naar
tussen en na de shockbehandelingen. Stichting Pandora bepleit bij toe-
elkaar toe. De fusie biedt op alle gebieden
passing van ECT meer aandacht voor de context, onderliggende proble-
voordelen.
men, voorlichting, nazorg en de consequenties van geheugenverlies voor
In de patiëntenzorg valt met een geïnte-
de maatschappelijke positie van mensen. Toepassing bij jongeren
greerde aanpak veel winst te behalen.
behoeft grote restrictie en bijzondere kennis van zaken en begeleiding.
Mensen met een ernstige psychiatrische
In de conceptrichtlijn ECT Besluitvorming dwang, opname en behande-
Een voorbeeld uit de biologische onderzoekspoot gaat over het ontrafelen van de mechanismes achter een dwangstoornis. Beekman legt uit: ‘We willen graag begrijpen welke circuits in de hersenen betrokken zijn bij dwangproblematiek. Hoe is de relatie tussen de werking van het brein en de ervaringen van mensen?’ Om dit te achterhalen, krijgen mensen met bijvoorbeeld smetvrees allerlei vieze plaatjes voorgelegd. Het idee is dat dit hun dwangstoornis opwekt. Een MRI-scan legt vast welke systemen in de hersenen dan activiteit
stoornis hebben ook vaak veel licha-
ling (feb 2008) van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie wordt
depressie bij 65-plussers is zeer succesvol Nummer 68
Fusievoordelen
Lijden verlichten
Het stepped care-programma ter voorkoming van Synaps
Sinds afgelopen zomer is VUmc samen met GGZ inGeest begonnen met
uitgelicht
psychiatrie
12
melijke problemen. Die worden bij een
over ECT onder dwang gesproken. Stichting Pandora spreekt zich uit
gescheiden benadering vaak slecht of niet
tegen ECT onder dwang.’
onderkend en behandeld. Ze sterven zelfs Voor het onderwijs biedt de fusie het
Maarten Ervaringsdeskundige
grote voordeel dat artsen integraal naar
‘Zonder ECT was ik er misschien niet meer geweest. In 2003 was ik
patiënten leren kijken. Bij een verkokerde
zwaar depressief, lag alleen maar op bed en slikte alle mogelijke pillen.
geneeskunde gaat dat veel lastiger. En
Maar die hielpen niet of de bijwerkingen waren te groot. Na een jaar
ook de opleiding van psychiaters heeft er
mocht ik eindelijk ECT. Vier behandelingen hielpen al, maar ik kreeg
baat bij; er vindt meer uitwisseling plaats
geheugenverlies. Van een volgende behandeling – twee keer per week,
als de diverse specialismen samenwerken
gedurende tien weken, met verbeterde apparatuur – ben ik enorm opge-
op het grensvlak van somatiek en psychi-
knapt! Geen geheugenproblemen, alleen een beetje hoofdpijn. Wat ik
atrie.
jammer vind, is dat je zolang door een hel moet gaan voordat je voor ECT
De twee grote onderzoekslijnen – depres-
in aanmerking komt. Sommige mensen vinden ECT eng, maar we leven
sie en angst, en ouderen – kunnen ver-
niet de jaren ’70, of in de film One Flew over the Cuckoo’s Nest. In uni-
sterkt worden door de fusie. Beekman:
versitair medische centra gaat het er professioneel aan toe met
‘We merken dat er al van alles in bewe-
geschoold personeel en goede apparatuur.’
eerder daardoor.
ging komt. VUmc’ers willen graag met GGZ inGeest samenwerken.’
februari 2009
Synaps
kinderpsychiatrie
Vroege behandeling stoornis kan crimineel gedrag voorkomen
Nog geen 12 jaar, en al in het politiebestand ‘We accepteren steeds minder dat kinderen ongelukkig zijn. Dat ze geen vriendjes kunnen maken, dat ze zich agressief gedragen omdat ze autistisch blijken te zijn, of dat ze gaan stelen omdat ze getuige dan wel slachtoffer zijn van huiselijk geweld. Hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie Theo Doreleijers is begaan met het welzijn van kinderen, ook van jeugdige criminelen. Onderzoek levert oplossingen, zowel voor de kinderen als voor de samenleving.
15 een convenant om de academische functies beter op elkaar af te stemmen.
Doreleijers werkte twintig jaar in de praktijk, waarvan een deel in de forensische jeugdpsychiatrie. ‘Ik ken alle jeugdgevangenissen van binnen, veel politiebureaus ook, honderden van die jonge deugnieten heb ik gezien.’ Hij merkte dat de politie en rechtbank zich erg onthand voelden met die ‘boefjes’. En zag in de dossiers van zware jongens van vijftien, zestien jaar dat ze vaak al op hun zesde voor het eerst met de politie in contact waren gekomen. Wil je wat aan de volwassen criminaliteit doen, dan zou je wel eens op jongere leeftijd met onderzoek en behandeling moeten beginnen, bedacht hij. En zo ontstond het idee de ontwikkeling van kinderen te volgen die al voor hun twaalfde jaar politiecontacten hebben gehad. Wie worden de echt grote criminelen en welke factoren spelen daarbij een rol? ‘Elk jaar volgen we 350 van die 12minnertjes.’
Aan autisme verwante symptomen
Z Een politieagent leest een jongen die niet wilde luisteren de les. Hij heeft hem vastgegrepen bij de kraag (Amsterdam, 19 mei 2003).
Synaps
Nummer 68
Zijn onderzoeksgroep is buitengewoon multidisciplinair. Doreleijers telt psychologen, criminologen, biomedische en sociaal-culturele wetenschappers, artsen en psychiaters onder zijn promovendi. Onderzoek naar gedragsstoornissen vormt het leeuwendeel, onder meer naar de neurobiologische basis van dergelijke stoornissen. Een restgroep richt zich op het grensvlak van soma en psyche. Veel projecten worden samen met andere universitair medische centra zoals het AMC en het LUMC uitgevoerd, maar ook met centra in Utrecht en Maastricht. Een mijlpaal was onlangs de vestiging van de eerste leerstoel forensische jeugdpsychiatrie die Robert Vermeiren bekleedt. Door VUmc/GGZ inGeest, de Vrije Universiteit en de Bascule – academisch centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie – wordt hard gewerkt aan
Meer onderzoek onder jongeren
Deugnieten
De uitkomsten zijn schrikbarend. ‘Een kwart van hen heeft ADHD. Daarvan heeft maar de helft ooit een hulpverlener gezien. 5% heeft een kinderdepressie – niet te geloven! Ongeveer 15% heeft aan autisme verwante symptomen. Ze doen onder meer door dergelijke handicaps de vreselijkste dingen. Samen met de politie bekijken we nu hoe we de resultaten van ons onderzoek kunnen implementeren in hun handelen. Bijvoorbeeld door al bij het eerste politiecontact te achterhalen of er sprake is van een stoornis. Dan kun je eerder diagnosticeren, en eerder en gerichter behandelen. Zo levert ons onderzoek ook heel veel op voor de kinderen zelf. Ook de bevindingen van het effectonderzoek van dagbehandeling (zie kader) worden landelijk verspreid.’
• Geef jongens met een strafblad dagbehandeling in plaats van ze op te sluiten in de jeugdgevangenis en de gewelddadigheid daalt aanzienlijk, ze blijven langer thuis wonen en maken hun school af (proefschrift René Breuk, 2008). • Getraumatiseerde meisjes die in de jeugdgevangenis hebben gezeten (proefschrift Sannie Hamerlynck, 2008), hebben een zeer slechte prognose, blijkt uit longitudinale studie (lopend onderzoek van Anne Krabbendam en Elsa van der Molen). Vandaar dat nu wordt onderzocht wat de effecten zijn van een behandelprogramma van die trauma’s (lopend onderzoek van Laura Leenarts). • Hoe kun je bij het ontslag van een (zeden)delinquent het risico inschatten dat hij weer in dezelfde fout zal vervallen? Daar wordt een instrument voor ontwikkeld (proefschriften van Henny Lodewijks en Jacky Das, 2008; lopend
kinderpsychiatrie
14
onderzoek van Lisette ’t Hart). • Hoe werkt het neurobiologische systeem dat cortisol aanmaakt bij gedragsgestoorde kinderen? (proefschrift van Arne Popma, 2006) En welke inzichten bieden imaging-technieken? (lopend onderzoek van Moran Cohn) • In hoeverre zijn kinderen met een genderidentiteitstoornis autistisch? (lopend onderzoek van Annelou de Vries) • Bij wat voor kinderpsychiatrische stoornissen zie je welke motoriekproblemen? (lopend onderzoek van Claudia Emck)
zijn kinderen van Marokkaanse afkomst jonger dan 12 jaar vergeleken: een groep die wel en een groep die geen politiecontact heeft gehad. Verguld is Doreleijers met de opdracht van het ministerie van VROM om een landelijk onderzoek te starten, samen met de Universiteit van Utrecht, Parnassia en de Marokkaanse kinderarts uit het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis, naar psychische en gedragsstoornissen bij kinderen van Marokkaanse afkomst.
Tegenbeweging ‘We worden een steeds beschaafder volk, dat allerlei crimineel gedrag niet meer pikt’, stelt Doreleijers. En er komt steeds meer inzicht in de oorzaken van dit soort gedrag. Het verband tussen autisme en zedenmisdrijven bijvoorbeeld, of de relatie tussen ernstig getraumatiseerde meisjes en hun agressieve gedrag in de jeugdgevangenis. ‘Als je dat
soort dingen weet, kun je deze kinderen anders benaderen. Tegenwoordig worden ze gescreend bij plaatsing in een jeugdgevangenis, zodat ze een gericht behandelprogramma krijgen en in de meest geschikte groep worden geplaatst. Vroeger zaten die kinderen meer op cel dan dat ze onderwijs kregen of enige vorm van behandeling. Dat accepteren we niet meer: dat heeft met beschaving te maken.’ We accepteren ook steeds minder dat de politiek repressiever wordt en bepaalt wat er met jonge delinquenten moet gebeuren. ‘Er is een duidelijke tegenbeweging gaande. De afstand tussen justitie en het wetenschappelijke veld is wezenlijk veranderd. We hebben beleidsmakers ook meer te bieden. Voor justitie is het belangrijk dat die criminaliteit omlaag gaat, voor de psychiater is het belangrijk dat die kinderen beter in hun vel komen te zitten.’
Kinderen van Marokkaanse afkomst Doreleijers’ groep is inmiddels dé groep in Nederland die zich bezig houdt met onderzoek onder Marokkaanse kinderen, er lopen zeven projecten. Binnenkort verschijnen de resultaten van een groot onderzoek in opdracht van de gemeente Amsterdam. Daarin
‘Een kwart van hen heeft ADHD. Daarvan heeft maar de helft ooit een hulpverlener gezien’ februari 2009
Synaps
voorbeeld dat chronische stress en depressie bepaalde hersendelen activeren en leiden tot een toename van cortisol. Een andere verkla-
Een selectie uit opvallend nieuws op medischwetenschappelijk gebied
Té kort door de bocht voor u? Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
ring is dat depressie mensen kan aanzetten
Een selectie uit cursussen, symposia,
tot een ongezonde levensstijl.
congressen, promoties en oraties.
Lees meer in Depressive symptoms and
change in abdominal obesity in older persons. In: Archives of Feneral Psychiatry, Dec. 2008.
Cursussen/symposia en en en en
13 27 13 27
februari 2009 februari 2009 maart 2009 maart 2009
7, 8 en 9 april 2009
psychiatrie van VUmc zich op gaat richten.
Depressie en God
‘Toen begin 2008 in de pers werd gesproken
Psychiater Arjan Braam van het EMGO insti-
over een polikliniek vage klachten binnen
tuut VUmc doet onderzoek naar de samen-
12 26 12 26
VUmc, stond de telefoon roodgloeiend. En dat
hang tussen depressie en religie. Zo werd
Opleidingsprogramma Teach the teacher
of chronische ziekte, georganiseerd door
terwijl we alleen nog maar in de planfase
van 60 oudere Sassenheimse kerkleden in
voor de opleiders en leden van oplei-
onderzoeksinstituut MOVE
zaten’, zegt psychiater Guus Eeckhout.
kaart gebracht hoe hun godsbeeld eruit ziet
dingsgroepen van VUmc en de partner-
Locatie: hoofdgebouw Vrije Universiteit,
Inmiddels is de polikliniek in het najaar van
gedurende perioden van depressie. Was God
ziekenhuizen binnen OZON-verband
Amsterdam. Meer info:
2008 gestart, maar alleen specialisten van
duister en dreigend? Of gaf God hen juist
Cursus 1: didactische basisprincipes
www.move.vu.nl/links/rehabmove2009/
VUmc kunnen patiënten doorverwijzen. De
troost?
Locatie: Aristo Zalencomplex,
polikliniek is nog even niet toegankelijk voor
Uit deze verkennende studie bleek een ster-
Amsterdam
externe patiënten. Eeckhout: ‘Toen we er
ke samenhang tussen een kritisch godsbeeld
eenmaal uit waren met de ziektekostenverze-
en depressieve klachten: ouderen met
28 februari 2009
Promotie: N.M. van Strien
Congres: Rehabilitation: Mobility, Exercise & Sports Internationaal congres m.b.t. bewegen en sport voor mensen met een beperking
Promoties en oraties VUmc 28 januari 2009
keraars, zijn we snel gestart met deze polikli-
Buikvet
depressieve klachten rapporteren vaker dat
Symposium: Bewustzijn voorbij
(Werk)titel: ‘Functional differentiation within
niek. Gezien alle aanmeldingen na de publici-
Er is een verband tussen depressieve
ze zich door God verlaten voelen. Zij denken
de grenzen
the medial temporal lobe memory system’
teitsgolf, en de hoge verwachtingen van ver-
klachten en de vorming van buikvet bij
vaker negatief over God dan mensen zonder
Evenement over bijna-dood ervaringen
Aanvang 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit
Top-onderzoek aan VUmc
wijzers en patiënten, willen we alle kinder-
ouderen. Dit is de conclusie van een bevol-
depressieve gevoelens. Ook eerdere depres-
volgens de visie van cardioloog Pim van
Al voor het tweede achtereenvolgende jaar
ziektes opgelost hebben alvorens we de poli-
kingsonderzoek van VUmc en GGZ inGeest.
sieve klachten – 13 jaar eerder gemeten bij
Lommel. Kritische geluiden komen van
6 februari 2009
staat het wetenschappelijk onderzoek van VU
kliniek voor externe patiënten openen.’
Uit het onderzoek bleek dat ouderen zon-
dezelfde personen – hingen samen met
VUmc-neurobioloog Jeroen Geurts en
Promotie: W.H.M. Verbeek
medisch centrum op de tweede plaats van de
Eeckhout verwacht dat de poli psychiatrie
der depressieve klachten in vijf jaar tijd
onvrede over God. Dat zou erop kunnen
Wouter Zuurmond, hoogleraar pijnbe-
(Werk)titel: ‘Refractory Coeliac Disease:
Nederlandse universitair medische centra.
van VUmc in maart
niet meer buikvet ontwikkelden. Ouderen
wijzen dat de relatie tussen onvrede met
strijding en palliatieve zorg VUmc.
diagnosis, pathogenesis and treatment’
Dat blijkt uit de citatieanalyse 2008 van het
toegankelijk is
met symptomen van depressie echter wél.
God en kwetsbaarheid voor depressie een
Locatie: Aula Vrije Universiteit
Aanvang 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit
Centrum voor Wetenschaps- en
voor externe
Aan het begin van het onderzoek werden
langd urige is.
Meer informatie: www.vupodium.nl
Technologische Studies, CWTS. In Europa
patiënten.
2.088 ouderen van 70 tot 79 jaar gescreend
Meer lezen over deze studie? God image
bekleedt VUmc de zesde plaats van de best
Verwijzers worden
op depressieve klachten. Vijf jaar volgden
and mood in old age; results from a
28 t/m 31 maart 2009
Promotie: P.W. Teunissen Titel: ‘Unravelling learning by doing’ Aanvang 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit
13 februari 2009
scorende UMC’s.
van de exacte
de onderzoekers veranderingen in gewicht
community-based pilot study in the
Conferentie: Pediatric Nephrology
De CWTS-analyse meet zowel de kwaliteit als
datum op de hoog-
en vetgehalte, aan de hand van de BMI, het
Netherlands. In: Mental Health, Religion &
Spring Meeting
de kwantiteit van het medisch wetenschap-
te gebracht.
percentage lichaamsvet en de hoeveelheid
Culture 11 (2008).
Internationaal congres over onderzoek
pelijk onderzoek. De analyse kijkt naar het
rond o.a. genetica en nierziekten en
20 februari 2009
aantal publicaties in vooraanstaande weten-
nieuwe ontwikkelingen in dialyse.
Promotie: M.M. Vellinga
van leven, op de wijze waarop mensen met
Locatie: hoofdgebouw Vrije Universiteit,
Titel: ‘Imaging patterns of inflammation in
keer dat deze artikelen in andere weten-
Onderzoeksprijs depressie en diabetes
hun aandoening omgaan en daardoor ook op
Amsterdam
Multiple Sclerosis: a multifocal approach’
schapspublicaties worden geciteerd.
Frank Snoek, hoogleraar medische psycholo-
de diabetesinstelling.
Meer informatie:
Aanvang 13.45 uur, Aula Vrije Universiteit
Voor VUmc zijn er enkele trends zichtbaar. Zo
gie van VUmc, is bekroond met de
neemt het aantal publicaties vanuit VUmc
Onderzoeksprijs 2008 – € 50.000 – van het
gestaag toe vanaf 1998. Bovendien is het aan-
Diabetes Fonds. Specifiek voor mensen met
tal VUmc-publicaties dat door andere weten-
diabetes ontwikkelden Snoek en zijn team
schappers geciteerd wordt in toonaangeven-
zowel instrumenten om depressieve klachten
de bladen aanzienlijk gestegen.
tijdig te onderkennen als behandelmethoden
schappelijke tijdschriften en naar het aantal
www.pnspringmeeting.nl
27 februari 2009
en trainingen. Eerder toonde Snoek al aan dat bij maar liefst
Synaps
agenda
schillende verklaringen voor de toename, bij-
Polikliniek psychiatrie gestart
één op de tien diabetespatiënten in
Patiënten met co-morbiditeit van somatische
Nog eens tien tot twintig procent heeft
Prof. dr. Frank Snoek ontvangt een bronzen beeld
en psychiatrische aandoeningen en patiënten
depressieve klachten. Omdat de klachten
uit handen van Sybilla Dekker, voorzitter van de
met lichamelijk onbegrepen klachten, dat is
vaak niet worden opgemerkt door zorgverle-
Raad van Toezicht van het Diabetes Fonds en jury-
de patiëntengroep waar de nieuwe polikliniek
ners, heeft dit grote invloed op de kwaliteit
voorzitter Hans Hoogervorst.
Nummer 68
17
nieuws
Kort
vet in de taille via een CT-scan. Er zijn ver-
Nederland een 'major depression' voorkomt.
nieuws
16
3 april 2009
Promotie: M.M.J. Nielen
Symposium: Actualiteiten
Titel: ‘Preclinical rheumatoid arthritis’
Jeugdgezondheidszorg
Aanvang 10.45 uur, Aula Vrije Universiteit
Met onderwerpen als: excessief huilen bij baby’s; syndroom van Down; tand erosie; kinderrevalidatie en seksueel misbruik. Locatie: Amstelzaal, VU medisch centrum
Voor meer inschrijvingen, nascholingscursussen, congressen en symposia, kijk op: www.VUmc.nl/paog Voor actuele informatie over promoties en oraties kijk op: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo februari 2009
Synaps
geNderdySforie
onDerZoeK naar neDerlanDSe, noorSe, DuiTSe en belGiSCHe PaTiËnTenGroePen
TranSSeKSualiTeiT in euroPeeS PerSPeCTief De kenmerken van patiënten die voor geslachtsverandering naar genderidentiteitsklinieken komen, lijken internationaal te verschillen. net als de behandelresultaten. Het kenniscentrum genderdysforie van Vumc startte daarom in 2007 een europees vergelijkend onderzoek, dat zal kunnen bijdragen aan de nieuwe richtlijnen voor psychische aandoeningen, de DSM-V.
p
Patiënten met genderdysforie kunnen al decennia terecht bij het genderteam van VUmc, sinds 2006 ‘zorgcentrum voor genderdysforie’. Ongeveer 60 kinderen en adolescenten en 150 volwassenen die zich ongemakkelijk voelen bij hun biologische geslacht kloppen er jaarlijks aan. De meeste wensen een geslachtsverandering – zij zijn transseksueel. Psychologische, hormonale en chirurgische behandelingen zijn mogelijk. In 2007 startte het kenniscentrum gen-
NUmmer 68
organisaties op zowel lokaal, regionaal, nationaal als internationaal niveau. GGZ inGeest en Vumc werken sinds begin 2008 samen in een onderzoekspilot naar het nut van kortdurende interventie via internet bij depressieve klachten van patiënten met multipele sclerose (MS).
ZelfhUlp Via iNterNet
Postdoc-onderzoeker Baudewijntje Kreukels: ‘Een aantal studies toont bijvoorbeeld aan dat patiënten met genderdysforie net zoveel psychiatrische co-morbiditeit hebben als de algemene populatie. Andere studies rapporteren een hoger percentage. Door de patiëntgegevens voor deze studie in elk centrum op identieke wijze te verzamelen en de diagnostiekprocedures op elkaar af te stemmen, hopen we te achterhalen of de patiëntgroepen wezenlijk van
voegen de behandelende endocrinologen uit de vier centra zich bij ons om de effecten van eventuele verschillen in de hormoonbehandelingen te bestuderen.’ Met de onderzoeksresultaten zal algemeen directeur van het kenniscentrum Peggy Cohen-Kettenis direct aan de slag kunnen. Als voorzitter van de subcommissie genderidentiteitsstoornissen werkt ze namelijk mee aan de in 2012 te verschijnen nieuwe richtlijnen voor psychische aandoeningen, de DSM-V.
Drs. Patricia van oppen,
Dr. Bernard Uitdehaag,
gedragstherapeut en GZ-psycholoog GGZ
neuroloog Vumc
inGeest
‘bijna de helft van de MS-patiënten heeft op enig
‘in de literatuur worden er vrij hoge co-morbi-
moment na de diagnose te maken met depressi-
de cijfers gegeven van MS-patiënten met een
viteit. Vaker dan je zou verwachten op basis van
depressie. nu zijn kortdurende interventies via
het hebben van een chronisch invaliderende aan-
internet effectief gebleken bij mensen met een
doening. Het idee is dat er misschien wel een
depressie, maar werkt deze methode ook voor
bepaalde samenhang is met de ziekte zelf.
mensen met een chronische ziekte als MS? om
neurologen zijn hiervan wel op de hoogte, maar
dat goed te onderzoeken, moet het online zelf-
de diagnose ‘depressief’ komt niet altijd naar
hulpprogramma aangepast worden aan deze
voren in de contacten met de neuroloog. als
doelgroep. Daarvoor is de expertise van de
depressiviteit op een adequate manier gediag-
afdeling neurologie van Vumc van wezenlijk
nosticeerd en ook behandeld kan worden, is de
belang. Waar zit deze patiëntengroep wel of
samenwerking met GGZ inGeest natuurlijk voor
niet op te wachten en herkennen ze zich in de
ons als MS-centrum heel belangrijk. Vernieuwend
Het kenniscentrum genderdysforie van
casuïstiek van het programma? Vumc levert de
aan dit onderzoek is de manier waarop het wordt
VUmc doet wetenschappelijk onderzoek
patiënten en bekijkt of de logistiek haalbaar is.
aangeboden: via internet. Wij hebben meegedacht
naar genderindentiteitsstoornis bij kin-
in het kader van de komende fusie tussen GGZ
over de opzet van het onderzoek en benaderen
deren, adolescenten en volwassenen. ze
inGeest en Vumc lag deze onderzoeksvraag
de patiënten. GGZ inGeest heeft de inhoudelijke
zoeken antwoorden op vragen als: hoe
voor de hand. Depressie wordt bij chronisch
behandeling ontwikkeld. als je dit zelfhulppro-
ontstaat genderdysforie bij kinderen
zieken vaak over het hoofd gezien, omdat de
gramma op een goede en laagdrempelige manier
en waarom verdwijnt het bij sommigen
focus op het medisch handelen ligt. Terecht
met succes kunt aanbieden, maak je behandeling
tijdens de puberteit? Hoe vaak komen
natuurlijk, maar ik denk dat het goed is dat er
veel makkelijker voor een grotere groep mensen.
psychiatrische stoornissen voor bij ado-
naast de medische zorg ook meer aandacht
ik denk dat dit een belangrijke bijdrage kan leve-
lescente patiënten en hoe veilig is het
komt voor de psychosociale zorg. Dat is van
ren aan de kwaliteit van leven van MS-patiënten.’
Hormoonbehandelingen
onderdrukken van de puberteit met hor-
belang voor MS-patiënten. De website is bijna
Ook de behandeling en het resultaat daarvan nemen ze onder de loep. ‘We willen weten welke factoren het succes van een behandeling kunnen voorspellen’, aldus Kreukels. ‘Daarom blijven we de patiënten in de tijd volgen. In maart
monen? Wat is het effect van langdu-
klaar. eind februari hopen we daadwerkelijk van
rig hormoongebruik door oudere trans-
start te gaan.’
een behandeling kunnen voorspellen’
SyNapS
Vumc streeft naar een nauwe samenwerking met andere
‘We willen weten welke factoren het succes van
derdysforie (zie kader) een vergelijkend Europees onderzoek onder volwassenen die zich melden voor geslachtsverandering bij VUmc, het Noorse Rikshospitalet, het Duitse Institut für Sexualforschung of het Belgische UZ Gent. Tien jaar lang verzamelen de centra data over de patiënten, diagnosen en behandelingen. In VUmc – de grootste van de vier – doen inmiddels 257 patiënten mee. De onderzoekers willen allereerst de oorzaak van een aantal ogenschijnlijke internationale verschillen achterhalen.
19
SameNWerkiNg
18
elkaar verschillen. Of worden die verschillen bijvoorbeeld veroorzaakt doordat de diagnostici de criteria uit de DSM-psychiatriestandaard op verschillende wijze hanteren?’
Genderdysforie onderzocht
seksuelen? Hoe veilig en effectief zijn
Vanaf eind februari 2009 kunnen geïnteresseerden
geslachtsaanpassende operaties? Wat is
terecht op www.minderzorgen.nu voor informatie over
de invloed van hormoonbehandelingen op
de cursus en het onderzoek.
hersenfuncties?
febrUari 2009
SyNapS
Gestichtsjas < t e k s t C a r o l i n e A r p s f o t o museum Het Dolhuys>
In Nederlandse psychiatrische inrichtingen was het dragen van uniforme gestichts kleding in de jaren dertig regel, zeker voor de lagere klassen. Vrijwillig opgenomen patiënten uit de hogere klassen mochten wel eigen kleding dragen. Enige keuze was er wel. De gestichtsjurken bijvoorbeeld bestonden in vier verschillende patronen, kleuren en stoffen. Verplichte gestichtskleding is geleidelijk afgeschaft, maar tot in de jaren zestig droegen sommige patiënten kleren van de inrichting. De maakster van deze jas werd begin jaren dertig opgenomen in het Provinciaal Ziekenhuis Duin en Bosch te Castricum. Ze was lerares handwerken. De gehele binnenvoering is minutieus geborduurd met bloemmotieven en het gotisch alfabet. Sinds 1926 was vanuit Duitsland de zogenaamde ‘actievere therapie’ populair geworden. In plaats van de patiënten langdurig in bed of in bad te verplegen schreef de actievere therapie voor de patiënten continu ‘aangenaam bezig te houden’: overdag door middel van arbeid en verder met spelletjes, lectuur, sport of handwerken. In speciale therapiezalen konden patiënten breien, naaien of touwpluizen. Wellicht heeft de maakster van deze prachtige jas heel wat uren in zo’n zaal doorgebracht. Ze was zeer aan de jas gehecht en schijnt deze nog lange tijd te hebben gedragen. Nadat de instelling in 1969 een eigen museum opende, heeft zij haar jas overgedragen.
Synaps
Nummer 68
Dr. Cécile Gijsbers van Wijk,
gestart om het separeren te ver-
psychiater en geneesheer-
minderen. Het streven is om het
directeur van GGZ inGeest
aantal en de duur van separaties
‘Er is sindsdien veel veranderd in
met 10% per jaar terug te drin-
de psychiatrie. Psychiatrische
gen. Uit een recent rapport van
patiënten worden minder vaak,
de inspectie voor de gezond-
maar vooral minder lang opgeno-
heidszorg (december 2008) blijkt
men. Niet alleen de patiënten
dat dit “dwang & drang”-project
dragen nu hun eigen kleding, ook
succes heeft. Laten we hopen dat
de psychiaters hebben hun witte
ook het scheurhemd binnenkort
doktersjas reeds lang uitgetrok-
verbannen kan worden naar het
ken.
museum voor de psychiatrie.’
Slechts één omstandigheid rechtvaardigt nog het gebruik van speciale kleding: verblijf in een separeerruimte, wanneer een patiënt een gevaar vormt voor zichzelf. Vanwege de veiligheid wordt dan sporadisch gebruik gemaakt van het zogenaamde scheurhemd. Nederland heeft het dubieuze voorrecht Europees koploper te zijn wat betreft het separeren van psychiatrische patiënten. Deze praktijk wordt inmiddels krachtig tegengegaan. Vanaf 2006 zijn met overheidsgelden in 42 GGZ-instellingen projecten
toen & nu
20
