Macro-economische analyse van Spanje in het laatste decennium

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008 – 2009

Macro-economische analyse van Spanje in het laatste decennium

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de algemene economie

Mathieu Callens onder leiding van Prof. Freddy Heylen

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008 – 2009

Macro-economische analyse van Spanje in het laatste decennium

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de algemene economie

Mathieu Callens onder leiding van Prof. Freddy Heylen

PERMISSION

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Mathieu Callens

WOORD VOORAF

Deze masterproef was slechts mogelijk door de hulp en steun van enkele personen, die ik hier dan ook graag wens te vermelden.

In eerste instantie bedank ik mijn promotor, prof. Freddy Heylen, voor het aanreiken van dit onderwerp, zijn enthousiaste houding, de praktische tips en het waardevol advies. Daarnaast gaat mijn dank ook uit naar zijn assistent, Ruben Schoonackers.

Tot slot wens ik ook de personen in mijn naaste omgeving te bedanken, die met veel geduld deze masterproef hebben nagelezen.

Mathieu Callens 11 augustus 2009

I

INHOUDSOPGAVE

WOORD VOORAF .............................................................................................................I

INHOUDSOPGAVE ...........................................................................................................II

LIJST VAN TABELLEN ..................................................................................................... V

LIJST VAN FIGUREN ...................................................................................................... VI

INLEIDING ......................................................................................................................1

DEEL 1. MACRO-ECONOMISCHE SITUATIE........................................................................2 1. Inleiding ......................................................................................................................... 2 2. Saldo op de lopende rekening ....................................................................................... 2 3. Conjunctuur ................................................................................................................... 4 3.1. Outputkloof ........................................................................................................................... 4 3.2. Economische groei ............................................................................................................... 5

4. Werk.............................................................................................................................. 7 4.1. Werkloosheid........................................................................................................................ 7 4.2. Werkgelegenheid ................................................................................................................. 8

5. Inflatie............................................................................................................................ 9 6. Begrotingssaldo........................................................................................................... 10 7. Conclusie..................................................................................................................... 11

II

DEEL 2. ANALYSE VAN DE VRAAGZIJDE.........................................................................12 1. Componenten van de geaggregeerde vraag................................................................ 12 1.1. Jaarlijkse groei.................................................................................................................... 12 1.2. Relatief aandeel in het BBP ............................................................................................... 14

2. Private consumptie ...................................................................................................... 15 2.1. Keynesiaanse consumptietheorie ...................................................................................... 15 2.2. Moderne consumptietheorie............................................................................................... 16 2.3. Beschikbaar inkomen en gemiddelde consumptiequote.................................................... 19 2.4. Vermogen ........................................................................................................................... 21 2.5. Toekomstverwachtingen .................................................................................................... 27

3. Investeringen ............................................................................................................... 29 3.1. Investeringsquote ............................................................................................................... 29 3.2. Aandelenkoersen ............................................................................................................... 30 3.3. Rentevoet ........................................................................................................................... 30 3.4. Ondernemersvertrouwen.................................................................................................... 31

4. Overheidsconsumptie .................................................................................................. 33 4.1. Begroting en overheidsschuld ............................................................................................ 33 4.2. Overheidsuitgaven ............................................................................................................. 35 4.3. Overheidsontvangsten ....................................................................................................... 36 4.4. Evaluatie van het budgettair beleid .................................................................................... 37

5. Netto-export................................................................................................................. 41 5.1. Cyclische component ......................................................................................................... 41 5.2. Structurele component ....................................................................................................... 43 5.3. Saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans ..................................................... 44

DEEL 3. ANALYSE VAN DE AANBODZIJDE ......................................................................50 1. Inleiding ....................................................................................................................... 50 2. De Spaanse arbeidsmarkt ........................................................................................... 50 2.1. Werkgelegenheid ............................................................................................................... 50 2.2. Werkloosheid...................................................................................................................... 52 2.3. Loononderhandelingen....................................................................................................... 56 2.4. Segmentatie van de arbeidsmarkt ..................................................................................... 57

3. Productiviteit ................................................................................................................ 61 3.1. Algemeen verloop .............................................................................................................. 61 3.2. Componenten ..................................................................................................................... 62

III

4. Het aanhoudende inflatieverschil met de Eurozone ..................................................... 65 4.1. Inleiding .............................................................................................................................. 65 4.2. Verklarende factoren .......................................................................................................... 66

5. Nationaal Hervormingsprogramma (2005) ................................................................... 70 5.1. Doelstellingen ..................................................................................................................... 70 5.2. Belangrijkste instrumenten ................................................................................................. 71 5.3. Vooruitgang ........................................................................................................................ 73

ALGEMEEN BESLUIT .....................................................................................................74

LIJST VAN DE GERAADPLEEGDE WERKEN ........................................................................ V

LIJST VAN GERAADPLEEGDE DATA BIJ FIGUREN EN TABELLEN ....................................... VIII

IV

LIJST VAN TABELLEN

Tabel 1-1: Gemiddelde jaarlijkse groei van het reëel BBP (1991-2008, in %)......................... 5 Tabel 1-2: Gemiddelde jaarlijkse groei van het reëel BBP (1991-2008, in %)......................... 6 Tabel 2-1: Gemiddelde consumptie- en spaarquote van Spanje (1991-2008) ...................... 20 Tabel 2-2: Investeringsquote (1991-2008, in % van het BBP) .............................................. 29 Tabel 2-3: Investeringsquote in de bouwsector (1991-2008, in % van het BBP)................... 29 Tabel 2-4: Voorspellingen over de overheidsuitgaven i.v.m. vergrijzing (in % van het BBP) .................................................................................................................................... 39 Tabel 2-5: Saldi op de posten van de betalingsbalans van Spanje in 2008 (in miljard euro) .................................................................................................................................... 47 Tabel 2-6: Overzicht van de financiële rekening (1991-2008, in % van het BBP) ................. 49 Tabel 3-1: Bijdrage aan het inflatieverschil tussen Spanje en de Eurozone (1996-2007, in %-punten)......................................................................................................................... 67

V

LIJST VAN FIGUREN

Figuur 1-1: Saldo op de lopende rekening (1991-2008, in % van het BBP) ............................ 3 Figuur 1-2: Outputkloof (1991-2008, in %) ............................................................................. 4 Figuur 1-3: Jaarlijkse groei van het reëel BBP (1991-2008, in %)........................................... 5 Figuur 1-4: Verhouding van het BBP per capita in Spanje t.o.v. de Eurozone (19952007, in %)............................................................................................................................. 6 Figuur 1-5: Werkloosheidsgraad (1980-2008, in %) ............................................................... 7 Figuur 1-6: Werkgelegenheidsgraad (1980-2008, in %) ......................................................... 8 Figuur 1-7: Inflatie (1991-2008, jaarlijks groeipercentage van de BBP-deflator) ..................... 9 Figuur 1-8: Feitelijke balans van de overheid (1991-2008, in % van het BBP)...................... 10 Figuur 2-1: Jaarlijkse groei van de componenten van de geaggregeerde vraag (19912008, in%)............................................................................................................................ 13 Figuur 2-2: Aandeel van de componenten van de geaggregeerde vraag (1991-2008, in % van het BBP).................................................................................................................... 14 Figuur 2-3: Bruto beschikbaar inkomen en private consumptie (1991-2008, in miljard euro) .................................................................................................................................... 19 Figuur 2-4: Jaarlijkse groei van private consumptie en bruto beschikbaar inkomen (1991-2008, in %)................................................................................................................. 19 Figuur 2-5: Goedgekeurde bouwaanvragen en nieuw gebouwde woningen......................... 21

VI

Figuur 2-6: Groei van de geschatte prijs per m2 van niet-gesubsidieerde ............................. 22 Figuur 2-7: Jaarlijkse financiële inspanning bij de aankoop van een woning ........................ 23 Figuur 2-8: Aandelenkoersenindex (1991 -2009, index: 2005 = 1, kwartaalcijfers) ............... 24 Figuur 2-9: Groei van de aandelenkoersen en van de private consumptie (1991-2008, in %)..................................................................................................................................... 25 Figuur 2-10: Nominale langetermijnrente en groei van de private consumptie (19952008, in %)........................................................................................................................... 26 Figuur 2-11: Percentage van directe belastingen en sociale lasten op het inkomen uit arbeid (1995-2008)............................................................................................................... 27 Figuur 2-12: Consumentenvertrouwen en groei van de private consumptie (1991-2008) ..... 28 Figuur 2-13: Groei van de aandelenkoersen en bruto-investeringen (1991-2008, in %) ....... 30 Figuur 2-14: Langetermijnrente, investeringsquote en groei van de bruto-investeringen (1991-2008, in %)................................................................................................................. 31 Figuur 2-15: Ondernemersvertrouwen en groei van de bruto-investeringen (1991-2008) ..... 31 Figuur 2-16: Inkomsten, uitgaven en begrotingssaldo van de overheid (1991-2008, in % van het BBP)........................................................................................................................ 33 Figuur 2-17: Bruto-schuldgraad en begrotingssaldo (1991-2008, in % van het BBP) ........... 34 Figuur 2-18: Belangrijkste componenten van de overheidsuitgaven (1991-2008, in % van het BBP)........................................................................................................................ 35 Figuur 2-19: Belangrijkste componenten van de overheidsinkomsten (1991-2008, in % van het BBP)........................................................................................................................ 36

VII

Figuur 2-20: Componenten van de overheidsschuld (1991-2008, in %) ............................... 38 Figuur 2-21: Aandeel van export en import in het BBP (1991-2008, in %)............................ 41 Figuur 2-22: Groei van de Spaanse import en de Spaanse economische groei (19712008, in %)........................................................................................................................... 42 Figuur 2-23: Groei van de Spaanse export en de economische groei in de Eurozone (1971-2008, in %)................................................................................................................. 42 Figuur 2-24: Competitiviteitsindices en aandeel van de export in het BBP (1991-2008, index: 2000 = 100) ............................................................................................................... 43 Figuur 2-25 : Componenten van het saldo op de lopende rekening (1995-2008, in % van het BBP)........................................................................................................................ 45 Figuur 2-26: Financiering van het tekort op de lopende rekening (1991-2008, in % van het BBP) .............................................................................................................................. 48 Figuur 3-1: Jaarlijkse groei van de werkgelegenheid (1991-2008, in %)............................... 50 Figuur 3-2: Feitelijke en structurele werkloosheidsgraad (1991-2008, in %) ......................... 52 Figuur 3-3: Werkloosheidsgraad van jongeren tussen 15 en 24 jaar (1992-2003, in %) ....... 53 Figuur 3-4: Werkloosheidsgraad naargelang geslacht (1991-2007, in %)............................. 53 Figuur 3-5: Regionale werkloosheidsgraden in 2003............................................................ 54 Figuur 3-6: Duur van de werkloosheid (in % van het totaal aantal werklozen) ...................... 55 Figuur 3-7: Deeltijdse en tijdelijke contracten (in % van de totale tewerkstelling) ................ 57 Figuur 3-8: Jaarlijkse groei van de arbeidsproductiviteit (1991-2008, in %) .......................... 61 Figuur 3-9: Jaarlijkse groei van de totale factorproductiviteit (1994-2005, in %) ................... 63

VIII

Figuur 3-10: Scholingsgraad van de bevolking tussen 15 en 64 jaar in 2005 (in %) ............. 63 Figuur 3-11: Inflatie in Spanje en de Eurozone (1991-2008, in %, o.b.v. BBP-deflator) ........ 65 Figuur 3-12: Gemiddelde jaarlijkse groei van de nominale lonen (1992-2008, in %)............. 68 Figuur 3-13: Vooruitgang van de pijlers van het NHP (2004-2007)....................................... 73

IX

INLEIDING

In deze masterproef analyseren we de belangrijkste evoluties in de Spaanse macro-economie in de periode 2000-2008, meer bepaald de regeringen onder José Maria Aznar (2000-2004) en José Luis Rodriguez Zapatero (2004-2008).

In een eerste deel schetsen we aan de hand van enkele macro-economische variabelen een globaal overzicht van de Spaanse economie. Zo zijn we in staat om een eerste evaluatie te maken van de sterke en zwakke punten van het land, en kunnen we enkele vragen formuleren waarop we in de rest van deze masterproef een antwoord zullen proberen te geven.

Deel 2 behandelt de vraagzijde van de Spaanse economie. Met een eenvoudige macroeconomische vraagvergelijking als leidraad, onderzoeken we de verschillende componenten van die de totale vraag naar goederen en diensten bepalen. Achtereenvolgens zullen de private consumptie, investeringen, overheidsconsumptie en netto-export aan bod komen.

In het derde en laatste deel behandelen we de aanbodzijde. Hierin identificeren we de belangrijkste pijnpunten van de Spaanse economie op het vlak van arbeidsmarktorganisatie, productiviteit en overheidsmaatregelen.

Tot slot integreren we de belangrijkste inzichten uit dit onderzoek en geven we een verklaring voor de evolutie en huidige toestand van de Spaanse economie.

1

Deel 1.

MACRO-ECONOMISCHE SITUATIE

1. Inleiding In dit eerste deel schetsen we een globaal beeld van de macro-economische situatie in Spanje tijdens het laatste decennium (2000-2008). Hierbij maken we gebruik van enkele belangrijke indicatoren zoals saldo op de lopende rekening, conjunctuur, werk, inflatie en begrotingssaldo. We zullen telkens de huidige Spaanse situatie vergelijken met het verleden, haar buurlanden (Portugal, Frankrijk) en het gemiddelde van de Eurozone. Dit laat ons toe om een beeld te vormen van de belangrijkste onevenwichten waarmee de Spaanse economie vandaag te maken heeft. In de volgende delen gaan we dan in op de oorzaken van deze problemen.

2. Saldo op de lopende rekening Het saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans wordt gevormd door het verschil tussen inkomende en uitgaande financiële stromen: deze resulteren uit de internationale verhandeling van goederen en diensten (import en export), de netto internationale transfers met het buitenland, en de factorinkomens betaald aan of ontvangen van het buitenland. In het macro-economisch model van een open economie (Heylen, 2004, p. 68) geldt de volgende identiteit:

Ynb = C + I + G + X – Z

(1)

met: Ynb = bruto nationaal beschikbaar inkomen C = gezinsconsumptie I = investeringen G = overheidsconsumptie C+I+G = nationale bestedingen X–Z = saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans

Volgens bovenstaande identiteit heeft een land een overschot op de lopende rekening (X– Z > 0) wanneer het een netto-spaarder is: de nationale bestedingen zijn dan lager dan het bruto nationaal beschikbaar inkomen (C+I+G < Ynb). Het land bouwt bijgevolg internationale reserves op of kan kapitaal uitvoeren naar het buitenland. In het andere geval kampt een land 2

met een tekort op de lopende rekening wanneer het een netto-besteder is (C+I+G > Ynb). Het zal dan kapitaal invoeren uit het buitenland of zijn internationale reserves zien inkrimpen.

In figuur 1-1 hebben we de saldi op de lopende rekening van de betalingsbalans van Frankrijk, Portugal, de Eurozone en Spanje weergegeven. Terwijl Frankrijk tot 2004 en de Eurozone tijdens de ganse periode 1991-2008 grotendeels een overschot op de lopende rekening boekten, hebben Spanje en Portugal de tekorten steeds verder opgestapeld. Figuur 1-1: Saldo op de lopende rekening (1991-2008, in % van het BBP) 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 -14 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Frankrijk

Portugal

Eurozone

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009)

Spanje is dus duidelijk al jarenlang een netto-besteder. Hoewel het er tussen 1991 en 1997 in geslaagd was om een tekort van ca. 3,5% van het BBP weg te werken, is deze verbetering vanaf 1998 volledig tenietgedaan. Tussen 2000 en 2003 schommelde het deficit opnieuw rond het niveau van 1991. Daarna liep het tekort nog sterker op: in 2007 bedroeg het maar liefst 10% van het BBP.

3

3. Conjunctuur

3.1. Outputkloof

De outputkloof van een economie geeft de procentuele afwijking tussen reëel en potentieel BBP weer. Een positieve waarde duidt op hoogconjunctuur, een negatieve op laagconjunctuur. Uit figuur 1-2 blijkt dat de outputkloof sinds het midden van de jaren ’90 in alle landen redelijk gelijkaardig verloopt, wat logisch is gezien de monetaire eenmaking in 1999. Figuur 1-2: Outputkloof (1991-2008, in %) 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Frankrijk

Portugal

Eurozone

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009)

Tijdens de laatste twee decennia hebben alle landen voornamelijk een laagconjunctuur gekend. Globaal gezien kunnen we twee kortstondige periodes van hoogconjunctuur onderscheiden, nl. 1991-1992 en 1999-2002. Tussen 1993 en 1998 was er een langdurige fase van laagconjunctuur, waarbij Spanje en Portugal duidelijk zwaarder getroffen werden. De tweede periode van laagconjunctuur, die vanaf 2003 begon, was minder uitgesproken dan de voorgaande.

Vanaf 2006 brak een nieuwe fase van hoogconjunctuur aan, maar deze werd abrupt afgebroken door de huidige economische en financiële crisis. Van alle hierboven vermelde landen lijkt Spanje de zwaarste klap te incasseren: de outputkloof staat er -0,89% in 2008.

4

3.2. Economische groei

Spanje en Portugal kenden vanaf het midden van de jaren ’90 een sterkere groei dan Frankrijk en het gemiddelde van de Eurozone (zie figuur 1-3). Sinds de eeuwwisseling is de economische groei van Portugal sterk afgezwakt, terwijl Spanje nog altijd sneller groeit dan de andere landen. Figuur 1-3: Jaarlijkse groei van het reëel BBP (1991-2008, in %) 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Frankrijk

Portugal

Eurozone

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

In tabel 1-1 hebben we voor de afgelopen twintig jaar het gemiddelde jaarlijkse groeipercentage berekend. In de periode 1991-1998 lagen de gemiddelde groeipercentages van Spanje en Portugal een stuk hoger dan deze van de Eurozone en Frankrijk. Wat echter het meest opvalt, is het hoge groeiniveau dat Spanje tussen 1999 en 2008 bereikt heeft: 3,48% t.o.v. 2,04% in de Eurozone. Tabel 1-1: Gemiddelde jaarlijkse groei van het reëel BBP (1991-2008, in %) Eurozone

Spanje

Portugal

Frankrijk

1991-1998

1,87

2,29

2,66

1,58

1999-2008

2,04

3,48

1,54

2,04

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Om een gedetailleerder beeld te verkrijgen, hebben we de groeicijfers opgesplitst volgens de opeenvolgende periodes van hoogconjunctuur (1991-1992, 1999-2002, 2006-2007) en laagconjunctuur (1993-1998, 2003-2005, 2008) in tabel 1-2. 5

Tabel 1-2: Gemiddelde jaarlijkse groei van het reëel BBP (1991-2008, in %) Eurozone

Spanje

Portugal

Frankrijk

1,87

2,29

2,66

1,58

1991-1992

1,91

1,74

2,73

1,11

1993-1998

1,85

2,48

2,64

1,73

2,04

3,48

1,54

2,04

1999-2002

2,42

4,04

2,64

2,53

2003-2005

1,51

3,33

0,54

1,76

2006-2007

2,83

3,78

1,62

2,34

2008-

0,55

1,16

-0,04

0,33

1991-1998

1999-2008

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Hieruit blijkt dat Spanje ongeacht de economische situatie steeds sterker groeide dan Frankrijk en de Eurozone, en sinds 1999 ook sterker dan Portugal. Toch zien we tijdens de laatste jaren een kleine achteruitgang: gedurende de periode 2003-2005 bedroeg de kloof met de Eurozone nog ca. 1,8%-punt, terwijl die in 2006-2007 is afgezwakt tot ca. 1%-punt.

De huidige economische crisis heeft – voorlopig? – een einde gemaakt aan het succesverhaal van Spanje. De economische groei is tussen 2007 en 2008 fors teruggevallen van 3,66% naar 1,16%. Spanje kent weliswaar nog altijd een iets hogere groei dan het gemiddelde van de Eurozone, maar het verschil tussen beide is sterk afgenomen.

Het bovenstaande verhaal gaat ook op voor de groei van het Spaanse BBP per capita. Alhoewel de groeipercentages lager liggen, zijn ze nog altijd hoger dan die van de hierboven aangehaalde landen. Dit uit zich in een inhaalbeweging van het Spaanse BBP per capita t.o.v. dat van de Eurozone (zie figuur 1-4): het is spectaculair gestegen van 80,9% in 1995 naar 89,1% in 2007.

95

Figuur 1-4: Verhouding van het BBP per capita in Spanje t.o.v. de Eurozone (1995-2007, in %)

90 85 80 75 70 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Bron: OECD (National Accounts I, 2009) en eigen berekeningen

6

4. Werk

4.1. Werkloosheid

De werkloosheidsgraad wordt traditioneel uitgedrukt als de procentuele verhouding van het aantal werklozen t.o.v. de totale actieve bevolking. Uit figuur 1-5 kunnen we afleiden dat Spanje tot eind jaren ’90 te kampen had met een hoge werkloosheidsgraad. Figuur 1-5: Werkloosheidsgraad (1980-2008, in %) 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1980

1984

1988 Frankrijk

1992 Portugal

1996

2000

Eurozone (breuk in 1991)

2004

2008

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009)

In 1994 piekte de werkloosheid in Spanje op 19%, wat maar liefst 8%-punt hoger was dan het gemiddelde van de Eurozone. In de daaropvolgende jaren werd de werkloosheidsgraad systematisch teruggedrongen: tegen het jaar 2000 was ze al gereduceerd tot 11%.

Daarna werd de dalende trend voortgezet, tot het Spaanse werkloosheidspercentage in 2007 nauw aansloot bij het niveau van de andere landen (ongeveer 8%). Voor het jaar 2008 zien we echter terug een stijging van de werkloosheid tot ruim 11%.

7

4.2. Werkgelegenheid

Figuur 1-6 geeft een overzicht van de werkgelegenheidsgraad: dit is de procentuele verhouding van het aantal tewerkgestelden t.o.v. de bevolking tussen 15 en 64 jaar. Hieruit blijkt duidelijk dat Spanje tijdens de jaren ’80 en ’90 ver achterop liep t.o.v. zijn buurlanden: de Spaanse werkgelegenheid schommelde rond de 50%, terwijl dit in de Eurozone en Frankrijk maar liefst 10%-punt hoger lag. Portugal scoorde zelfs nog beter met een werkgelegenheidspercentage dicht bij 70% in de jaren ’90. Figuur 1-6: Werkgelegenheidsgraad (1980-2008, in %) 80 75 70 65 60 55 50 45 40 1980

1984

1988 Frankrijk

1992 Portugal

1996

2000

Eurozone (breuk in 1991)

2004

2008

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Sinds het midden van de jaren ’90 is de werkgelegenheid in Spanje aan een forse opmars begonnen. Het is er zelfs in geslaagd om Frankrijk in 2004 op het vlak van werkgelegenheid voorbij te steken. Tegenwoordig bedraagt het Spaanse werkgelegenheidspercentage ongeveer 66%.

8

5. Inflatie De inflatie geeft de jaarlijkse evolutie van het algemene prijspeil van een land weer (zie figuur 1-7). In tegenstelling tot Portugal – dat in het begin van de jaren ’90 een zeer hoog inflatiepercentage had, maar intussen sterk is geconvergeerd met de rest van de Eurozone – blijft Spanje kampen met een (relatief) hoge inflatie.

14

Figuur 1-7: Inflatie (1991-2008, jaarlijks groeipercentage van de BBP-deflator)

12 10 8 6 4 2 0 -2 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Frankrijk

Portugal

Eurozone

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Tussen 2001 en 2006 schommelde de Spaanse inflatie nog altijd rond 4%. De doelstelling van de ECB, nl. een inflatiepercentage net onder de 2% (ECB 2004, p. 53-54), werd dus zeker in Spanje niet gehaald. Pas vanaf 2007 is de inflatie in Spanje beginnen dalen; toch bleef ze in 2008 nog ruim een half procentpunt hoger dan in Portugal, Frankrijk en de Eurozone.

9

6. Begrotingssaldo Het feitelijk begrotingssaldo bestaat uit het primaire begrotingssaldo (= inkomsten – uitgaven) vermeerderd met de rentelasten. Een positieve waarde duidt dus op een begrotingsoverschot, een negatieve waarde op een tekort. Er is een duidelijk stijgende evolutie van het Spaanse begrotingssaldo te bemerken sinds 1993 (zie figuur 1-8): in dat jaar had Spanje nog een begrotingstekort van ongeveer 7% van het BBP. Gedurende de daaropvolgende jaren werd het tekort systematisch afgebouwd. Toch duurde het tot 2005 vooraleer het begrotingstekort werd omgebogen in een overschot. In 2007 piekte dit surplus op 2,2% van het BBP. Figuur 1-8: Feitelijke balans van de overheid (1991-2008, in % van het BBP) 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Frankrijk

Portugal

Eurozone

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009)

Spanje presteerde vanaf 2001 altijd beter dan de andere landen. Het verschil met de Eurozone bedroeg gemiddeld 2,6%-punt. Wanneer we kijken naar Frankrijk en Portugal, was de kloof met de Spaanse begroting nog groter.

De recente crisis heeft ook het Spaanse begrotingssaldo fors aangetast. Het is op 1 jaar tijd met maar liefst 6%-punt gezakt: dit is een heel sterke daling in vergelijking met de andere landen, die er in mindere mate op achteruitgaan.

10

7. Conclusie Op basis van dit globale overzicht kunnen we al enkele opvallende trends in de Spaanse economie onderscheiden.

Ten eerste heeft Spanje reeds jarenlang een groot tekort op de lopende rekening, en is het dus een zware netto-besteder. Deze situatie is problematisch, omdat Spanje dit tekort niet kan aanhouden: de Spaanse voorraad aan internationale reserves is niet onuitputbaar en het geleende kapitaal uit het buitenland zorgt voor een toename van de rentelasten, wat een zware hypotheek legt op de toekomstige begrotingen en de overheidsschuld.

Een tweede opmerkelijk feit is de permanent hoge groei van de Spaanse economie (zowel globaal als per capita). Toch sluit de outputkloof van Spanje nauw aan bij die van het gemiddelde van de Eurozone, wat enkel kan verklaard worden door een even sterke groei van het potentieel BBP. Deze sterke economische groei gaat gepaard met een daling van de werkloosheid en een verbetering van de werkgelegenheidsgraad. Toch is er een schaduwzijde aan dit hele verhaal: het Spaanse succes op het vlak van economische groei gaat blijkbaar ten koste van een permanent hogere inflatie dan het gemiddelde van de Eurozone.

Bovendien kan men niet ontkennen dat de recente financiële en economische crisis zware gevolgen voor Spanje heeft gehad. Deze uiten zich duidelijk in de cijfers van 2008: de voorsprong op het vlak van economische groei is bijna volledig tenietgedaan, de begroting is van een overschot omgeslagen in een zwaar tekort, en de werkloosheid is opnieuw gestegen.

In de volgende twee delen trachten we een gefundeerde verklaring te geven voor al deze fenomenen. Daarbij houden we enkele belangrijke vragen in het achterhoofd, zoals: Hoe heeft men al die jaren het tekort op de lopende rekening in stand kunnen houden? Welke zijn de verklarende factoren voor de hoge economische groei, inflatie en het tekort op de lopende rekening? Wat is hun onderlinge samenhang? En hebben deze factoren er ook voor gezorgd dat Spanje door de huidige crisis zo zwaar getroffen wordt? Om op al deze vragen een sluitend antwoord te kunnen geven, analyseren we achtereenvolgens de vraag- en aanbodzijde van de Spaanse economie.

11

Deel 2.

ANALYSE VAN DE VRAAGZIJDE

1. Componenten van de geaggregeerde vraag In dit deel zoeken we naar verklarende factoren aan de vraagzijde van de Spaanse economie voor de eerder geschetste macro-economische evolutie. Dit doen we aan de hand van de volgende identiteit (gebaseerd op Heylen, 2004, p. 66-67 en 213):

TV = C + I + G + NX

(2)

met: TV = totale vraag naar binnenlandse goederen en diensten

Het rechterlid van deze identiteit geeft de geaggregeerde vraag naar binnenlandse goederen en diensten in een economie weer. Ze is het resultaat van de private consumptie (C), de investeringen1 (I), de overheidsconsumptie (G), en de netto-export (NX). Voor elke economie in evenwicht geldt bovendien dat de totale output (BBP) van een land exact overeenkomt met de geaggregeerde vraag. Wanneer vraag en aanbod niet op elkaar afgestemd zijn (TV ≠ BBP), resulteert dit in voorraadwijzigingen.

1.1. Jaarlijkse groei

Voor elke component van de geaggregeerde vraagvergelijking hebben we het jaarlijks groeipercentage2 berekend en voorgesteld in figuur 2-1. Ter illustratie hebben we ook het verloop van de economische groei inbegrepen.

De groei van de private consumptie is tijdens de jaren ’90 gestegen van 2,89 naar 5,30%. Na een daling in de eerste helft van de jaren 2000, had de groei van de private consumptie zich in

1

Voor alle duidelijkheid: wanneer we het over ‘de investeringen’ hebben, bedoelen we de investeringen in vast kapitaal (d.i. uitbreidings- en vervangingsinvesteringen). Investeringen in vlottend kapitaal – dit zijn ongewilde en onvoorziene wijzigingen van de kapitaalvoorraden – worden hier dus niet in rekening genomen.

2

Vanaf nu gebruiken we enkel reële grootheden, tenzij uitdrukkelijk anders wordt vermeld.

12

2004 terug hersteld: het schommelde toen rond de 4%. De huidige economische crisis heeft de private consumptie sterk aangetast: in 2008 is ze amper gestegen (0,12%). Figuur 2-1: Jaarlijkse groei van de componenten van de geaggregeerde vraag (1991-2008, in%) 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 -12 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Totale economische groei

Private consumptie

Overheidsconsumptie

Netto-export (a)

Bruto-investeringen

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen Noot: (a) absolute wijziging (in % van het BBP) t.o.v. het voorgaande jaar

Op het vlak van de bruto-investeringen evolueerde de groei in grote mate parallel aan die van de private consumptie, zijn het in een meer uitgesproken vorm. Het absolute hoogtepunt van 1998 (11,32%) heeft men echter nooit meer kunnen bereiken. In 2008 zijn de brutoinvesteringen zelfs in absolute waarde afgenomen (negatieve groeicijfers).

De jaarlijkse groei van de overheidsconsumptie ken een terugval in het midden van de jaren ’90. Vanaf 1996 is ze weer geleidelijk aan toegenomen: sinds 1999 schommelt de groei van de overheidsconsumptie tussen de 4 à 6%.

Gezien de groeiende tekorten op de lopende rekening sinds 1998 – zoals al in deel 1 werd aangehaald – hoeft het verloop van de netto-export (d.i. het nettoverschil tussen de export en import van goederen en diensten) ons niet te verbazen. Tijdens de periode 1998-2007 nam deze gemiddeld met 1,08%-punt af. Ook deze trend is door de huidige economische crisis omgebogen: voor het eerst sinds 10 jaar de netto-export terug toegenomen.

13

1.2. Relatief aandeel in het BBP

In de onderstaande figuur hebben we voor elke component van de geaggregeerde vraag het aandeel in het BBP weergegeven. We wijzen er wel op dat we voor deze berekeningen zijn uitgegaan van nominale waarden. Figuur 2-2: Aandeel van de componenten van de geaggregeerde vraag (1991-2008, in % van het BBP) 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Private consumptie

Bruto-investeringen

Overheidsconsumptie

Netto-export

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Uit figuur 2-2 valt op dat de overheidsconsumptie een relatief constante bijdrage aan het BBP heeft geleverd (ongeveer 18%). Omdat de groei van de bruto-investeringen sinds 1994 de groei van de totale economie steeds overtrof (zie figuur 2-1), is hun aandeel in het BBP sterk gestegen van 24,52% in 1991 naar 28,51% in 2008. Deze toename t.o.v. het BBP van Spanje heeft zich ook voorgedaan bij de netto-export, zij het in de tegengestelde richting. Terwijl de netto-export in het midden van de jaren ’90 nog rond de nullijn schommelde, is ze steeds verder weggezakt: in 2008 snoepte ze 5,81% van het BBP af.

Ten slotte merken we op dat ondanks de dalende trend in het aandeel van de private consumptie, deze toch nog altijd ruim 57% van het BBP vertegenwoordigt. Dit verklaart waarom de groei van de private consumptie en die van de totale economie zo nauw bij elkaar aansluiten (zie figuur 2-1).

14

2. Private consumptie Om het hierboven geschetste consumptiepatroon te verklaren, kunnen we gebruik maken van twee belangrijke theorieën: enerzijds de Keynesiaanse consumptietheorie en anderzijds de moderne consumptietheorie, die op basis van empirische waarnemingen is uitgewerkt. Beide theorieën schuiven belangrijke determinanten van de private consumptie naar voren. Vooraleer we deze determinanten bespreken in het kader van de Spaanse economie, schetsen we de grote lijnen van de Keynesiaanse en moderne consumptietheorie.

2.1. Keynesiaanse consumptietheorie

Volgens de eenvoudige Keynesiaanse consumptietheorie3 houden gezinnen bij hun bestedingen vooral rekening met hun beschikbaar inkomen (YD), d.i. het totale gezinsinkomen verminderd met de netto-ontvangsten van de overheid. Deze netto-ontvangsten omvatten de directe belastingen op bedrijven en gezinnen (incl. sociale bijdragen) en de indirecte belastingen, verminderd met de transfers aan gezinnen en de subsidies aan bedrijven. Algebraïsch uitgedrukt, wordt dit (Heylen, 2004, p. 108):

YD = Y – T

(3)

met: YD = beschikbaar inkomen Y = totale inkomen T = netto-ontvangsten van de overheid

De Keynesiaanse consumptiefunctie wordt dan geformuleerd als een positieve lineaire functie van dit beschikbaar inkomen (Heylen, 2004, p. 108):

C = C0 + cYD

(4)

met: C = private/gezinsconsumptie C0 = autonome consumptie (C0 > 0) c = marginale consumptiequote (0 < c < 1)

De marginale consumptiequote (MCQ) geeft aan in welke mate de consumptie verandert bij een wijziging in het beschikbaar inkomen. De MCQ is gelijk aan de parameter c en is een constante: ze wordt verondersteld een waarde tussen 0 en 1 te hebben. 3

Voor de bespreking van de Keynesiaanse consumptiefunctie baseren we ons op: Heylen, 2004, p. 108-111.

15

Een ander belangrijk begrip is de gemiddelde consumptiequote of GCQ. Deze wordt berekend als de verhouding van de private consumptie op het bruto beschikbaar inkomen (C/YD). De gemiddelde consumptiequote is dus een indicator van het aandeel van het beschikbaar inkomen dat aan consumptie wordt besteed. Uit de formule van de Keynesiaanse consumptie volgt dat de GCQ afneemt bij een toenemend beschikbaar inkomen (Heylen, 2004, p. 109):

GCQ =

C C + cYD C = 0 = 0+c YD YD YD

(5)

De autonome consumptie C0 is een exogene variabele, en wordt dus als gegeven beschouwd. Ze staat voor alle beïnvloedende factoren op de consumptie, buiten het beschikbaar inkomen. In de moderne consumptietheorie zal aan deze C0 een concrete invulling gegeven worden.

2.2. Moderne consumptietheorie

De basisgedachte van de moderne consumptietheorie4 gaat ervan uit dat een consument zich niet enkel laat leiden door zijn huidig inkomen, maar ook door zijn inkomensverwachtingen voor de toekomst. Deze veronderstelling werd verder uitgewerkt in de levenscyclushypothese en de permanente-inkomenshypothese, die beiden de basis vormen van de moderne consumptietheorie.

a) Levenscyclushypothese

Elke persoon doorloopt tijdens zijn leven verschillende fasen, waarin zijn inkomen varieert. Het gaat hier zowel om het beschikbaar inkomen uit arbeid (YD), als om het inkomen uit financieel en reëel vermogen (A0). Er wordt nu volgens deze theorie verondersteld dat elke consument het nut van zijn consumptie over zijn hele leven wil maximaliseren. Dit betekent dat elke consument op het einde van zijn leven zijn totale inkomen volledig aan consumptie heeft besteed.

Door bovenstaande hypothesen in een algebraïsch model uit te werken, kwam men tot het resultaat dat de consument in elke fase van zijn leven exact hetzelfde bedrag besteedt aan 4

Voor de volgende uiteenzetting baseren we ons op: Heylen, 2004, p. 137-140 en p. 145-147.

16

consumptie. Bijgevolg is de consumptie-uitgave tijdens één fase gelijk aan het gemiddelde per levensfase van het totale inkomen. Dit wordt aangeduid als het permanent inkomen (YP) en algebraïsch als volgt uitgedrukt (Heylen, 2004, p. 140): T

1 e YP = (A0 + Y Dt ) = Ct T t=1

Σ

(6)

met: YP = permanent inkomen T = aantal levensfasen A0 = financieel en reëel vermogen YeDt = verwacht beschikbaar inkomen uit arbeid (waarbij YeD1 = YD1) Ct = consumptie in fase t

De belangrijkste implicatie die de levenscyclushypothese met zich meebrengt, is dat elke verandering in het beschikbaar inkomen uit arbeid een minder grote impact op de consumptie heeft dan werd aangenomen in de Keynesiaanse consumptietheorie. Elke inkomenswijziging wordt namelijk gespreid over de nog resterende levensduur van de consument, waardoor het uiteindelijke effect op de private consumptie wordt afgezwakt.

b) Permanente-inkomenshypothese

Milton Friedman heeft de hypothese van het permanent inkomen overgenomen en geïncorporeerd in een nieuwe consumptievergelijking. Hij gaat ervan uit dat rationele consumenten hun permanent inkomen niet volledig zullen consumeren. Het is namelijk altijd mogelijk dat de verwachte inkomens voor de toekomst naderhand foutief blijken te zijn. Om deze onvoorziene situaties te kunnen opvangen, zal men dus een fractie k van het permanent inkomen sparen. Hieruit volgt (Heylen, 2004, p. 146):

C = kYP

met: 0 < k < 1

(7)

Friedman gaat echter een stap verder: hij redeneert dat de consumenten hun permanent inkomen regelmatig herzien, meer bepaald wanneer hun feitelijk beschikbaar inkomen sterk afwijkt van hun permanent inkomen van het jaar ervoor (YP, -1). Ze zullen in een dergelijke situatie hun permanent inkomen corrigeren met een fractie j van deze afwijking (Heylen, 2004, p. 146):

YP = YP, -1 + j(YD – YP, -1)

(8) 17

of YP = (1-j)YP, -1 + jYD

(8’)

met: 0 ≤ j ≤1

Hoe groot de factor j is, hangt af van de mate waarin de consumenten deze afwijking als permanent beschouwen. Wanneer men ervan overtuigd is dat de wijziging in het beschikbaar inkomen van blijvende aard is – bijvoorbeeld door een technologische vooruitgang – zal j dicht bij 1 liggen. Gaat men echter uit van een tijdelijke verandering, dan is de factor j eerder klein of gelijk aan 0. Door vergelijking (8’) in (7) te substitueren, bekomt men de kortetermijn-consumptiefunctie:

CKT = k(1-j)YP, -1 + kjYD GCQKT =

K(1-j)YP, -1 + kj YD

MCQKT = kj

(9) (10) (11)

Vergelijking (8) geeft de kortetermijnrelatie weer tussen de consumptie en het beschikbaar inkomen. Op korte termijn kunnen zich namelijk nog schommelingen tussen YP, YP, -1 en YD voordoen. Op de lange termijn is echter YP = YP, -1 = YD. Door deze gelijkheid te substitueren in vergelijking (5), bekomen we de langetermijn-consumptiefunctie:

CLT = kYD

(12)

GCQLT = MCQLT = k

(13)

Afhankelijk van de beschouwde termijn verschillen de consumptiefuncties dus sterk van elkaar. Zo blijkt dat de GCQ op korte termijn daalt bij een stijgend beschikbaar inkomen, maar op lange termijn constant blijft. Bovendien is de MCQ op korte termijn kleiner dan de MCQ op lange termijn (die op zijn beurt gelijk is aan de GCQ op lange termijn).

Uit de Keynesiaanse en moderne consumptietheorie kunnen we nu de verschillende determinanten van de private consumptie afleiden. Naast het beschikbaar inkomen zijn ook de toekomstverwachtingen van de consumenten en het financieel en reëel vermogen van doorslaggevend belang. In de volgende paragrafen bekijken we deze factoren in hun Spaanse context.

18

2.3. Beschikbaar inkomen en gemiddelde consumptiequote a) Beschikbaar inkomen

Tussen 1991 en 2008 vertoonden het bruto beschikbaar inkomen en de private consumptie in Spanje hetzelfde verloop: beiden zijn ongeveer toegenomen met een factor 1,5 (zie figuur 23). Er is m.a.w. een duidelijk aanwijsbaar positief verband tussen het absolute verloop van het bruto beschikbaar inkomen en de private consumptie. Figuur 2-3: Bruto beschikbaar inkomen en private consumptie (1991-2008, in miljard euro) 600 550 500 450 400 350 300 250 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bruto beschikbaar inkomen

Private consumptie

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

De onderstaande figuur toont echter aan dat de invloed van het huidig bruto beschikbaar inkomen op de private consumptie niet zo absoluut is. De evolutie van de jaarlijkse groei van beide variabelen verloopt namelijk niet parallel. Figuur 2-4: Jaarlijkse groei van private consumptie en bruto beschikbaar inkomen (1991-2008, in %) 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bruto beschikbaar inkomen

Private consumptie

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

19

b) Gemiddelde consumptie- en spaarquote

Tussen 1991 en 2008 heeft er zich een geleidelijke toename van de GCQ van Spanje voorgedaan: deze steeg van gemiddeld 0,84 in het begin van de jaren ’90 naar 0,89 in 2000 (zie tabel 2-1). Sindsdien blijft de gemiddelde consumptiequote van Spanje dit hoog niveau (0,89) aanhouden. Dit gaat in tegen de Keynesiaanse consumptietheorie, die nl. stelt dat de GCQ afneemt bij een toenemend beschikbaar inkomen. Hoewel een constant verloop van de GCQ over een periode van 10 jaar (1999-2008) nog niet als een langetermijn trend kan beschouwd worden, lijkt het er toch op dat de moderne consumptietheorie het ook in Spanje haalt van de Keynesiaanse consumptietheorie. Tabel 2-1: Gemiddelde consumptie- en spaarquote van Spanje (1991-2008) GCQ

GSQ

1991

0,85

0,15

1992

0,87

0,13

1993

0,84

0,16

1994

0,87

0,13

1995

0,83

0,17

1996

0,83

0,17

1997

0,84

0,16

1998

0,86

0,14

1999

0,88

0,12

2000

0,89

0,11

2001

0,89

0,11

2002

0,89

0,11

2003

0,88

0,12

2004

0,89

0,11

2005

0,89

0,11

2006

0,89

0,11

2007

0,90

0,10

2008

0,88

0,12

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Ter informatie hebben we ook de gemiddelde spaarquote of GSQ in tabel 2-1 opgenomen. De GSQ is het aandeel van het bruto beschikbaar inkomen dat niet aan consumptie wordt besteed en dus wordt gespaard. Uiteraard is de GSQ gelijk aan 1 – GCQ. De gemiddelde spaarquote evolueert daarom tegengesteld aan de gemiddelde consumptiequote: tussen de jaren ’90 en 2000 daalde de GSQ van ongeveer 0,16 naar 0,11 en bleef ze daarna op dit niveau hangen.

20

2.4. Vermogen a) Onroerend goed

In Spanje heeft zich sinds 1998 een heuse vastgoed-‘boom’ ontwikkeld, die vanaf 2006 terug is afgezwakt. We schetsen hieronder een beknopt overzicht van de evolutie van deze vastgoedcyclus5 – met de nodige aandacht voor de achterliggende oorzaken – en gaan na welke invloed dit heeft gehad op de private consumptie.

Tussen 1998 en 2007 zijn er maar liefst 5,7 miljoen nieuwe woningen gebouwd, wat een toename van 29,6% betekent. Deze sterke toename in de woningbouw is duidelijk zichtbaar in figuur 2-5. Het absolute hoogtepunt deed zich in 2006 voor, met maar liefst 760.000 nieuwe woningen (Banco de España, 2007, p. 45). Figuur 2-5: Goedgekeurde bouwaanvragen en nieuw gebouwde woningen (1995-2007, in duizendtallen, kwartaalcijfers)

Bron: Banco de España, 2007, p. 46.

De belangrijkste determinant voor deze verhoogde vraag naar woningen was de demografische ontwikkeling van Spanje. We wijzen hier o.a. op de algemene toename van de Spaanse bevolking (grotendeels te wijten aan immigratie) en de daling van de gemiddelde gezinsgrootte.

5

Voor deze uiteenzetting over de vastgoedcyclus hebben we ons gebaseerd op: Banco de España, 2007, p. 4153.

21

Andere belangrijke factoren in de toegenomen vraag naar woningen zijn het lage niveau van nominale en reële rentes, de verwachtingen van een hoger toekomstig inkomen, en de grotere beschikbaarheid van leningen.

De aanbodzijde van de bouwsector heeft in grote mate kunnen voldoen aan deze expansieve vraag, dankzij: - de grote beschikbaarheid van bouwgronden; - de grote toegankelijkheid van kredieten voor projectontwikkelaars: - en een sterk toegenomen arbeidsaanbod dat bijkomend werd versterkt door de immigratie.

De enorme stijging van de vraag naar vastgoed heeft de huizenprijzen navenant doen toenemen, zoals wordt weergegeven in figuur 2-6. Het blijft echter opmerkelijk dat de steeds sterker wordende toename van de huizenprijzen tot 2004 geen invloed heeft gehad op de vraag naar nieuwe woningen. 2

Figuur 2-6: Groei van de geschatte prijs per m van niet-gesubsidieerde woningen (1995-2007, in %, kwartaalcijfers, breuk in 2005)

Bron: Banco de España, 2007, p. 46.

Men kan dit verklaren door het feit dat een potentiële koper van een woning niet de absolute prijs in rekening neemt bij de aankoop van een eigendom, maar wel de jaarlijkse financiële inspanning die hij moet leveren om die woning te betalen. De meeste kopers hebben namelijk een hypotheeklening moeten afsluiten om hun aankoop te financieren. Empirische data (Yaniz, 2006, p.4-5) en figuur 2-7 tonen aan dat de jaarlijkse financiële inspanningen voor de 22

aankoop van een woning sterk zijn gedaald in de jaren ’90. Ze bereikten een minimum van 20% in 1999, maar bleven tot 2002 op een relatief laag peil. Dit bevestigt duidelijk de stelling dat de jaarlijkse financiële inspanning van doorslaggevend belang was voor de aanhoudende vraag naar nieuwe woningen. Figuur 2-7: Jaarlijkse financiële inspanning bij de aankoop van een woning (1995-2007, in % van het beschikbaar inkomen)

Bron: Banco de España, 2007, p. 47.

Vanaf 2004 begon de prijsstijging echter af te remmen, en midden 2005 werden ook de financiële omstandigheden minder gunstig. De rente op leningen ging de hoogte in, wat zich vertaald heeft in een stijging van de jaarlijkse financiële inspanning tot meer dan 35% in het begin van 2007 (zie figuur 2-7). Dit heeft de vraag naar woningen sinds 2006 doen afnemen (zie figuur 2-5) , en op zijn beurt de groei van de huizenprijzen fors doen inkrimpen. Zoals uit figuur 2-6 blijkt, is de groei van de huizenprijzen in Spanje vanaf 2005 stilaan weer naar zijn normale niveau (van 1995-1997) aan het terugkeren. Deze evolutie in de vastgoedsector had grote gevolgen voor de private consumptie6 en is nog steeds voelbaar. Ten eerste heeft de evolutie van de vastgoedprijzen zijn impact op het reëel vermogen van de Spaanse gezinnen, en daarvan afgeleid de private consumptie. De neiging om de consumptie-uitgaven aan te passen bij een verandering in de waarde van vastgoed, is 0,03. M.a.w. wanneer de waarde van een woning daalt met 100 euro, zal een gezin zijn budget voor consumptie inkrimpen met 3 euro. Rekening houdend met deze vaststelling en het

6

Hiervoor hebben we ons gebaseerd op: Banco de España, 2007, p. 48-51.

23

aandeel van onroerende goederen in het totale Spaanse gezinsvermogen, heeft men voor de gehele Spaanse economie berekend dat een daling van de reële waarde van een eigendom met 1%-punt kan leiden tot een inkrimping van de private consumptie met ongeveer 0,15%-punt (Banco de España, 2007, p. 49).

Bovendien speelt naast dit vermogenseffect ook de inkrimping van de bouw- en vastgoedsector op zich een belangrijke rol. De achteruitgang van de woningbouw zorgt er namelijk voor dat wie tewerkgesteld is in de bouw- en vastgoedsector een lager loon ontvangt of werkloos wordt. Dit heeft zijn gevolgen voor het beschikbaar inkomen van het hele gezin, wat dan op zijn beurt weer de private consumptie aantast. Uitgaande van een algemeen evenwichtsmodel heeft men berekend wat de gevolgen zijn van een daling van de tewerkstelling in de vastgoedsector met 0,5%-punt gedurende 1 kwartaal (Banco de España, 2007, p. 50). Indien men ervan uitgaat dat deze schok na 1 jaar verdwenen is, heeft dit voor gevolg dat de totale output met 0,27 en de totale tewerkstelling met 0,5%-punt gedaald zijn. Wanneer deze schok echter twee jaar zou duren, leidt dit tot een afname van de totale output en tewerkstelling met 0,57 resp. 1,05%-punt.

b) Financieel vermogen

De evolutie in het financieel vermogen van de Spaanse consumenten kunnen we o.a. benaderen door te kijken naar de aandelenkoersen. Figuur 2-8 toont de evolutie van het vermogen in aandelen. Figuur 2-8: Aandelenkoersenindex (1991 -2009, index: 2005 = 1, kwartaalcijfers) 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4

1991/Q1 1991/Q3 1992/Q1 1992/Q3 1993/Q1 1993/Q3 1994/Q1 1994/Q3 1995/Q1 1995/Q3 1996/Q1 1996/Q3 1997/Q1 1997/Q3 1998/Q1 1998/Q3 1999/Q1 1999/Q3 2000/Q1 2000/Q3 2001/Q1 2001/Q3 2002/Q1 2002/Q3 2003/Q1 2003/Q3 2004/Q1 2004/Q3 2005/Q1 2005/Q3 2006/Q1 2006/Q3 2007/Q1 2007/Q3 2008/Q1 2008/Q3 2009/Q1

0,2 0

Dow Jones EURO STOXX

IGBM (Spanje)

BVL (Portugal)

Paris Stock Exchange

Bron: OECD (Main Economic Indicators, 2008)

24

Om de mogelijke samenhang met de private consumptie duidelijker weer te geven, hebben we de groei van de aandelenkoersen naast deze van de private consumptie uitgezet in figuur 2-9. De aandelenkoersen hebben op het einde van de jaren ’90 blijkbaar geen al te bepalende rol gespeeld in de groei van de private consumptie. Vanaf het jaar 2000 zien we echter een redelijk gelijkaardig groeiverloop tussen beide factoren. Aangezien de correlatie zo sterk is, mogen we stellen dat de evolutie op de aandelenmarkt sinds 2000 een zekere invloed heeft gehad op de private consumptie van Spanje. Figuur 2-9: Groei van de aandelenkoersen en van de private consumptie (1991-2008, in %) 70

7

60

6

50

5

40

4

30

3

20

2

10

1

0

0

-10

-1

-20

-2 -3

-30 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Dow Jones EURO STOXX

IGBM (Spanje)

Paris Stock Exchange

Private consumptie (rechterschaal)

BVL (Portugal)

Bron: OECD (Main Economic Indicators, 2008 - Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Naast aandelen zijn ook obligaties belangrijke beleggingsinstrumenten. De koers van een uitgegeven obligatie wordt berekend door de verdiscontering van alle toekomstige kasstromen afkomstig van deze obligatie. De rente die men hierbij hanteert, is de nominale langetermijnrente op overheidsobligaties. Aldus bekomt men de formule voor de marktprijs of koers van een obligatie (Vander Vennet, 2008, hoofdstuk 5, p. 11): n

Pt =

Σ

t=1

Ct (1+r)t

(14)

met: Pt = marktprijs/koers van een obligatie Ct = kasstroom in jaar t r = nominale langetermijnrente op overheidsobligaties n = looptijd van de obligatie

25

De negatieve relatie tussen de koers van een obligatie en de nominale langetermijnrente op overheidsobligaties blijkt duidelijk uit vergelijking (13). Aan de hand van de nominale langetermijnrente kunnen we afleiden dat de koersen van overheidsobligaties tijdens de jaren ’90 sterk zijn gestegen, om tot 2002 min of meer stabiel te blijven (zie figuur 2-10). Tussen 2003 en 2005 stegen de koersen opnieuw, maar minder sterk dan in de jaren ’90. Sinds 2005 zijn de koersen van obligaties terug gedaald. Figuur 2-10: Nominale langetermijnrente en groei van de private consumptie (1995-2008, in %) 14

10

12

8

10

6

8

4

6

2

4

0

2

-2 -4

0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Nominale langetermijnrente op overheidsbligaties

Jaarlijkse groei private consumptie (rechterschaal)

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Wanneer de evolutie van de langetermijnrente vergelijken met die van de private consumptie in figuur 2-10, is het verband tussen beiden niet helemaal eenduidig. Vooral tijdens de periode 2000-2002 lijkt er geen relatie tussen de koers van obligaties en de private consumptie te bestaan Voor wat de tweede helft van de jaren ’90 en de periode 2003-2007 betreft, lijkt de private consumptie wel te reageren op de evolutie van de obligatiekoersen.

Op het eerste zicht lijken er dus sterke invloeden uit te gaan van de evolutie van het financieel vermogen op de private consumptie. Dit moeten we echter relativeren: volgens een studie uit 2005 blijkt namelijk dat zowat 80% van het totale vermogen van gezinnen bestaat uit onroerend goed (Banco de España, 2007, p. 49). Zoals eerder vermeld zal de ontwikkeling op de aandelen- en obligatiemarkten wel een rol spelen in het verloop van de private consumptie, zij het in beperkte mate. Het zijn vooral de evoluties in de vastgoedsector die de Spaanse private consumptie beïnvloeden. 26

2.5. Toekomstverwachtingen a) Toekomstig beschikbaar inkomen

Een andere voor de hand liggende determinant van private consumptie is het fiscaal beleid van de overheid. Het zijn immers de belastingen en sociale lasten die een deel van het totale gezinsinkomen afromen, en zo het beschikbaar inkomen van de Spaanse consumenten bepalen. Figuur 2-11 geeft de directe belastingen en sociale lasten op het totaal inkomen uit arbeid van de Spaanse consumenten weer. Hierbij valt op dat de bijdragen aan de sociale zekerheid – en in mindere mate de directe belastingen – tussen 1991 en 2008 nagenoeg constant zijn gebleven. Figuur 2-11: Percentage van directe belastingen en sociale lasten op het inkomen uit arbeid (1995-2008) 30 25 20 15 10 5 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Directe belastingen

Bijdrage sociale zekerheid

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Afgaande op deze evolutie en het feit dat de Spaanse begroting tijdens de afgelopen jaren telkens een overschot heeft geboekt, kunnen we aannemen dat de Spaanse consumenten geen drastische verhoging van de belastingen of sociale bijdragen zullen verwachten. Het bruto beschikbaar inkomen – en daarvan afgeleid de private consumptie – zal dus gelijk blijven evolueren met het totale inkomen uit arbeid.

b) Consumentenvertrouwen

De belangrijkste indicator van de toekomstverwachtingen van gezinnen is het consumentenvertrouwen. Uit figuur 2-12 blijkt dat het consumentenvertrouwen en de groei van de private consumptie bijna perfect parallel verlopen. De sterke correlatie tussen beiden is gemakkelijk 27

te verklaren. Een groter vertrouwen in de economie zet gezinnen er namelijk toe aan om meer te consumeren: de totale private consumptie zal dus toenemen. Naast de toekomstverwachtingen speelt bovendien zeker de huidige economische situatie een sturende rol: wanneer het goed gaat, is men namelijk sneller geneigd om de toekomst positief in te zien. Figuur 2-12: Consumentenvertrouwen en groei van de private consumptie (1991-2008) 1,08

6

1,06

5

1,04

4

1,02

3

1

2

0,98

1

0,96

0

0,94

-1

0,92

-2 -3

0,9 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Consumentenvertrouwen (OESO-index)

Groei private consumptie (in %, rechterschaal)

Bron: OECD (Main Economic Indicators, 2008 – Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

28

3. Investeringen

3.1. Investeringsquote

Naast de jaarlijkse groei is er nog een indicator waaraan we de investeringen kunnen afmeten, nl. de investeringsquote of IQ: dit is de procentuele verhouding van de bruto-investeringen t.o.v. het BBP (Heylen, 2004, p. 165). De Spaanse investeringsquote is, op een daling tussen 1991 en 1993 na, continu blijven stijgen (zie tabel 2-2). Toch verliep deze stijging niet altijd even sterk. Tijdens de periodes 1995-1997 en 1999-2002 nam de IQ nauwelijks toe, terwijl ze er in de andere jaren forser op vooruit ging. Tabel 2-2: Investeringsquote (1991-2008, in % van het BBP) IQ

IQ

IQ

1991

24,52

1997

22,65

2003

26,99

1992

23,29

1998

24,14

2004

27,46

1993

21,44

1999

25,45

2005

28,37

1994

21,33

2000

25,83

2006

29,26

1995

22,36

2001

26,12

2007

29,73

1996

22,40

2002

26,29

2008

28,51

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Ter informatie wijzen we er ook op dat de IQ van de bouwsector gradueel is gestegen van 12,61% in 1998 naar 15,70% in 2006 (zie tabel 2-3). Deze evolutie mogen we zeker toeschrijven aan de constant hoge vraag naar woningen, die veroorzaakt werd door de vastgoed-‘boom’. Tabel 2-3: Investeringsquote in de bouwsector (1991-2008, in % van het BBP)

1991

IQ bouwsector 14,03

1992

13,29

1993

1997

IQ bouwsector 12,22

2003

IQ bouwsector 14,73

1998

12,61

2004

15,04

12,59

1999

13,19

2005

15,40

1994

12,53

2000

13,31

2006

15,70

1995

12,99

2001

13,82

2007

15,72

1996

12,44

2002

14,29

2008

14,73

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

29

3.2. Aandelenkoersen

Ook de aandelenkoersen geven een redelijk goede indicatie voor het verloop van de investeringen. De koers van een beursgenoteerd bedrijf hangt namelijk ook af van de verwachtingen over de geplande investeringen. Wanneer men van oordeel is dat deze geplande investeringen winstgevend zullen zijn, zal de koers van dat bedrijf toenemen; gelooft men dit niet, dan zal de koers dalen. Figuur 2-13: Groei van de aandelenkoersen en bruto-investeringen (1991-2008, in %) 80

15

60

10

40

5

20

0

0

-5

-20

-10

-40

-15 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Dow Jones EURO STOXX

IGBM (Spanje)

BVL (Portugal) Bruto-investeringen (rechterschaal)

Paris Stock Exchange

Bron: OECD (Main Economic Indicators, 2008) en eigen berekeningen

De aandelenkoersen geven dus een beeld van het verwachte investeringsgedrag van bedrijven (Heylen, 2004, p. 169). Op enkele jaren na, wordt deze positieve relatie ook voor Spanje in figuur 2-13 bevestigd.

3.3. Rentevoet

We kunnen het verloop van de IQ en de groei van de bruto-investeringen, zoals beschreven in hoofdstuk1, verklaren a.h.v. verschillende factoren. Een eerst en sterk determinerende factor is de langetermijnrente. Zoals we zien in figuur 19, kunnen we de toename van de IQ en de relatief constante groei van de bruto-investeringen (zeker sinds 1999) in verband brengen met de evolutie van de langetermijnrente (zie figuur 2-14). 30

Figuur 2-14: Langetermijnrente, investeringsquote en groei van de bruto-investeringen (1991-2008, in %) 40 30 20 10 0 -10 -20 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Nominale langetermijnrente

Investeringsquote

Groei bruto-investeringen

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

De invloed van de nominale langetermijnrente op de investeringen is makkelijk te verklaren. Investeringen worden namelijk in de meeste gevallen gefinancierd door leningen, die op lange termijn moeten afbetaald worden. Wanneer de nominale (en de verwachte reële) langetermijnrente laag staat, zijn ondernemers dus sneller geneigd om investeringen te doen.

3.4. Ondernemersvertrouwen

Net zoals dit bij de private consumptie het geval was, zien we in figuur 2-15 dat in Spanje het verloop van het ondernemersvertrouwen sterk gelinkt is aan dat van de bruto-investeringen. Figuur 2-15: Ondernemersvertrouwen en groei van de bruto-investeringen (1991-2008) 1,06

18

1,04

14

1,02

10

1

6

0,98

2

0,96

-2

0,94

-6

0,92

-10 -14

0,9 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ondernemersvertrouwen (OESO-index)

Groei bruto-investeringen (rechterschaal)

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

31

Ook hier kunnen we makkelijk argumenteren dat het vertrouwen van de ondernemers sterk gevoed door de huidige economische toestand. In een periode van hoogconjunctuur zal men bijvoorbeeld sneller geneigd zijn om een investering uit te voeren, omdat men er van uitgaat dat het rendement sneller wordt gerealiseerd: niet alleen brengt de grotere productie ten gevolge van een uitbreiding of vervanging van de kapitaalvoorraad hogere opbrengsten met zich mee, bovendien zal de ondernemer sneller zijn investeringskosten terugverdienen en zijn lening kunnen afbetalen.

32

4. Overheidsconsumptie7

4.1. Begroting en overheidsschuld

Om de evolutie van de overheidsconsumptie te beoordelen, moeten we rekening houden met de bredere context van het budgettair beleid. Wanneer een overheid bijvoorbeeld zijn consumptie drastisch verhoogt zonder in te grijpen aan de ontvangstenzijde, zal het vroeg of laat de rekening gepresenteerd krijgen. Bij een begrotingstekort moet de overheid namelijk geld ontlenen: dit doet de schuldgraad van de overheid toenemen en brengt rentelasten met zich mee, die jaar na jaar blijven toenemen. Op termijn wordt deze hoge schuldgraad onhoudbaar, waardoor de overheid zijn consumptie terug moet inkrimpen en/of zijn belastingsinkomsten moet verhogen. Een correcte evaluatie van de overheidsconsumptie moet dus rekening houden met de begroting en de overheidsschuld.

a) Begrotingssaldo

Zoals al in deel 1 werd vermeld, is de Spaanse begroting sinds 1993 aan een opwaartse trend begonnen. De afbouw van het begrotingstekort is te wijten aan het inkrimpen van de overheidsuitgaven (zie figuur 2-16) tussen 1993 en 2000. In 1993 bedroegen de uitgaven nog 49% van het BBP, terwijl ze sinds 2001 zijn gestagneerd rond 38 à 39%. De inkomsten van de overheid evolueerden in de eerste helft van de jaren ’90 nog gelijk met de uitgaven, maar Figuur 2-16: Inkomsten, uitgaven en begrotingssaldo van de overheid (1991-2008, in % van het BBP) 55

6

50

3

45

0

40

-3

35

-6

30

-9

25

-12 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Inkomsten

Uitgaven

Begrotingssaldo (rechterschaal)

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009)

7

We wijzen erop dat alle cijfermateriaal in dit hoofdstuk nominale waarden betreft.

33

behaalden sinds 1996 een constant aandeel van ca. 48% van het BBP. Sedert 2005 zijn de overheidsinkomsten echter toegenomen: in 2007 maakten ze 41% van het BBP uit.

Ook de financiële en economische crisis heeft zijn sporen nagelaten in de begroting van 2008. De inkomsten zijn fors ingekrompen, terwijl de uitgaven sinds lange tijd weer zijn toegenomen. Dit resulteerde in een zware aantasting van het begrotingssaldo: het daalde met 6%-punt en noteerde een deficit van bijna 4% van het BBP.

b) Overheidsschuld

De bruto-overheidsschuld van een land omvat alle financiële verplichtingen van de overheid t.o.v. de financiële instellingen, bedrijven en gezinnen in binnen- en buitenland (Heylen, 2004, p. 36). Deze verplichtingen zijn het gevolg van alle begrotingstekorten in het verleden en omvatten dus ook een deel rentelasten. Aangezien deze lasten jaar na jaar toenemen, verklaart dit dat ondanks de verbetering van het begrotingssaldo sinds 1993, het tot 1996 heeft geduurd vooraleer er aan de stijging van de bruto-schuldgraad een einde kwam. Figuur 2-17: Bruto-schuldgraad en begrotingssaldo (1991-2008, in % van het BBP) 80

6

70

4

60

2

50

0

40

-2

30

-4

20

-6

10

-8

0

-10 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Bruto-schuldgraad

Begrotingssaldo (rechterschaal)

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009)

Sindsdien is er een duidelijk dalende trend in de overheidsschuld ingezet (zie figuur 2-17). De opgestapelde bruto-schuld van 67,4% van het BBP in 1996 werd systematisch afgebouwd, tot het een minimum van 36,2% bereikte in 2007. 34

4.2. Overheidsuitgaven

Hoe de structuur van de belangrijkste overheidsuitgaven eruit ziet, is weergegeven in figuur 2-18. Over de hele periode 1991-2008 beschouwd, zijn de subsidies en bruto-investeringen op relatief hetzelfde peil gebleven: ze bedragen gemiddeld ongeveer 1% resp. 3,5% van het BBP. Figuur 2-18: Belangrijkste componenten van de overheidsuitgaven (1991-2008, in % van het BBP) 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Overheidsconsumptie

Bruto-overheidsinvesteringen

Subsidies

Sociale uitkeringen

Rentelasten

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Door de hoge economische groei en stijgende werkgelegenheid sinds 1993 zijn de sociale uitkeringen verlaagd van 14,60% naar 11,97% van het BBP. Daarnaast heeft de daling van de reële rente ook de rentelasten vanaf 1996 doen afnemen van 4,72% naar 1,00% van het BBP in 2008. Deze evoluties zijn samen met een afname van de overheidsconsumptie verantwoordelijk voor de sterke inkrimping van de overheidsuitgaven tussen 1993 en 2000.

De sociale uitkeringen zijn sinds 2000 blijven schommelen rond 12% van het BBP. Hoewel de rentelasten bleven dalen, is de overheidsconsumptie sinds 2000 toegenomen: beide effecten heffen elkaar op, waardoor de totale overheidsuitgaven zijn gestagneerd.

De recente crisis heeft de sociale uitgaven doen toenemen als gevolg van de grotere werkloosheid. Bovendien is ook de overheidsconsumptie sterker gegroeid in een poging van de overheid om de totale vraag naar goederen en diensten, en zo de hele economie, weer aan te zwengelen.

35

4.3. Overheidsontvangsten

De sociale bijdragen vormen de belangrijkste inkomstenbron van de Spaanse overheid, gevolgd door de indirecte belastingen (zie figuur 2-19). De daling van de totale overheidsontvangsten tussen 1993 en 1995 is voornamelijk te wijten aan een afname van de sociale bijdragen van 13,92% naar 12,71% van het BBP. Sindsdien blijven ze steevast schommelen rond 13% van het BBP. Figuur 2-19: Belangrijkste componenten van de overheidsinkomsten (1991-2008, in % van het BBP) 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Directe belastingen gezinnen

Directe belastingen bedrijven

Indirecte belastingen

Sociale bijdragen

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Alhoewel de totale inkomsten van de overheid gedurende de periode 1996-2004 nagenoeg constant bleven, schuilt hier een hele interne dynamiek achter (die eigenlijk al aan de gang was sinds 1993). Een belangrijke stijging van de ontvangsten deed zich voor bij de indirecte belastingen, die toegenomen zijn van 10,03% in 1996 tot 12,36% van het BBP in 2006. Deze trend kunnen we in verband brengen met de evolutie van de vastgoedsector: de plotse terugval van de indirecte belastingen in 2006 valt exact samen met het einde van de vastgoed-’boom’. Ook de directe belastingen op bedrijven hebben een stijgende lijn gevolgd, en evolueerden van 2,03% van het BBP in 1996 naar 4,80% in 2007. De evolutie van de directe belastingen op gezinnen heeft de stijging van de andere inkomsten tot 2004 geneutraliseerd. Onder invloed van verschillende hervormingen van de directe belastingen op inkomen8 zijn deze inkomsten gedaald van 8,03% in 1996 naar 6,65% van het BBP in 2004.

8

Zo zijn bijvoorbeeld de maximale en minimale aanslagvoet gedaald van 56 en 20% in 1996 naar 45 en 15% in 2002. Ook het aantal aanslagvoeten is gedaald van 16 in 1996 naar 5 in 2002 (European Commission, 2005, p. 32).

36

Het is pas door de stijging van de directe belastingen op gezinnen sinds 2005, dat de totale overheidsontvangsten eindelijk zijn toegenomen. Deze toename was echter niet voorzien en werd veroorzaakt door de gestegen werkgelegenheid en lonen, die de belastingshervormingen meer dan voldoende gecompenseerd hebben (Banco de España, 2007, p. 111). Door de algemene economische terugval in 2008 zijn alle inkomstenposten, met uitzondering van de sociale bijdragen, gedaald.

4.4. Evaluatie van het budgettair beleid

a) Feitelijk en structureel begrotingssaldo

Vooraleer we het budgettaire beleid van de overheid kunnen beoordelen, moeten we er ons van bewust zijn dat het begrotingssaldo bestaat uit een cyclische en een structurele component. We verduidelijken aan de hand van een voorbeeld: stel dat de overheid om budgettaire redenen besluit om te besparen op de overheidsconsumptie. Dit verlaagt de uitgaven van de overheid en zorgt dus voor een verbetering van het begrotingssaldo: dit is het structurele effect.

Maar er is ook een belangrijk neveneffect dat zich uitwerkt via de conjunctuur. De verlaagde overheidsconsumptie doet namelijk de binnenlandse vraag naar goederen en diensten afnemen, waardoor de totale output van de economie vermindert. Dit leidt op zijn beurt tot een grotere werkloosheid, dalende inkomsten voor bedrijven en gezinnen, enz. Hierdoor verminderen uiteindelijk ook de belastingsontvangsten van de overheid, zodat de begroting minder sterk verbetert dan aanvankelijk gepland werd: dit staat bekend als de cyclische component van het begrotingssaldo.

b) Evaluatie van het gevoerde beleid

Zoals uit figuur 2-20 blijkt, zijn de budgettaire saneringen tussen 1993 en 1999 verzwakt door de conjuncturele omstandigheden. Dit ligt in de lijn van de verwachtingen, aangezien we duidelijk konden aantonen dat de saneringen zich vooral aan de uitgavenzijde hebben 37

voorgedaan. Toch valt ook op dat Spanje in het jaar 2000 onvoldoende heeft geprofiteerd van de hoogconjunctuur: terwijl het feitelijk saldo verbeterde, heeft men structureel het tekort echter weer laten oplopen. Gelukkig was dit van korte duur, en is men vanaf 2001 ook structureel opnieuw gestart met besparingsacties. Wat de jaren na 2003 betreft, valt op dat de conjuncturele component nauwelijks nog een rol heeft gespeeld. Figuur 2-20: Componenten van de overheidsschuld (1991-2008, in %) 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Feitelijk saldo

Structureel saldo

Cyclische component

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009)

c) Duurzaamheid van het budgettair beleid

De Spaanse overheid heeft al een lange weg afgelegd op het vlak van budgettair beleid. Het is er in geslaagd om zijn bruto-schuldgraad fors af te bouwen en in de periode 2005-2007 heeft het overschotten op zijn begroting geboekt. Toch rijst de vraag of deze situatie ook op de lange termijn kan aangehouden worden. De belangrijkste factor die hierin meespeelt is de vergrijzing (European Commission, 2005, p. 36-39, en Stability Programme Update 20082011, p. 38-40). Kosten van de vergrijzing

Een sterke toename van de oudste lagen van de bevolking kan voor verschillende problemen zorgen. Niet alleen vermindert het arbeidsaanbod, wat de potentiële output en de overheidsinkomsten doet afnemen. Bovendien zorgt dit voor een toenemend aandeel van pensioenen en andere sociale kosten in de overheidsuitgaven. Een deel van deze bijkomende lasten kan

38

tijdelijk verlicht worden door een sterke immigratiestroom, die het arbeidsaanbod terug versterkt en voor bijkomende inkomsten zorgt. Maar op langere termijn zal ook deze grote groep van nieuwe arbeidskrachten met pensioen gaan en de overheidsuitgaven doen de hoogte injagen. Hoe sterk deze overheidsuitgaven zullen toenemen, is te zien in tabel 2-4. Deze meest recente voorspellingen wijzen op een totale uitgave van 28,6% van het BBP tegen 2050, tegenover 20% in 2005. Zoals verwacht situeert de grootste aangroei zich op het vlak van pensioenen: deze stijgen in de beschouwde periode met 7%-punt. Ook de kosten van de gezondheidszorg zijn een belangrijke factor, met een toename van 2,2%-punt. Tabel 2-4: Voorspellingen over de overheidsuitgaven i.v.m. vergrijzing (in % van het BBP)

Bron: Stability Programme Update 2008-2011, p. 39.

39

Oplossing

Om de kosten van de vergrijzing op te vangen, heeft de Spaanse regering een strategie o.b.v. 3 pijlers ontwikkeld. De eerste pijler bestaat uit een reservefonds van de sociale zekerheid, dat in 2000 is opgericht. Alle jaarlijkse budgettaire overschotten van de sociale zekerheid worden aan dit fonds overgedragen, dat voornamelijk belegt in overheidsobligaties. Eind 2008 zat er al 57 miljard euro in dit reservefonds, wat neerkomt op een equivalent van 9 maanden pensioenuitgaven. Men heeft voor 2009 een extra bijdrage van 8 miljard euro voorzien, wat het totaal op 65 miljard euro zou brengen (Stability Programme Update 2008-2011, p. 40-42).

De tweede pijler bestaat uit de hervormingen van het pensioensysteem, die in 2002 en 2007 zijn doorgevoerd. Het gaat hier onder andere om de verhoging van de pensioenbijdragen, het aanmoedigen om te blijven werken na 65 jaar via allerlei financiële stimuli9 , het verhogen van de minimumleeftijd voor vervroegde pensionering tot 61 jaar, etc. (Stability Programme Update 2007-2010, p. 36).

Een laatste actiepunt omvat de beheersing van de gezondheidsuitgaven. In 2006 werden verschillende wetten en plannen opgemaakt die o.a. het rationeel gebruik van geneesmiddelen moeten bevorderen, de referentieprijzen van medicijnen vastleggen, en het gebruik van generische geneesmiddelen stimuleren. Deze maatregelen hebben al een duidelijk effect nagelaten: de groei van farmaceutische uitgaven is gedaald van 12% vóór 2004 naar 6% in 2008 (Stability Programme Update 2008-2011, p. 41).

9

O.a. een verhoogd pensioen voor wie na 65 jaar blijft werken (2 à 3% per extra gewerkt jaar), lagere werkgeversbijdragen voor werknemers boven de 59 jaar, en lagere sociale bijdragen voor werknemers boven de 65 jaar.

40

5. Netto-export Zoals in de inleiding werd vermeld, is de netto-export jarenlang in het rood gebleven. De belangrijkste oorzaak van deze teleurstellende netto-export is de groeiachterstand van de export (zie figuur 2-21). Vanaf 1998 is het aandeel van de import sterk blijven groeien (van 28% naar 40% van het BBP), terwijl de export bijna stabiel gebleven zijn (van 27% naar 30% van het BBP). Het is daarom van groot belang te onderzoeken waarom net de export van Spanje zo traag is gegroeid t.o.v. de import. We kunnen hiervoor twee factoren aanhalen, nl. een cyclische en een structurele component (European Commission, 2006, p. 254-255 en Cabrero en Yaniz, 2007, p.3).

45

Figuur 2-21: Aandeel van export en import in het BBP (1991-2008, in %)

40 35 30 25 20 15 10 5 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Exporten

Importen

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

5.1. Cyclische component

Het is intuïtief makkelijk te begrijpen dat het verloop van de importen en exporten van een land deels cyclisch bepaald wordt (Heylen, 2004, p. 212). Wanneer het reëel inkomen of BBP van Spanje toeneemt, stimuleert dit de binnenlandse vraag naar goederen en diensten. Een deel van deze toegenomen vraag zal zich echter richten tot buitenlandse producten, waardoor dus de import in Spanje toeneemt. Hetzelfde proces gebeurt in het buitenland: een toename van het buitenlands BBP doet o.a. de vraag naar Spaanse goederen en diensten toenemen, en verhoogt dus de Spaanse export.

41

Uit de onderstaande figuren zien we dat de cyclische component zeker vanaf midden jaren ’80 een goede verklaring geeft voor de groei van de Spaanse importen. Voor de export lijkt het er eerder op dat veeleer de structurele component een determinerende rol speelt. Figuur 2-22: Groei van de Spaanse import en de Spaanse economische groei (1971-2008, in %) 27

9

24 21

7

18 15

5

12 9

3

6 3

1

0 -3

-1

-6 -9

-3 1971

1974

1977

1980

1983

1986

Groei import

1989

1992

1995

1998

2001

2004

2007

Economische groei (rechterschaal)

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Figuur 2-23: Groei van de Spaanse export en de economische groei in de Eurozone (1971-2008, in %) 18

8

16

7

14

6

12

5

10

4

8

3

6

2

4

1

2

0

0

-1 -2

-2 1971

1974

1977

1980 Groei export

1983

1986

1989

1992

1995

1998

2001

2004

2007

Economische groei Eurozone (breuk 1991, rechterschaal)

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

42

5.2. Structurele component

Twee belangrijke onderdelen van deze structurele component die het verloop van de export kunnen verklaren, zijn de graduele verslechtering van het concurrentievermogen en het specialisatiepatroon van de Spaanse exporten10.

a) Concurrentievermogen

Het concurrentievermogen kan aan de hand van verschillende indicatoren worden bepaald. Figuur 2-24 toont er drie: twee indices o.b.v. relatieve consumptieprijzen en relatieve eenheidsarbeidskosten11, en de reële effectieve wisselkoers12. Hoe lager de waarde van deze indicatoren, hoe beter de competitiviteit. Figuur 2-24: Competitiviteitsindices en aandeel van de export in het BBP (1991-2008, index: 2000 = 100) 115

40

110

36

105

32

100

28

95

24

90

20

85

16

80

12 8

75 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Competitiviteitsindex o.b.v. relatieve consumptieprijzen Competitiviteitsindex o.b.v. relatieve eenheidsarbeidskosten Aandeel van export in BBP (in %)

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009 - Main Economic Indicators, 2008) en eigen berekeningen

De negatieve relatie tussen de competitiviteitsindices en de export is duidelijk zichtbaar. De groei van de exporten tijdens de jaren ’90 zijn te wijten aan de stijging van het concurrentievermogen (daling van de indices). Sinds 2000 is de competitiviteit echter sterk

10

Voor de onderstaande bespreking hebben we ons gebaseerd op: European Commission, 2005, p.75-78. Men gaat er nl. van uit dat de relatieve arbeidskosten zich ook zullen weerspiegelen in de uiteindelijke prijzen van de geproduceerde goederen. 12 De reële effectieve wisselkoers van een land is het gewogen gemiddelde van de nominale waarde van de eigen munt t.o.v. de munten van de handelspartners van dat land, gecorrigeerd met het relatieve prijspeil van het land t.o.v. het gewogen gemiddelde prijspeil van de handelspartners. 11

43

gedaald: in 2008 bedroeg het verschil o.b.v. de relatieve consumptieprijzen of de reële effectieve wisselkoers ongeveer 18%, en o.b.v. de relatieve eenheidsarbeidskosten ongeveer 27%. Hierdoor is het aandeel van de export in het BBP van Spanje zo goed als gestagneerd.

Elke relatieve verandering van het prijspeil in Spanje t.o.v. het prijspeil in het buitenland heeft dus zware gevolgen voor het exportvolume. De prijselasticiteit van exporten in Spanje is dan ook hoger dan het Europees gemiddelde (European Commission, 2005, p. 76) en is te wijten aan het specifieke handelsspecialisatiepatroon van Spanje.

b) Specialisatiepatroon van de exporten

De Spaanse exportgoederen zijn vooral weinig technologisch gespecialiseerd en gedifferentieerd, waardoor ze heel gevoelig zijn voor prijscompetitiviteit. De meeste exportgoederen komen uit die specifieke sectoren, waarin de wereldvraag naar zulke producten minder sterk is. Ongeveer de helft van alle Spaanse exportproducten zijn middeltechnologische goederen, zoals gereedschap, machines, voertuigen, en producten uit de chemische nijverheid en elektronica. Daarnaast komt ca. 20% van de exportgoederen uit laagtechnologische sectoren, bijvoorbeeld de textiel-, kleding- en schoennijverheid, de voedselindustrie, en de hout- en papierindustrie (Cabrero en Yaniz, 2007, p. 5).

5.3. Saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans

Het hierboven geschetste beeld van de netto-export kan voor een groot deel de evolutie van het saldo op de lopende rekening verklaren. Omdat dit saldo belangrijke gevolgen heeft voor de internationale positie van een land (zowel op handels- als financieel vlak), loont het de moeite om dit gedetailleerd te bekijken.

a) Samenstellende componenten

Het saldo op de lopende rekening van de betalingsbalans omvat verschillende posten, die in onderstaande identiteit worden weergeven (gebaseerd op Heylen, 2004, p. 65):

44

X – Z = NX + Fo – Fu + NIT

(15)

met: X – Z = saldo op de lopende rekening NX = netto-export Fo = factorinkomens ontvangen uit het buitenland Fu = factorinkomens betaald aan het buitenland NIT = netto internationale transfers

Om dit te verduidelijken, hebben we elke component van de lopende rekening uitgedrukt t.o.v. het BBP en voorgesteld in figuur 2-25; hiervoor hebben we gebruik gemaakt van nominale grootheden. Figuur 2-25 : Componenten van het saldo op de lopende rekening (1995-2008, in % van het BBP) 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10 -11 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Netto-export

Netto internationale transfers

Restcategorie

Saldo op de lopende rekening

Netto-factorinkomens

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Netto-export

Zoals figuur 2-25 toont, is de Spaanse netto-export sinds 1998 zwaar in het rood gedoken. In 2000 bedroeg het tekort 3,13% van het BBP (19,7 miljard euro). Tot 2002 verbeterde de situatie lichtjes, maar ging ze daarna weer sterk achteruit. In 2007 heeft de netto-export haar absolute minimum bereikt, het klokte af op een deficit van 6,78% van het BBP (71,2 miljard euro).

45

Netto internationale transfers

De netto internationale transfers (NIT) omvatten alle transfers tussen de huishoudens en nationale overheid enerzijds, en het buitenland anderzijds. Tot 2002 hebben de NIT van Spanje een deel van het tekort op de lopende rekening kunnen inperken; sinds 2003 zijn ook deze niet langer positief. In 2008 stroomde zo ongeveer 9,2 miljard euro of 0,84% van het BBP naar het buitenland (zie figuur 2-25). Dit is grotendeels te wijten aan de afbouw van EUsubsidies en de groeiende geldstromen van immigranten in Spanje naar hun thuisland (European Commission, 2005, p. 20).

Netto-factorinkomens

Zoals uit figuur 2-25 blijkt, waren de netto-factorinkomens over de hele periode negatief en is dit deficit blijven toenemen. Deze netto-factorinkomens bestaan uit de factorinkomens ontvangen uit het buitenland, verminderd met de factorinkomens betaald aan het buitenland. De uitstroom van netto-factorinkomens vanuit Spanje naar het buitenland is het gevolg van de grote aanwezigheid van multinationals (European Commission, 2005, p. 19). In 2008 verliet 3,09% van het BBP het Spaanse grondgebied, wat neerkomt op 34,1 miljard euro.

Niettegenstaande de netto-factorinkomens het tekort op de lopende rekening blijven vergroten, is de correlatie tussen hun verloop en dat van de lopende rekening niet eenduidig. De evolutie van de netto-export komt daarentegen volstrekt overeen met die van het saldo op de lopende rekening. Daarom mogen we besluiten dat het aanslepende tekort op de lopende rekening voor het grootste deel veroorzaakt wordt door het slechte resultaat van de nettoexport.

b) Financiering van het aanslepend tekort: de betalingsbalans

In het begin van deel 1 hebben we vastgesteld dat Spanje reeds lang een netto-besteder is. De nationale bestedingen (C + I + G) zijn dus groter dan het nationaal beschikbaar inkomen (Ynb), waardoor het land ‘boven zijn stand’ leeft. Zoals eerder aangehaald, moet dit tekort gefinancierd worden door de toevoer van buitenlands kapitaal of de afbouw van internationale reserves. Dit kunnen we analyseren a.h.v. de kapitaal- en financiële rekening van de betalingsbalans. De betalingsbalans van een land omvat alle financiële stromen tussen een

46

land en het buitenland13. Tabel 2-5 geeft een overzicht van de verschillende deelrekeningen en bijhorende saldi van de Spaanse betalingsbalans van het jaar 2008. Tabel 2-5: Saldi op de posten van de betalingsbalans van Spanje in 2008 (in miljard euro)

Lopende rekening

-104,5

1. Goederen- en dienstenbalans

-63,6

2. Factorinkomens

-34,1

3. Andere lopende overdrachten (transfers)

Kapitaal- en financiële rekening

-6,8

101,6

4. Kapitaalrekening 5. Financiële rekening - Directe investeringen - Portefeuillebeleggingen - Overig financieel verkeer

5,5 96,1 -6,9 3,3 99,7

Vergissingen en weglatingen

3,4

Wijziging in de reservetegoeden van de monetaire overheid

0,6

Bron: Heylen, 2004, p. 206 en OECD (Main Economic Indicators, 2008)

De lopende rekening hebben we in de voorgaande paragraaf al gedetailleerd besproken, we hoeven hierop dus niet verder in te gaan. De kapitaal- en financiële rekening omvat de betalingen i.v.m. vermogensbestanddelen (o.a. aandelen en obligaties). De kapitaalrekening bestaat uit pure kapitaaloverdrachten: een voorbeeld hiervan zijn de kapitaalsubsidies van de EU aan de lidstaten. De grootste kapitaalstromen situeren zich echter op de financiële rekening. Directe investeringen zijn investeringen in vennootschappen, waarbij ten minste 10% van het maatschappelijk kapitaal wordt verworven. Portefeuillebeleggingen omvatten de “courante” beleggingen in obligaties, aandelen, schatkistcertificaten, enz. Het overig financieel verkeer is een restgroep die o.a. deposito’s, leningen, handelskredieten en financiële derivaten bevat.

Zoals om het even welke balans moet ook de handelsbalans in evenwicht zijn. Daarvoor is de sluitpost wijziging in de reservetegoeden van de monetaire overheid voorzien. Elk onevenwicht van de betalingsbalans wordt gecompenseerd door een wijziging in internationale reserves van een land. Bij een betalingsbalansoverschot zijn de inkomende geldstromen groter dan de uitgaande, waardoor een land zijn internationale reserves ziet toenemen. Deze toename van de reservetegoeden wordt echter op de minzijde van de 13

Voor de volgende bespreking baseren we ons op: Heylen, 2004, p. 204-208.

47

betalingsbalans geboekt, opdat de betalingsbalans in evenwicht zou afsluiten. Een toename van de internationale reserves versterkt dus de minposten, terwijl een afname ze verzwakt.

In figuur 2-26 hebben we de saldi van alle deelposten die het tekort op de lopende rekening compenseren, voorgesteld14. We stellen vast dat sinds 2000 vooral de toestroom van buitenlands kapitaal via de financiële rekening het tekort op de lopende rekening van Spanje heeft gefinancierd. Figuur 2-26: Financiering van het tekort op de lopende rekening (1991-2008, in % van het BBP) 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kapitaalrekening

Financiële rekening

Wijziging reservetegoeden

Totaal

Vergissingen en w eglatingen

Bron: OECD (Main Economic Indicators, 2008) en eigen berekeningen

Wanneer we de financiële rekening van dichtbij bekijken, valt het sterk wisselend aandeel van portefeuillebeleggingen en andere investeringen op (zie tabel 2-6). Tot 2003 domineerden de andere investeringen, terwijl portefeuillebeleggingen sinds 2004 de grootste bijdrage aan de financiële rekening leveren. De belangrijkste vaststelling is echter het negatieve saldo van de directe investeringen sinds 1997. Dit wordt veroorzaakt door het hoge aantal directe investeringen in het buitenland, met name de aanwezigheid van grote Spaanse bedrijven – o.a. banken en energie- en telecommunicatiebedrijven – in Latijns-Amerika (European Commission, 2005, p. 21). 14

Zoals hiervoor uitgelegd, worden de veranderingen in de reservetegoeden in mindering gebracht voor het totaal van alle deelposten.

48

Tabel 2-6: Overzicht van de financiële rekening (1991-2008, in % van het BBP) Directe Andere investeringen Portefeuillebeleggingen investeringenn 1991 1,43 3,50 0,77 1992 1,83 1,54 -2,36 1993 1,25 9,37 -10,73 1994 1,00 -4,40 4,26 1995 0,57 3,48 -5,26 1996 0,41 -0,09 2,99 1997 -0,96 -0,66 3,19 1998 -1,01 -4,39 3,29 1999 -4,15 -0,34 2,83 2000 -3,21 -0,22 6,00 2001 -0,77 -2,78 6,51 2002 0,95 0,58 1,08 2003 -0,33 -5,34 6,20 2004 -3,43 9,61 -2,65 2005 -1,49 4,56 3,46 2006 -5,96 18,92 -4,20 2007 -4,85 8,61 5,87 2008 -0,63 0,30 9,10 Bron: OECD (Main Economic Indicators, 2008) en eigen berekeningen

Op korte termijn is de financiële positie van Spanje niet bedreigd (Cabrero, Maza en Yaniz, 2007, p. 3-5). De buitenlandse schuld, die uitgedrukt wordt als het aandeel van Spaanse obligaties en schatkistcertificaten in buitenlandse handen (in % van het BBP), is vergelijkbaar met die van de andere Europese landen. Ook de internationale investeringspositie van Spanje, die de algemene balans weergeeft van alle buitenlandse financiële instrumenten in handen van Spanje en alle Spaanse financiële instrumenten in handen van het buitenland, blijft op een laag niveau.

Toch kan er op middellange en lange termijn een zware druk op de economie komen te staan. De groeiende buitenlandse schuld zal een steeds groter beslag leggen op het bruto nationaal beschikbaar inkomen van Spanje, aangezien dit de stroom van interestbetalingen naar het buitenland doet toenemen. Bovendien kan dit er ook toe leiden dat Spanje hogere interestvoeten moet hanteren om buitenlands kapitaal te blijven aantrekken (Cabrero et al., 2007, p. 4 en 6). Deze beide factoren kunnen er uiteindelijk tot leiden dat de binnenlandse vraag naar goederen en diensten afneemt, waardoor aan de hoge groei van de Spaanse economie abrupt een einde komt.

49

Deel 3.

ANALYSE VAN DE AANBODZIJDE

1. Inleiding Na de analyse van de vraagzijde nemen we in dit deel de belangrijkste kenmerken van de aanbodzijde van de Spaanse economie in beschouwing. In de volgende hoofdstukken bespreken we de arbeidsmarkt, de productiviteit, het aanhoudende inflatieverschil tussen Spanje en de Eurozone, en evalueren we kort het gevoerde macro-economisch beleid sinds 2005.

2. De Spaanse arbeidsmarkt

2.1. Werkgelegenheid

In deel 1 hebben we al aangetoond hoe de Spaanse werkgelegenheid sinds het midden van de jaren ’90 sterk is verhoogd en de werkloosheid navenant is teruggedrongen. De onderstaande groeicijfers van de werkgelegenheid in Spanje hoeven ons dan ook niet te verbazen (zie figuur 3-1). Figuur 3-1: Jaarlijkse groei van de werkgelegenheid (1991-2008, in %) 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Spanje

Eurozone

Bron: OECD (Annual Labour Force Statistics, 2008) en eigen berekeningen

50

Het valt op dat gedurende de periode 1995-2007 de groei van de Spaanse werkgelegenheid steeds hoger lag dan die van de Eurozone. Het verschil bedroeg gemiddeld 2,68%-punt. Naar het einde van deze periode toe werd de kloof met de Eurozone wel kleiner: in 2007 groeide de werkgelegenheid in Spanje met 3,08%, tegenover 1,79% in de Eurozone. De totale Spaanse werkgelegenheidsgraad is sinds 1995 met 18,54%-punt gestegen tot 67,05% in 2007, en kwam daarmee op dezelfde hoogte als de Eurozone. Door de huidige crisis is de groei van de Europese werkgelegenheid afgeremd, terwijl deze in Spanje negatief is geworden.

Voor deze bloei van de Spaanse werkgelegenheid worden verschillende factoren aangehaald (European Commission, 2005, p. 47). Ten eerste speelt het toetreden van Spanje tot de monetaire unie in 1999 een belangrijke rol. Dit heeft namelijk voor een grote monetaire en financiële stabiliteit gezorgd, waardoor bedrijfsleiders de toekomst positiever inschatten en zo de vraag naar arbeid hebben gestimuleerd. Daarnaast hebben de vakbonden hun strategie veranderd, waarbij ze geopteerd hebben voor loonmatiging in ruil voor een grotere werkgelegenheid.

Andere

factoren

die

een

bijdrage

hebben

geleverd,

zijn

de

arbeidsmarkthervormingen, een groter arbeidsaanbod door een toestroom aan immigranten, en de bloei van arbeidsintensieve sectoren zoals de bouw- en dienstensector.

51

2.2. Werkloosheid a) Feitelijke en structurele werkloosheid

Ook andere cijfers illustreren het succesverhaal van de Spaanse arbeidsmarkt in de periode 1995-2007 (zie figuur 3-2). De feitelijke werkloosheidsgraad had in 1994 een niveau bereikt dat zelfs hoger was dan dat van midden jaren ’80: het klokte af op 19,11%. Zoals in het eerste deel al vermeld werd, is sindsdien de werkloosheid spectaculair afgenomen. Ondanks een lichte toename in 2002, was de Spaanse werkloosheidsgraad tegen 2007 meer dan gehalveerd: ze bedroeg nog maar 8,26%. Figuur 3-2: Feitelijke en structurele werkloosheidsgraad (1991-2008, in %) 25

20

15

10

5

0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Structurele werkloosheidsgraad

Feitelijke werkloosheidsgraad

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009 – Annual Labour Force Statistics, 2008) en eigen berekeningen

De cijfers van de structurele werkloosheidsgraad tonen aan dat deze evolutie niet enkel te danken is aan een gunstige conjunctuur (zie figuur 3-2). De structurele werkloosheidsgraad stelt de werkloosheidsgraad bij een constante inflatie voor. In tegenstelling tot de feitelijke werkloosheidsgraad, is de structurele werkloosheidsgraad in Spanje voortdurend gedaald. In 1991 bedroeg ze nog 14,57%, maar sindsdien is ze geleidelijk – en vanaf 1999 in een sneller tempo – afgenomen. In 2007 bereikte ze een minimum van 8,93%.

Toch laat ook hier weer de huidige economische crisis zijn sporen na: beide indicatoren tonen een verslechtering van de situatie op de Spaanse arbeidsmarkt. We wijzen er wel op dat de structurele werkloosheidsgraad in mindere mate is toegenomen (0,44%-punt) dan de feitelijke werkloosheidsgraad (3,8%-punt).

52

b) Verschillen in werkloosheid Naar leeftijd

Er blijken grote verschillen te bestaan in werkloosheid tussen enerzijds personen van 25 tot 54 jaar oud en anderzijds de jongere (15-24 jaar) en oudere (55-64 jaar) bevolkingsgroepen. Van deze tweede groep worden vooral de jongeren worden het zwaarst getroffen door werkloosheid (zie figuur 3-3): in 2003 bedroeg de jongerenwerkloosheid 22,2% (European Commission, 2005, p. 52). Figuur 3-3: Werkloosheidsgraad van jongeren tussen 15 en 24 jaar (1992-2003, in %)

Bron: European Commission, 2005, p. 52.

Naar geslacht

Wanneer we de werkloosheidscijfers opsplitsen volgens geslacht, zien we duidelijk dat de vrouwelijke werkloosheidsgraad hoger ligt dan die van de mannen (zie figuur 3-4). Figuur 3-4: Werkloosheidsgraad naargelang geslacht (1991-2007, in %) 35 30 25 20 15 10 5 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Totaal

Vrouw en

Mannen

Bron: OECD (Annual Labour Force Statistics, 2008)

53

Toch is er een zichtbare evolutie merkbaar: terwijl de kloof tussen mannen en vrouwen in 1991 nog 11,8%-punt bedroeg, was deze al herleid tot 4,4%-punt in 2007. In dat jaar was de werkloosheidsgraad bij mannen 6,4% t.o.v. 10,8% bij vrouwen. Naar regio

De regionale werkloosheidsverschillen15 zijn duidelijk te zien in figuur 3-5. De twee zuidelijkste regio’s, Andalusië en de Extremadura, hadden in 2003 de hoogste werkloosheidsgraad met 18,6% resp. 17,4%. De socio-economisch welvarende regio’s in het noorden kenden daarentegen de laagste werkloosheidsgraad: het gaat hier om Madrid (7,2%), La Rioja (6,1%) en Navarra (5,5%) (European Commission, 2005, p. 52-53). Figuur 3-5: Regionale werkloosheidsgraden in 2003

Bron: European Commission, 2005, p. 53.

15

Gebaseerd op: European Commission, 2005, p. 52-53.

54

c) Langdurige werkloosheid

Naast de verschillende werkloosheidsgraden is het ook belangrijk om te onderzoeken hoe lang men in Spanje werkloos blijft. Uit figuur 3-6 kunnen we afleiden dat de langdurige werkloosheid in Spanje tijdens de afgelopen 20 jaar sterk is gedaald. Terwijl in de tweede helft van de jaren ’90 meer dan de helft (ca. 55%) van alle werklozen na een jaar nog altijd werkloos was, is dit sterk gedaald tot 27,6% in 2007. Ongeveer een derde van alle werklozen blijft tegenwoordig tussen 3 maand tot 1 jaar werkloos. Daarnaast is het aandeel van werklozen dat na maximaal 1 of 3 maand een nieuwe job vindt sterk toegenomen: in 2007 bedroegen ze 14,3% resp. 25,9% van alle werklozen. Figuur 3-6: Duur van de werkloosheid (in % van het totaal aantal werklozen) 60

50

40

30

20

10

0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 < 1 maand

1-3 maand

3-6 maand

6 maand - 1 jaar

> 1 jaar

Bron: OECD (Annual Labour Force Statistics, 2008)

Algemeen kunnen we dus stellen dat de duur van de werkloosheid tussen 1991 en 2007 sterk is gedaald. Ondanks deze verbetering vindt toch nog altijd ruim 1/4 van alle werklozen na een jaar geen nieuwe betrekking.

55

2.3. Loononderhandelingen

De loononderhandelingen in Spanje zitten ergens tussen de twee uitersten van een gecentraliseerd en een gedecentraliseerd systeem in16. Ze vinden plaats op bedrijfs- of sectorniveau; bovendien kunnen de sectorale akkoorden op lokaal, regionaal, provinciaal of nationaal niveau gesloten worden. De gesprekspartners bij deze loononderhandelingen zijn de belangrijkste vakbonden en werkgeversorganisaties. Uiteindelijk valt ongeveer 90% van alle werknemers onder één of andere vorm van collectieve onderhandelingen, hoewel de syndicalisatiegraad in Spanje laag ligt (rond de 15%).

De verschillende soorten onderhandelingen kunnen we nu rangschikken o.b.v. het aantal werknemers dat eronder valt. Zo worden de lonen van ongeveer de helft van alle werknemers op sectoraal en provinciaal niveau onderhandeld. Daarna volgen de nationale sectoronderhandelingen met 25% van alle werknemers. Ten slotte valt telkens 10% van de werknemers onder een regionaal sectoraal akkoord of een onderhandeling op bedrijfsniveau (European Commission, 2005, p. 54).

Bovendien hangt het niveau van onderhandelen nauw samen met de bedrijfsgrootte. Zo sluiten

kleinschalige

bedrijven

(gemiddeld

15

werknemers)

vooral

provinciale

sectorakkoorden, terwijl de grote ondernemingen (met gemiddeld meer dan 250 werknemers) eerder onderhandelen op bedrijfs- of nationaal niveau.

Het hierboven geschetste systeem van collectieve onderhandelingen is niet optimaal, omdat men onvoldoende kan inspelen op wijzigende arbeidsmarktomstandigheden. Zowel een volledig gecentraliseerd als een volledig gedecentraliseerd systeem zijn beter: het ene omdat men sneller de onderhandelde afspraken kan doorvoeren naar alle niveaus, het andere omdat men flexibeler kan inspelen op de specifieke bedrijfsomstandigheden. O.b.v. praktische overwegingen pleit de Europese Commissie voor een meer gecoördineerde aanpak van collectieve onderhandelingen in Spanje (European Commission, 2005, p. 54). Omdat vele bedrijven zeer kleinschalig zijn, is een doorgedreven decentralisatie namelijk zo goed als onhaalbaar.

16

Voor de volgende uitleg hebben we ons gebaseerd op: European Commission, 2005, p. 54.

56

2.4. Segmentatie van de arbeidsmarkt

De Spaanse arbeidsmarkt is sterk gesegmenteerd, d.w.z. dat er twee aparte groepen van werknemers met een eigen statuut naast elkaar bestaan17. De eerste groep bestaat uit werknemers met een vast contract en geniet een hoge sociale bescherming (o.a. door hoge ontslagvergoedingen). De tweede groep werknemers is aangeworven via contracten van bepaalde duur: deze zijn makkelijk te ontslaan en worden dus gekenmerkt door een grote arbeidsonzekerheid.

a) Huidige situatie

In tegenstelling tot andere Europese landen, waar de flexibiliteit op de arbeidsmarkt tot stand komt door deeltijdse arbeid, gebeurt dit in Spanje via tijdelijke contracten. Zo blijkt uit figuur 3-7 dat bijna een derde van alle werknemers in 2005 via een contract van bepaalde duur werd tewerkgesteld. Figuur 3-7: Deeltijdse en tijdelijke contracten (in % van de totale tewerkstelling)

Bron: European Commission, 2005, p. 55.

Het valt eveneens op dat de tijdelijke arbeid sterk geconcentreerd is in enkele sectoren, namelijk landbouw, handel, bouwnijverheid (60%!), horeca en openbare administratie (Ayuso, 2004, p. 2). Bovendien lopen jongeren, vrouwen en personen met een lage

17

Voor de uiteenzetting in deze paragraaf hebben we ons gebaseerd op: Ayuso, 2004 en European Commission, 2005, p. 55-58.

57

scholingsgraad een grotere kans om met een tijdelijk contract tewerkgesteld te worden (European Commission, 2005, p. 56).

b) Historische achtergrond Aanleiding

Tijdens de jaren ’80 had Spanje te kampen met een enorm hoge werkloosheidsgraad. Men probeerde daarom de flexibiliteit op de arbeidsmarkt te verhogen via een reeks van hervormingen. Na sterk protest vanuit de vakbonden lieten deze hervormingen de vaste werknemers met een hoge sociale bescherming ongemoeid, terwijl de tijdelijke contracten sterk werden gedereguleerd (Ayuso, 2004, p. 1). Zo werd o.a. het causaliteitsprincipe, dat bepaalt dat tijdelijke contracten enkel mogen dienen om tijdelijke noden van het bedrijf op te vangen, volledig afgeschaft. Vanaf dat moment kon ieder bedrijf dus tijdelijke arbeidskrachten inzetten voor het uitvoeren van haar permanente activiteiten. Daarnaast werd een nieuwe vorm van tijdelijke arbeid in het leven geroepen d.m.v. het zogenaamde ‘tijdelijk contract ter bevordering van de tewerkstelling’. Deze contracten hadden een looptijd van minstens 6 maand en konden tot 3 jaar verlengd worden. Bovendien mocht het bedrijf na afloop van deze termijn voor dezelfde vacature geen nieuwe tijdelijke arbeidskracht meer aanwerven.

Door deze ingrijpende hervormingen nam het gebruik van tijdelijke contracten sterk toe. Terwijl vóór 1984 nog geen 10% van alle vacatures werd ingevuld met tijdelijke arbeid, was dit aandeel gegroeid tot 34% in 1992 (Ayuso, 2004, p. 2). Over het algemeen gaat men ervan uit dat naast de lagere ontslagvergoedingen vooral de grotere arbeidsflexibiliteit aan de basis ligt van deze sterke expansie. Hervormingen

Door het steeds groter wordende succes van de tijdelijke arbeidscontracten begon men al snel de nadelen van het systeem in te zien. Niet alleen kwam het welzijn van de werknemers in het gedrang door de toegenomen werkonzekerheid, bovendien nam de druk op de loonvorming toe. Omdat de groep vaste werknemers beschermd werd door hoge ontslagvergoedingen, konden ze bij de collectieve onderhandelingen hogere nominale lonen afdwingen.

58

Deze mogelijke risico’s zetten de Spaanse overheid ertoe aan om een nieuwe reeks hervormingen door te voeren vanaf de jaren ’90. Deze probeerden het gebruik van tijdelijke arbeid in te perken en de sociale bescherming voor vaste werknemers af te zwakken (European Commission, 2005, p. 49-50).

Zo voerde men in 1994 het causaliteitsprincipe terug in voor alle standaardcontracten van bepaalde duur. Daarnaast mocht het tijdelijk contract ter bevordering van de tewerkstelling sindsdien enkel nog gebruikt worden voor personen ouder dan 45 jaar en langdurige werklozen. Bovendien werden individuele ontslagen o.b.v. economische omstandigheden toegelaten.

Uiteindelijk schafte men in 1997 het tijdelijk contract ter bevordering van de tewerkstelling af. Daarnaast voerde men een nieuw systeem van lagere ontslagvergoedingen voor vaste werknemers18 in. Deze mochten enkel gebruikt worden voor personen onder 33 of boven 45 jaar, langdurig werklozen en invalide werknemers. Bovendien moeten de werkgevers tijdens de eerste twee jaar van het contract minder sociale bijdragen betalen.

Ten slotte werd in 2001 een ontslagvergoeding voor tijdelijke contracten ingevoerd (nl. 8 dagen loon per gewerkt jaar). Bovendien werd het minimum aantal uren voor deeltijdse arbeid afgeschaft, en werd het vast contract van 1997 verder uitgebreid met lagere ontslagvergoedingen voor bepaalde categorieën van werknemers.

Deze hervormingen kenden vooral in de privésector een groot succes: ze deed steeds minder een beroep op tijdelijke arbeid (32% in 2002 t.o.v. 40% in 1995) ten gevolge van het nieuwe vast contract sinds 1997; vooral de lagere ontslagvergoedingen en sociale bijdragen speelden hierbij een belangrijke rol. De publieke sector vertoonde echter een omgekeerde evolutie: terwijl ze in 1995 in 15% van alle gevallen tijdelijke arbeid inschakelde, was dit in 2002 al gestegen tot 22% (Ayuso, 2004, p. 4). Dit zou te wijten zijn aan de budgettaire beperkingen bij de vervanging van ambtenaren sinds het midden van de jaren ’90. hierdoor bleef ondanks de vele hervormingen het gebruik van tijdelijke contracten op een hoog niveau.

18

De nieuwe ontslagvergoeding werd vastgelegd op 33 daglonen per anciënniteitsjaar, met een maximum van 24 maanden loon. De normale ontslagvergoedingen zijn 45 daglonen per anciënniteitsjaar en een maximum van 42 maandlonen.

59

c) Gevolgen van de hoge graad van tijdelijke contracten

Het stijgend gebruik van tijdelijke contracten heeft een aanzienlijke bijdrage geleverd aan de snelle toename van de Spaanse werkgelegenheid sinds het midden jaren van de ’90. De arbeidsmarkt is flexibeler geworden, waardoor men beter kan inspelen op snelle veranderingen in de economie. Bovendien hebben ze ervoor gezorgd dat men sneller uit de werkloosheid raakt: zelfs al heeft men slechts een job voor een korte duur, een tijdelijk contract hebben is nog altijd beter dan werkloos zijn.

Op zich hoeft het grote gebruik van tijdelijke arbeid geen probleem te vormen, nl. wanneer dit dient als screenings-instrument. Bedrijven kunnen werknemers namelijk eerst op tijdelijke basis aannemen, om ze dan na het doorlopen van deze stageperiode een vast contract aan te bieden. Uit verschillende studies blijkt nu echter dat in het Spaanse geval de overstap van tijdelijke naar vaste arbeid trager verloopt dan voorheen. In 2001 kreeg slechts 15% van alle tijdelijke werknemers na één jaar een vast contract aangeboden, tegenover 20% in 1987 (Ayuso, 2004, p. 4).

Daarnaast zijn er andere belangrijke nadelen verbonden aan deze gesegmenteerde markt. Ten eerste zorgen ze voor negatieve spillover-effecten op de investeringen in menselijk kapitaal. Bedrijfsleiders zullen namelijk minder geneigd zijn om te investeren in een goede opleiding van hun personeel, wanneer dit grotendeels uit tijdelijke werknemers bestaat. Daarnaast hebben de grote onzekerheid, tijdelijke aard en lagere vergoeding van tijdelijke contracten een negatief effect op de algemene mobiliteit van arbeid. Aangezien vooral jongeren – die normaal geografisch zeer mobiel zijn – in de tijdelijke arbeid terechtkomen, stelt dit probleem zich scherp.

60

3. Productiviteit

3.1. Algemeen verloop

De mooie resultaten die Spanje kan voorleggen op het vlak van werkgelegenheid, worden helaas niet in de arbeidsproductiviteit weerspiegeld (zie figuur 3-8). Sinds het midden van de jaren ’90 is de groei van de Spaanse arbeidsproductiviteit ver onder die van de Eurozone gezakt. In sommige jaren (vooral 2004-2005) daalde de productiviteit zelfs in absolute waarde. Tijdens de periode 1995-2007 bedroeg de gemiddelde jaarlijkse productiviteitsgroei 0,20% in Spanje, tegenover 0,96% in de Eurozone. Figuur 3-8: Jaarlijkse groei van de arbeidsproductiviteit (1991-2008, in %) 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 -0,5 -1 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Spanje

Eurozone

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Sinds 2005 is de productiviteit in Spanje echter aan een heropleving begonnen. De negatieve groeicijfers zijn op twee jaar tijd terug positief geworden. Na een periode van meer dan 10 jaar overtrof de Spaanse productiviteitsgroei die van de Eurozone opnieuw in 2008. In de volgende paragrafen bespreken we de achterliggende oorzaken van de teleurstellende Spaanse productiviteit tijdens de periode 1995-2004. Voor de verklaring van de plotse verbetering sinds 2005 verwijzen we verder naar hoofdstuk 5.

61

3.2. Componenten a) Algemeen

De bepalende factoren van de arbeidsproductiviteit kunnen we makkelijk achterhalen a.h.v. de Cobb-Douglas-productiefunctie met constante schaalopbrengsten (Heylen, 2004, p. 372): Y = AL1-αKα

met: 0 < α < 1

(16)

met: Y = geproduceerde hoeveelheid A = totale factorproductiviteit L = ingezet aantal werknemers K = ingezette hoeveelheid kapitaal α = kapitaalelasticiteit van de productie

De arbeidsproductiviteit wordt berekend als de verhouding Y/L en duidt dus aan hoeveel productie er per werknemer wordt gerealiseerd. Hieruit volgt: Y K = AL-αKα = A L L

α

(17)

De arbeidsproductiviteit wordt is dus positief afhankelijk van de totale factorproductiviteit (A) en de kapitaalintensiteit (K/L).

b) Kapitaalintensiteit

Hoewel de totale Spaanse kapitaalvoorraad tijdens de afgelopen jaren sneller steeg dan in de andere Europese landen, nam de Spaanse kapitaalintensiteit in dezelfde mate toe als in de rest van de Eurozone (European Commission, 2005, p. 61). De tragere groei van de arbeidsproductiviteit in Spanje tijdens de jaren ’90 en 2000 is dus zeker niet te wijten aan deze factor.

c) Totale factorproductiviteit

De totale factorproductiviteit of TFP is m.a.w. de hoofdverantwoordelijke voor de tegenvallende productiviteitscijfers19: dit wordt bevestigd in figuur 3-9. In 2001 is de groei van de TFP zowel in Spanje als in de Eurozone stilgevallen

19

Voor de volgende beschrijving hebben we ons gebaseerd op: European Commission, 2005, p. 62-67.

62

In 2003 zat de Eurozone weer volledig terug op het niveau van eind jaren ’90, terwijl Spanje zich niet heeft kunnen herpakken Figuur 3-9: Jaarlijkse groei van de totale factorproductiviteit (1994-2005, in %)

Bron: European Commission, 2005, p. 63.

Achter deze belabberde prestatie van de TFP in Spanje tijdens de periode 2001-2005 schuilen verschillende oorzaken. Globaal gezien wordt de totale factorproductiviteit vooral bepaald door de scholing van de werknemers en de stand van de technologie. Daarnaast speelt ook de specifieke productiestructuur van de ganse economie een rol. Menselijk kapitaal

Het menselijk kapitaal slaat op het scholings- en opleidingsniveau van de werknemers. De scholingsgraad van de Spaanse bevolking op beroepsactieve leeftijd (15-64 jaar) is gemiddeld gesproken lager dan in de andere landen van de Eurozone (zie figuur 3-10). Figuur 3-10: Scholingsgraad van de bevolking tussen 15 en 64 jaar in 2005 (in %)

Bron: European Commission, 2005, p. 64.

63

Wat betreft het hoger onderwijs scoort Spanje niet slechter dan de andere landen, maar het probleem situeert zich vooral in het hoger middelbaar onderwijs. Slechts 20% van de bevolking tussen 15 en 64 jaar heeft een diploma van het hoger secundair onderwijs, terwijl maar liefst 60% enkel de lagere school of het lager middelbaar onderwijs heeft gevolgd.

Naast het niveau van scholing zijn ook technische en praktische vaardigheden van belang. In 2003 had slechts 31% van de studenten in het Spaanse middelbaar onderwijs een vakopleiding gevolgd, tegenover 41% in de OESO-landen (European Commission, 2005, p. 64). Bovendien wijzen we erop dat het grote gebruik van tijdelijke contracten (cf. supra) nefast is voor aanleren van technische vaardigheden. Een bedrijfsleider zal namelijk geen tijd en geld investeren in de opleiding van een werknemer als die slechts voor bepaalde duur aangenomen werd. Stand van de technologie

Om de technologische ontwikkeling te stimuleren, moeten ieder jaar opnieuw voldoende budgetten naar R&D (research and development) vloeien. Helaas is dit in Spanje niet het geval: men spendeert gemiddeld maar half zoveel middelen aan R&D dan de Eurozone (European Commission, 2005, p. 65). Ook wat betreft de ICT-toepassingen loopt Spanje lange tijd achter op de andere landen.

Productiestructuur

De bovenstaande negatieve kernmerken gaat bovendien gepaard met een specifieke productiestructuur van de Spaanse economie. Een groot deel van de toegevoegde waarde die geproduceerd wordt in Spanje is afkomstig van zeer arbeidsintensieve – en dus weinig productieve – sectoren zoals de bouwnijverheid en toerisme (European Commission, 2005, p. 66). Daarnaast kampt de Spaanse industrie met een structureel probleem. De meeste producten zijn van een laag- tot middel-technologisch niveau (cf. p. 45), waardoor er vanuit deze sector geen innovatieve impuls uitgaat naar de rest van de economie. Bovendien worden de meeste sectoren gekenmerkt door kleinschalige bedrijven, die niet de mogelijkheid hebben om aan technologische vernieuwing te doen. Ten slotte kampen sommige bedrijfstakken zoals de elektriciteits- en telecommunicatiesector met een lage concurrentiegraad, waardoor er geen bijkomende impuls is tot innovatie.

64

4. Het aanhoudende inflatieverschil met de Eurozone

4.1. Inleiding

Om duidelijk het grote inflatieverschil tussen Spanje en de Eurozone aan te tonen, hebben we het verloop van de inflatie nog eens weergegeven in figuur 3-11. De kloof tussen beiden blijkt vooral tijdens de jaren 2000 hoog opgelopen te zijn: toen bedroeg ze meestal meer dan 2 %punt. Vanaf het begin van de monetaire unie tot nu (1999-2008) lag het gemiddelde inflatiepercentage in Spanje op 3,73% tegenover 1,99% in de Eurozone.

8

Figuur 3-11: Inflatie in Spanje en de Eurozone (1991-2008, in %, o.b.v. BBP-deflator)

7 6 5 4 3 2 1 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eurozone

Spanje

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Het belangrijkste nadeel van deze sterke inflatie in Spanje is de aantasting van het internationaal concurrentievermogen. Dit heeft zich duidelijk gemanifesteerd in de slechte resultaten van de netto-export (zie p. 41). In de rest van dit hoofdstuk voeren we de belangrijkste argumenten20 aan die dit aanhoudend inflatieverschil zouden kunnen verklaren, waarbij we ze toetsen aan de realiteit van de Spaanse economie.

20

Voor de volgende uiteenzetting hebben we ons gebaseerd op: Ayuso et al., 2004 en European Commission, 2005, p. 70-75.

65

4.2. Verklarende factoren a) Cyclische factoren

De cyclische invloed op de inflatie is intuïtief makkelijk te aanvaarden a.h.v. een voorbeeld: we gaan uit van hoogconjunctuur, dus een situatie met lage werkloosheid en hoge werkgelegenheid. Omwille van verschillende redenen zullen de vakbonden hogere nominale lonen kunnen onderhandelen. Deze hogere nominale lonen worden door de werkgevers echter doorgerekend aan de consumenten via hun prijszetting, omdat ze hun bedrijfswinsten willen behouden. Hierdoor zal het algemeen prijspeil toenemen en ontstaat inflatie. In het omgekeerde geval zal er bij laagconjunctuur eerder een tendens tot loonmatiging zijn, waardoor het prijspeil constant blijft of daalt, en de inflatie dus stagneert of afneemt.

Toch hebben we al aangevoerd dat door de outputkloof van Spanje en de Eurozone sinds 1999 redelijk dicht bij elkaar aansluiten (zie figuur 1-2, p. 4). Een verklaring voor het aanhoudende inflatieverschil o.b.v. de cyclische positie van de economieën van Spanje en de Eurozone is daarom zeker niet afdoende.

b) Convergentie

Een ander vaak aangehaald argument is dat van de convergentie: dit is een proces waarbij het inkomen per capita van een land evolueert naar zijn evenwichtsniveau op lange termijn. In landen die een inhaalbeweging aan het maken zijn, verhoogt dus het inkomen per capita. Dit stimuleert de vraag naar nieuwe en duurdere (luxe)goederen en diensten, waardoor uiteindelijk inflatie ontstaat. In het geval van Spanje biedt het convergentie-argument een valabele verklaring voor de aanhoudende inflatie, gezien de inhaalbeweging die het gemaakt heeft sinds het midden van de jaren ’90 op het vlak van BBP per capita (zie figuur 1-4, p. 6).

c) Structurele factoren Algemeen

Er worden doorgaans drie oorzaken van structurele inflatie aangehaald: lonen, productiviteit en het gedrag van mark-ups (winstmarges van de bedrijven). De eerst twee factoren vormen samen de eenheidsarbeidskosten. Tabel 3-1 toont de bijdrage van elk van deze structurele factoren aan het Spaanse inflatieverschil met de Eurozone. 66

Tabel 3-1: Bijdrage aan het inflatieverschil tussen Spanje en de Eurozone (1996-2007, in %-punten)

Bron: Banco de España, 2007, p. 52.

Over de hele periode 1996-2007 beschouwd, hebben vooral de eenheidsarbeidskosten met 2,0%-punt de grootste bijdrage geleverd aan het inflatieverschil met de Eurozone (1,7%punt). Toch is vanaf 2002 ook het aandeel van de mark-ups (‘unit surplus’ in tabel 3-1) in het inflatieverschil toegenomen.

Wanneer we de bovenstaande tabel op sectorniveau analyseren, blijkt dat de hogere inflatie tijdens de periode 1996-2001 vooral veroorzaakt werd door de dienstensector: deze stond in voor 1,1%-punt van het totale inflatieverschil (1,6%-punt). In de periode 2002-2007 droegen naast de dienstensector (0,8%-punt) ook de bouwnijverheid (0,5%-punt) en de industrie- en energiesector (0,5%-punt) in aanzienlijke mate bij tot de hogere inflatie in Spanje.

67

Eenheidsarbeidskosten

Zoals eerder vermeld, zijn de eenheidsarbeidskosten afhankelijk van de lonen en de arbeidsproductiviteit. Om de kloof met de Eurozone te verminderen, moeten dus de lonen minder snel toenemen of de arbeidsproductiviteit sterker verbeteren (Banco de España, 2007, p. 53).

Alhoewel er zich op het vlak van nominale lonen al een sterke matiging heeft voorgedaan (zie figuur 3-12), blijven de lonen in Spanje sterker toenemen dan in de Eurozone. Dit is o.a. te wijten aan de loonindexaties, die nog altijd op ongeveer 70% van alle werknemers worden toegepast. Deze zorgen voor een sterk tweede ronde-effect: bij inflatie nemen de geïndexeerde lonen toe, waardoor de bedrijfskosten verhogen. De werkgevers zullen daarom hun verkoopprijzen nog meer opdrijven (om dezelfde winsten te behouden) en zo ontstaat een nieuwe inflatie-opstoot (Banco de España, 2007, p. 55). Figuur 3-12: Gemiddelde jaarlijkse groei van de nominale lonen (1992-2008, in %) 6 5 4 3 2 1 0 1992-1998

1999-2008 Spanje

Eurozone

Bron: OECD (Economic Outlook, 2009) en eigen berekeningen

Toch mogen we ook niet vergeten dat de lage groei van de productiviteit in Spanje een aanzienlijke bijdrage heeft geleverd aan het voortdurende inflatieverschil (zie figuur 3-8, p. 61).

68

Mark-ups

Met mark-ups bedoelen we de winstmarges die producenten in de verkoopprijs van hun goederen verrekenen. Mark-ups zijn een relevante factor voor de verklaring van het inflatieverschil tussen Spanje en de Eurozone voor wat producten betreft die niet internationaal verhandeld worden. Dor het ontbreken van concurrentie uit het buitenland hebben de producenten van deze goederen en diensten een grotere marktmacht, waardoor ze grotere winstmarges aan de consumenten kunnen doorrekenen. Het bestaan van dergelijke productmarktrigiditeiten werkt de inflatie dus in de hand. Deze evolutie speelt zich in Spanje vooral af in de dienstensector, in het bijzonder transport, horeca en gezondheidszorg (European Commission, 2005, p. 75).

69

5. Nationaal Hervormingsprogramma (2005) Zoals in hoofdstuk 3 werd vermeld, is de productiviteit aan een grote heropleving begonnen in 2005. De Spaanse overheid heeft in dat jaar namelijk een Nationaal Hervormingsprogramma (NHP) uitgewerkt, dat kaderde in de bredere Lissabon-doelstellingen van de Europese Unie21.

5.1. Doelstellingen

Het NHP is gebaseerd op 2 hoofddoelstellingen, nl. de volledige convergentie van het inkomen per capita met de Europese unie (EU 25) en een werkgelegenheidsgraad van 66% tegen 2010 (Convergence and Employment, 2005, p. 45).

Deze hoofddoelen zijn op hun beurt vertaald naar specifieke beleidsdoelstellingen, die tegen 2010 moeten gerealiseerd worden, met name (Convergence and Employment, 2005, p. 4648):

- afbouw van de overheidsschuld tot 34% van het BBP - verdere uitbouw van het spoorwegennetwerk tot 35 km spoor per 1000 km² - halvering van het aantal vroegtijdige schoolverlaters tot 15% - verdubbeling van investeringen in R&D tot 2% van het BBP en het verhogen van investeringen in ICT tot 7% van het BBP - verbetering van het concurrentievermogen tot het niveau van het Europees gemiddelde - verhoging van de vrouwelijke werkgelegenheidsgraad tot 48% en een vermindering van de jeugdwerkloosheid tot het EU 25-gemiddelde - een verhoging van het opstarten van nieuwe bedrijven met 25%

21

De Lissabon-doelstellingen (genoemd naar de Europese top in Lissabon in 2000) omvatten o.a. het creëren van een hogere werkgelegenheid op lange termijn en een duurzame economische groei, gebaseerd op technologische know-how en innovatie (Presidency Conclusions, 2000).

70

5.2. Belangrijkste instrumenten

Hieronder geven we een korte opsomming van de concrete maatregelen die ontwikkeld zijn om aan deze doelstellingen te voldoen22.

Pijler 1: verhoogde macro-economische en budgettaire stabiliteit - hervorming van de wet op de budgettaire stabiliteit - hervorming van het financieringssysteem van de deelstaten - rationalisering van de uitgaven inde gezondheidszorg - hervormingen van de sociale uitkeringen - belastingshervormingen (inkomens- en bedrijfsbelastingen)

Pijler 2: Infrastructuur en transport - uitbouw van een volledig transportnetwerk - voltooien van de internationale transportverbindingen - verhoogde energie-efficiëntie van het transport - investeringen in belangrijke transportknooppunten om de overslag van goederen te vergemakkelijken - verhoogde participatie van de privésector in de financiering van infrastructuurwerken

Pijler 3: Investeringen in R&D&I (Ingenio 2010 plan) - CÉNIT: uitbouw van publiek-private samenwerking - AVANZ@: verbetering en implementatie van ICT-toepassingen - CONSOLIDER: stimuleren van wetenschappelijk onderzoek - verbetering van beheerssystemen

Pijler 4: Verhoging en verbetering van het menselijk kapitaal - gratis kleuteronderwijs 22

Hiervoor hebben we ons gebaseerd op: Convergence and Employment, 2005, p. 51-136.

71

- hervorming van de wet i.v.m. universiteiten - uitwerken van het AVANZ@ plan voor burgers en studenten - hervorming van het opleidingsmodel in het kader van sociale dialoog

Pijler 5: Grotere concurrentie, betere regulering, een efficiëntere openbare sector en een sterker concurrentievermogen - verbetering van de consumentenbescherming - verdere liberalisering van de energie-, telecommunicatie- en transportsector, banken en postdiensten - striktere regulering van woningbouw en het gebruik van water en natuurlijke grondstoffen - oprichten van een agentschap ter controle van het openbaar beleid - ontwikkeling van overzeese markten en internationalisering van Spaanse bedrijven - verhoogde energie-efficiëntie

Pijler 6: Arbeidsmarkt en sociaal overleg - afbouw van tijdelijke arbeid zonder verlies van flexibiliteit - verhoging van de jongerentewerkstelling - verhoogde tewerkstelling van vrouwen - verbetering van de sociale bijdragen - modernisering van de openbare tewerkstellingsdiensten

Pijler 7: Promoten van het ondernemerschap - versoepeling van opstartprocedures voor nieuwe bedrijven - oprichten van een centrum ter begeleiding van ondernemers - uitbreiding en verbetering van de financieringsmogelijkheden

72

5.3. Vooruitgang

Tussen 2005 en 2007 had de Spaanse regering al 361 hervormingen doorgevoerd in het kader van het Nationaal Hervormingsprogramma. De eerste hoofddoelstelling van het programma, nl. convergentie van het inkomen per capita met de rest van de Europese Unie werd al in 2007 bereikt: het bedroeg toen 102,9% van het EU 25-gemiddelde. Ook op het vlak van de werkgelegenheid evolueerde Spanje in de goede richting. De werkgelegenheidsgraad lag in 2007 op 65,6% (2008 Progress Report, p. 34). De vooruitgang in de verschillende pijlers van het NHP strategie wordt weergegeven in figuur 3-13. Er blijkt op alle domeinen vooruitgang te zijn geboekt. De enige uitzondering vormt de opstart van nieuwe bedrijven, die echter zeer conjunctuurgevoelig zijn. Figuur 3-13: Vooruitgang van de pijlers van het NHP (2004-2007)

Bron: 2008 Progress Report, p. 37.

De Spaanse regering was van plan om op deze ingeslagen weg voort te gaan, maar heeft door de huidige economische crisis zijn strategie deels moeten herzien. De regering heeft uiteindelijk het zogenaamde Plan E23 uitgewerkt, dat de economie en werkgelegenheid opnieuw moet stimuleren. Het bouwt verder op de maatregelen van het NHP, maar omvat ook allerlei steunmaatregelen voor de gezinnen en bedrijven die door de crisis zijn getroffen.

23

Voor verder informatie, zie: http://welcome.plane.gob.es .

73

ALGEMEEN BESLUIT

Na een grondige analyse van de vraag- en aanbodzijde kunnen we de evolutie van de Spaanse economie tijdens de periode 2000-2008 verklaren. Hoge pieken…

Het Spaanse succesverhaal van een sterke economische groei gekoppeld aan een lage werkloosheid werd veroorzaakt door een expansieve binnenlandse vraag.

De sterke vraag werd vooral gedreven door een forse toename van private consumptie en investeringen. Door de toetreding van Spanje tot de monetaire unie in 1999 was er eindelijk een stabiel financieel klimaat geschapen. De rente, die ooit op historisch hoge niveaus had gestaan, begon te zakken: leningen werden goedkoper en reële vermogens stegen in waarde, wat de investeringen en private consumptie verder de hoogte injaagde. Bovendien maakte de bouw- en vastgoedsector een enorme boost mee, die voornamelijk door demografische ontwikke-lingen werd gevoed. Gezinnen zagen hun vermogen steeds meer in waarde toenemen en schatten hun beschikbaar inkomen hoger in. De private consumptie groeide aan een enorme snelheid, tot 4% per jaar.

De Spaanse overheid, die er vele jaren van budgettaire saneringen had opzitten om de staatschuld af te bouwen, kon ondanks de gunstige omstandigheden zijn uitgaven in toom houden. Door de groeiende economie stegen de belastingsinkomsten en daalden de sociale uitgaven (o.a. werkloosheidsvergoedingen). Het overheidsbudget, dat jarenlang in het rood had gestaan, kon vanaf 2005 eindelijk overschotten boeken.

Als gevolg van de hoge economische groei zwol de werkgelegenheid aan. Deze werd o.a. gestimuleerd door de vele tijdelijke contracten, die bedrijven toelieten om snel in te spelen op nieuwe economische ontwikkelingen. Ook de specifieke opbouw van de Spaanse arbeidsmarkt, met zijn vele arbeidsintensieve sectoren, zorgde ervoor dat er in perioden van economische bloei zoveel nieuwe arbeidsplaatsen konden gecreëerd worden.

74

Maar elk succes heeft ook zijn schaduwzijde: in het geval van Spanje was dit een inflatie die fors hoger lag dan de Eurozone, en een verzwakt internationaal concurrentievermogen.

Hoewel de economie dankzij een positieve vraagschok sterk werd aangezwengeld, veranderde er structureel niets aan de aanbodzijde. Ten gevolge van een zwakke productiestructuur (lage productiviteit, weinig menselijk kapitaal, weinig hoogtechnologische producten) en verschillende product- en arbeidsmarktrigiditeiten (loonindexaties, afgeschermde markten, enz.) stegen de prijzen en lonen jaar na jaar pijlsnel. De inflatie in Spanje bleef steeds hoger dan in de rest van de Eurozone en tastte de internationale concurrentiepositie van het land aan.

Het relatieve prijspeil van Spanje ten opzichte van zijn handelspartners was te hoog, zodat het steeds minder producten kon exporteren. De Spaanse ingezetenen voelden zich daarentegen rijker en kochten daardoor meer producten in het buitenland aan. Dit zorgde ervoor dat de lopende rekening van de betalingsbalans zwaar in de negatieve cijfers doorschoot. Spanje was wel een bloeiende economie, maar moest het dan wel vooral van zijn binnenlandse afzetmarkt hebben. Het tekort op de lopende rekening werd echter gefinancierd door de toestroom van buitenlands kapitaal. Dit leidde tot een forse toename van de schulden van Spanje t.o.v. zijn geldschieters, waardoor elke negatieve schok op de economie al gauw de sfeer kon doen omslaan. … diepe dalen?

Die schok kwam er in de herfst van 2007. Een financiële crisis met oorsprong in de Verenigde Staten verspreidde zich al snel over de rest van de wereld, waardoor de meeste economieën in recessie gingen.

Ook Spanje deelt door de huidige financiële en economische crisis zwaar in de klappen, waardoor het grote succes sedert het begin van de jaren ’90 (voorlopig?) is afgelopen.

De sterke binnenlandse vraag is plots fors ingekrompen: de private consumptie blijft op hetzelfde niveau van vorig jaar en de investeringen zijn zelfs afgenomen. Ondanks de vele hervormingen en actieplannen van de Spaanse overheid op het vlak van productiviteit en concurrentievermogen, lijkt een sterke achteruitgang onvermijdelijk. De werkloosheid is opnieuw gestegen, de reddingsacties van de overheid hebben de begroting terug fors in het 75

rood geduwd, en de economische groei is gekrompen tot het niveau van de andere landen. Het enige voordeel dat Spanje uit de recente crisis haalt, is dat de onevenwichten in de Spaanse economie (het saldo op de lopende rekening, de hoge inflatie en het zwakke concurrentievermogen) zich langzaam lijken te herstellen.

Hoe dan ook leidt de recente economische situatie tot boeiende ontwikkelingen over de hele wereld, en dit zal ook in Spanje zeker het geval blijven. De Spaanse economie staat nu voor een resem nieuwe uitdagingen; we kunnen dus voorlopig enkel vol belangstelling afwachten of (en op welke manier) Spanje erin zal slagen opnieuw een bloeiende economie te worden.

76

LIJST VAN DE GERAADPLEEGDE WERKEN

2008 Progress Report. National Reform Programme, 2008. URL: (23/02/2009) Ayuso J., 2004, Fixed-term contracts in Spain: a mixed blessing? ECFIN Country Focus, Volume 1, Issue 1, 19.01.2004. URL: (20/02/2009)

Ayuso J., de Castro F. en Gómez Ó., 2004, The Spanish inflation differential: a never-ending story. ECFIN Country Focus, Volume 1, Issue 12, 1.07.2004. URL: (20/02/2009) Banco de España, 2007, Annual Report 2007. URL: (15/03/2009)

Cabrero A. en Yaniz J., 2007, The Spanish external deficit: cyclical or structural? ECFIN Country Focus, Volume 4, Issue 1, 12/01/2007. URL: (20/02/2009) Cabrero A., Maza L. en Yaniz J., 2007, Spain’s external deficit: how is it financed? ECFIN Country Focus, Volume 4, Issue 7, 11/06/2007. URL: (20/02/2009)

V

Convergence and Employment. The Spanish National Reform Program, 13/10/2005. URL: (23/02/2009)

DSI, Data Service & Information, 2009, OECD Statistics: OECD Economic Outlook Statistics and Projections – Main Economic Indicators – Annual Labour Force Statistics – National Accounts I URL: (20/02/2009) ECB, 2004, Het monetaire beleid van de ECB, Frankfurt am Main, 137 p. European Commission, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, 2005, Country Study: Spain in EMU: a virtuous long-lasting cycle? Occassional Papers, nr. 14, februari 2005. URL: (20/02/2009) European Commission, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, 2006, The EU Economy: 2006 review. European Economy, nr. 6, 2006. URL: (20/02/2009)

Heylen F., 2004, Macro-economie, tweede editie, Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 814 p. Presidency Conclusions. Lisbon European Council, 23 and 24 March 2000. URL: (23/02/2009) Stability Programme Update 2007-2010, Spain. URL: (20/02/2009)

VI

Stability Programme Update 2008-2011, Spain. URL: (20/02/2009) Vander Vennet R., 2008, Bank- en Financiewezen, academiejaar 2008-2009 (syllabus).

Yaniz J., 2006, The Spanish housing market: are we in for a soft landing? ECFIN Country Focus, Volume 3, Issue 1, 28.02.2006. URL:< http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication1347_en.pdf> (20/02/2009)

VII

LIJST VAN GERAADPLEEGDE DATA BIJ FIGUREN EN TABELLEN

Deel 1. Inleiding

Current account balance, as a percentage of GDP Output gap of the total economy Gross domestic product, volume, market prices Unemployment rate Working-age population Total employment Gross domestic product, deflator, market prices Government net lending, as a percentage of GDP Gross domestic product - per head, at the price levels and PPPs of 2000

Deel 2. Analyse van de vraagzijde

Private final consumption expenditure, value, appropriation account Gross fixed capital formation, total, volume Government final consumption expenditure, value, appropriation account Net exports of goods and services, value, national accounts basis Gross domestic product, volume, market prices Private final consumption expenditure, volume Government final consumption expenditure, volume Exports of goods and services, volume, national accounts basis Imports of goods and services, volume, national accounts basis Gross domestic product, deflator, market prices Gross household disposable income, real Share prices Long-term interest rate on government bonds Wages, value Gross self-employment income received by households, value Direct taxes on households, value

VIII

Social security contributions by households, value Consumer confidence indicator Manufacturing - Industrial confidence indicator Total receipts general government, as a percentage of GDP Total disbursements, general government, as a percentage of GDP Government net lending, as a percentage of GDP Gross public debt, Maastricht criterion, as a percentage of GDP Direct taxes on households, value Direct taxes on business, value Indirect taxes, value Social security contribution received by general government, value Gross domestic product, value, market prices Government fixed capital formation, value, appropriation account Social security benefits paid by general government, value Net government interest payments, value Gross domestic product, value, market prices Net exports of goods and services, value Net international transfers, national currency Balance of income, value, balance of payments basis Current account balance, residual item Current account balance, value Factor income from abroad, value, balance of payments basis Factor income paid abroad, value, balance of payments basis Competitiveness indicator, relative unit labour costs manufacturing sector, overall weights Competitiveness indicator, relative consumer prices (CPI), overall weights Net Capital Account Net Financial account excl. change in official reserves Net Financial account incl. change in official reserves Net errors and omissions Direct investment abroad Direct investment in reporting economy Portfolio investment, assets Portfolio investment, liabilities Other investment, liabilities Other investment, assets Financial derivatives, net

IX

Deel 3. Analyse van de aanbodzijde

Total employment Unemployment rate NAIRU - Unemployment rate with non-accelerating inflation rate Labour productivity of the total economy Capital stock total economy, volume Working-age population Compensation rate, total economy Unemployment rate as % civilian labour force Unemployed for less than one month as % of unemployment Unemployed for more than 1 month and less than 3 months as % of unemployment Unemployed for more than 3 months and less than 6 months as % of unemployment Unemployed for more than 6 months and less than 1 year as % of unemployment Unemployed for more than 1 year as % of unemployment

X