Maatschappelijk verantwoord ondernemen door financiële organisaties Een VBDO handleiding voor de structurele inbedding van MVO
Consultancy and Research for Environmental Management Spuistraat 104d 1012 VA Amsterdam tel. 020-6274969 fax 020-6266539 e-mail
[email protected] internet www.crem.nl CREM rapport nummer 1.493
Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling Postbus 504 4100 AM Culemborg tel. 0345 532653 fax. 0842 218746 e-mail
[email protected] internet www.vbdo.nl VBDO projectnummer P602 Culemborg, 8 mei 2003
Inhoudsopgave 1
Inleiding................................................................................................................................ 5 1.1 Waar gaat deze handleiding over?.......................................................................................................... 5 1.1.1 Aanleiding ........................................................................................................................................ 5 1.1.2 Gebruiksdoel ................................................................................................................................... 5 1.1.3 Leeswijzer......................................................................................................................................... 5 1.2 Wat zijn de ontwikkelingsstadia van een duurzame onderneming? ................................................. 6 1.3 Wat betekent maatschappelijk verantwoord ondernemen? ............................................................... 7 1.3.1 Algemene definitie MVO............................................................................................................... 7 1.3.2 Definitie voor financiële instellingen ........................................................................................... 7 1.4 Hoe ver is de Nederlandse financiële sector met MVO?................................................................... 8 1.4.1 Banken en MVO............................................................................................................................. 8 1.4.2 Verzekeraars en MVO.................................................................................................................... 8 1.5 Voor welke financiële organisaties is deze handleiding bedoeld? ..................................................... 9
2
Systematisch inbedden in de bedrijfsvoering......................................................................10 2.1 Met welk instrument kan MVO worden ingebed in de bedrijfsvoering? ...................................... 10 2.1.1 Managementsystemen .................................................................................................................. 10 2.1.2 Voorwaarden ................................................................................................................................. 10 2.2 Hoe kan MVO ingebed worden in de organisatie?........................................................................... 11 2.3 Stap 1: Wat is een intentieverklaring?.................................................................................................. 13 2.4 Stap 2: Wat doet een coördinator MVO?........................................................................................... 14 2.5 Stap 3: Hoe wordt de communicatie en het documentenbeheer ingesteld? ................................. 14 2.6 Stap 4: Hoe worden de relevante aspecten bepaald? ........................................................................ 16 2.6.1 Inleiding.......................................................................................................................................... 16 2.6.2 Vaststellen geldende wet- en regelgeving .................................................................................. 16 2.6.3 Inventarisatie van huidig beleid en activiteiten gericht op duurzaamheid............................ 17 2.6.4 Inventariseren van de belangrijkste duurzaamheidsthema´s .................................................. 17 2.7 Stap 5: Hoe wordt een beleidsverklaring opgesteld? ........................................................................ 18 2.7.1 Inleiding.......................................................................................................................................... 18 2.7.2 Keuzes ............................................................................................................................................ 18 2.7.3 Doelstellingen................................................................................................................................ 18 2.8 Stap 6: Hoe wordt het jaarplan opgesteld en uitgevoerd?................................................................ 19 2.8.1 Inleiding.......................................................................................................................................... 19 2.8.2 Vertaling van strategische doelstellingen naar praktische doelstellingen.............................. 20 2.8.3 Omzetten van doelstellingen naar acties ................................................................................... 20 2.8.4 Het vastleggen van het jaarplan .................................................................................................. 21 2.8.5 Uitvoeren van het jaarplan........................................................................................................... 22 2.8.6 Mogelijke uitwerking .................................................................................................................... 22 2.9 Stap 7: Hoe wordt een interne audit uitgevoerd?.............................................................................. 23 2.10 Stap 8: Hoe gebeurt de evaluatie door het management? ........................................................... 23 2.11 Hoe blijft de organisatie voortdurend up-to-date? ....................................................................... 23
3
Duurzaam beleggen............................................................................................................ 25 3.1 Wat is duurzaam beleggen? .................................................................................................................. 25 3.2 Informatiebronnen ................................................................................................................................ 26 3.3 Selectiemethoden ................................................................................................................................... 26 3.3.1 Negatieve criteria .......................................................................................................................... 27 3.3.2 Positieve criteria ............................................................................................................................ 27 3.4 Typen duurzame beleggers ................................................................................................................... 28 3.4.1 De defensieve duurzame belegger.............................................................................................. 28 3.4.2 De passieve duurzame belegger.................................................................................................. 29 2
3.4.3 3.4.4
De actieve duurzame belegger .................................................................................................... 29 De pro-actieve duurzame belegger............................................................................................. 32
4
Een duurzame aandelenportefeuille................................................................................... 33 4.1 Wat is het financiële rendement?......................................................................................................... 33 4.1.1 Inleiding.......................................................................................................................................... 33 4.1.2 Theorie ........................................................................................................................................... 33 4.1.3 Praktijk............................................................................................................................................ 33 4.2 Wat is een duurzaam aandeel?.............................................................................................................. 34 4.2.1 Bepalen eigen criteria.................................................................................................................... 34 4.2.2 Benchmark: criteria Nederlandse financiële instellingen......................................................... 35 4.2.3 Maatschappelijke organisaties ..................................................................................................... 36 4.3 Wat is een duurzame portefeuille?....................................................................................................... 37 4.3.1 Methoden ....................................................................................................................................... 37 4.3.2 Benchmark: financiële instellingen............................................................................................. 37 4.3.3 Benchmark: duurzame indices .................................................................................................... 38
5
Duurzaam beleggen anders dan in aandelen ..................................................................... 40 5.1 Waarin wordt nog meer belegd dan in aandelen? ............................................................................. 40 5.2 Welke aspecten spelen er bij obligaties? ............................................................................................. 40 5.2.1 Inleiding.......................................................................................................................................... 40 5.2.2 Aandachtpunten............................................................................................................................ 42 5.2.3 Richtlijnen ...................................................................................................................................... 43 5.2.4 Mogelijk selectieproces................................................................................................................. 44 5.3 Welke aspecten spelen er bij vastgoed? .............................................................................................. 45 5.4 Welke aspecten spelen er bij venture capital? .................................................................................... 46 5.5 Welke aspecten spelen er bij commodities? ....................................................................................... 47 5.6 Welke aspecten spelen er bij microkredieten? ................................................................................... 48
6
Extern beheer van de duurzame beleggingsportefeuille.................................................... 49 6.1 Zelf beheren of externe hulp?.............................................................................................................. 49 6.2 Welke ratingbureaus zijn er?................................................................................................................. 49 6.2.1 Nederlandse instellingen.............................................................................................................. 49 6.2.2 Buitenlandse instellingen.............................................................................................................. 49 6.3 Wat kunnen ratingbureaus doen? ........................................................................................................ 51 6.4 Hoe kunnen ratingbureaus worden beoordeeld? .............................................................................. 52
7
8
7.1 7.2 7.3 7.3
Actief aandeelhouderschap / engagement ........................................................................ 54 Inleiding................................................................................................................................................... 54 Actief aandeelhouderschap in de praktijk .......................................................................................... 54 In te zetten middelen bij actief aandeelhouderschap........................................................................ 55 Beperkingen van actief aandeelhouderschap door externen ........................................................... 56
Ontwikkeling van duurzame financiële diensten............................................................... 58 8.1 Hoe wordt een duurzame financiële dienst ontwikkeld? ................................................................. 58 8.1.1 Stap 1: Hoe wordt een (pilot)project georganiseerd? .............................................................. 60 8.1.2 Stap 2: Welke financiële dienst wordt gekozen als pilotproject?............................................ 60 8.1.3 Stap 3: Welke duurzaamheidsaspecten zijn relevant? .............................................................. 61 8.1.4 Stap 4: Hoe kunnen ideeën worden gegenereerd? ................................................................... 62 8.1.5 Stap 5: Hoe wordt het projectidee uitgewerkt tot een definitief ontwerp? .......................... 63 8.1.6 Stap 6: Hoe wordt het nieuwe ontwerp intern gecommuniceerd en op de markt geïntroduceerd?............................................................................................................................................ 63 8.1.7 Stap 7: Hoe wordt het project geëvalueerd en hoe wordt nu verder gegaan?...................... 64 8.2 Wat zijn mogelijke duurzame financiële diensten?............................................................................ 65 3
8.2.1 8.2.2 8.2.3 9
Ontwikkeling van een duurzaam pensioenproduct ................................................................. 65 Duurzaam beleggen...................................................................................................................... 65 Versterking corporate image door MVO-activiteiten.............................................................. 67
Transparantie...................................................................................................................... 69 9.1 Wat is transparantie?.............................................................................................................................. 69 9.1.1 Inleiding.......................................................................................................................................... 69 9.1.2 Wet- en regelgeving ...................................................................................................................... 69 9.1.3 Het gewenste niveau van transparantie ..................................................................................... 70 9.1.4 Richtlijnen ...................................................................................................................................... 70
Bijlage 1 Informatiebronnen duurzaamheidsaspecten...............................................................71 Bijlage 2 GRI Richtlijnen ........................................................................................................... 72 Bijlage 3 VBDO Richtlijnen voor Transparantie van Duurzame Beleggingsfondsen............... 79 Bijlage 4 ING Business Principles..............................................................................................81 Bijlage 5 Selectiecriteria uit de Duurzaam Geld Gids ............................................................... 83 Bijlage 6 Adressen en Contacten................................................................................................ 86 Bijlage 7 Referenties................................................................................................................... 87
4
1
Inleiding
1.1
Waar gaat deze handleiding over?
1.1.1
Aanleiding
Tot op heden besteden binnen de financiële wereld met name banken en grote institutionele beleggers aandacht aan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). Bij deze instellingen is er behoefte aan een handvat om MVO op meer structurele wijze in te bedden in de organisatie. Anderzijds beginnen ook kleinere financiële instellingen open te staan voor MVO, maar ontbreekt het vaak aan de juiste kennis. De Vereniging Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) heeft daarom het initiatief voor deze handleiding genomen. De VBDO heeft hiervoor een project opgezet dat financieel is ondersteund door NOVEM in het kader van het subsidieprogramma stimulering productgerichte milieuzorg 2000. Deelnemers aan het project waren het milieu-adviesbureau CREM en de pilotbedrijven SNS verzekeringen en zorgverzekeraar Agis. 1.1.2
Gebruiksdoel
Deze handleiding kan enerzijds worden gebruikt om wegwijs te worden in de mogelijkheden van MVO voor een financiële instelling. De handleiding geeft daarvoor op praktische wijze antwoord op de belangrijkste vragen rond MVO. Daarnaast wordt aangegeven hoe een instelling MVO op structurele wijze kan inbedden in haar organisatie. Dit gebeurt door middel van een stappenplan voor MVO. Dit MVO stappenplan kan worden afgestemd op de doelstellingen van de organisatie en kan eventueel worden ingepast in het huidige managementsysteem zoals de ISO systematiek. Met andere woorden: Deze handleiding is bedoeld voor financiële instellingen die systematisch en structureel aandacht willen besteden aan MVO en dit willen vastleggen in een op een continu verbeterproces gericht managementsysteem. Het feit dat het initiatief voor de vervaardiging van deze handleiding is genomen door de VBDO geeft aan dat de nadruk van deze handleiding ligt bij aspecten die van belang zijn voor het duurzaam beleggen. 1.1.3
Leeswijzer
Deze handleiding is opgebouwd uit negen hoofdstukken. Dit hoofdstuk geeft een algemene inleiding op MVO. Hoofdstuk 2 geeft een antwoord op de procesmatige wijze waarop MVO structureel kan worden ingebed in de organisatie. In de overige hoofdstukken komen de belangrijkste inhoudelijke vragen rond MVO aan bod. Zo worden in de hoofdstukken 3 tot en met 6 duurzaam beleggen en het beheren van de beleggingsportefeuille behandeld. In hoofdstuk 7 wordt aandacht besteed aan actief aandeelhouderschap. Vervolgens wordt in hoofdstuk 8 ingegaan op de ontwikkeling van financiële diensten. In hoofdstuk 9 wordt vervolgens specifiek aandacht besteed aan de transparantie. Naast inhoudelijke informatie wordt in de hoofdstukken middels boxjes aangegeven hoe andere financiële instellingen zijn omgegaan met het besproken onderwerp. Diverse achtergrondinformatie, zoals gedragscodes en een lijst met mogelijke duurzaamheidscriteria, is in de bijlage opgenomen.
5
1.2
Wat zijn de ontwikkelingsstadia van een duurzame onderneming?
Een onderneming kan op verschillende wijze aandacht besteden aan duurzaamheid. Deze aandacht kan zo gering zijn dat zelfs niet wordt voldaan aan de regelgeving, maar kan ook zo ver gaan dat de onderneming in al haar facetten een bijdrage levert aan een duurzame ontwikkeling van de samenleving. Het is mogelijk om de verschillende manieren waarop aandacht kan worden besteed aan duurzaamheid te rangschikken. Het VNO-NCW kent tien stadia van ontwikkeling die een onderneming kan doormaken op de weg naar een duurzame onderneming Tabel 1.1 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
Tien stadia van ontwikkeling van een duurzame onderneming
Ontwikkelingsstadium Duurzame ontwikkeling Sociale aspecten onder de aandacht Samenwerken Geïntegreerd milieumanagement Product management / product ketens Milieuzorgsysteem / openbaar milieuverslag Preventie / procesgeïntegreerde oplossingen Huidige milieutechnische standaarden / milieuvergunningen in orde Minimale milieustandaarden / end-of-pipe oplossingen Achterblijver / overtreder van de wet
Rol van de overheid Overheid op een afstand
Oriëntatie Mondiaal
Overheid als coach
Keten geöriënteerd
Overheid controleert actief
Locatie geöriënteerd
Overheid: handhaven of sanctioneren
Locatie geöriënteerd
Het is echter niet zo dat elke onderneming die van start gaat met duurzaam ondernemen de bovenstaande stadia vanaf onderaan moet doorlopen. Ook is het mogelijk dat het bedrijf aan bepaalde stadia minder aandacht besteedt of zelfs overslaat. Dit heeft met name met de bedrijfsactiviteit te maken. Zo zal een chemie concern veel aandacht besteden aan het doorlopen van de stappen 2 tot en met 7 omdat de meeste winst op duurzaamheid te behalen valt door de eigen productie op orde te krijgen en vervolgens te zorgen dat de zaken op orde zijn in de eigen materiaalketen. Voor een handelsonderneming of een financiële dienstverlener valt de winst echter meer extern te behalen, waardoor dit soort bedrijven zich sneller zullen richten op de stappen 8 en 9. In de stappen 5 tot en met 7 en zeker in de stappen 8 tot en met 10 komt nog een ander belangrijk verschil naar voren. Op het moment dat de aandacht voor duurzaamheid zich meer extern gaat richten, komen al snel verschillen van culturele aard naar boven. Shell maakt in deze een onderscheid tussen handelsrelaties die zijn gebaseerd op [SAM, 2001]: • Trust me (Azië) - Een cultuur die uitgaat van het vertrouwen van de informatievrager. • Tell me (Europa) - Een cultuur waar de informatieverstrekker zelf bepaalt wat en hoe hij iets vertelt. • Show me (USA) - Een cultuur waarin de informatievrager vraagt om bewijs voor de claims die gemaakt worden. Voor Shell gaat een duurzame onderneming in de toekomst verder dan de bovenstaande culturen, door te vragen om betrokken te worden (¨Involve me¨). Hierbij spelen zowel vertrouwen, informatie overdracht als onderbouwing van de prestaties een grote rol. De onderneming gaat echter verder door te vragen om actief betrokken te worden bij de duurzame ontwikkeling van de samenleving waarin ze opereert.
6
1.3
Wat betekent maatschappelijk verantwoord ondernemen?
1.3.1
Algemene definitie MVO
Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) is verantwoord ondernemen in een maatschappelijke context. Eigenlijk is dit dubbelop omdat ondernemen zich altijd in een maatschappelijke context zal afspelen. Bij MVO gaat het echter vooral over ¨verantwoord¨ ondernemen. Hierbij heeft ¨verantwoord¨ twee betekenissen [Hummels, et al, 2001]: 1. Zorgvuldig omgaan met de in het geding zijnde belangen van anderen; 2. Verantwoording afleggen over de gemaakte keuzes. Volgens de Sociaal Economische Raad bepalen in de kern twee elementen of met recht van Maatschappelijk (Verantwoord) Ondernemen kan worden gesproken: • het bewust richten van ondernemingsactiviteiten op waardecreatie op lange termijn in drie dimensies - Profit, People, Planet -en daarmee op de bijdrage aan de maatschappelijke welvaart op langere termijn; • een relatie met de verschillende belanghebbenden onderhouden op basis van doorzichtigheid en dialoog, waarbij antwoord wordt gegeven op gerechtvaardigde vragen uit de maatschappij [SER, 2000]. De SER volgt daarin het “triple bottom line” denken [Elkington, 1997]. Dit betekent dat een onderneming niet louter dient te worden beoordeeld op haar financiële prestaties, maar dat ook sociale en ecologische aspecten moeten worden meegewogen. Met andere woorden de ¨Triple P¨-benadering van “People, Planet en Profit”. Kenmerkend voor het ¨Triple P¨-denken is de koppeling van MVO aan de bedrijfsactiviteiten van de onderneming. De SER neemt dit over door MVO te kenmerken als “de zorg voor de maatschappelijke effecten” van de bedrijfsactiviteiten, ongeacht of het gaat om kernactiviteiten of niet-kernactiviteiten. Opgemerkt dient te worden dat MVO niet gaat over activiteiten die los staan van de bedrijfsactiviteiten, al kan het steunen van goede doelen wel passen in de MVO strategie van een onderneming. In dit document zal de term duurzaam ondernemen gebruikt worden als synoniem voor maatschappelijk verantwoord of bewust ondernemen (MVO). De term duurzaamheid vindt zijn oorsprong in de “Brundtland” definitie waarin staat dat duurzaamheid te maken heeft met toekomstige generaties:” .....to meet the needs of the present generation without compromising the ability of future generations to meet their own needs [Brundland,1987].” 1.3.2
Definitie voor financiële instellingen
Voor een financiële instelling betekent duurzaam ondernemen in feite dat verantwoord omgegaan wordt met de maatschappelijke effecten van haar financiële activiteiten. Bekend is dat financiële instellingen in staat zijn een wezenlijke invloed uit te oefenen op de bedrijven en organisaties. Een financiële instelling is in zekere zin juridisch dan wel maatschappelijk verantwoordelijk voor het eigen handelen en handelen van de handelspartner op het moment dat ze een lening verstrekt, verzekeringen afsluit, investeert of geldtransacties uitvoert. Zo wordt een institutionele belegger als (potentieel) grootaandeelhouder in staat geacht bedrijven aan te sporen hun maatschappelijke verantwoordelijkheid serieus te nemen. Ook bij het verstrekken van leningen of het investeren in projecten is het voor een financiële instelling vaak mogelijk eisen te stellen aan de wijze waarop de handelspartner omgaat met sociale en milieuaspecten. Ook de aandacht voor integriteit en transparantie bij het eigen handelen en dat van de klant behoort tot MVO.
7
Voor financiële instellingen is MVO: “Het bewust richten van de financiële activiteiten op lange termijn waardecreatie in vier dimensies: naast financieel-economische grootheden, zoals winstgevendheid en beurswaarde, ook op ecologische, sociale en ethische grootheden”. 1.4
Hoe ver is de Nederlandse financiële sector met MVO?
1.4.1
Banken en MVO
De banken besteden op dit moment aandacht aan MVO op het gebied van beleggingen, groenfondsen, spaarproducten, vermogensbeheer, advisering, gedragscodes. Duurzame beleggingsfondsen; Het gaat hierbij om diverse typen duurzame beleggingsfondsen zoals bij de ASN-bank (ASN mixfonds, Aandelenfonds, Obligatiefonds, Milieufonds), de Triodos bank (Triodos Meerwaarde Mixfonds, Meerwaarde aandelenfonds, Meerwaarde Obligatiefonds), de Robeco Groep (Duurzaam Aandelen Fund), de ABN-AMRO (Duurzame Wereldfonds), de ING (Duurzaam Rendement Fonds), de Postbank (Duurzaam Aandelenfonds), de SNS (Duurzaam Aandelen Fonds) en Aegon (Aandelen Duurzaam, Optimum Duurzaam Wereld Aandelen Fonds) [VBDO, 1987-2001]. In 2002 is daar en het Orange Sense Fund bijgekomen. Groen beleggen; Dit zijn beleggingen in projecten die vallen onder de zogenaamde fiscale groenregeling. Sociaal-ethisch beleggen: Sinds begin 2001 is het mogelijk fiscaal vrij te beleggen in zogenaamde sociaal ethische fondsen. Voorbeelden hiervan zijn Oikoscrediet Nederland Fonds, ASN Novib Fonds en de Triodos Fare Share Fund. Spaarproducten; De ASN bank en de Triodos Bank bieden sinds hun oprichting diverse soorten duurzame spaarproducten aan. Vermogensbeheer; Verschillende banken bieden vermogende partikulieren en institutionele beleggers de mogelijkheid een op maat gesneden eigen duurzame beleggingsportefeuille samen te stellen. Advisering over subsidiemogelijkheden; Denk hierbij aan advisering over mogelijke milieusubsidies bij kredietaanvragen. Toepassen van gedragscodes in financiële transacties; De ING heeft bijvoorbeeld een standaard gedragscode (zie bijlage 4) voor alle beleggingen en investeringen ontwikkeld naar aanleiding van de IHC Caland – Birma – affaire1. Een ander voorbeeld is de code ontwikkeld door de Rabobank voor beleggen in oliepalmplantages. 1.4.2
Verzekeraars en MVO
Bij de verzekeraars wordt aan MVO op dit moment de meeste aandacht gegeven door de pensioenverzekeraars. Deze aandacht is overigens nog beperkt. De grote pensioenfondsen als het ABP en PGGM zijn de voorlopers. Zo geeft het PGGM in haar 1
IHC Calland is hevig bekritiseerd door mensenrechtenorganisaties als Amnesty international vanwege de projecten die ze heeft uitgevoerd in Birma. Investeringen in Birma worden bekritiseerd vanwege de mensenrechtenschendingen door de Birmese overheid. Recent is duidelijk geworden dat IHC Calland zich na afloop van het huidige contract zal terugtrekken uit Birma.
8
jaarverslag van 2000 aan ¨… bij de actuele beleggingsbeslissing de opstelling van bedrijven ten aanzien van bijvoorbeeld milieu en mensenrechten mee te wegen¨[PGGM, 2001]. In brancheverband wordt ondermeer aandacht besteed aan MVO door de Stichting Corporate Governance Onderzoek voor Pensioenfondsen [www.scgop.nl]. Deze stichting gaf onder andere medio 2001 een handboek corporate governance uit dat is gericht op goed bestuur, adequaat toezicht en het afleggen van verantwoording. Tevens wordt onderzoek verricht naar richtlijnen voor pensioenfondsen voor het beleggen in beursgenoteerde ondernemingen. Daarnaast hebben de vakbonden FNV en CNV hebben gedragscodes voor pensioenfondsen opgesteld. De FNV wil dat uiterlijk 2004 alle bedrijfstakpensioenfondsen een beleggingscode hebben ingevoerd. Ook werken steeds meer verzekeraars met gedragscodes. In navolging van verschillende individuele initiatieven is in 2002 ook door het Verbond van Verzekeraars gewerkt een gedragscode voor maatschappelijk verantwoord ondernemen opgesteld [www.verzekeraars.nl]. 1.5
Voor welke financiële organisaties is deze handleiding bedoeld?
Deze handleiding richt zich met name op de financiële instellingen die het ontwikkelingsstadium van preventie en procesgerichte oplossingen (zie tabel 1.1) – zoals die aan bod komen bij bedrijfsinterne milieuzorg - ontgroeid zijn. Verder wordt bij deze handleiding als startpunt genomen, het moment waarop een organisatie besluit om te onderzoeken op welke manier MVO/ duurzaamheisaspecten onderdeel kunnen zijn van de lange termijnstrategie.
9
2
Systematisch inbedden in de bedrijfsvoering
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de manier waarop duurzaamheidsaspecten kunnen worden geïntegreerd in de bedrijfsvoering van financiële organisaties. Het gaat daarbij om het integreren van duurzaamheid in het primaire product van de financiële instelling: de financiële dienst. Als leidraad wordt daarvoor de systematiek genomen zoals die gebruikt wordt bij productgerichte milieuzorg. Dit hoofdstuk concentreert zich op de wijze waarop de integratie plaatsvindt (het proces). In de volgende hoofdstukken ligt juist de nadruk meer op de inhoudelijke aandachtspunten binnen MVO. 2.1
Met welk instrument kan MVO worden ingebed in de bedrijfsvoering?
2.1.1
Managementsystemen
Veel bedrijven leggen de reguliere bedrijfsvoering vast in één algemeen en alomvattend managementsysteem (zie onderstaand kader) dat bijvoorbeeld werkt naar het managementmodel van de European Foundation of Quality Management [European Foundation of Quality Management]. Ook wordt er vaak gewerkt met een set van geïntegreerde managementsystemen die afzonderlijk aandacht besteden aan specifieke managementtaken zoals management(zorg)systemen voor kwaliteit (ISO 9000), arbo of milieu (ISO 14000). Bij een structurele beleidswijziging binnen een organisatie is het zaak de veranderingen te integreren in de reguliere bedrijfsactiviteiten. De stap om te beginnen met MVO is een dergelijke beleidswijziging. Het is dan ook zaak MVO te integreren binnen de bestaande managementsystemen of een nieuw managementsysteem op te zetten dat wordt geïntegreerd in de huidige mix van systemen. Voor beide gevallen kan het stappenplan worden gebruikt dat wordt beschreven in dit hoofdstuk. 2.1.2
Voorwaarden
Het zorgvuldig doorlopen van het stappenplan zorgt er in elk geval voor dat het managementsysteem uiteindelijk in staat is: • De veranderingen in de activiteiten vast te leggen in procedures, taken en verantwoordelijkheden. Hetzelfde geldt voor de wijze waarop over deze zaken extern gecommuniceerd zal worden; • Rekening te houden met de reeds bestaande doelstellingen en procedures die vallen onderduurzaam ondernemen; • Continu up-to-date te blijven en te verbeteren, door een cyclisch proces van monitoring, evaluatie, terugkoppeling en bijstelling. Veel managementsystemen werken volgens het Plan-Do-Check-Act (PDCA) principe om te zorgen voor een continu proces van verbetering. Dit principe wordt ook wel de Demmingcyclus genoemd (figuur 2.1). In de Demmingcyclus gaat het om ‘plan’ (het opstellen van een jaarplan op om de huidige situatie in het bedrijf te verbeteren), ‘do’ (het uitvoeren van het plan), ‘check’ (controleren of de uitvoering goed verloopt en of de doelstellingen worden gehaald) en ‘act’ (afhankelijk van de uitgevoerde controle wordt het plan eventueel bijgesteld), waarna de cirkel opnieuw wordt doorlopen.
10
Figuur 2.1
Demmingscyclus
Het in grote lijnen doorlopen van het stappenplan en de PDCA cyclus is ook een voorwaarde om het managementsysteem in aanmerking te laten komen voor certificering onder ISO 14000 of een nieuw op te zetten managementsysteem voor financiële instellingen die zich richten op MVO. Dit geldt zowel voor de certificering van de organisatie zelf (bedrijfscertificering) als voor de certificering van de producten die voortvloeien uit het systeem (productcertificering). 2.2
Hoe kan MVO ingebed worden in de organisatie?
In figuur 2.2 wordt op beknopte wijze een stappenplan [Mansley, 2000] beschreven waarmee MVO op een structurele wijze kan worden ingebed in de organisatie.
11
stap 1
Opstellen van een intentieverklaring doen: - Opstellen van een intentieverklaring door de directie result aat :
- Een intentieverklaring voor de onderneming
Aanstellen coördinator MVO
stap 2
doen:
- Aanstellen van een coördinator MVO
result aat :
- coördinator MVO binnen de onderneming
Instellen communicatie- en documentenbeheer
stap 3
doen:
- Vastleggen en communiceren van het jaarplan
result aat :
- Communicatie- en documentenbeheer
Vaststellen van relevante aspecten doen:
- Vaststellen geldende w et - en regelgeving; - Inventarisatie huidig beleid en activiteiten gericht op
stap 4
duurzaamheid; - Inventariseren van de belangrijkste duurzaamheidsthema´ s in relatie met de activiteiten van de onderneming. result aat :
stap 5
- Overzicht van relevante aspecten
Opstellen van een beleidsverklaring doen:
- Vaststellen van een lijst van prioriteiten en doelstellingen
result aat :
- Een beleidsverklaring
Opstellen en uitvoeren van het jaarplan doen:
stap 6
- Vertaling van strategische doelstellingen naar praktische doelstellingen; - Omzetten van doelstellingen naar acties; - Het vastleggen van het jaarplan
result aat :
stap 7
- Een jaarplan
Uitvoeren van een interne audit doen: - Controle en evaluatie van het managementsysteem en het jaarplan result aat :
- Inzicht in de w erking van het management systeem binnen de onderneming, de behaalde resultaten en de noodzakelijke w ijzigingen
stap 8
Evaluatie door het management doen:
- De interne audit bespreken en evalueren binnen het
result aat :
- Een oordeel van het management over de voortgang van MVO
management
Figuur 2.2
Schematisch overzicht van het stappenplan om MVO in de organisatie in te bedden
12
Het stappenplan werkt volgens het hierboven beschreven PDCA-principe en houdt rekening met de integratie in de bestaande managementstructuur. Daarnaast wordt er ruim aandacht besteed aan het opzetten van het systeem dat een continu verbetercyclus doorloopt. In paragraaf 2.3 tot en met 2.11 zal het stappenplan verder per stap (1-8) worden toegelicht. Het gepresenteerde stappenplan kan als een leidraad worden gezien. Het is mogelijk naar eigen believen veranderingen aan te brengen door bijvoorbeeld nieuwe stappen en procedures te ontwerpen of bestaande stappen aan te vullen met bedrijfsspecifieke informatie. In onderstaand kader is bijvoorbeeld een overzicht gegeven van de stappen die de Ziektekostenverzekeraar Agis vanaf medio 2000 heeft genomen in het kader van MVO. Het is overigens aan te raden het uiteindelijk gebruikte stappenplan vast te leggen in een eigen handboek. Stappen ziektekostenverzekeraar Agis Hieronder zijn de stappen beschreven zoals deze door Agis in het kader van MVO zijn genomen. Ook is aangegeven welk nummer van het stappenplan overeenkomt met de genomen stap door Agis. Het gaat hier overigens om de stappen tot en met 2001. Dit betekent dat Agis nog niet toe is gekomen aan de stappen 7 en 8 uit het stappenplan. Uit de ondernomen stappen blijkt wel dat Agis tot nu toe nagenoeg het beschreven stappenplan heeft gevolgd. Alleen stap 3 (communicatie- en documentenbeheer) is later genomen. Stap 1: Stap 2: Stap 4:
Stap 3 en 6:
Agis stelt missie vast; De afdeling treasury en vermogensbeheer (T&V) neemt het initiatief; Oriëntatie door T&V op de ontwikkelingen in maatschappelijk bewust ondernemen en beleggen; ¨Go¨ van directie Onderzoek door T&V naar de implicaties van maatschappelijk bewust beleggen voor het beleggingsproces én in het strategisch beleggingsbeleid; Onder andere specifieke aandacht voor het rendement op de beleggingen; Oriëntatie door T&V op de actuele activiteiten bij de huidige (eigen) vermogensbeheerders; Bepalen door T&V van de doelstellingen voor duurzaam beleggen op basis van de missie en de cultuur van het eigen bedrijf; Door T&V op basis van de uitgangspunten bepalen van de methode, criteria en de wijze van uitvoering van de selectie; Bepalen door T&V van de korte termijn strategie en doelstellingen. De doelstelling is om binnen een termijn van 2 jaar de gehele portefeuille conform de nieuwe richtlijnen te hebben belegd; ¨Go¨ van directie Publiek maken van de bovenstaande doelstelling.
2.3
Stap 1: Wat is een intentieverklaring?
Stap 4: Stap 4: Stap 5: Stap 6: Stap 6:
Een intentieverklaring MVO is een korte verklaring, voorzien van een datum, met daarin de globale milieu-, sociale en ethische doelstellingen voor de lange termijn die door de onderneming worden nagestreefd. Een intentieverklaring is vergelijkbaar met - of onderdeel van - een ¨mission statement¨. De directie bepaalt jaarlijks in de directiebeoordeling of de intentieverklaring nog actueel is. Een dergelijk beleidsstuk functioneert als: • een leidraad voor ontwikkelingen binnen de onderneming, • een stok achter de deur; zodra de intentieverklaring is ondertekend verbindt het bedrijf zich aan de inhoud van deze verklaring, • een instrument voor interne communicatie; middels de intentieverklaring kan het personeel op de hoogte worden gebracht van de voornemens van de onderneming met betrekking tot 13
•
duurzaamheid, een instrument voor externe communicatie; middels de intentieverklaring kunnen (toekomstige) klanten en leveranciers op de hoogte gebracht worden van de intenties van het bedrijf.
De intentieverklaring wordt bewaard in het handboek MVO. Daarnaast kan deze bijvoorbeeld opgehangen worden in de hal van het bedrijf, zodat het personeel en de klanten kunnen zien dat milieu, sociale en ethische aspecten serieus worden genomen. De intentieverklaring wordt in principe opgesteld voor meerdere jaren. Deze stap wordt dus alleen doorlopen als de intentieverklaring niet meer overeenkomt met de lange termijn doelstellingen. Dit zal blijken uit de jaarlijkse managementbeoordeling. Intentieverklaring Rabobank groep, een fragment uit het ambitiestatement: “De Rabobank Groep vindt dat een duurzame ontwikkeling van welvaart en welzijn een zorgvuldige omgang met natuur en leefmilieu vergt. Hieraan wil ze met haar activiteiten bijdragen…” [Maatschappelijk jaarverslag, 2001, pag. 76] 2.4
Stap 2: Wat doet een coördinator MVO?
De eerste stap na het ondertekenen van de intentieverklaring is het aanstellen van een coördinator MVO. Deze coördinator neemt de verdere invoering van MVO over. Bij het aanstellen van de coördinator MVO wordt door de directie, eventueel in overleg met de coördinator zelf, een passende functiebeschrijving vastgesteld. Hierin staan de taken en verantwoordelijkheden van de coördinator. Het kan zijn dat de taken van de coördinator MVO onder verschillende werknemers zijn verdeeld. In dit geval moeten meerdere beschrijvingen worden gemaakt, zodat voor iedereen duidelijk is wie welke taken en verantwoordelijkheden heeft ten aanzien van MVO. Een coördinator MVO is een persoon die de rol van trekker, aanjager en aanspreekpunt vervult bij de opzet en het in stand houden van het MVO-systeem. Het aanstellen van een coördinator MVO is belangrijk voor het waarborgen van de aandacht voor duurzaamheid binnen de financiële instelling. De coördinator MVO is verantwoordelijk voor het bewaken van de voortgang van het managementsysteem. Hij is niet verantwoordelijk voor de inhoudelijke kant van het systeem waar het gaat om het maken van keuzes ten aanzien van het duurzame beleid. Hiervoor is de directie verantwoordelijk. De coördinator MVO kan hier natuurlijk wel een bijdrage aan leveren. Een coördinator kan naast deze functie ook andere taken vervullen. Het beste kan gekozen worden voor een persoon die een goed overzicht heeft van de onderneming en alle bedrijfsactiviteiten. Specifieke kennis van milieu, sociale en ethische aspecten is niet noodzakelijk maar wel een voordeel. Personen die een managementfunctie hebben zijn hier meestal het meest geschikt voor. 2.5
Stap 3: Hoe wordt de communicatie en het documentenbeheer ingesteld?
Deze stap zorgt ervoor dat MVO in de organisatie structureel wordt ingebed en helder en toegankelijk is voor alle medewerkers. Met een juist documentenbeheer en een goede communicatie kan worden voorkomen dat het systeem een “papieren tijger” wordt. Dit gebeurt door: • een helder documentenbeheer op te zetten, • te werken met klachtenregistratieformulieren, • een communicatieschema op te zetten.
14
Het documentenbeheer bestaat uit een MVO-documentenbeheer (structuur) waarin relevante documenten worden beheerd en een procedure waarin staat hoe met documenten om te gaan. Na het opzetten van het documentenbeheer dient dit verder bijgehouden te worden conform de gebruikte procedure. Indien later afwijking van de procedure nodig mocht blijken, of de archiefstructuur veranderd moet worden, dient dat in overleg met de directie te gebeuren. Hetzelfde geldt voor het klachtenformulier en het communicatieschema. Voor een goed werkend managementsysteem is het zaak dat ten minste alle medewerkers en ketenpartners toegang hebben tot de voor hen relevante documenten. Dit kan bijvoorbeeld door een intranet dat toegankelijk is voor (bepaalde) werknemers en klanten. Ook kan worden gewerkt met een (digitale) nieuwsbrief. Daarnaast dienen klachten van klanten en medewerkers over MVO gerelateerde aspecten geregistreerd te worden. Voor het eerste deel wordt een communicatieschema opgesteld en kan eventueel ook een informatiesysteem opgezet worden zoals beschreven in onderstaand kader. Voor het tweede deel kan bijvoorbeeld gewerkt worden met formulieren voor klachtenregistratie. Informatiesysteem vastgoed In het geval van beleggingen in vastgoed (utiliteitsbouw) kan voor projectontwikkelaars of toekomstige eigenaren/gebruikers een informatiesysteem worden opgezet dat zorgt voor een systematische informatieoverdracht over een duurzame bedrijfsvoering. Het kan hierbij bijvoorbeeld gaan om informatieoverdracht met betrekking tot het ontwerp- en bouwproces. In het communicatieschema wordt aangegeven hoe binnen de organisatie kennis wordt overgebracht. Dit schema wordt opgesteld door te registreren wie wat moet weten, hoe dit overgebracht wordt en wie hier verantwoordelijk voor is. De coördinator MVO dient de verantwoordelijke personen op de hoogte te brengen van hun communicatietaken. Tevens is het van belang aan te geven hoe lang de communicatiemaatregelen van kracht zijn. In Tabel.3 is een aantal voorbeelden van communicatiemaatregelen uitgewerkt. Tabel 2.3
Voorbeelden voor communicatie
Boodschap Intentieverklaring Klachten/ opmerkingen formulier
Jaarplan
Persbericht
Wie het weten moet
Communicatie methode Al het personeel inclusief Eenmalig uitdelen van oproepkrachten de verklaring Klanten en al het Genoemde personen personeel inclusief attenderen op het oproepkrachten bestaan ervan en uitdelen indien gewenst Iedereen die een taak Mondelinge melding heeft toegewezen van relevante taak gekregen Afdeling communicatie, Eenmalige breefing raad van bestuur en over hoe te handelen technisch inhoudelijke staf
Geldigheid
Verantwoordelijke
Blijvend
Dagelijks management Afdeling klantenservice
Blijvend
Blijvend
Coördinator MVO
Maximaal 6 maanden
Afdeling communicatie
Aandachtspunten • Let erop dat alles wat aan informatie overgedragen dient te worden aan bod komt in het communicatieschema.
15
• •
Houdt er rekening mee dat het personeel bestaat uit mensen die een interne opleiding hebben gevolgd (volgen) en uit mensen die dat niet hebben gedaan omdat ze bijvoorbeeld gedetacheerd zijn. Communicatie bestaat in verschillende vormen, zoals een mondelinge toelichting bij werkinstructies, een cursus MVO, een korte aanvulling op een bestaande beschrijving.
2.6
Stap 4: Hoe worden de relevante aspecten bepaald?
2.6.1
Inleiding
Deze stap is een inventariserende stap die als doel heeft te bepalen wat voor de onderneming de meest relevante aspecten op het gebied van MVO zijn. Daarvoor is het zaak: • de geldende wet- en regelgeving vast te stellen, • de huidige activiteiten en het bestaande beleid op het gebied van MVO te bepalen, • te onderzoeken welke duurzaamheidsthema´s de onderneming beïnvloed op basis van de activiteiten en invloedsfeer van de onderneming. 2.6.2
Vaststellen geldende wet- en regelgeving
De kern van deze stap is dat uw bedrijf moet vaststellen welke voorschriften op het gebied van sociale, milieu en ethische aspecten er zijn opgesteld door de overheid. Het kan daarbij gaan over voorschriften die gaan over de directe invloedsfeer van de onderneming, zoals gelijke behandeling van alle werknemers of de mate van transparantie van de onderneming. Het kan echter ook gaan om zaken die meer in de indirecte invloedsfeer liggen zoals anti-corruptieregels. Meer over de wet- en regelgeving op het gebied van transparantie van de eigen onderneming is terug te vinden in hoofdstuk 9. In het kader van deze stap kan bijvoorbeeld een “early warning system” in het leven worden geroepen. Een dergelijk waarschuwingssysteem is bedoeld om de organisatie te attenderen op wet- en regelgeving en marktontwikkelingen waarmee rekening moet worden gehouden. Een “early warning system” kan gebruik maken van de kennis van bijvoorbeeld de volgende organisaties: • Brancheverenigingen zoals de VBDO. • Overheidsinstanties zoals de ministeries van buitenlandse zaken, financiën en justitie, milieu en economische zaken. • Andere organisaties zoals Consumentenbond, Amnesty International en Greenpeace. • Contactpunt duurzaam ondernemen / MVO: www.mvo.ez.nl • De webportal: www.duurzaam-beleggen.nl Een ¨early warning system¨ zal in ieder geval de volgende zaken vast moeten leggen: • • • • •
Wet- of regelgeving met specifieke relevante eisen; Datum van de wet- of regelgeving; Verwijzing waar de tekst van de wet- of regelgeving te vinden is; Voor welke bedrijfsactiviteiten de wet- of regelgeving relevant is; Of uw bedrijf eraan voldoet.
Het early warning system dient daarnaast het overzicht van relevante wet- en regelgeving ieder jaar te actualiseren. Het is belangrijk dat niet alleen de coördinator MVO of de directie op de hoogte is van de geldende regels, maar ook het personeel (als de regels betrekking hebben op de uitvoerende werkzaamheden). Daarom is interne communicatie belangrijk (zie hiervoor stap 3).
16
2.6.3
Inventarisatie van huidig beleid en activiteiten gericht op duurzaamheid
Veel financiële instellingen hebben al een aantal activiteiten die vallen onder de noemer MVO. Denk bijvoorbeeld aan energie- en papierbesparende maatregelen of de sponsoring van een goed doel. Vaak echter worden de duurzaamheidsaspecten in het huidige beleid niet altijd even expliciet verwoord. In deze stap is het daarom zaak de lopende afspraken op het gebied van MVO boven water te krijgen en de status ervan helder te maken. Deze inventarisatie kan zich bijvoorbeeld richten op: • De missie van het bedrijf; Vaak is er een verwijzing naar de zorg voor de omgeving of de zorg voor de werknemers. • Gedragscodes; Deze codes besteden meestal specifiek aandacht aan sociale, ethische en/of milieuaspecten. Het kan gaan om een eigen gedragscode of een code die is ondertekend in brancheverband. In bijlage 4 zijn als voorbeeld de ´business principles´ van de ING-groep opgenomen. • Afspraken in brancheverband; Denk bijvoorbeeld aan CAO afspraken of een convenant met de overheid. Een hulpmiddel is het stellen van specifieke vragen. Zo kan de beleggingsafdeling bijvoorbeeld gevraagd worden: • • •
Heeft de belegger op dit moment een selectiebeleid? Zo ja, spelen bij de selectie ook sociale of milieuaspecten een rol? Heeft de belegger belangen in woningcorporaties, sociale woningbouw of ander vastgoed dat als een duurzame investering kan worden beschouwd? Heeft één van de beleggingsinstellingen waarmee wordt samengewerkt een gedragscode op sociale en/of milieu-aspecten?
2.6.4
Inventariseren van de belangrijkste duurzaamheidsthema´s
In deze stap wordt geïnventariseerd welke invloed de huidige bedrijfswerkzaamheden hebben op de verschillende duurzaamheidsthema´s. Ieder jaar dient deze beoordeling te worden geactualiseerd om een goed beeld te houden van de invloed van het bedrijf. In deze beoordeling worden alle (proces)stappen in uw bedrijf en in de keten van uw producten en diensten geïnventariseerd. Op deze manier wordt als het ware ‘door de productketen heen’ gekeken. Dit wil ook zeggen dat wordt gekeken naar de producten en diensten van leveranciers en partners en dat wordt gekeken naar de activiteiten van klanten en andere betrokken partijen. Alleen dan kunnen immers de belangrijkste duurzaamheidsthema´s en de verbetermogelijkheden van het totale producten- en dienstenpakket worden beoordeeld. Bij de implementatie van het managementsysteem MVO, is het aan te raden een initiële duurzaamheidsbeoordeling uit te voeren of uit te laten voeren. Voor deze beoordeling is het zaak drie onderwerpen in kaart te brengen: 1. Significante duurzaamheidsaspecten van uw bedrijfsactiviteiten. 2. Analyse van de huidige managementsystematiek op duurzaamheidsaspecten. 3. Eventuele evaluatie van incidenten ten aanzien van duurzaamheidsaspecten. Bij deze deelstap is het mogelijk om structurele samenwerkingsverbanden aan te gaan met niet gouvernementele organisaties (NGO´s) en/of gespecialiseerde adviesbureaus.
17
2.7
Stap 5: Hoe wordt een beleidsverklaring opgesteld?
2.7.1
Inleiding
Aan de hand van de lijst met relevante aspecten kan een selectie plaatsvinden van thema´s en activiteiten waarop het duurzame beleid zich zou moeten gaan richten. Hiervoor moeten een aantal inhoudelijke en procesmatige keuzes worden gemaakt. Op basis van deze keuzes kunnen vervolgens de strategische beleidsdoelstellingen worden geformuleerd, welke worden vastgelegd in een beleidsverklaring. 2.7.2
Keuzes
De inhoudelijke keuzes kunnen worden gemaakt mede op basis van de mogelijkheden die worden geschetst in de hierop volgende hoofdstukken. In het geval van de procesmatige keuzes kunnen de volgende afwegingen aan bod komen: • Met betrekking tot de thema´s kan de keuze gemaakt worden tussen een generieke aandacht voor alle duurzame aspecten of één specifiek thema, zoals bijvoorbeeld de gezondheidszorg. • Met betrekking tot de activiteiten kan de keuze gemaakt worden tussen prestatiegerelateerde activiteiten of voor een toegevoegde waarde benadering. Denk daarbij in het geval van beleggen bijvoorbeeld aan het aanhouden van een duurzame aandelen portefeuille (prestatiegerelateerd) versus het aangaan van een aandeelhoudersdialoog met de niet-duurzame bedrijven (toegevoegde waarde). In hoeverre de huidige bedrijfssituatie aansluit bij bepaalde elementen van MVO valt ook onder deze stap. Ter illustratie de volgende vergelijkende voorbeelden voor het thema duurzaam beleggen: • Een groeiend pensioenfonds stapt waarschijnlijk makkelijker over op een duurzame beleggingsstrategie dan een pensioenfonds dat geen nieuwe intreders meer krijgt. Een duurzame beleggingsstrategie is namelijk lange termijn gericht net zoals te verwachten valt van de beleggingstrategie van het groeiende fonds. Van het uitstervende fonds valt te verwachten dat het meer is geïnteresseerd in het huidige rendement omdat er veel uitgekeerd moet worden. • Een bovenmatig presterend beleggingsfonds kan zich waarschijnlijk een meer agressieve beleggingsstrategie veroorloven dan een fonds dat het beoogde rendement maar net haalt. Het goed presterende fonds zal daarom waarschijnlijk meer open staan voor veranderingen zoals de overstap naar duurzaam beleggen. • Anderzijds kan juist ook voor een laag renderend fonds de noodzaak het roer om te gooien van groot belang zijn waarbij een overschakeling naar duurzaam beleggen voor de hand ligt gezien de te verwachten betere prestaties. 2.7.3
Doelstellingen
Een belangrijk algemeen aandachtspunt bij het formuleren van doelstellingen is ervoor te zorgen dat deze ‘SMART’ zijn. Dit geldt voor de strategische beleidsdoelstellingen die worden vastgelegd in de beleidsverklaring, maar ook voor bijvoorbeeld de specifieke doelstellingen die worden vastgelegd in het jaarplan (zie stap 6, paragraaf 2.8). SMART betekent dat de doelstellingen Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden zijn. Alleen wanneer doelstellingen specifiek (bijvoorbeeld ‘aandelen worden duurzaam belegd’), meetbaar (bijvoorbeeld ‘50% voldoet aan de duurzaamheidscriteria) en tijdgebonden (bijvoorbeeld ‘binnen een jaar’) zijn, kan namelijk worden geëvalueerd of de doelstellingen ook daadwerkelijk worden gehaald. Ze dienen acceptabel en realistisch te zijn omdat te ambitieuze doelstellingen er vaak toe leiden dat betrokken 18
personen afhaken. Aandachtspunten: • Draag er zorg voor dat de juiste sleutelfiguren binnen uw organisatie betrokken worden bij het ontwikkelen van uw doelstellingen. Deze personen zullen immers een belangrijke rol spelen bij de uitvoering en/of coördinatie. • De doelstellingen kunnen - eventueel samen met de intentieverklaring -gecommuniceerd worden naar klanten en leveranciers. Hiermee kan meer aandacht gevraagd worden voor producten en diensten met een duurzaam karakter. Beleggingsbeleid van de pensioenverzekeraar PGGM In onderstaand kader staat het beleggingsbeleid van de pensioenverzekeraar PGGM in het kort weergegeven. Het PGGM beleid wordt ingevuld volgens drie peilers: uitsluiten, stimuleren en een dialoog [PGGM, 2000]. Met dit driesporenbeleid volgt de PGGM de richtlijnen van onder meer de vakbond FNV [FNV, 2000]. Het driesporen duurzaam beleggingsbeleid van de PGGM: Uitsluiten: ”Het fonds zal van een investering afzien als in het desbetreffende land vrijheid van vereniging, vrijheid van meningsuiting en vrijheid van drukpers stelselmatig wordt geschonden, evenmin zal worden belegd in ondernemingen die productie voor de wapenindustrie als hoofdactiviteit hebben¨. Stimuleren: ¨Bedrijven die voorop lopen in duurzaamheid krijgen een óverweging¨. Dialoog: ¨In de dialoog tussen aandeelhouder en onderneming wordt een duurzame bedrijfsvoering aangemoedigd¨. Meer informatie over de beleggingsmethode van uitsluiten en stimuleren en het voeren van een dialoog is terug te vinden in hoofdstuk 3 en 4 van deze handleiding. 2.8
Stap 6: Hoe wordt het jaarplan opgesteld en uitgevoerd?
2.8.1
Inleiding
Na het opstellen (of aanpassen) van de beleidsverklaring is de volgende stap het vertalen van de strategische beleidsdoelstellingen in activiteiten en richtlijnen, die kunnen worden ingepast in de reguliere bedrijfsvoering. Aangezien dit hoofdstuk een procesmatige benadering heeft, wordt hier met name ingegaan op de wijze waarop de activiteiten en richtlijnen geïntegreerd kunnen worden in de reguliere bedrijfsvoering. In de overige hoofdstukken van deze handleiding wordt ingegaan op de vraag welke mogelijkheden er zijn wat betreft activiteiten en richtlijnen. Het inpassen van de beleidsverklaring in de reguliere bedrijfsvoering gebeurt door het inpassen en jaarlijks actualiseren van de strategische doelstellingen in het jaarplan. Deelstappen voor het inpassen van de beleidsverklaring 1. Vertaling van strategische doelstellingen naar praktische doelstellingen; 2. Omzetten van doelstellingen naar acties; 3. Het vastleggen van het jaarplan; 4. Uitvoeren van het jaarplan. 19
2.8.2
Vertaling van strategische doelstellingen naar praktische doelstellingen
Ook bij de vertaling van de strategische doelstellingen in praktische doelstellingen is het zaak het SMART-principe toe te passen. Het vertalen van de doelstellingen is noodzakelijk: om voor uzelf en de medewerkers aan te geven wat het streven is op korte termijn, als een leidraad in het geval dat het overzicht verloren dreigt te gaan, als een communicatiemiddel naar de klant en derden over uw MVO-beleid. 2.8.3
Omzetten van doelstellingen naar acties
In deze deelstap worden op basis van de geformuleerde doelstellingen verbetermaatregelen geselecteerd of opgesteld waarmee de onderneming duurzamer kan worden. Daarvoor wordt eerst een lijst van mogelijke maatregelen gemaakt. Op basis van deze lijst wordt vervolgens een overzicht van haalbare en minder haalbare maatregelen gemaakt, die daarna ter beoordeling aan de directie worden voorgelegd. Deze kiest dan de maatregelen die in de komende periode doorgevoerd dienen te worden. Verbetermaatregelen In de hierop volgende hoofdstukken komen de belangrijkste mogelijkheden aan bod. Daarbij wordt ook aangegeven wat de voor- en nadelen zijn van verschillende maatregelen. Het is echter ook zaak de betrokken functionarissen nauw te betrekken bij het opstellen van de maatregelen. Dit bevordert niet alleen de acceptatie, maar beperkt ook de kans dat de veranderingen zullen zorgen voor een onacceptabele aantasting van bijvoorbeeld de financiële randvoorwaarden. Daarnaast kunnen de betrokken functionarissen vanuit de dagelijkse praktijk een goede inschatting maken over de voor- en nadelen van de voorgestelde activiteiten. Het is mede daarom ook aan te raden om de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de maatregelen en acties zoveel mogelijk bij de direct verantwoordelijken te leggen en niet bij de coördinator MVO. Haalbaarheid Om de verbetermaatregelen op haalbaarheid te beoordelen dient bij iedere verbetermaatregel de vraag gesteld te worden of: • de verbetermaatregel uitgevoerd kan worden, • de verbetermaatregel daadwerkelijk een duurzame verbetering oplevert, • er draagvlak is binnen de organisatie voor de maatregel, • voor de verbetermaatregel niet teveel wijzigingen in de onderneming moeten worden doorgevoerd, • de uitvoeringskosten niet te hoog zijn, • er extra of juist minder risico’s door zullen optreden, • er andere redenen zijn waardoor een verbetermaatregel niet zou slagen. Dit oordeel wordt vertaald naar de haalbaarheid van een maatregel door aan te geven of een maatregel haalbaar (+), twijfelachtig (±) of niet haalbaar (-) is. Keuze maatregelen Op basis van de lijst van haalbare en minder haalbare maatregelen is het nu aan de directie (in overleg met de coördinator MVO) om een keuze te maken welke maatregel(en) de komende periode ingevoerd gaat/gaan worden. Voor het maken van deze keuze worden de intentie- en beleidsverklaring als leidraad gebruikt.
20
2.8.4
Het vastleggen van het jaarplan
De volgende deelstap van stap 6 is het vastleggen en jaarlijks actualiseren van het jaarplan. In deze stap worden de voorgenomen maatregelen vastgelegd in procedures, taakstellingen en verantwoordelijkheden. De aandachtpunten hierbij zijn: 1. Het vastleggen van de doelstellingen. 2. Het vastleggen in procedures, taakstellingen en verantwoordelijkheden. 3. Externe verificatie en interne goedkeuring. Het vastleggen van de doelstellingen De doelstellingen dienen elk jaar geactualiseerd te worden door: • nieuwe doelstellingen en de bijbehorende acties toe te voegen; • niet haalbare doelstellingen bij te stellen; • doorgevoerde doelstellingen en acties te verwijderen. De behaalde doelstellingen worden gearchiveerd in de eigen MVO-handleiding onder ‘behaalde doelen’. Tevens wordt aangegeven wanneer de doelstelling behaald is. Bij het behalen van een doelstelling is het overigens van belang dat wanneer een doelstelling is gehaald de maatregel wordt ¨geborgd¨. Wanneer bijvoorbeeld de doelstelling om 50% duurzaam te beleggen is bereikt, kan de doelstelling gearchiveerd worden bij ‘behaalde doelen’. Tevens moeten echter de maatregelen om dit te realiseren van kracht blijven én dient in de toekomst gecontroleerd te worden of het doel nog steeds is behaald. Anders was alle moeite immers voor niets. Alleen wanneer er gegronde redenen zijn om maatregelen terug te draaien is dit toegestaan. Het vastleggen in procedures, taakstellingen en verantwoordelijkheden Voor elke actie worden in het jaarplan de volgende punten beschreven: • wat er moet gebeuren (dit is de actie zelf), • wie verantwoordelijk is voor de uitvoering van de actie (taakverdeling), • welk meetbaar resultaat dient te worden bereikt, • wanneer gestart wordt met de uitvoering van de actie, • wanneer het resultaat bereikt dient te zijn, • welke middelen (uitgedrukt in benodigde tijd, menskracht en geld) beschikbaar gesteld dienen te worden voor het realiseren van de actie, actie) wordt • hoe en door wie de meting van de nulsituatie (de situatie bij de start van de uitgevoerd, • wie de monitoring uitvoert, • wat wanneer wordt gecontroleerd, • waar de resultaten van de metingen te vinden zijn. In het kader van deze deelstap kunnen bijvoorbeeld procedures opgesteld worden voor: Het vaststellen van de duurzaamheid van bedrijven en/of projecten waarin wordt geïnvesteerd. Hiervoor kunnen ook standaard evaluatietoetsen worden gemaakt. Een duurzaamheidsdialoog waarmee structureel en systematisch een dialoog over duurzame aspecten wordt aangegaan met bedrijven waarin wordt belegd of waarmee zaken wordt gedaan. Duurzame productontwikkeling waardoor er systematische aandacht wordt besteed aan duurzaamheidsaspecten bij de ontwikkeling van nieuwe financiële producten.
21
Deze procedures kunnen bijvoorbeeld worden vastgelegd in één algemene gedragscode of verschillende specifieke gedragscodes (zie voorbeeld bijlage 3,4 en 5). Bij het opstellen van de eigen gedragscode(s) zal overigens bekeken moeten worden of er wellicht gedeeltelijk of geheel gebruik gemaakt kan worden van reeds bestaande gedragscodes van branche- of andere organisaties. Externe verificatie en interne goedkeuring Alvorens het jaarplan intern goedgekeurd kan worden is het raadzaam het conceptjaarplan zowel in- als extern te (laten) toetsen op financiële en juridische randvoorwaarden. Zo is het zaak dat de financiële instelling blijft voldoen aan de voorwaarden zoals die zijn omschreven door de pensioen- en verzekeringskamer [www.verzekeringskamer.nl]. Met betrekking tot de nagestreefde duurzaamheidsdoelstellingen zal daarnaast de robuustheid van het voorgestelde systeem getest moeten worden. Dit kan door middel van een simulatie, waarin bijvoorbeeld wordt getest wat de reactie is als er kinderarbeid wordt geconstateerd bij een bedrijf waarin wordt belegd. Ook kan het voorgestelde beleid worden doorgelicht door een onafhankelijk bureau (zie ook hoofdstuk 6). 2.8.5
Uitvoeren van het jaarplan
Alle activiteiten tot nu toe vonden voornamelijk plaats op papier. Het is nu tijd om de theorie in de praktijk te brengen. De acties die zijn beschreven in het jaarplan dienen jaarlijks toegewezen te worden aan de daarvoor aangewezen werknemers. Deze personen dienen de beschikking te hebben over de toegewezen middelen en bevoegdheden, zodat zij hun taak doeltreffend uit kunnen voeren. Indien een persoon veel moet veranderen in zijn dagelijkse werk om acties uit te kunnen voeren, kan het beste de functiebeschrijving van die persoon aangepast worden. Dit is belangrijk omdat de medewerkers die een actie toegewezen hebben gekregen verantwoordelijk worden voor het verloop van deze actie. De coördinator MVO is (in overleg met de directie) verantwoordelijk voor het toekennen van voldoende middelen om te zorgen dat medewerkers acties uit kunnen voeren en voor het in de gaten houden van de voortgang. De communicatie die in dit kader plaatsvindt dient opgenomen te worden in uw communicatieschema (zie stap 3). 2.8.6
Mogelijke uitwerking
In het onderstaande kader is aangegeven op welke wijze de doel- en taakstellingen op een praktische wijze kunnen worden ingevoerd en ingepast in de reguliere bedrijfsvoering. Hiervoor is als voorbeeld aangegeven op welke wijze de ING-groep [ING, 2001] de volgende twee thema´s heeft geïntegreerd in de bedrijfsvoering: • Milieutechnische en sociale voorwaarden bij contractmanagement. • Omgaan met milieugevoelige sectoren. Integratie in de bedrijfsvoering van duurzaamheidsthema´s door de ING groep I Milieutechnische en sociale voorwaarden bij contractmanagement Er zijn specifieke milieueisen opgenomen in de eigen inkoopvoorwaarden en in verschillende modelcontracten voor de inkoop van goederen en diensten in Nederland. Verder moeten leveranciers voldoen aan een aantal statutaire eisen inzake milieu- en arbeidsomstandigheden. Recentelijk heeft de Groepsstaf Juridische Zaken & Compliance een clausule over kinderarbeid toegevoegd aan de algemene inkoopvoorwaarden. Een leverancier moet kunnen garanderen dat hij geen goederen aan ING levert die het resultaat zijn van kinderarbeid, zoals vastgelegd in de ILO-resolutie 182. De nieuwe algemene inkoopvoorwaarden worden via het intranet van de Centrale Inkoopafdeling beschikbaar gesteld.
22
II Omgaan met milieugevoelige sectoren De afdelingen van bancaire onderdelen van ING die te maken hebben met bedrijfstakken die aanzienlijke milieuschade of maatschappelijke neveneffecten kunnen hebben, hanteren interne richtlijnen waarin is vastgelegd aan welke lokale regels een debiteur zich dient te houden. Gebruikelijk is dat contractueel wordt bepaald dat niet-naleving van milieubepalingen door de debiteur geldt als verzuim. De ING-afdelingen die zich richten op in dit opzicht bijzonder gevoelige bedrijfstakken (zoals Metals & Mining, Power en Energy Finance) zullen regelmatig de eis stellen dat multilaterale ontwikkelingsinstellingen en/of exportkredietverzekeraars betrokken worden bij het opstellen van milieubepalingen. Deze instituten vereisen dat de normen van de Wereldbank worden nageleefd dan wel de lokale regelgeving als die strenger is. In het licht van waargenomen milieurisico’s en andere risico’s behoudt ING zich het recht voor om bij gefinancierde projecten ter plaatse onafhankelijk onderzoek of andere vormen van ‘due diligence’ onderzoek te laten verrichten. 2.9
Stap 7: Hoe wordt een interne audit uitgevoerd?
De interne audit is enigszins vergelijkbaar met de wijze waarop de organisatie - in de rol van duurzame belegger - bedrijven en organisaties zou kunnen beoordelen (zie ook de paragrafen 4.2, 4.3 en 6.4). Indien van toepassing, is evident dat het voor de eigen geloofwaardigheid zaak is dat de interne audit minstens even streng is als de audits die worden toegepast bij het duurzaam beleggen. Naast de mate van duurzaamheid zal de interne audit ook moeten toetsen in hoeverre de uitgangspunten van het beleid nog steeds geldig zijn. Deze uitgangspunten kunnen namelijk in de loop van de tijd veranderen als gevolg van veranderingen binnen en buiten het bedrijf. Het is overigens aan te raden om de interne audit op duurzaamheidsaspecten te integreren met reeds bestaande audits die zijn gericht op bijvoorbeeld de financiële prestaties. Bij elke audit is het van belang te weten waarop wordt getoetst en wat de streef- en referentiewaarden zijn. Het is daarom van belang van te voren de maatstaven of indicatoren met bijbehorende waarden vast te stellen. In deze handleiding zijn een aantal voorbeelden gegeven van mogelijke indicatoren (zie ook paragraaf 4.3). 2.10
Stap 8: Hoe gebeurt de evaluatie door het management?
In deze stap wordt het beleid geëvalueerd mede op basis van de interne audit. In deze evaluatie wordt bekeken in hoeverre de eigen doelstellingen, visie en prestaties op het gebied van duurzaamheid voor verbetering vatbaar zijn. Het is zaak de evaluatie te laten plaatsvinden op gezette tijden (bijvoorkeur eens per jaar), zodat tijdig onvolkomenheden aan het licht komen. Ook kan op deze manier goed worden ingesprongen op gewijzigde omstandigheden. 2.11
Hoe blijft de organisatie voortdurend up-to-date?
Nadat het stappenplan voor de eerste maal is doorlopen, is het zaak het managementsysteem voortdurend up-to-date te houden en te verbeteren. Het stappenplan is daarom gebaseerd op het PDCA-principe zoals beschreven in paragraaf 2.1.2. Het PDCA-principe zorgt voor een cyclisch proces van continue verbetering. Dat het beschreven stappenplan ook voldoet aan dit principe wordt geïllustreerd door figuur 2.4.
23
Verandering van de relevante aspecten voor een ziektekostenverzekeraar Een voorbeeld van een verandering waarop gereageerd zal moeten worden door een ziektekostenverzekeraars is de ontwikkeling op het gebied van genetische informatie. Het wereldwijde Human Genome Project (onderzoeksproject naar menselijke genen) bereikte vorig jaar namelijk een belangrijke mijlpaal met de bekendmaking dat onderzoekers het menselijke gen volledig in kaart hadden gebracht. Verdere ontwikkeling op dit gebied kunnen gevolgen hebben voor het acceptatiebeleid bij verzekeringen. Als het mogelijk is menselijke genen te lezen wordt het immers misschien ook mogelijk om op basis van de genetische informatie te bepalen of iemand een verhoogd risico loopt op bepaalde ziektes. Vanuit duurzaamheid kan de vraag gesteld worden of het ethisch verantwoord handelen zou zijn als een ziektekostenverzekeraar zijn cliënten in dat geval zou vragen om de persoonlijke genetische informatie.
Aanstellen coördinator
Intentieverklaring
Communicatie en documenten beheer Evaluatie
Vaststellen relevante aspecten
Interne audit
Continue verbetering Invoeren beleid Vaststellen prioriteiten en doelstellingen Opstellen en uitvoeren van het jaarplan
Figuur 2.4
Proces van continue verbetering
De continuïteit van het stappenplan wordt bewerkstelligd doordat is vastgelegd dat het beleid op gezette tijden met behulp van de interne audit (stap 7) geëvalueerd wordt door het management (stap 8). Op basis van deze evaluatie is het bijvoorbeeld mogelijk dat de lijst van relevante aspecten bijgesteld moet worden (stap 4). Op dit moment is het zaak het stappenplan opnieuw te doorlopen. De praktijk zal overigens uitwijzen dat met name de stappen 4 t/m 8 van het stappenplan periodiek actief moeten worden doorlopen. De relevante aspecten kunnen ook veranderen door externe ontwikkelingen. Een voorbeeld hiervan voor ziektekostenverzekeraars staat in het nevenstaand kader. N.B.: De informatie die in de volgende hoofdstukken is gegeven is met name bedoeld als hulpmiddel bij het doorlopen van het stappenplan. Het gaat daarbij met name om hulpmiddelen die gebruikt kunnen worden bij het doorlopen van de stappen: 4: het bepalen van de relevante onderwerpen. 5: het formuleren van beleidsdoelstellingen. 6: het opstellen van het jaarplan.
24
3
Duurzaam beleggen
Binnen veel financiële organisaties die reeds een start hebben gemaakt met MVO wordt met name aandacht besteed aan het onderdeel duurzaam beleggen. In dit hoofdstuk wordt daarom ingegaan op de vragen “Wat is duurzaam beleggen?” en “Welke vormen van duurzaam beleggen bestaan er?”. Specifieke onderdelen en de verdere invulling van duurzaam beleggen komen in hoofdstuk 4 tot en met 6 aan bod. 3.1
Wat is duurzaam beleggen?
De definitie van duurzaam beleggen (= maatschappelijk verantwoord beleggen) is niet eenduidig vast te stellen. Uitgangspunt is de definitie van duurzame ontwikkeling, die door de Brundtlandcommissie als volgt verwoord is: Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling waarbij aan de behoeften van de nu levende generatie tegemoet wordt gekomen, zonder dat daardoor de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien, in gevaar worden gebracht. Het duurzame karakter van duurzaam beleggen ligt verscholen in het feit dat ondernemingen, instanties en projecten waarin (potentieel) wordt belegd, duurzaam handelen conform de definitie van duurzame ontwikkeling en hierin zichzelf steeds blijven verbeteren. Duurzaam beleggen kan volgens de “best in class” benadering als volgt gedefinieerd worden: Duurzaam beleggen is het investeren in bedrijven die voorop lopen met het implementeren van duurzaamheid in de bedrijfsvoering en het vermijden van investeringen in zaken waar anderen (latere generaties en ontwikkelingslanden) de kosten voor moeten dragen. Andere (eenvoudiger) omschrijvingen van duurzaam beleggen kunnen zijn: • beleggen volgens criteria op het gebied van milieu, ethiek en mensenrechten; • beleggen in bedrijven die voldoen aan de definitie van duurzaam ondernemen. De meeste particuliere beleggers beleggen via een beleggingsfonds. Bij beleggingsfondsen worden de beslissingen voor aankoop of verkoop van beleggingen overgelaten aan de beheerder. Zeker voor beleggers die hun geld willen inzetten voor duurzaamheid, is een beleggingsfonds de meest voor de hand liggende mogelijkheid. Als particulier is het immers kostbaar en tijdrovend om zelf bedrijven te toetsen op duurzaamheidscriteria. Daarnaast kan de beheerder van het beleggingsfonds, beter dan een particuliere belegger, vaststellen of een belegging nog voldoet aan het beleggingsbeleid. Dat betreft niet alleen de duurzame doelstellingen, maar ook het rendement en risico. Duurzame beleggingsfondsen onderscheiden zich van andere fondsen, doordat zij allereerst de potentiële belegging beoordelen op een aantal duurzaamheidscriteria. Daarna worden pas financiële criteria toegepast. De duurzame beleggingsfondsen onderscheiden zich van elkaar door verschillen in de gebruikte criteria (zie hoofdstuk 4) en verschillen in het type beleggingen (aandelen, obligaties, onroerend goed, onderhandse leningen) [Noordhoek, 1999; Dijkstra, 2001]. Het beoordelen van potentiële beleggingen op duurzaamheidscriteria is nog volop in ontwikkeling. Vooral de beschikbaarheid en volledigheid van relevante informatie over de duurzaamheidsprestaties van bedrijven laat nog te wensen over, maar de maatschappelijke druk om deze informatie openbaar te maken wordt steeds groter. Een belangrijke ontwikkeling is het Global Reporting Initiative (GRI), dat internationale richtlijnen voor duurzaamheidsverslaglegging heeft opgesteld (zie bijlage 2). Bij duurzaam beleggen wordt door financiële instellingen momenteel primair aandacht besteed aan het 25
beleggen in aandelen (zie hoofdstuk 4). Er zijn echter ook andere soorten van duurzaam beleggen mogelijk, zoals in vastgoed, obligaties, groene projecten en sociaal-ethische projecten (zie hoofdstuk 5). Daarnaast kan een institutionele belegger ook op andere manieren haar maatschappelijke betrokkenheid tonen (zie hoofdstuk 7). De eerste stap voor elke duurzame belegger in spé zal echter zijn te bepalen welk soort duurzame belegger de organisatie wil worden. Om dit te kunnen bepalen wordt in de volgende paragrafen een overzicht gegeven van de mogelijkheden. 3.2
Informatiebronnen
Duurzame beleggingsfondsen toetsen potentiële beleggingen niet alleen op financiële maar ook op duurzaamheidscriteria (milieu en sociaal). De ontwikkeling van methoden waarmee bedrijven kunnen worden getoetst is een moeizame weg en sterk afhankelijk van de beschikbaarheid van informatie over de beleggingen. De informatie die financiële instellingen hiervoor zoeken verschilt immers sterk van de financiële informatie waarop beleggingsfondsen zich normaal gesproken baseren. Er zijn gespecialiseerde bureaus en organisaties die helpen bij de ontwikkeling van criteria en de daadwerkelijke toetsing van bedrijven (zie hoofdstuk 6). De duurzame fondsen zijn daarnaast sterk afhankelijk van de informatie die wordt gegeven door de bedrijven waarin kan worden belegd [Jeucken, 1998; Noordhoek, 1999]. Om bedrijven te toetsen aan criteria voor duurzaam ondernemen, maken zowel beleggingsfondsen als rating bureaus gebruik van de informatie die bedrijven zelf verstrekken en van externe informatiebronnen. De volgende informatiebronnen kunnen worden gebruikt [Jeucken, 1998; Verhoeven, 2000]: • financiële jaarverslagen; • duurzaamheidsverslagen (milieu, arbo, etc.); • milieu-effectrapportages en vergunningen; • rapportages van kwaliteits- en milieuzorgsystemen; • media, zoals kranten en gespecialiseerde tijdschriften; • informatie van gespecialiseerde adviesbureaus en onderzoeksinstituten; • ondersteuning door milieu-accountants (milieu-audit); • (beleids)nota’s van de overheid; • diverse rapporten van onderzoeksinstellingen; • gestandaardiseerde vragenlijsten of enquêtes; • direct contact met de ondernemer door middel van interviews en gesprekken; • non-gouvernementele organisaties (NGO’s); • brancheorganisaties; • deskundigen verbonden aan universiteiten en onderzoeksinstellingen. 3.3
Selectiemethoden
Duurzame fondsen hanteren diverse criteria om bedrijven op milieuvriendelijkheid en sociaal beleid te toetsen. Dergelijke criteria kunnen een positief (vooruitstrevendheid van bedrijf) of negatief (onacceptabele aspecten van bedrijfsvoering) karakter hebben. Daarnaast kan het fonds door middel van een dialoog met bedrijven (ook wel actief aandeelhouderschap of engagement genoemd) proberen om het beleid van de bedrijven rechtstreeks te beïnvloeden (zie hoofdstuk 7). In het algemeen geldt dat een selectie die gebaseerd is op uitsluiten door middel van negatieve criteria het beste past bij de Amerikaanse cultuur en de positieve benadering (stimuleren) meer past bij de Europese cultuur. De selectiemethoden van alle Nederlandse duurzame beleggingsfondsen zijn gebaseerd op een mix van uitsluiten en stimuleren. In de volgende figuur is weergegeven op welke 26
manier de verschillende methoden toegepast kunnen worden om te komen tot een selectie van duurzame beleggingen.
Alle s ec to re n en be drijve n Dialoog / en ga gement N eg a tieve criteria: uitsluiten van sectore n of be drijven
R es te ren de s ec tore n e n be drijve n
Positieve crite ria : op b epaa ld e voorw aarde n
N eutrale bedrijven
R elatief: be ste p ercen ta g e b edrijven p er se cto r (min imum niveau va n d uu rza amh e id )
Du urzame be drijven
Ab solu ut: in d ivid ue le bedrijven die g oe d pre ste ren
Gesele ctee rde s ecto re n en bedrijve n
Figuur 3.1
Methoden voor de selectie van duurzame beleggingen
3.3.1
Negatieve criteria
Uitsluiten van beursfondsen gebeurt op basis van absolute of negatieve criteria op het gebied van bijvoorbeeld de aard van de producten of productiewijze (kernenergie, porno, tabak), mensenrechten (kinderarbeid, vakbondsrechten), arbeidsomstandigheden, etc. Deze criteria worden ook wel harde criteria genoemd omdat uitsluiting van een bedrijf kan plaatsvinden op basis van slechts deze criteria en onafhankelijk van duurzaamheidsbeleid en -prestaties. Ter illustratie het voorbeeld van een bierbrouwer. In hoofdstuk 4 worden de criteria verder uitgewerkt. Uitsluiten van een bierbrouwer Een bierbrouwer is een voorloper op het gebied van duurzaamheid in zowel beleid als prestaties. Het bedrijf is niet alleen een voorbeeld voor haar eigen sector, maar ook voor andere sectoren. In dit geval kan een criterium als “niet meer dan 5% van de omzet uit alcohol”, zoals dat door sommige beleggingsfondsen gehanteerd wordt, er toch voor zorgen dat dit bedrijf wordt uitgesloten. 3.3.2
Positieve criteria
Stimuleren van duurzame bedrijven gebeurt op basis van positieve of voorwaardelijke criteria op het gebied van milieu- en sociaal beleid. In de meeste gevallen wordt een onderscheid gemaakt tussen neutrale sectoren/bedrijven en duurzame sectoren/bedrijven. Duurzame bedrijven zijn bedrijven die voorop lopen op het gebied van duurzaamheid door bijvoorbeeld ontwikkeling van milieutechnologie
27
of het oplossen van sociaal-maatschappelijke problemen. Neutrale bedrijven zijn bedrijven die de totstandkoming van een duurzame samenleving op de lange termijn niet wezenlijk belemmeren, maar ook niet per definitie duurzaam zijn. Uit deze laatste groep worden slechts die bedrijven geselecteerd die op het gebied van economische, milieu- en sociale aspecten beschikken over een goed beleid en goede prestaties. De selectie van bedrijven uit de neutrale groep kan zowel absoluut als relatief uitgevoerd worden. De absolute methode is gericht op het selecteren van koplopers, waarbij individuele bedrijven aan de gestelde voorwaarden moeten voldoen. Er wordt niet gestreefd naar vertegenwoordiging van alle sectoren. Bij de relatieve selectiemethode worden van elke sector de best presterende (neutrale) bedrijven geselecteerd, gebaseerd op onderlinge vergelijking van hun prestaties op economisch, milieu- en sociaal gebied. Dit resulteert in de toelating van een vooraf vastgesteld percentage van bedrijven binnen een sector (bijvoorbeeld 10% of 50%). Met uitzondering van de sectoren en bedrijven die bij voorbaat uitgesloten waren (door middel van negatieve criteria) zijn alle sectoren toelaatbaar. In de praktijk wordt wel gewerkt met een minimum niveau van duurzaamheid dat behaald moet worden [Jeucken, 1998; Verhoeven, 2000, Dijkstra, 2001]. 3.4
Typen duurzame beleggers
Tabel 3.2
Vier typen duurzame belegger
Type duurzame belegger Eerste generatie = defensief Tweede generatie = passief Derde generatie = actief Vierde generatie = pro-actief
3.4.1
Negatieve criteria ja nee ja ja
Positieve criteria nee ja ja soms
Dialoog = engagement nee nee nee ja
De defensieve duurzame belegger
Duurzame fondsen van de eerste generatie baseren zich alleen op negatieve criteria. Deze categorie beleggers kiest voor duurzaam beleggen vanuit een strategie van risico-minimalisatie. Bij deze klassieke vorm van maatschappelijk verantwoord beleggen worden vooral criteria gebruikt die gericht zijn op het volledig uitsluiten van bepaalde sectoren of gedragingen. Het betreft dan bedrijven die door hun activiteiten de totstandkoming van een duurzame samenleving belemmeren. Iedere belegger maakt zijn eigen keuzes bij het uitsluiten van sectoren of gedragingen (bijvoorbeeld: mensenrechtenschendingen, wapenindustrie, bio-industrie, productie van verslavende middelen, etc.). Veel pensioenfondsen hanteren de defensieve beleggingsmethode. De meest voorkomende uitsluitingen hebben betrekking op defensie en tabaksindustrie. Voordelen Het beleid is relatief gemakkelijk uit te voeren, zowel het financiële als het imago risico worden beperkt Nadelen Omdat geselecteerd wordt op basis van ranglijsten die een momentopname weergeven, worden misschien organisaties uitgesloten die de financiële ondersteuning juist goed kunnen gebruiken om een duurzame ontwikkeling door te maken. Dit kan onder meer in de publieke opinie als negatief ervaren worden. Bovendien levert deze manier van duurzaam beleggen slechts een kleine impuls richting een duurzame samenleving. 28
3.4.2
De passieve duurzame belegger
De tweede generatie fondsen hanteert positieve criteria en concentreert de beleggingen in bedrijven die op een bepaald terrein een maatschappelijke meerwaarde leveren en voorop lopen met het implementeren van duurzaamheid in de bedrijfsvoering. Er wordt niet gestreefd naar een vertegenwoordiging van bedrijven uit alle sectoren in de beleggingsportefeuille. Deze methode wordt meestal gevolgd door fondsen die zich op een specifiek duurzaamheidsaspect richten, zoals sectorfondsen (duurzame energie, milieutechnologie) groene beleggingsfondsen of sociaal-ethische beleggingsfondsen (micro-kredieten). Beleggingen in de twee laatstgenoemde typen fondsen komt in aanmerking voor fiscale vrijstellingen van overheidswege. Voordelen Er wordt alleen belegd in bedrijven of projecten met een hoge meerwaarde op het gebied van duurzaamheid. Vooral door de mensen die liever niet willen beleggen, maar toch hun steentje aan de samenleving willen bijdragen, wordt in dergelijke fondsen ingelegd. Fiscaal vrijgestelde fondsen hebben laag risico; het relatief lage rendement dat hiermee samengaat wordt gecompenseerd door een vrijstelling van de vermogensrendementheffing en een extra heffingskorting. Nadelen De portefeuille van een dergelijk fonds is eenzijdig; slechts bepaalde, duurzame, sectoren zullen hierin vertegenwoordigd zijn. Dit kan betekenen dat het risico hoger is dan gemiddeld (met name bij de sectorfondsen). Het rendement bij deze fondsen kan sterk in hoogte variëren. Sectoren met bedrijven die nog veel duurzame groei kunnen doormaken worden uitgesloten, en dus niet gestimuleerd om maatschappelijk verantwoorder te ondernemen. 3.4.3
De actieve duurzame belegger
Duurzame fondsen van de derde generatie beleggen in bedrijven die binnen hun sector op alle niveaus van het duurzaam ondernemen tot de beste behoren. Zij passen zowel positieve als negatieve selectiemethoden toe (zie figuur). De huidige duurzame beleggingsfondsen in Nederland behoren allen tot deze laatste categorie. In bijlage 5 is een overzicht gegeven van de negatieve en positieve criteria die deze fondsen hanteren. De Nederlandse duurzame beleggingsfondsen onderschrijven vrijwel allemaal de VBDO Richtlijnen voor Transparantie (zie bijlage 3). Dit betekent dat zijn in hun jaarverslag rapporteren over de veranderingen in de samenstelling van hun portefeuille en de gebruikte selectiemethodiek en -criteria. Naast het uitsluiten van bepaalde beleggingen, worden beleggingen beoordeeld op basis van positieve criteria, die zowel absoluut als relatief toegepast kunnen worden (zie paragraaf 3.3). Hierdoor worden niet alleen slecht gedrag (schadelijke producten, activiteiten, beleid of prestaties) bestraft, en worden de koplopers beloond. Voordelen Het is voor de belegger mogelijk om nuances aan te brengen in aan- en verkoopbeslissingen. Hierdoor kunnen organisaties die een positieve ontwikkeling doormaken op het gebeid van hun duurzaamheidsbeleid, worden opgenomen in de portefeuille en op die manier gestimuleerd worden. Nadelen Het samenstellen en bijhouden van de beleggingsportefeuille kost relatief veel tijd, omdat de beoordeling van alle afzonderlijke beleggingen een intensief proces is. Met name wanneer relatieve criteria gehanteerd worden, gaat veel tijd zitten in de onderlinge vergelijking van bedrijven binnen sectoren. Met name wanneer de criteria niet zorgvuldig worden omschreven en onderbouwd, loopt de organisatie het risico om aangesproken te worden op de gemaakte afweging tussen positieve en negatieve aspecten.
29
Triodos Beleggingsmethodiek Het duurzaamheidsonderzoek dat de Triodos Bank gebruikt om potentiële beleggingen te selecteren omvat drie stappen. Deze stappen worden onderstaand omschreven. Stap 1 - Uitsluiten Een aantal bedrijfsactiviteiten worden in het Triodos duurzaamheidsonderzoek uitgesloten van belegging. Dit betreft activiteiten die de totstandkoming van een duurzame, menswaardige samenleving op de lange termijn wezenlijk belemmeren. Hiertoe zijn criteria ontwikkeld ten aanzien van enerzijds producten en diensten en anderzijds bedrijfsvoering. Het kan voorkomen dat producten, diensten of processen niet vallen onder één van de vastgestelde criteria, maar wel in contrast staan met de filosofie van het beleggingsfonds. Deze producten en processen worden regelmatig bekeken zodat op de hoogte gebleven wordt van nieuwe ontwikkelingen. Indien een product of proces relevant wordt en een eenduidig criterium voorhanden is, kan het opgenomen worden in de lijst van selectiecriteria. Stap 2 - Duurzaamheid Een onderneming die meer dan 50% van haar omzet genereert in één of meerdere van de onderstaande activiteiten of producten wordt getypeerd als actief in een duurzame sector. Deze sectoren zijn biologische landbouw, duurzame energie, fietsen, homeopathische geneesmiddelen, medische instrumenten en milieutechnologie. Naast genoemde duurzame activiteiten kunnen in specifieke situaties of in het kader van nieuwe ontwikkelingen ook andere duurzame activiteiten gehanteerd worden. Hierbij kan gedacht worden aan activiteiten die tot dusver weinig relevant zijn voor investeringsdoeleinden zoals kleinschalige waterkrachtcentrales, geothermische energie en waterstofproductie en -opslagtechnologie. Stap 3 - Bedrijfstak Ondernemingen die niet als duurzaam getypeerd worden, worden onderworpen aan een bedrijfstakstudie. De beste 50% van de ondernemingen binnen een bepaalde sector komen in aanmerking voor belegging. Tijdens de bedrijfstakstudie wordt de onderneming gescreend aan de hand van meer dan honderd verschillende sociale en milieucriteria die verdeeld kunnen worden over de drie categorieën Mens, Milieu en Transparantie & Externe Relaties. De vergelijkende criteria bestaand zowel uit een aantal standaardcriteria die relevant zijn voor alle ondernemingen in alle sectoren, bijvoorbeeld de aanwezigheid van een milieumanagementsysteem, als een aantal specifieke criteria die rekening houden met de eigenschappen van een bepaalde sector.
30
Het beleggingsproces bij Robeco Het samenstellen en beheren van een fondsportefeuille verloopt voor alle Robeco-fondsen volgens een gestructureerd proces. Bij de duurzame beleggingsfondsen van Robeco spelen echter een aantal extra factoren mee. Stap 1 - Vaststellen van criteria om het beleggingsuniversum te bepalen Negatieve selectiecriteria- Ondernemingen die meer dan 5% van de omzet halen uit productie of verkoop van wapens, nucleaire energie, tabak, porno of gokken, vallen op voorhand af. Positieve selectiecriteria: Aan de hand van selectiecriteria op sociaal en ecologisch gebied wordt bekeken in hoeverre een onderneming zich positief onderscheidt van haar concurrenten. Deze criteria zijn bijvoorbeeld ecologische duurzaamheid, milieubeleid, sociaal beleid en een zorgvuldige opstelling naar klanten en de lokale gemeenschap. Sociale en milieucriteria tellen hierbij even zwaar mee. Relatieve criteria: Elke onderneming wordt vergeleken met concurrenten uit dezelfde sector. Beleggen in alle sectoren Het fonds gaat zorgvuldig te werk bij de selectie van bedrijven uit vervuilende bedrijfstakken. Anderzijds willen wij voorkomen dat sectoren die een essentieel onderdeel van de economie vormen, op voorhand worden uitgesloten. Dankzij bedrijven uit deze sectoren zijn veel andere bedrijven in staat om duurzame goederen te produceren of duurzame diensten te leveren. Bovendien valt juist in de traditioneel meer vervuilende sectoren grote vooruitgang op het gebied van duurzaamheid te boeken. Uiteraard komen alleen bedrijven die zich positief onderscheiden in aanmerking. Stap 2 - Rangschikken op basis van de criteria Vervolgens worden de bedrijven op basis van de gestelde criteria beoordeeld en gerangschikt op basis van het 'best of class' principe. Dat wil zeggen dat van elke sector alleen die bedrijven in aanmerking komen, die behoren tot de beste 50% volgens sociale en ecologische criteria. Bij de beoordeling van de bedrijven maakt het fondsmanagement gebruik van externe dataleveranciers Innovest en EIRIS (Ethical Investment Research Service). Deze dataleveranciers zijn gespecialiseerd in het identificeren van duurzame ondernemingen. Stap 3 - Samenstellen van de portefeuille Uit de screening door de externe dataleveranciers resulteert het beleggingsuniversum: de groep ondernemingen waaruit de fondsmanager kan kiezen om te beleggen. Tenslotte worden de bedrijven in dit beleggingsuniversum beoordeeld op financiële prestaties. Dit gebeurt door de specialisten van de Robeco-regio en sectorteams. Bij deze screening gebruiken de specialisten de geavanceerde informatiesystemen en kwantitatieve modellen die de Robeco Groep gebruikt voor al haar beleggingsfondsen. De fondsmanager beslist in welke bedrijven uiteindelijk wordt belegd. Doorlopend onderhoud De bedrijven in het beleggingsuniversum worden continu gevolgd. Een bedrijf dat niet meer aan de duurzame selectiecriteria voldoet, wordt uit de portefeuille verwijderd. www.duurzaam-beleggen.nl/diensten/robeco
31
3.4.4
De pro-actieve duurzame belegger
Deze belegger wil door middel van actief “stakeholder involvement” of “positive engagement” het beleid beïnvloeden van de instellingen waarin wordt belegd. Beïnvloeding kan direct gebeuren, samen met andere partijen of door het geven van een mandaat aan een belangenbehartiger - zoals de VBDO met veel kennis van zaken. In hoofdstuk 7 wordt dieper op deze speciale vorm van beleggen ingegaan. Sommige pensioenfondsen in Nederland passen de pro-actieve strategie toe op een klein deel van hun portefeuille. Op die manier trachten zij ondernemingen te stimuleren om maatschappelijk verantwoord te ondernemen, waarbij als uitgangspunt gehanteerd is dat deze ondernemingen op de lange termijn minder risicovolle/winstgevender beleggingen zullen zijn. Voordelen Van deze vorm van beleggen wordt verwacht dat ze qua beleggingsvorm de grootste bijdrage levert aan het duurzamer worden van ondernemingen. Daarnaast hoeft slecht beleid van een bedrijf of organisatie niet direct tot verkoop van beleggingen niet direct tot verkoop van beleggingen te leiden. Hierdoor wordt het financiële risico beperkt. Het kenmerk dat pensioenfondsen onderscheidt van reguliere beleggingsfondsen is het feit dat zij op de zeer lange termijn (> 50 jaar) winstgevend moeten zijn. Daarom is deze strategie bijzonder geschikt voor de pensioenfondsen. Nadelen Als de organisatie zelf de dialoog wil voeren kost dit relatief veel inspanning. De concrete winst voor de belegger is bovendien moeilijk meetbaar. De inspanning kan echter beperkt worden door samen te werken met andere stakeholders of intermediaire organisaties zoals de VBDO.
32
4
Een duurzame aandelenportefeuille
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de voornaamste vragen die een financiële instelling kan hebben rondom een duurzame aandelenportefeuille. De eerste vraag die beantwoord zal worden is gericht op het financiële rendement van duurzame beleggingen (4.1). Vervolgens wordt aangegeven op basis van welke criteria (4.2) een duurzame beleggingsportefeuille samengesteld kan worden. Tenslotte wordt aangegeven hoe het samenstellen en beheren in praktijk kan worden gebracht (4.3). Beleggingsvormen anders dan aandelen en het beheren van een duurzame beleggingsportefeuille komen in respectievelijk hoofdstuk 5 en 6 aan bod. 4.1
Wat is het financiële rendement?
4.1.1
Inleiding
Een belegger is meestal gericht op het rendement van de uitstaande beleggingen. Dit geldt ook voor de meeste duurzame beleggers. Als een belegger een duurzame beleggingsportefeuille wil samenstellen, wordt echter per definitie het belegginguniversum2 kleiner. Vandaar dat het interessant is te kijken in welk opzicht het rendement en risico van duurzame beleggingen verschillen van reguliere beleggingen. Voor de beantwoording van deze vraag wordt naar zowel de theorie als de praktijk gekeken. 4.1.2
Theorie
Volgens de traditionele beleggingstheorie - die uitgaat van efficiënte markten - beperken duurzame beleggers hun keuzemogelijkheden doordat zij niet of minder duurzame ondernemingen uit hun beleggingsuniversum verwijderen. Hiertegenover staat echter de theorie dat duurzame beleggers een informatievoorsprong hebben, omdat zij naast de reguliere financiële informatie beschikken over de (financiële) effecten van het beleid van een onderneming op terreinen als milieuzorg, arbeidsrelaties en risicobeheersing. Een kanttekening hierbij is dat het idee bestaat dat het financieel rendement van een beleggingsportefeuille met name toeneemt door een selectie op milieucriteria en in mindere mate door toedoen van een selectie op basis van sociaal-ethische criteria (3). 4.1.3
Praktijk
Als de bovenstaande theorieën worden getoetst aan de prestaties van duurzame beurs-indices in het afgelopen decennium, kan men stellen dat duurzaam beleggen niet ten koste gaat van het rendement. Duurzame beleggingsfondsen blijken op termijn vergelijkbare rendementen te behalen als de nietduurzame fondsen, en soms zelfs betere. Het wordt steeds duidelijker dat maatschappelijke betrokkenheid en een aantrekkelijk rendement goed samen gaan. Recente onderzoeken bevestigen het feit dat bedrijven die duurzaam ondernemen minstens even goede rendementen behalen als het beursgemiddelde, doordat goede prestaties op milieu- en sociaal gebied vaak leiden tot een beter dan gemiddeld rendement. Hiervoor zijn de volgende oorzaken aan te voeren: • effectiever gebruik van grondstoffen, hergebruik van afvalstoffen, zuiniger omgaan met energie en een vooruitstrevend personeelsbeleid zijn voorbeelden van een verantwoorde bedrijfsvoering, die 2
3
Het beleggingsuniversum is de verzameling van bedrijven dat voldoet aan de niet financiële selectiecriteria van de belegger en waar dus mogelijk in belegd kan worden. Op basis de discussie tussen duurzame beleggingsexperts in de Triple Bottum Line Funds workshop gehouden tijdens de TBL Investment conferentie op 19 oktober 2001 in Rotterdam
33
• • • • • •
bedrijven geld kan opleveren; vermindering van (milieu)risico’s, waardoor aansprakelijkheid in de toekomst wordt vermeden; bedrijven die serieus werk maken van hun verantwoordelijkheid voor milieu en maatschappij voeren vaak sneller fundamentele innovaties in producenten en bedrijfsprocessen door, waardoor ze voorop blijven lopen ten opzichte van concurrenten; bedrijven met een goed milieu- en maatschappelijk beleid winnen sneller het vertrouwen van de overheid en andere organisaties voor investeringen en uitbreidingen; een bedrijf dat in zijn beleid rekening houdt met het milieu, zijn omgeving en de maatschappij is minder kwetsbaar voor negatieve publiciteit; duurzame ondernemingen worden beter “gemanaged” en dit vertaalt zich vaak in goede resultaten; duurzame ondernemingen (die oog hebben voor de sociale dimensie in hun personeelsbeleid) trekken beter gemotiveerd personeel aan.
Concluderend zijn al deze oorzaken voor de goede prestatie terug te voeren op het feit dat de maatschappij op de lange termijn wel vaart bij gezonde sociale en milieuomstandigheden [Noordhoek, 1999; Bergakker e.a., 1999; Verhoeven, 2000; FNV, 2000 uit Dijkstra, mei 2001]. Opgemerkt dient echter te worden dat deze periode onvoldoende lang is om met zekerheid uitspraken te doen over deze stelling [Hummels et al, 2001, Iris, 2002]. Ook moet worden aangetekend dat een aantal gerenommeerde financiële instellingen zoals de PGGM en de ING-groep het wel aandurven om te stellen dat de keuze voor duurzaam beleggen bijdraagt aan een structurele verhoging van het lange termijn rendement, ondanks het feit dat het beleggingsuniversum wordt verkleind [PGGM, 2001]. Tussen 1988 en 1999 nam de groei van duurzaam beleggen toe met ruim 73,5% terwijl de groei van gewone beleggingen jaarlijks toenam met gemiddeld 14,8%. In 2001 groeide de omvang van het duurzaam (etisch) belegde vermogen met 17,8% tot 1,7 miljoen euro terwijl de beleggingen bij alle Nederlandse beleggingsinstellingen terugliepen met 6,7%. In 2001 was de omvang van het totaal in Nederland duurzaam belegde vermogen 1,5 procent van het totale belegde vermogen. De verwachting is dat duurzaam beleggen in Nederland de komende jaren gaat toenemen, onder andere doordat de twee grootste pensioenfondsen ABP en PGGM er naar streven in 2004 de helft van het belegde kapitaal in duurzame fondsen te investeren [Duurzaam sparen en beleggen in Nederland, 19882001, VBDO 2002]. 4.2
Wat is een duurzaam aandeel?
4.2.1
Bepalen eigen criteria
De vraag wat een duurzaam aandeel is, is makkelijker gesteld dan beantwoord. Elke organisatie heeft namelijk een andere interpretatie van het begrip duurzaam. Het is daarom zaak als organisatie te bepalen op basis van welke duurzaamheidscriteria de duurzaamheid van een belegging bepaald moet worden. Nuttig hulpmiddelen om tot eigen criteria te komen zijn: • • •
Criteria van andere Nederlandse financiële instellingen (zie 4.2.2). Maatschappelijke organisaties: hoe is duurzaam beleggen ingevuld (zie 4.2.3). Het universum van een duurzame aandelenindex (zie 4.3).
34
Het blijft echter zaak de criteria te toetsen aan de eigen visie op duurzaamheid, ook al zijn de eigen criteria gedeeltelijk dan wel grotendeels hetzelfde als de criteria van anderen. Dit kan betekenen dat de nadruk ligt op duurzaamheid in het eigen werkterrein, zoals de zorg voor de mens in het geval van een zorgverzekeraar of goede voorzieningen voor ouderen bij een pensioenverzekeraar. Nieuwe criteria voor duurzaamheid kunnen ontwikkeld worden in samenwerking met maatschappelijke organisaties zoals Novib, Wereldnatuurfonds of Stichting Natuur en Milieu of in samenwerking met de industrie zelf. Dit laatste gebeurt onder andere in Engeland, waar duurzaamheidscriteria voor de farmaceutische industrie worden bepaald op basis van bijeenkomsten met de ontwikkelingssamenwerkingsorganisatie Oxfam (Novib in Nederland) en de farmaceutische industrie. Als voorbeeld voor een mogelijke invulling staan in tabel 4.1 de beleggingscriteria voor de Agis-groep zorgverzekeraars. Tabel 4.1
Beleggingscriteria voor de Agis groep zorgverzekeraars [de Rek, 2001].
Criterium Uitsluiting op basis van: • producten die onomstotelijk op een directe wijze de gezondheid van mensen bedreigen. • gebrek aan transparantie. •
activiteiten van bedrijven die conflicteren met de visie op zorg. • activiteiten van bedrijven die conflicteren met het imago. • activiteiten of gedragingen die onnodige negatieve maatschappelijke effecten hebben, waarbij aansluiting zal worden gezocht bij de maatschappelijke research van vermogensbeheerders. Stimuleren op basis van: • de ‘best in class’, waarbij aansluiting zal worden gezocht bij de maatschappelijke research van vermogensbeheerders.
4.2.2
Criterium geldt voor beleggingen in •
wapen(of defensie-) en tabaksindustrie.
•
maatschappijen die onvoldoende transparantie bieden om selectie mogelijk te maken. bedrijven binnen de sectoren biotechnologie en farmacie. sectoren gokken en kernenergie.
• • •
bedrijven en sectoren met onnodige negatieve effecten op de gebieden volksgezondheid, natuurlijke hulpbronnen, mensenrechten en dierwelzijn.
•
bedrijven binnen sectoren die niet worden uitgesloten.
Benchmark: criteria Nederlandse financiële instellingen
Als benchmark voor het bepalen van de eigen criteria is het nuttig te weten welke criteria worden gebruikt door andere organisaties. Bij bestudering van de verschillende criteria die alleen al worden gebruikt door de verschillende Nederlandse financiële instellingen blijkt dat er een zeer grote verscheidenheid bestaat in duurzaamheidscriteria [Capital Management; Ernst & Young, 2000; Consumentengeld, 2001; De Duurzaam Geld Gids]. Daarnaast blijkt dat de uitsluitende criteria meestal worden gemaakt op basis van mensen- en vakbondsrechten, kinderarbeid en kernenergie. Tevens worden vaak bedrijven uitgesloten op basis van wapenproductie of gokken. Een verschillende benadering is te vinden op het gebied van alcohol en olie- en/of gaswinning. Bij de stimulerende criteria valt op dat “best of class” soms staat voor de beste 10% maar ook wel de beste 50% uit een sector. Voor een kleine sector, met bijvoorbeeld maar vijf bedrijven, kan een 10% criterium echter te belemmerend werken. Voor een grote sector, met bijvoorbeeld 50 bedrijven kan een 50% criterium echter nauwelijks tot
35
differentie leiden. Als expliciet duurzame sectoren worden onder andere aangemerkt: duurzame energie, gezondheidszorg, milieutechnologie en biologische landbouw. Een meer uitgebreide lijst met de uitsluitende en stimulerende criteria en duurzame sectoren is te vinden in bijlage 5. In deze bijlage zijn de verschillende criteria van alle Nederlandse duurzame beleggingsfondsen opgenomen. Deze tabel is afkomstig uit de duurzaam geld gids (2002). 4.2.3
Maatschappelijke organisaties
Naast bovengenoemde financiële organisaties zijn er nog een aantal maatschappelijke instellingen die richtlijnen hebben opgesteld die een relatie hebben met duurzaam beleggen en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Bij het bepalen van de eigen criteria kan het nuttig zijn om naar deze richtlijnen te kijken, al is het vaak zo dat de criteria erg ver gaan of dat ze zich richten op één specifiek onderwerp. In de onderstaande tabel staat een overzicht van de belangrijkste voorbeeldorganisaties met een toelichting op de criteria die ze hebben opgesteld. Tabel 4.2 Organisatie Nederlandse overheid
Buitenlandse overheden
Branche organisaties UNEP
Ethibel
4
Overzicht van maatschappelijke instellingen Toelichting op het soort criteria dat is vastgelegd De Nederlandse Overheid heeft een regeling ter bevordering van maatschappelijke beleggingen ingesteld. Groene beleggingen en sociaal-ethische beleggingen vallen sinds januari 2001 in deze categorie “maatschappelijke beleggingen” en hebben een fiscaal voordeel van 2,5% ten opzichte van “gewone beleggingen”4. De groene en sociaalethische projecten waarin door deze fondsen belegd mag worden, worden van overheidswege vastgesteld, volgens bepaalde criteria. Voor een overzicht van criteria voor groenprojecten kan het ministerie van VROM geraadpleegd worden. Verder hanteert de Nederlandse overheid richtlijnen voor het verstrekken van kredieten. In het buitenland is met name de mate van transparantie een onderwerp dat de aandacht heeft van de centrale overheid. Zo wordt door de Engelse regering aan pensioenfondsen voorgeschreven dat vanaf juli 2001 gerapporteerd moet worden of ze een duurzaam beleggingsbeleid voeren [Pension Act, 1995]. Ook in andere Europese landen is een dergelijk wetsontwerp dit jaar aangenomen. Australië gaat in haar wetgeving nog verder. Vanaf 1 oktober 2001 wordt namelijk triple p transparantie verlangd van alle financiële producten met een beleggingscomponent [Ethical investor, 2001]. Transparantie en corporate governance zijn de voornaamste thema’s in de gedragscodes voor verantwoord ondernemen die zijn ontwikkeld door de brancheorganisaties voor verzekeraars en pensioenfondsen [www.scgop.nl, 2001]. Het VN milieuprogramma Financial Initiative [OECD, 2002] heeft voor twee soorten van financiële instellingen gedragscode opgesteld, met daarin onder meer criteria voor duurzaam beleggen: Insurance Industry Initiatives (III) Financial Institutions Initiative (FII) Ethibel is een onafhankelijk Belgisch adviesbureau dat een keurmerk uitbrengt voor duurzame beleggingsfondsen. Om in aanmerking te komen voor dit keurmerk mogen de fondsen alleen beleggen in door Ethibel goedgekeurde ondernemingen, die volgens een best-in-class methode geselecteerd worden. Vrijwel alle derde generatie duurzame fondsen in België dragen het Ethibel Keurmerk (www.ethibel.org).
In november 2002 is besloten de fiscale regeling voor groen en sociaal-ethisch beleggen te handhaven ondanks eerdere wijzigingen in het nieuwe Regeerakkoord. Aanpassingen in de toekomst als gevolg van nieuwe akkoorden zijn niet uitgesloten.
36
Organisatie VBDO
OESO
Werknemersorganisaties
Wereldbank GRI
Toelichting op het soort criteria dat is vastgelegd De VBDO is een vereniging van duurzame beleggers. ZIj hanteert geen vaste set van criteria waaraan duurzame beleggingsfondsen moeten voldoen. Wel heeft zij Richtlijnen voor de Transparantie van Duurzame Beleggingsfondsen opgesteld, die door vrijwel alle Nederlandse duurzame fondsen onderschreven worden (zie bijlage 3). Deze richtlijnen houden in dat de duurzame fondsen verslag leggen over de door hen gehanteerde criteria, in welke bedrijven belegd wordt en welke veranderingen er in de portefeuille zijn opgetreden. De Richtlijnen voor multinationale ondernemingen van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling behandelen onderwerpen op het gebied van milieu, mensenrechten, arbeidsrelaties, consumentenbescherming en bestrijding van corruptie (www.oesorichtlijnen.nl). Selectie van bedrijven voor een duurzame portefeuille kan bijvoorbeeld plaatsvinden door als voorwaarde te stellen dat deze ondernemingen de OESO Richtlijnen onderschrijven. Zowel Nederlandse als internationale werknemersorganisaties houden zich bezig met gedragsrichtlijnen voor o.a. (bedrijfs-) pensioenfondsen. Zo heeft de FNV haar richtlijnen vastgelegd in het document “Goed Belegd” [FNV, 2000]. Hierin wordt het driesporenbeleid nagestreefd. De FNV streeft ernaar dat in 2004 alle bedrijfstakpensioenfondsen een duurzaam beleggingsbeleid hebben geformuleerd. De CNV heeft zijn richtlijnen in 1999 vastgelegd in de CNV-beleggingscode [Kastelein et al, 1999] en de International Labour Organisation in de ILO-normen [ILO, 2002]. De wereldbank hanteert duurzaamheidscriteria bij het beoordelen van kredieten en “responsible investments” [www.worldbank.org]. Het Global Reporting Initiative (GRI) is een internationale multistakeholder organisatie die richtlijnen heeft ontwikkeld voor duurzaamheidsverslaglegging van multinationale ondernemingen (www.globalreporting.org). Zie ook bijlage 2. Wanneer bedrijven een uitgebreid duurzaamheidsverslag uitbrengen, kunnen beleggers hieruit informatie halen over hun duurzaamheidsprestaties. Veel duurzame beleggingsfondsen dringen er bij bedrijven daarom op aan dat zij conform GRI verslag uitbrengen.
4.3
Wat is een duurzame portefeuille?
4.3.1
Methoden
Een duurzame portefeuille is samengesteld op basis van beleggingen die voldoen aan duurzame criteria. Daarnaast dient de portefeuille te voldoen aan financiële voorwaarden en eventuele specificaties met betrekking tot bijvoorbeeld de regio of de branche waarin wordt belegd. Een duurzame portefeuille kan ook worden opgebouwd op basis van een minimale gemiddelde duurzaamheidsperformance van de beleggingen uit de portefeuille. Als bijvoorbeeld een minimale gemiddelde duurzaamheid van 6 wordt gevraagd, kan de portefeuille voor de helft bestaan uit aandelen met een score van 4 als de portefeuille voor de andere helft bestaat uit aandelen met een score van 8. Deze methode is ontwikkeld door de Triodos Bank als ´quick scan´. Door Loyalis, dat een duurzaam beleggingsfonds voor pensioenfondsen heeft ontwikkeld wordt een variant hierop gebruikt die door Innvovest uit de VS is ontwikkeld. 4.3.2
Benchmark: financiële instellingen
Om een idee te krijgen hoe het eigen universum5 eruit kan gaan zien is in onderstaande tabel van een drietal financiële instellingen een overzicht opgenomen met hun duurzaam beleggingsuniversum. Dit soort informatie is ook te achterhalen via de openbare jaarverslagen van financiële instellingen zoals Robeco, Asn en Triodos. 5
Het universum bestaat uit alle bedrijven waarin belegd mag worden volgens eigen criteria. De portefeuille bevat alle bedrijven waarin daadwerkelijk belegd wordt.
37
Tabel 4.3
Overzicht van duurzame aandelen in portefeuille van de ASN Aandelenfonds, Triodos Meerwaarde fonds en ING-Institutioneel duurzaamheids fonds.
ASN/ABF (september 2002)6
Triodos Meerwaarde Fonds (31 december 2001)7 Ahold Airspray Arcadis Amstelland Buhrmann Cvg. Gem. Bezit DSM BAM NMB groep Grontmij Fortis Holland Colours Frans Maas Océ Getronics PinkRocade Grontmij Randstad Holding Heijmans Vendex KBB Holland Colours Volker Wessels Stevin ING Groep Numico Océ Samas Groep Simac techniek Telegraaf holding VNU Libertel Vopak Wegener Arcade Wolters Kluwer
4.3.3
ING Duurzaam Rendement Fonds (oktober 2002)8 Kon. Ned. Petroleum mij Johnson en Johnson Bank of America Medtronic Pepsico Merck en Co Mc-Graw Hill companies American Express Fannie May Avon products
Benchmark: duurzame indices
De eigen criteria kunnen worden vergeleken met de criteria die worden toegepast door duurzaamheidsindices zoals de FTSE4Good en de Dow Jones Sustainable Group Index (DJSGI). Deze vergelijking kan enerzijds dienen om te bepalen of er indices bestaan die op eenzelfde wijze hun beleggingsuniversum bepalen. Anderzijds kan het universum van bedrijven van deze indices dienen als benchmark voor het eigen universum. Als voorbeeld staat in het onderstaande kader beschreven hoe de criteria van de zorgverzekeraar Agis zich verhouden tot de criteria zoals die worden toegepast voor de DJSGI. De DJSGI bestaat uit de top 10% qua duurzaamheid van de 2000 grootste bedrijven genoteerd aan Wallstreet. Andere duurzame indices zijn bijvoorbeeld: Triodos International Index (TII); De TII bevat alle bedrijven die in aanmerking komen voor het Triodos Meerwaardefonds. ASN – Trouw index; Deze index bevat alle bedrijven die behoren tot het duurzame universum van de ASN bank. FTSE 4 Good index; Een index van duurzame bedrijven die zijn genoteerd aan de beurs van Londen. STOXX; Deze index is gebaseerd op de top 20% van de Dow Jones Sustainable Index 600 en heeft ook een Europese portfolio van bedrijven (de Dow Jones EURO STOXX). 6
7
8
Beleggingsuniversum van beursgenoteerde aandelen in Nederland per September 2002. Mogelijke beursgenoteerde buitenlandse aandelen uit de volgende landen: Belgie, Canada, Duitsland, Denemarken, Finland, Noorwegen, Oostenrijk, Verenigd Koninkrijk, VS, Zwitserland en Zweden (zie http://www.abf.nl/index_ie.htm). Beleggingsuniversum van beursgenoteerde aandelen in Nederland per December 2001. Mogelijke beursgenoteerde buitenlandse aandelen uit de volgende landen: Denemarken, Frankrijk, Mexico, Noorwegen, Verenigd Koninkrijk, VS (zie http://www.triodos.nl/). http://www.ingbank.nl/
38
Domini Social Index (DSI); Dit is een van de oudste indices van duurzame bedrijven. De DSI wordt samengesteld op basis van de criteria van KLD (Kinder, Lydenberg, Domini zie ook 6.2.2). Benchmark van duurzaamheidscriteria van de Agisgroep aan de DJSGI Voor de beoordeling op welke manier de Agisgroep wil gaan bepalen wat een duurzaam aandeel is, is gekeken wat de voor- en nadelen zouden zijn van het overnemen van de criteria zoals die worden toegepast door de DJSGI in vergelijking met het toepassen van eigen criteria (zie tabel 4.1). Uit dit onderzoek blijkt dat het positief is dat: • • • • •
beleggingen conform de DJSGI in het algemeen als duurzame beleggingen zullen worden bestempeld; de toepasbaarheid van de DJSGI hoog is; het extra risico relatief klein is vergeleken met de Dow Jones Group Index9; de transparantie hoog is; wordt voorzien in “duurzame” beleggingsmogelijkheden in Japan en Zuidoost-Azië.
Nadelig is echter dat het universum bedrijven kan omvatten die in het Agis kader uitgesloten zouden worden. De grootste problemen in de aansluiting met de criteria die Agis heeft gesteld zijn: Uitsluiting wapenindustrie; DJSGI hanteert een maximaal 50% omzetnormering uit de verkoop van wapens. Dit lijkt erg ruim en wijkt af van de gebruikelijke omzetcriteria (bijv. maximaal 5%); Uitsluiting op basis van maatschappelijke criteria; DJSGI gaat vooral uit van positieve (relatieve) criteria, waardoor er op voorhand beduidend minder uitsluitingen zijn. Dit nadeel zou kunnen worden ondervangen door aan te sluiten bij de DJSI STOXX of de DJSI STOXX EUR die ook een portefeuille hebben waarbij wapenhandel, tabak, alcohol en gokken worden uitgesloten.
9
N.B. dit is de ¨normale¨ Dow Jones index van de aan Wall Street (New York) genoteerde bedrijven.
39
5
Duurzaam beleggen anders dan in aandelen
5.1
Waarin wordt nog meer belegd dan in aandelen?
Getuige cijfers die elk jaar worden verzameld voor het CBS, DNB en de pensioen- en verzekeringskamer blijkt dat meer dan de helft van het totale belegde vermogen van institutionele beleggers is belegd in beleggingen anders dan aandelen. Zoals uit figuur 5.1 blijkt belegden de gezamenlijke institutionele beleggers in 2000 voor 42% in aandelen. Aandelen en deelnemingen 42% Hypotheken 5%
Vaste eigendommen 8%
Overige beleggingen 5%
Leningen op lange termijn 10% Obligaties en overig waardepapier 30%
Figuur 5.1
Samenstelling van de beleggingsportefeuille van institutionele beleggers in 2000 (Bron: CBS, 2000).
Gezien de spreiding van de beleggingen is het relevant om afzonderlijk aandacht te besteden aan duurzame aspecten die specifiek gelden voor beleggingsvormen anders dan aandelen. In de eerste plaats zal aandacht worden besteed aan twee beleggingsvormen die na aandelen het meest voorkomen: • Obligaties (30%) • Vastgoed (13%) Daarna zal aandacht besteed worden aan enkele bijzondere vormen van beleggen. Dit zijn beleggingen in ´venture capital´, projecten, ´commodities´ en microkredieten. 5.2
Welke aspecten spelen er bij obligaties?
5.2.1
Inleiding
Naast aandelen beleggen institutionele beleggers gemiddeld 30% van het belegd vermogen in obligaties (zie figuur 5.1). Desondanks worden beleggingen in obligaties niet vaak in verband gebracht met duurzaam beleggen. Historisch gezien is dit niet geheel onlogisch omdat traditioneel een groot deel van de beleggingen in obligaties werd belegd in Nederlandse staatsobligaties. Getuige de balanssamenstelling van de institutionele beleggers blijkt echter dat maximaal 25% van de obligaties Nederlandse staatsobligaties zijn (afgaande op het aandeel ¨centrale overheid¨ in figuur 5.2). Het grootste deel van de obligaties blijkt afkomstig te zijn uit het buitenland (63%). Daarnaast wordt een significant deel van de obligaties gekocht van financiële instellingen (9%). Een klein deel is rechtstreeks 40
gekocht van bedrijven en instellingen (totaal 2%).
Percentage van het totaal belegd vermogen
70% 60%
Instellingen zonder winstoogmerk (IZW's) Particuliere bedrijven
50%
Overheidsbedrijven
40%
Overige financiële instellingen Banken
30%
Lokale overheid 20% Centrale overheid 10%
Buitenland
0% Buitenland
Figuur 5.2
Overheid
Financiële instellingen
Overige bedrijven en instellingen
Verdeling belegd vermogen in obligaties door institutionele beleggers (Bron: CBS, 2001).
Gezien de balanssamenstelling is het interessant om meer te weten over de herkomst van de buitenlandse obligaties. Er wordt van uitgegaan dat het bij buitenlandse obligaties voor het grootste deel gaat om staatsobligaties of obligaties van internationale organisaties. Hierbij moet overigens worden opgemerkt dat exacte cijfers hierover tot op heden niet bekend zijn. Daarnaast blijkt dat meer dan 75 % van de obligaties afkomstig zijn uit landen behorende tot de EU [DNB, 2001]. Van de overige 25% is grofweg 20% procent afkomstig uit andere westerse landen. Daarmee is slechts 5% van de buitenlandse obligaties die in Nederlands bezit zijn afkomstig van andere (niet-westerse) landen. Het lijkt er dus op dat het grootste deel van de obligaties afkomstig zijn van overheden. Daarom wordt in de hierop volgende paragrafen met name aandacht besteed aan de specifieke aspecten die spelen bij het beoordelen van overheidsobligaties. Daarbij komt dat voor de beoordeling van de duurzaamheid van obligaties van particuliere bedrijven (waaronder financiële instellingen) en overheidsbedrijven in principe dezelfde aanpak kan worden gevolgd als voor de beoordeling van aandelen van bedrijven zoals beschreven in het vorige hoofdstuk. Vanuit het oogpunt van duurzaamheid is het belangrijkste verschil tussen obligaties en aandelen, dat de eigenaar van een obligatie wel het risico loopt van negatieve effecten zoals milieuschade of imagoverlies, maar niet meeprofiteert als het risico positief uitvalt. Het rendement van een obligatie staat immers vast, maar milieu, sociaal en ethisch gerelateerde risico´s zijn vaak niet verwerkt in het rentepercentage dat door de markt wordt berekend. Extra aandacht voor duurzaamheidsaspecten kan dus het niet meegewogen risico verlagen. Een voorbeeld van een controversieel onduurzaam project zijn de Chinese staatsobligaties die werden uitgeschreven voor de financiering van de drieklovendam (zie onderstaand kader).
41
Het drieklovendam waterkrachtcentrale project In de jaren negentig startte de Chinese overheid de bouw van een gigantische waterkrachtcentrale. Voor de financiering van dit project gaf de Chinese overheid obligaties uit die werden gekocht door verschillende westerse financiële instellingen. Dit project, dat bekend staat als het drieklovendam project, heeft veel kritiek geoogst bij NGO’s, actiegroepen en de media. Het project bleek namelijk grote negatieve effecten voor zowel mens als milieu te hebben. Al deze aandacht heeft er uiteindelijk voor gezorgd dat aandeelhouders vragen zijn gaan stellen aan hun investeringsbanken, die op hun beurt weer genoodzaakt waren hierop te reageren. Zo gaf het management van de Morgan Stanley Dean Witter investeringsbank in april 1999 aan voortaan strenge sociale en milieurichtlijnen te gaan toepassen bij eventuele toekomstige beleggingsactiviteiten in dit project. Ook de Wereldbank trok zijn financiering terug. De gerenommeerde Credit Suisse Group liep door dit voorval ook een zodanige imagoschade op dat zij besloot haar bestaande milieurisicoprocedures voor beleggingen nog verder aan te scherpen. [Kearins & O’Malley, 2001] 5.2.2
Aandachtpunten
De beoordeling van duurzaamheid van overheidsobligaties wijkt met name af van de beoordeling van aandelen doordat overheden verschillen van bedrijven en niet zozeer doordat obligaties verschillen van aandelen. Het grootste verschil qua duurzaamheid tussen bedrijven en overheden heeft te maken met de mate van invloed die uitgeoefend kan worden op de duurzaamheidsaspecten. Daarnaast is het bij overheden in tegenstelling tot bedrijven niet altijd even duidelijk of de overheid ook aansprakelijk is te noemen. Dit heeft te maken met het feit dat: 1. Oorzaak en gevolg niet altijd zijn te scheiden. 2. Oorzaak en gevolg niet altijd bij dezelfde instantie liggen. 3. Het niet altijd even fair lijkt om een zittend bestuur af te rekenen op het beleid en de situatie die is ontstaan vanuit het verleden. 4. Er verschillen bestaan in bevoegdheden tussen overheidsorganisaties. Het scheiden van oorzaak en gevolg Bij bedrijven is het vaak helder welke zaken veroorzaakt worden door het bedrijf en wat het bedrijf eraan kan doen. Bij overheden is het echter vaak lastig de oorzaak en het gevolg van elkaar te scheiden. Is een ontwikkelingsland bijvoorbeeld arm waardoor er te weinig scholen zijn, of is het land arm omdat er te weinig scholen zijn? Bij het bepalen van de beoordelingscriteria is het daarom van belang dat wordt gekozen voor criteria waarop de betreffende overheid invloed kan uitoefenen. Oorzaak en gevolg liggen niet altijd bij dezelfde instantie De overheid wordt vaak verantwoordelijk gesteld voor het presteren van de gehele samenleving. Een overheid kan echter niet voor alle daden aansprakelijk worden gesteld, maar wordt vaak wel geacht voor alle problemen een oplossing te bieden. In dit kader kan bijvoorbeeld de vraag worden gesteld of de overheid afgerekend moet worden op een hoge broeikasemissies. De veroorzakers van deze emissie zijn immers vooral de bedrijven. In dit kader is het beter de overheid te beoordelen op haar beleid waarin ze bedrijven stimuleert om bijvoorbeeld minder CO2 te emitteren. Het afrekenen van het zittend bestuur op het verleden In de financiële wereld is het algemeen geaccepteerd om een bedrijf af te rekenen op de huidige stand van zaken (het resultaat). Dit geldt ook voor de beoordeling van bedrijven volgens een ´triple bottom line´ benadering. Een prangende vraag is echter of een zittende overheid verantwoordelijk kan worden 42
gehouden voor het resultaat van het beleid van voorgaande regeringen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een land met sterk veranderende politieke omstandigheden! In dit kader wordt aangeraden dat alleen het beleid wordt beoordeeld van de zittende regering. Verschillen in bevoegdheden tussen overheidsorganisaties Er zijn tal van landen die een sterk decentraal bestuur kennen. Denk bijvoorbeeld aan de Duitse of Amerikaanse staten. Het is zaak regionale of lokale overheden te beoordelen op basis van de beleidsaspecten waar dit overheidsorgaan zelf invloed op kan uitoefenen. Zo hebben de Amerikaanse staten niet veel te vertellen over de defensie-uitgaven, maar kunnen ze wel invloed uitoefenen op een deel van het milieubeleid en bepalen ze zelf of ze de doodstraf toepassen of niet. 5.2.3
Richtlijnen
Mede gezien de bovenstaande aandachtpunten wordt aanbevolen de volgende richtlijnen aan te houden bij de bepaling van de indicatoren waarop overheden worden beoordeeld: 1. 2. 3. 4. 5.
Beoordeel een overheid op aspecten waarop ze direct invloed kan uitoefenen; Beoordeel enkel het beleid en de plannen van de zittende regering; Beoordeel het doel en niet het middel; Pas ethische criteria bij voorkeur alleen toe als uitsluitend criterium; Maak gebruik van externe beoordelingen.
Beoordeel op aspecten waarop invloed is uit te oefenen Op sociaal gebied valt te denken aan inspanningen van een overheid om het aantal ziekenhuisbedden, aantal inentingen, toegang tot veilig water of toegang tot primaire scholing te verbeteren. Een minder goede methode in dit licht is bijvoorbeeld een overheid te beoordelen op een algemene indicator als kindersterfte of het aantal ondervoede mensen. Deze cijfers kunnen immers ook beïnvloed zijn door bijvoorbeeld natuurrampen zoals grote droogtes of een orkaan. Op milieugebied is het bijvoorbeeld twijfelachtig om een overheid te beoordelen op de huidige CO2 uitstoot, maar kan ze wel beoordeeld worden op het nemen van maatregelen als het opzetten van reductieprogramma´s of het opstellen van wetten waarin de uitstoot van CO2 aan banden wordt gelegd. Beoordeel enkel het beleid en de plannen van de zittende regering Met name bij democratisch gekozen overheden is het zaak alleen het zittende bestuur te beoordelen over de lopende regeerperiode. De voorgaande periodes kunnen alleen in ogenschouw worden genomen indien geldt dat dezelfde politieke partij(en) verantwoordelijk droegen als de huidige machthebbers. Beoordeel het doel en niet het middel Er zijn namelijk verschillende mogelijkheden om een probleem op te lossen. Wanneer het bijvoorbeeld van belang wordt geacht dat een land een goede gezondheidszorg heeft, kan als criterium de publieke uitgave aan gezondheidszorg worden genomen. Het kan echter zijn dat het land veel doet aan de gezondheidszorg, maar een grote rol ziet voor de private sector om dit in te vullen. Als indicator kan daarom beter gekozen worden voor de totale uitgave in de gezondheidszorg (publiek en privaat), of een afgeleid criterium zoals beleid gericht op het vergroten van het aantal ziekenhuisbedden. Pas ethische criteria bij voorkeur alleen toe als uitsluitend criterium Bij ethische criteria is er vaak geen compromis mogelijk. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de doodstraf of het toestaan van GMO onderzoek op menselijke embryo´s. Bij dit soort ethische kwesties is meestal het overheidsbeleid doorslaggevend. Vandaar dat wordt aangeraden ethische criteria bij overheden alleen als uitsluitend criterium toe te passen.
43
Maak gebruik van externe beoordelingen Bij beleggingsbeslissingen is het verstandig de plannen en de organisatie die plannen moet uitvoeren te onderwerpen aan een externe beoordeling die zich richt op de haalbaarheid van de plannen en de capaciteiten en betrouwbaarheid van de uitvoerders. Dit is zeker van belang bij de beoordeling van overheidsobligaties. Voor deze beoordeling kan bijvoorbeeld gebruik gemaakt worden van de Poverty Reduction Strategy Papers (PRSP) van de Wereldbank. De Wereldbank vraagt namelijk aan alle landen die in aanmerking willen komen voor schuldenverlichting een PRSP´s te schrijven. Ook kan gebruik worden gemaakt van de Joint Staff Assessments die de Wereldbank maakt in samenwerking met het Internationale Monetaire Fonds. Belangrijk is hierbij op te merken dat de Wereldbank naast de financiële thema´s ook oog heeft voor sociale en milieuthema´s. 5.2.4
Mogelijk selectieproces
Voor de selectie van duurzame obligaties kunnen bijvoorbeeld de volgende stappen gevolgd worden: 1. Uitsluiten op basis van wettelijke en financiële randvoorwaarden, zoals bijvoorbeeld het risicoprofiel dat is toegestaan voor obligaties; 2. Uitsluiten op basis van absolute selectiecriteria, zoals bijvoorbeeld het uitsluiten van landen die de doodstraf hanteren of die geen algemeen kiesrecht kennen; 3. Positief stimuleren van de beste 50% op het gebied van bijvoorbeeld de gezondheidszorg in het geval van een zorgverzekeraar; 4. Uitsluiten op basis van de landenrapporten van Amnesty international (zie ook bijlage 5). Toelichting stap 3 Voor het beoordelen van het beleid op het gebied van gezondheidszorg kunnen onderstaande indicatoren als hulpmiddel worden gebruikt. Deze indicatoren kunnen gebruikt worden om te kijken hoe de ontwikkeling is geweest van de gezondheidszorg in de afgelopen jaren als direct gevolg van het beleid van de zittende regering. Daarnaast kan worden gekeken in hoeverre het beleid van de regering is gericht op een verbetering van de indicatoren. Deze kwalitatieve beoordelingsstap kan bijvoorbeeld gemaakt worden op basis van de kennis en expertise aanwezig binnen de eigen organisatie en met behulp van de informatiebronnen als het World Recource Institute en de Wereldbank. In bijlage 1 is een overzicht gemaakt van verschillende organisaties die informatie bijhouden van landen. Mogelijke positieve indicatoren ter beoordeling van het beleid op het gebied van de gezondheidszorg. • Ziekenhuisbedden: aantal, kwaliteit • Artsen: aantal, kwaliteit, opleiding • Inentingen • Toegang tot veilig water • Uitgaven in de gezondheidszorg • Patiënten: aantal, soort aandoening • Kindersterfte: % Bij het hier beschreven selectieproces voor obligaties moet opgemerkt worden dat het aan te raden is om een extern onderzoeksbureau in de arm te nemen (zie ook hoofdstuk 6). De beoordeling van obligaties zal overigens ook voor een dergelijk bureau de nodige research met zich meebrengen omdat dit, in tegenstelling tot de beoordeling van aandelen, een relatief onontgonnen gebied is. Het ABF-Webefo fonds (onderdeel van de ASN) belegt bijvoorbeeld uitsluitend in beursgenoteerde bedrijven in binnen- en buitenland met hart voor milieu, sociaal beleid en mensenrechten. Het ABF geeft 'cijfers' aan bedrijven. Op grond van die waardering beslist het ABF over toelating aan het 'beleggingsuniversum'; de groep die in aanmerking komt om opgenomen te worden in de aandelenportefeuille van het ABF. De volgende obligaties zijn toegelaten in de portefeuille van ABF: 44
Bedrijfsobligaties en overige verhandelbare schuldbewijzen, uitgegeven door ondernemingen die zijn toegelaten tot het universum van het ASN-ABF Aandelenfonds Overheden Waardepapier, uitgegeven door de centrale en lagere overheden uit de volgende landen Duitsland, Finland, Noorwegen, Denemarken, Ierland, Nederland, Zwitserland, Oostenrijk, Zweden en Frankrijk. Overige debiteuren: waardepapier, uitgegeven door woningbouwverenigingen, instellingen in de gezondheidszorg, cultuur en recreatie, onderwijs, bejaardenzorg, openbare nutsbedrijven, spoorwegen en hypotheekbanken. www.abf.nl/index_ie.htm 5.3
Welke aspecten spelen er bij vastgoed?
Zoals uit figuur 5.1 blijkt werd in 2000 in totaal 13% van het vermogen belegd in vastgoed. Hiervan is 8% belegd in vaste eigendommen en 5% in hypotheken. Het verschil tussen deze twee vormen is dat de vaste eigendommen in eigen beheer zijn en dat het bij hypotheken om een lening gaat met een woning of gebouw als onderpand. Institutionele beleggers beleggen in de regel in vastgoed omdat het een goed rendement oplevert tegen een laag risico. Toch is beleggen in vastgoed niet bij iedere belegger even populair. De voornaamste (financiële) redenen hiervoor zijn [Ethical investor, 2001]: 1. Het feit dat vastgoed moeilijk verhandelbaar is; 2. De beperkte transparantie op de bijkomende risico’s, zoals achteruitgang van de wijk, wijzigingen in het bestemmingsplan en bodemvervuiling; 3. De historie van soms heftige waardefluctuaties (onder andere begin en eind jaren zeventig). In het kader van MVO kan beleggen in vastgoed echter zeker interessant zijn omdat de belegger een veel directere invloed kan uitoefenen dan bijvoorbeeld bij aandelen. Anders dan bij aandelen is de belegger namelijk vaak de enige geldverstrekker. Dit voordeel vormt ook gelijk het grootste gevaar. Negatieve kritiek rondom vastgoedbeleggingen is namelijk ook veel directer gericht aan het adres van de belegger. Deze ¨tegenwind¨ kan worden ondervangen door het opstellen van een specifiek duurzaam beleggingsbeleid op vastgoed. In onderstaande tabel 5.3 staat een overzicht van de aspecten waarop de duurzame belegger in vastgoed zich kan richten. Tabel 5.3
Duurzaamheidsaspecten bij vastgoedbeleggingen
Duurzaam aspect Duurzaam bouwen
Stadsvernieuwing en –uitbreiding
Toelichting Er zijn tal van maatregelen die genomen kunnen worden op het gebied van duurzaam bouwen (DuBo). Zo kan bij de aanbouw of renovatie bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van de richtlijnen voor duurzame woning- en utiliteitsbouw die zijn opgesteld door het nationaal Dubo-centrum (www.dubocentrum.nl). Te denken valt aan energiebesparende maatregelen die vaak ook nog kosteneffectief zijn. Als belegger/ eigenaar is het echter wel van belang voldoende aandacht te besteden aan de gevoeligheden die spelen bij het doorberekenen aan de huurder van zowel de kosten als de opbrengsten. Nieuwbouw op plaatsen die voorheen bestemd waren voor
45
Duurzaam aspect
Kantoren en zakelijk vastgoed. Sociale woningbouw
Toelichting landbouw en natuur stuit momenteel op grote tegenstand vanuit de regering10 en maatschappelijke organisaties. Minder tegenstand (lees minder risico) is te verwachten bij stadsvernieuwingsprojecten en projecten waarbij bijvoorbeeld een oud industrieterrein wordt benut voor woningbouw. Beleggingen in kantoorpanden en zakelijk vastgoed zoals winkelcentra. Ook hier kan aansluiting worden gezocht bij de richtlijnen van DuBo op het gebied van duurzaam bouwen. Onder sociale woningbouw vallen onder andere de bouw van bejaardenhuizen, studentenflats, kinderdagverblijven, starterwoningen en sociale huurwoningen. Bij deze vorm van beleggen in vastgoed wordt vaak intensief samengewerkt met woningbouwverenigingen, universiteiten en andere maatschappelijke organisaties. Met deze organisaties worden vaak vergaande afspraken gemaakt over het innen van de gelden en het onderhouden van de woningen, waardoor de risico´s acceptabel worden. Deze vorm van beleggen komt daarom ook dicht in de buurt van kredietverlening.
Er bestaan verschillende duurzame hypotheken. De twee belangrijkste zijn: de groene hypotheek en duurzame beleggingshypotheek. Bij deze hypotheekvormen worden de gelden belegd in (groen)fondsen of gebruikt om groene/ duurzame projecten te financieren en kan er sprake zijn van een fiscale vrijstelling. Om voor een groene hypotheek in aanmerking te komen dient de woning verder aan bepaalde eisen op het gebeid van energie- en waterbesparing, materiaalgebruik en binnenmilieu te voldoen. Bij een ´duurzame beleggingshypotheek´ wordt het geld meestal belegd in duurzame beleggingsfondsen waar geen fiscale vrijstelling voor geldt. Banken in Nederland die een duurzame of groene hypotheek in het pakket hebben zijn: ABN AMRO NV, ASN Bank, de Groene Hypotheekadviseurs, ING Bank, Triodos Bank, de Postbank en de Rabobank. Voor meer informatie zie de Duurzame Geld Gids 2002. 5.4
Welke aspecten spelen er bij venture capital?
´Venture capital´ of durfkapitaal is risicodragend kapitaal dat speculatieve investeerders of beleggers in een bedrijf investeren op basis van een hoge rendementsverwachting. Het risico ligt net als bij ´gewoon kapitaal´ bij diegene die het kapitaal verstrekt. In ruil voor het kapitaal krijgt de investeerder een belang in het bedrijf (aandelen), krijgt zeggenschap en deelt mee in de winst. Venture capital is direct bedoeld om de economische activiteit en de groei van een bedrijf te bevorderen. Het beleggen van venture capital gebeurt door particuliere investeerders, participatiemaatschappijen en beleggingsmaatschappijen. De grote financiële instellingen en grote institutionele beleggers in Nederland die in deze vorm beleggen zijn het ABP en de PGGM (11). Vanuit het duurzaamheidsperspectief is er een aantal voordelen die impliciet verbonden zijn aan het beleggen in venture capital. De voordelen zijn onder andere:
10
11
In de vijfde nota ruimtelijke ordening (2000/2001) wordt onder meer gesproken over rode contouren waarbinnen de bebouwing bij voorkeur moet blijven. Het ABP en de PGGM namen in 1999 voor ruim 4 miljard de NIB (Nationale Investeringsbank) over, met als doel de beleggingen in venture capital uit te breiden.
46
Bevordering van de werkgelegenheid; Onderzoek in Engeland [Mansley, 2000] laat bijvoorbeeld zien dat in de afgelopen 4 jaar de werkgelegenheid in bedrijven die werden ondersteund door venture capital is gestegen met 24%, vergeleken met een gemiddelde stijging van de werkgelegenheid van 1,3% in dezelfde periode. Steun aan sectoren die neutraal of goed scoren op milieu, sociaal en ethisch terrein. Venture capital is namelijk gericht op sectoren met een hoog groeicijfer en dat waren in de afgelopen jaren sectoren als de financiële dienstverlening en de informatie- en communicatietechnologie. Sectoren die te maken hebben met grondstoffen, tabak en wapens worden gezien als minder high potential [Mansley, 2000]. Een nadeel van venture capital is echter dat het aanzienlijke inspanningen van de belegger vraagt en dat het voornamelijk gebruikt wordt voor een doorstart of het opkopen van een bestaand bedrijf [Mansley, 2000]. Echter venture capital zorgt in deze gevallen ook voor het creëren of zeker stellen van werkgelegenheid. Tot nu zijn enkel de impliciete voordelen van venture capital besproken. Een duurzame belegger kan echter ook op een meer expliciete wijze aandacht besteden aan de duurzaamheid van de beleggingen in venture capital. De belegger in venture capital kan bijvoorbeeld specifiek aandacht besteden aan: 1. De regio waarin wordt belegd; Zo kan een specifiek beleid ontwikkeld worden dat voorschrijft dat de focus bij de beleggingen moet liggen bij beleggingen binnen een bepaalde regio. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het verzorgingsgebied van een regionale zorgverzekeraar. 2. Ondernemingen met een meer groene, sociale of ethische focus. Dit kan bijvoorbeeld tot gevolg hebben dat venture capital wordt gestoken in Europese kleinere en middelgrote ondernemingen die duurzaam ondernemen zoals het Orange SeNSe Fund (Vermogensbeheerder van Kempen i.s.m, SNS bank) of in een koeriersdienst gerund door lichamelijk gehandicapten of een biologische boerderij. De participaties van de Stichting DOEN zijn hier een voorbeeld van [Doen, 2002]. 3. Ondersteuning in duurzaam ondernemen; Geaccepteerd is dat een venture capitalist het bedrijf waarin wordt belegd bijstaat op het gebied van financieel management. Deze ondersteuning kan ook worden gegeven op het gebied van MVO. Startende ondernemingen hebben hier namelijk vaak geen middelen voor over of beschikbaar. 5.5
Welke aspecten spelen er bij commodities?
Commodities zijn grondstoffen of gebruiksgoederen die aan de (agrarische) termijnmarkten worden verhandeld. Het gaat om het direct of indirect investeren (vaak via termijncontracten) in op grondstoffen. Commoties kunnen worden onderverdeeld in energie, agrarische grondstoffen en metalen en mineralen. Voorbeelden van commodities zijn [Wereldbank, 2002]: • • • •
Energie: kolen, ruwe olie, natuurlijk gas uit Europa en de VS. Metalen en mineralen: aluminium, nikkel, koper, goud, ijzer, lood, zilver, tin, zink. Agrarische grondstoffen (voeding gerelateerd): cacao, koffie, thee, kokos, suiker, sojabonen, palmolie, mais, rijst, graan, bananen, sinaasappels. Agrarische grondstoffen (niet voeding gerelateerd): hout, gezaagd hout, katoen, rubber, tabak.
Daarnaast worden ´fertilizers´als fosfaat erts verhandeld als ´commodity´.
47
In tijden van dalende koersen van aandelen en obligaties wordt het beleggen in bijvoorbeeld onroerend goed of commodities aantrekkelijker. Het probleem bij het beleggen in commodities is dat er in Nederland/Europa nauwelijks fondsen te vinden zijn die uitsluitend in commodities beleggen. Een voorbeeld in Nederland die belegt in commodities is bijvoorbeeld PGGM. PGGM is hiermee begonnen omdat onderzoek heeft uitgewezen dat de koersontwikkeling van commodities anti-cyclisch is ten opzichte van aandelen. Beleggen in commodities heeft dan een dempend effect. Of dat in de praktijk echt zo werkt moet nog blijken. Het rendement op de commoditiesportefeuille in 2001 was bijvoorbeeld met -32,8 % sterk negatief (in 2000 bedroeg dit rendement 12,3 %). Doordat beleggen in commodities nog niet algemeen is wordt er nog helemaal niet gedacht aan het hanteren van duurzaamheidscriteria bij het beleggen in commodities. Echter gegeven de herkomst van met name de agrarische commodities en het belang van deze commodities voor ontwikkelingslanden is het wel wenselijk om daarvoor duurzaamheidscriteria te ontwikkelen. 5.6
Welke aspecten spelen er bij microkredieten?
Een duurzame financiële organisatie kan actief zijn door microkredieten in ontwikkelingslanden te faciliteren of stimuleren. Mikrokredieten zijn kleine leningen aan personen (vaak vrouwen) in ontwikkelingslanden die niet beschikken over onderpand of startkapitaal. Het gaat om een lening (vaak niet meer dan 50-150 euro) die terugbetaald dient te worden in termijnen. Het geld wordt bijvoorbeeld gebruikt voor de aanschaf van een oven waarmee iemand brood kan bakken dat weer verkocht kan worden, waarmee het geld terugbetaald kan worden. Door mikrokredieten worden ´arme mensen´ zelf in staat gesteld om te voorzien in hun levensonderhoud en te werken aan de verbetering van hun levensomstandigheden. Mikrokredieten worden verstrekt in de vorm van leningen omdat die over het algemeen een betere stimulans tot ontwikkeling en onafhankelijkheid bieden dan giften. Lenen betekent terugbetalen, inclusief rente. Terugbetaling verhoogt het gevoel van eigenwaarde en leidt tot sterkere ondernemingen en daarmee tot structurele verbeteringen in de leefomstandigheden van anderen. Het risico voor de belegger is over het algemeen hoger en de belegger staat in principe borg. Het rendement op de mikrokredieten is derhalve over het algemeen lager. Mikrokredieten vallen onder de social-ethische beleggingen die voor particulieren een belastingvoordeel opleveren. De bekendste organisatie in Nederland is Oikokredit. Oikokredit verschaft leningen aan groepen achtergestelde mensen in ontwikkelingslanden die bij banken niet voor krediet in aanmerking komen. Daarnaast leent Oikokredit bedragen aan kredietcoöperaties voor het verstrekken van microkredieten aan hun leden. Oikokredit hanteert voor haar leningen doorgaans een rentepercentage van 9% en een afbetalingstermijn van maximaal 10 jaar. Het rentepercentage is opgebouwd uit 2% dividend voor de aandeelhouders, 3% voor operationele kosten en 4% voor de voorziening projectverliezen. De meeste projectpartners hebben bewezen dat ze kredietwaardig en succesvol zijn. Tot nu toe hoefde slechts 15% van de leningen te worden afgeschreven [www.oikocredit.org/nl/]. Andere microfinancieringsprojecten in ontwikkelingslanden zijn: • Het Triodos Fair Share Fund in samenwerking met het Humanistisch Instituut voor OntwikkelingsSamenwerking (HIVOS). • Het Triodos-Doen Fonds: van Triodos met Stichting DOEN • Het ASN-Novib fonds De fondsen hebben een gezamenlijk volume van 30 miljoen euro. Middels deze fondsen worden microfinancieringsinstellingen in Afrika, Azië en Latijns Amerika gesteund. Deze bankinstellingen verstrekken kleine leningen (vanaf 50 tot 1000 euro) aan mensen die een bedrijfje willen opzetten.
48
6
Extern beheer van de duurzame beleggingsportefeuille
6.1
Zelf beheren of externe hulp?
Op het moment dat de selectiemethode en de -criteria bepaald zijn, is het mogelijk om het duurzame beleggingsuniversum te gaan samenstellen. Dit is relatief eenvoudig als de eigen maatstaven en criteria overeenkomen met de maatstaven en criteria van een duurzaam beleggingsindex. Lastiger wordt het als een aantal eigen criteria en maatstaven afwijken van dit soort indices. Het screenen van bedrijven kost immers veel inspanning. Veel financiële instellingen maken daarom gebruik van externe ratingbureaus die bedrijven screenen op duurzaamheid. 6.2
Welke ratingbureaus zijn er?
6.2.1
Nederlandse instellingen
In Nederland zijn een aantal (financiële) instellingen die behalve voor de eigen beleggingen ook onderzoek doen voor andere instellingen. Deze instellingen zoeken duurzaamheidsgegevens over beursgenoteerde ondernemingen (feitenverzameling) en beoordelen vervolgens de duurzaamheidsprestaties van de onderneming aan de hand van een bepaalde systematiek van weging van deze feiten. De gebruikte systematiek kan aangepast worden aan de wensen van de klant (uitsluiting of best-in-class selectie) die informatie bij het rating bureau inkoopt. De Nederlandse ratingbureau’s zijn [van den Brink, 2002): • Dutch Sustainable Research (DSR), opgericht door Triodos, PGGM en Mees Pierson (voornamelijk feitenverzameling) • Triodos Advisory Services (alleen beoordeling, feiten afkomstig van DSR); • SNS Asset Management; • Robeco/IRIS; • ING Asset Management. 6.2.2
Buitenlandse instellingen
Er is een groot aantal instellingen buiten Nederland die duurzaam beleggingsonderzoek doen. Voorbeelden van deze instellingen staan vermeld in onderstaande tabel [van den Brink, 2002]. Organisatie Land Arese (Agence de Frankrijk Rating Social et Environmental sur des Entreprises)* Avanzi* Italië
Website www.arese-sa.com www.arese-spi.com
Focus bedrijven in euro-zone en uit Scandinavië, UK en Zwitserland.
www.avanzi.sri.org
Caring Company* Zweden
www.caringcompany.se
Centre Info*
Zwitserland
[email protected]
CSE (Centre for Science and
India
[email protected]
Bedrijven in Italië en de SiRi 500Global Company Profiles Bedrijven in Scandinavische landen, Polen en de Baltische staten. 80 bedrijven in Zwitserland en de SiRi Groups 500. Bedrijven in India.
49
Organisatie Land Environment) Eiris (Ethical UK Investment Research) Ethibel/ Stock at België Stake *
Website
Focus
www.eiris.org
2500 bedrijven in Europa, USA, Canada, Azië/ pacific (FTSE). Bedrijven in België, Luxemburg, Japan,Hong Kong en Singapore. Bedrijven uit Zweden en 2500 internationale bedrijven. 1500 bedrijven in Canada. 70-80 bedrijven aan de beurs van Madrid genoteerd en SiRi Global 500. 650 bedrijven met name Japans. MSCI World van 800 bedrijven.
www.ethibel.be
Etikanalytikerna
Zweden
www.etikanalytikerna.se
Ethiscan Fundacion Ecologica *
Canada Spanje
www.ethicscan.ca www.ecodes.org
Good Bankers
Japan
[email protected]
GRM (Global UK Risk Management Services) Innovest Strategic USA Advisors
www.grmservices.com
IMUG (Institut fur MarktUmwelt Gesellschaft) IRRC (Investor Responsibility Research Center) KLD (Kynder, Lydenberg & Domini) * MJRA (Michael Jantzi Research Associates) * The Natural Step Oekom Research
Canada
www.ethischesinvestment.de
USA
www.irrc.org
USA
www.kld.com www.domini.com
1700 bedrijven uit Noord Amerika, Europa en Oost Azië. 500 bedrijven vooral in Duitsland, DAX 100, HSBC Smaller Euroland Universe en SME in Duitsland. Bedrijven van de Standard & Poor´s 500 index (m.n. US bedrijven). Russel 3000 bedrijven en SiRi Group Global 500.
Canada
www.mjra.jsi.com
Bedrijven uit Canada.
Zweden Duitsland
www.thenaturalstep.se www.oekom-research.com
300 bedrijven uit Zweden. 600 internationale ´blue chips´ in 25 sectoren en landen. 800 bedrijven van de Uks FTSE All Share Index en de FTSE Eurotop 300
PIRC (Pension & UK Investment Research Consultants) * SAM (Sustainable Zwitserland Asset Management) Scoris * Duitsland
SERM (Rating Agency) SIRIS
www.innovestgroup.com
www.pirc.co.uk
www.samswiss.ch www.scoris.de
UK
www.serm.co.uk
Australië
www.siris.com.au 50
2500 bedrijven van de Dow Jones Global Index en 600 bedrijven van de DJ STOXX. Bedrijven in Duitsland (DAX 30, M-DAX-70, NEMAX 50) en Oostenrijk en SiRi Global 500. 500 UK SERM rating systeem bedrijven. Bedrijven uit Australië (ASX
Organisatie Land (Sustainable Investment Research Institute) SIRS (Social USA Investment Research Service)
Website
Focus 300) en Nieuw Zeeland (NZSE 40)
www.trustsimon.com
Verite
www.verite.org
SIRS bediend 700 institutionele klanten en bedrijven in Noord Amerika, Europa en Azië. Audits: 700 bedrijven in 60 verschillende landen (m.n. ILO standaarden)
USA
Een aantal ratingbureaus heeft haar krachten gebundeld in het Sustainable Investment Research International (SIRI: www.sirigroup.org). Alle leden van SIRI (nu nog voornamelijk in Europa en Noord-Amerika) screenen bedrijven in hun eigen regio. Hierdoor worden bedrijven gescreend door bureaus die op de hoogte zijn van lokale aspecten. Door het samenwerkingsverband wordt het echter mogelijk een internationale portefeuille te laten screenen. De SIRI Groep richt zich in haar informatieverzameling op een brede set van criteria. De leden van de SIRI groep zijn gemarkeerd met een *. Voor meer informatie over duurzaam beleggingsonderzoek in Europa zie ook: • Eurosif: het Europese platform voor duurzaam beleggen: www.eurosif.org. • CSR Europe: het refentiepunt voor Corporate Social Responsibility in Europa: www.cseurope.org. 6.3
Wat kunnen ratingbureaus doen?
Ratingbureaus hoeden zich over het algemeen met twee activiteiten bezig: Verzamelen en analyseren van informatie over duurzaamheid en bedrijven, Het vertalen van deze informatie in bedrijfsprofielen op basis van thema, resultaten van het ´sreening´proces en het aangeven van een volgorde of score op bepaalde criteria [van den Brink, 2002]. Opdrachtgevers kunnen over het algemeen kiezen uit vier varianten: • • • •
´Tailor made´ ofwel het bureau onderzoekt welke bedrijven aan de gestelde criteria voldoen. Het bureau geeft de keuze uit een aantal criteria waaruit de opdrachtgever kan kiezen. Het bureau beoordeelt de duurzaamheid van de bestaande portefeuille. Het bureau geeft een universum dat voldoet aan de criteria van het bureau.
Een onderzoeksbureau dat ¨tailor made¨ werkt, bepaalt het beleggingsuniversum voor een opdrachtgever op basis van opgegeven maatstaven en criteria. Het screenen van een (bestaande) portefeuille in plaats van het bepalen van een geheel nieuw universum heeft voor de opdrachtgever als voordeel dat er minder bedrijven gescreend hoeven te worden waardoor het onderzoek minder zal kosten. Nadeel is dat als een nieuw bedrijf aan de portefeuille wordt toegevoegd, dit eerst beoordeeld zal moeten worden op duurzaamheid, waardoor de belegger minder flexibel is.
51
6.4
Hoe kunnen ratingbureaus worden beoordeeld?
Om de werkwijze van het onderzoeksbureau te beoordelen zijn onder andere de volgende vier aspecten van belang: • De toegepaste beoordelingscriteria; • De onderzoeksmethode; • De prijs / kwaliteit verhouding; • Vergelijking van onderzoeksinstellingen. De toegepaste beoordelingscriteria Ten eerste is het van belang te bepalen of het bureau bedrijven kan (of wil) toetsen op de gewenste beoordelingscriteria. Zoals in de paragraaf 6.3 reeds is beschreven werken ratingbureaus namelijk vaak volgens een eigen methode waarbij ze alleen toetsen op een beperkt aantal (zelf omschreven) criteria. Deze criteria hoeven niet altijd overeen te komen met de criteria die zelf zijn gesteld. De onderzoeksmethode Ten tweede is het zaak alert te zijn op de toegepaste onderzoeksmethode. Anders dan bij de financiële instellingen, waar meestal bekend is wat de reputatie is van alle marktpartijen, is er in de duurzaamheidsbeoordeling een relatieve wildgroei aan instellingen die deze dienst aanbieden. Dit komt doordat het screenen van bedrijven op duurzaamheid een relatief jong vakgebied is. Omdat de onderzoeksmethode en daarmee de kwaliteit van de bureaus onderling sterk kan verschillen, is het aan te raden na te gaan op welke wijze het bureau aan de benodigde informatie komt en hoe zij deze verwerkt in hun advies. Wordt er bijvoorbeeld enkel gewerkt met een enquêteformulier dat naar de bedrijven wordt toegezonden of worden ook persoonlijke interviews afgenomen en informatie gecontroleerd in openbare bronnen en bij andere partijen zoals maatschappelijke organisaties en vakbonden? Tevens is het van belang te bepalen hoe accuraat de informatie is waarop het advies wordt gebaseerd (zoals de frequentie waarmee de screening wordt herhaald). De kwaliteit van het onderzoek kan mede worden bepaald aan de hand van indicatoren waarmee de onderzoeksinspanningen van het bureau kunnen worden gemeten. Zo maakt het Engelse onderzoeksbureau Jupiter Asset management [www.jupiteronline.co.uk/] openbaar wat: de expertise is van het personeel; het aantal arbeidsuren is dat is besteed aan onderzoek; het aantal verstuurde vragenlijsten, brieven en sectorrapporten is; het aantal gesprekken is geweest, waarbij onderscheid wordt gemaakt in gesprekken onder vier ogen en groepsgesprekken; het aantal ontmoetingen is geweest met NGO’s. De prijs / kwaliteit verhouding Ten derde is het zaak een juiste afweging te maken tussen de gewenste kwaliteit en de prijs die ervoor betaald moet worden. Zo moet de opdrachtgever zich afvragen of het überhaupt wenselijk is dat een onderzoeksbureau speciaal voor hem gaat uitzoeken wat het duurzame beleggingsuniversum is. Een dergelijk onderzoek is waarschijnlijk niet alleen erg kostbaar, maar ook niet persé noodzakelijk. Er kan immers ook gekeken worden welke selectiemethode en -criteria de verschillende ratingbureaus standaard toepassen en in hoeverre die overeenkomt met de eigen methode en criteria. Een andere minder kostbare benadering is te vragen om een bepaalde portefeuille (bijvoorbeeld de huidige) te checken volgens de eigen of standaard maatstaven.
52
Vergelijking van onderzoeksinstellingen Net zoals bij de uitvoering van een financiële screening maken veel beleggingsinstellingen gebruik van verschillende externe ratingbureaus die bedrijven screenen op duurzaamheid. Als de onderzoeken van de verschillende bureau´s worden vergeleken, is het goed mogelijk dat verschillen aan het licht komen. Door tekst en uitleg te vragen over de verschillen komt de kwaliteit van het onderzoek aan het licht. Ook kan door het combineren van verschillende ratingbureaus met verschillende criteria een nieuw (eigen) beleggingsuniversum worden gecreëerd. In Sreening and Rating Sustainability [van den Brink, 2002] wordt een overzicht van de belangrijkste ratingbureau´s gegeven die in 6.2 staan vermeld. De ratingsbureaus zijn volgens de volgende criteria beschreven: • Achtergrond van de onderzoeksinstelling • Partners en lidmaatschappen • Klanten • Producten en diensten • Methodologie: van datacollectie en analyse • Gebruikte duurzaamheidscriteria: milieu, sociaal en ethisch • Het toegepaste ´rating´en evaluatie proces • Informatieverzameling • Monitorsysteem
53
7
Actief aandeelhouderschap / engagement
7.1
Inleiding
Duurzaam beleggen wordt meestal uitgelegd als het kopen en verkopen van aandelen van duurzame bedrijven. Dit wordt in aandeelhoudersjargon ook wel “stemmen met de voeten” genoemd. Een alternatieve methode is het zogenaamde “stemmen met de stem”. Een andere benaming hiervoor is actief aandeelhouderschap. Actief aandeelhouderschap is een onderdeel van “corporate governance”. Corporate governance heeft te maken met transparantie, het afleggen van verantwoording over het gevoerde beleid en de controle daarop. Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat bedrijven waar de corporate governance in orde was, gemiddeld meer rendement behalen. In de Angelsaksische financiële wereld wordt actief aandeelhouderschap ook wel aangeduid als “positive engagement” of vrij vertaald “positieve maatschappelijke betrokkenheid”. Ethical Investment Research Service (EIRIS) uit Engeland omschrijft positive engagement als: “A conscious process in which areas of improvement are identified for individual companies; the investor then seeks to persuade these companies to commit themselves to change and then monitors the implementation of any commitments made.” Deze definitie geeft aan dat “stakeholder involvement” verder gaat dan “cherry picking” van enkel die bedrijven of instellingen die zich al positief onderscheiden. De kern van de engagement methode is dat er geen sprake is van koop of verkoop van aandelen naar aanleiding van goede of slechte duurzaamheidsprestaties van de ondernemingen, maar van overleg met ondernemingen waarvan aandelen in bezit zijn. 7.2
Actief aandeelhouderschap in de praktijk
Niet alleen in Groot-Brittannië maar ook in Nederland is het actief aandeelhouderschap in opkomst. Toch mag de betekenis ervan op dit moment niet worden overdreven. Momenteel is tijdens de algemene vergadering van aandeelhouders van Nederlandse ondernemingen nog weinig aandacht voor maatschappelijke verantwoordelijkheid, maar er zijn voorzichtige aanwijzingen dat die aandacht in de nabije toekomst gaat groeien. De belangstelling van institutionele beleggers voor de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de ondernemingen waarin zij beleggen, groeit langzaam maar zeker. Zij hebben hierdoor potentieel een belangrijke rol bij het veranderen van bedrijven richting duurzamer ondernemen. De pro-actieve belegger toont zijn of haar positieve maatschappelijke betrokkenheid door een brede dialoog aan te gaan met de ondernemingen waarin belegd wordt of zelfs waarin belegd kan gaan worden. Deze vorm van stakeholder involvement is op het Europese vasteland eigenlijk alleen echt in Nederland doorgedrongen. Van actief aandeelhouderschap wordt verwacht dat ze qua beleggingsvorm de grootste bijdrage levert aan het duurzamer worden van organisaties. Of de bereidheid om in gesprek te treden met actieve aandeelhouders er inderdaad toe leidt dat ondernemingen systematisch informatie gaan verzamelen over de duurzaamheidsaspecten van hun handelen en daarover publiekelijk gaan rapporteren, zal de toekomst moeten uitwijzen. In elk geval lijkt het waarschijnlijk dat de bereidheid van ondernemingen om duurzaamheidsinformatie te verstrekken, zal toenemen als de markt voor duurzame beleggingen sterk zal groeien. De praktijk leert dat het benaderen van bedrijven en instellingen middels een dialoog zeer effectief kan zijn. Naast een dialoog met bedrijven kan een financiële instelling ook op een actieve wijze
54
betrokkenheid tonen bij wat er gebeurt in de samenleving. Dit kan door samen te werken met NGO’s en door een zorgvuldig donatie- en sponsorbeleid te voeren. In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de wijze waarop een financiële instelling een dialoog kan aangaan met bedrijven. 7.3
In te zetten middelen bij actief aandeelhouderschap
Bij de dialoog over duurzaamheid staat de belegger een aantal middelen ter beschikking. Enerzijds zijn dit de overtuigende of private middelen. Anderzijds zijn dit de meer dwingende of publieke middelen die een aandeelhouder wettelijk ter beschikking staan: Private middelen: • Stellen van vragen of ter discussie stellen van sociale, ethische en milieurelevante onderwerpen tijdens reguliere bijeenkomsten tussen de institutionele belegger en het bedrijfsmanagement; • Schrijven naar het management van bedrijven over relevante onderwerpen; • Beleggen van speciale vergaderingen met de ondernemingen om dergelijke onderwerpen te bespreken; • Schrijven naar andere aandeelhouders om deze onderwerpen onder de aandacht te brengen; • Krachten bundelen met gelijkgestemde investeerders om een of meerdere van bovenstaande activiteiten te ondernemen. Publieke middelen: • Aanwezigheid op jaarlijkse aandeelhoudersvergaderingen om vragen te stellen; • Inbrengen van aandeelhoudersresoluties op deze vergaderingen; • Uitoefenen van stemrecht op deze vergaderingen; • Aanvragen van een buitengewone aandeelhoudersvergadering; • Uitgeven van persberichten. Als de financiële organisatie zelf de dialoog wil voeren kost deze vorm relatief veel inspanning. De inspanning kan echter beperkt worden door samen te werken met andere stakeholders of dit uit te besteden (mandaat verlenen) aan externe beleggingsinstellingen of andere intermediaire organisaties met verstand van zaken zoals de VBDO. Het is zaak de stelling name van de beleggende organisatie op het gebied van milieu, sociale en ethische thema’s voortdurend te toetsen aan de eigen missie en plaats die de organisatie wil innemen in de maatschappij. Dit vergt met name een inspanning bij de strategiebepalers in de organisatie. De belegger of beleggingsinstelling als (potentiële) aandeelhouder kan aangeven welke veranderingen hij in het beleid van een organisatie zou willen zien. Als gebruik wordt gemaakt van intermediaire organisaties hoeft deze vorm van duurzaam beleggen niet veel inspanning te kosten. Dit geldt met name voor de beleggingsafdeling van de financiële organisatie, omdat deze vorm van duurzaam beleggen minder is gebaseerd op het aan- en verkopen van beleggingen op basis van duurzaamheidscriteria. De positie van stakeholder wordt namelijk alleen ingezet als middel om een dialoog aan te kunnen gaan met de organisatie waarin wordt belegd. Slecht beleid van een bedrijf of organisatie hoeft niet direct tot verkoop van beleggingen te leiden. Hierdoor wordt het financiële risico beperkt. Zo zijn er onder andere in Engeland duurzame beleggingsfondsen (van bijvoorbeeld Jupiter asset management) die enkel op basis van een dialoog werken en dus niet werken met een selectie van aandelen. Een van de onderdelen van de dialoog die dit soort fondsen voeren is het organiseren van seminars voor specifieke branches, waarbij verbeteropties worden aangedragen.
55
Potentiële problemen engagement, wanneer goed uitgevoerd, is arbeidsintensief en kost veel tijd; er zijn niet altijd duidelijke resultaten; individuele pensioenfondsen of fondsmanagers die alleen opereren hebben vaak niet voldoende aandelen in bezit om effect te sorteren. 7.3
Beperkingen van actief aandeelhouderschap door externen
Pensioenfondsen kunnen echter niet alle verantwoordelijkheid voor hun duurzaam beleggingsbeleid afschuiven naar externe fondsmanagers. Wanneer het gekozen beleid ook engagement omvat, roept de vraag zich op of deze benadering het beste door het pensioenfonds zelf of door de externe fondsmanager uitgevoerd kan worden. Het belangrijkste argument tegen het zelf uitvoeren van deze activiteiten door pensioenfondsen is dat alleen de grootste pensioenfondsen de kennis en capaciteit in huis hebben om te besteden aan de benodigde achtergrondstudies, correspondentie, bedrijfsbijeenkomsten en het blijven volgen van de bedrijven, wat een belangrijk onderdeel is van het engagement proces. Bovendien zullen alleen de grootste fondsen voldoende aandelen in bezit hebben om impact te kunnen uitoefenen om het beleid van individuele bedrijven daadwerkelijk te kunnen veranderen. Het delegeren van engagement activiteiten naar externe fondsmanagers kan echter ook problemen opleveren. Het vereist een gespecialiseerde afdeling, die alleen de grootste fondsen in huis hebben. Wanneer fondsmanagers bovendien namens verschillende cliënten met bedrijven moeten overleggen, kan het moeilijk zijn om de standpunten van de verschillende fondsen, wanneer deze uiteenlopende eisen stellen, op de juiste manier bij de bedrijven voor het voetlicht te brengen. Verder kunnen fondsmanagers terughoudend zijn om moeilijke kwesties met bedrijven te bespreken, wanneer dat andere commerciële relaties (bijv. advieswerk) met die bedrijven in gevaar kan brengen. Voor relatief kleinere pensioenfondsen kan het een mogelijkheid zijn om middels een aparte vereniging te werk te gaan. Het is dan wel belangrijk dat aan deze partij uitgelegd wordt welke issues voor het fonds belangrijk zijn en hoe deze vastgesteld worden. Ze moeten in staat zijn om te verantwoorden waarom bepaalde bedrijven geselecteerd zijn en wat er van deze bedrijven verwacht wordt. Ook moet er ruimte zijn voor flexibiliteit: op basis van nieuwe ontwikkelingen kan het nodig zijn om met bepaalde bedrijven in overleg te treden. PGGM De omvang van het belegd vermogen door pensioenfondsen in Nederland bedroeg per 31 december 2001 435 miljard euro (53% van totaal institutioneel belegd vermogen). De pensioenverzekeraar PGGM, met een totaal beheerd vermogen van 49 miljard euro de tweede qua omvang, heeft voor een proefportefeuille van ca. 6 miljard euro gekozen voor de engagement strategie. Voor de Europese aandelenbeleggingen steunt PGGM in haar duurzaam beleggingsbeleid op de Responsible Engagement Overlay (REO) van Isis Asset Management. Deze Britse vermogensbeheerder gaat in het engagement programma de dialoog aan met ondernemingen, waarin PGGM belegt. Zo wordt, in nauw overleg met PGGM, een actief en positief beleid op het gebied van mensenrechten, milieu en sociaal beleid bevorderd. De toegevoegde waarde wordt gerealiseerd door het actief proberen te beïnvloeden van het ondernemingsbeleid. PGGM gaat met de ondernemingen waarin zij investeert een actieve dialoog aan over issues die te maken hebben met duurzaamheid. Zij vraagt hen transparant te zijn met betrekking tot beleid en verantwoording af te leggen over duurzame resultaten. Voor PGGM als grote institutionele investeerder, is dit een zeer succesvolle manier van duurzaam beleggen, waarbij het ‘mainstream’ portefeuillebeheer niet wordt aangetast.
56
PGGM is verder één van de oprichters van de Stichting Corporate Governance Onderzoek voor Pensioenfondsen (SCGOP). De pensioenfondsen die lid zijn van de Stichting bezoeken aandeelhoudersvergaderingen van bedrijven. Het lid dat een AvA bezoekt krijgt, wanneer gewenst, stemvolmachten van de overige deelnemers van de Stichting. Zo probeert de SCGOP de positie van de aandeelhouders te verbeteren. De inspanningen van SCGOP moeten leiden tot een aantal regels voor goed bestuur en goed toezicht. VBDO De Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling vertegenwoordigt de belangen van beleggers op het gebied van duurzame ontwikkeling. Zowel particuliere als institutionele beleggers zijn lid van de VBDO. De VBDO ziet duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen als een vanzelfsprekend beleggingscriterium. De VBDO tracht daarom om bedrijven en instellingen te overreden om duurzame ontwikkeling als uitgangspunt te nemen. Naast haar functie als platform van duurzame beleggers behoort engagement (met de vijftig grootste Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen) tot de kernactiviteit van de VBDO. De VBDO doet dit via twee routes: het bezoeken van aandeelhoudersvergaderingen en het voeren van gesprekken met de bestuurders en het topmanagement van de beursgenoteerde bedrijven. Van beide vormen van engagement worden verslagen gemaakt, die openbaar gemaakt worden in het VBDO Bericht, dat tweemaandelijks naar alle leden verstuurd wordt. De VBDO behandelt alle informatie die zij van de bedrijven krijgt als openbare informatie; vertrouwelijke informatie kan immers niet gebruikt worden om het uiteindelijke doel te bereiken, namelijk de verduurzaming van de ondernemingen. De informatie die de VBDO over de bedrijven verspreidt, wordt door haar leden gebruikt om investeringsbeslissingen te nemen. De VBDO adviseert nadrukkelijk niet in welke bedrijven wel of niet belegd zou moeten worden; elke belegger moet deze keuze zelf maken op basis zijn prioriteiten en de beschikbare informatie. VBDO directeur Piet Sprengers verwoordt de engagement methodiek als volgt: “Hoe oefen je als duurzame belegger invloed uit? Op de eerste plaats door in een bedrijf te beleggen dat zich niet alleen tot doel stelt een hoog rendement te behalen, maar dat ook oog heeft voor de maatschappij en dat zijn aandeelhouders op een toegankelijke manier inzicht verschaft in het gevoerde beleid. Maar invloed kun je vooral uitoefenen door als aandeelhouder je stem te laten horen.”
57
8
Ontwikkeling van duurzame financiële diensten
Er bestaat al een redelijk aanbod van duurzame financiële diensten, zoals duurzame aandelenfondsen, groenfondsen, groene hypotheken en een groene autoverzekering. Dit hoofdstuk gaat in op de wijze waarop een duurzame financiële dienst kan worden ontwikkeld en geeft enkele voorbeelden. Paragraaf 8.1 bevat een stappenplan voor de ontwikkeling van duurzame financiële diensten. Dit stappenplan is afgeleid van het fasenplan milieugerichte productontwikkeling, van Promise [Promise, 1994]. Het stappenplan is niet tot in detail uitgewerkt, maar bevat alleen de belangrijkste elementen die nodig zijn om duurzaamheid te incorporeren in een financiële dienst. In paragraaf 8.2 wordt een aantal voorbeelden gegeven van mogelijke duurzame financiële diensten, waarbij als testcase is gekeken naar de mogelijkheden voor verduurzaming van een pensioenproduct. Illustrerend voor de verwantschap tussen pensioen en duurzaamheid is het volgende citaat: “What is the point of saving for the future, if the future is made worse by our very investments?” 8.1
Hoe wordt een duurzame financiële dienst ontwikkeld?
Bij een duurzame financiële dienst wordt bij het ontwerp en de ontwikkeling gelijkwaardige aandacht besteed aan duurzaamheid en andere meer traditionele criteria, zoals kwaliteit, rendement, functionaliteit en marktpositie van de organisatie. De ontwikkeling van een duurzame financiële dienst zal vaak een vervolgstap zijn op de implementatie van het in hoofdstuk 2 beschreven stappenplan voor een intern MVO managementsysteem. Dit is echter niet persé noodzakelijk. Een financiële organisatie kan ook besluiten om een duurzame financiële dienst op de markt te brengen zonder dat het een op duurzaam ondernemen gericht beleid heeft, maar er wel een duidelijke vraag naar bestaat. Het kan ook een eerste stap op weg naar een duurzaamheidsbeleid zijn. Een dergelijke bottom up benadering heeft als voordeel boven een top down benadering dat niet de gehele bedrijfsvoering hoeft te worden aangepast, maar dat de organisatie eerst kan experimenteren met één product. Daarentegen zal het ontwikkelingsproces intern meer weerstand kunnen ondervinden door gebrek aan draagvlak voor en kennis over duurzaamheidskwesties. Het volgende stappenplan is een handreiking voor financiële organisaties die een duurzaam product willen ontwikkelen. Het moet dan ook veel meer gezien worden als een flexibel instrument dat naar eigen believen aangepast kan worden dan als een formeel proces dat elke keer geheel doorlopen moet worden.
58
Stappenplan duurzame projectontwikkeling
1 Planning en organisatie pilotproject: - commitment management - formuleer doelstellingen - stel projectteam samen - planning en begroting opstellen
Plan van Aanpak
2 Selecteren van financiële dienst als pilot: - selectiecriteria opstellen - haalbaarheid en duurzaamheidswinst inschatten - selecteer pilotproject en definieer ontwerpopdracht
3 Selecteren van relevante MVO aspecten: - analyse van MVO aspecten - formuleer verbeteropties en prioriteiten
Werkplan
Programma van eisen
4 Genereren van ideeën: - stimuleer creativiteit d.m.v. bijvoorbeeld brainstormsessies - toets aan programma van eisen - stel top 3 samen en selecteer één idee
Projectidee
5 Uitwerken conceptidee: - ontwerpproblemen oplossen - kies een MVO strategie - beoordeel haalbaarheid
Duurzaamheids ontwerp
6 Communicatie en marktintroductie: - interne promotie van ontwerp - marktonderzoek, marketingplan en marktintroductie
Marktintroductie
7 Evalueren en vervolgactiviteiten opzetten: - evalueer de nieuwe financiële dienst - evalueer het pilotproject - ontwikkel een eigen programma voor duurzame ontwikkeling
Leerervaring en vervolgplan
59
8.1.1
Stap 1: Hoe wordt een (pilot)project georganiseerd?
Indien een financiële organisatie voor het eerst een duurzame dienst op de markt wil brengen, is het aan te bevelen om te beginnen met een pilotproject. Een goed pilotproject werkt motiverend en kan als voorbeeld en katalysator dienen voor verdere duurzaamheidsprojecten. Nog voordat van start kan worden gegaan met het pilotproject moet aan de volgende punten aandacht worden besteed: Is er commitment van het management? Dit is onder meer van belang om tijd en geld ter beschikking te krijgen. Commitment kan blijken uit de publicatie van een officieel beleidsdocument of het opnemen van het pilotproject in het jaarplan (respectievelijk stap 4 en 5 uit hoofdstuk 2). Welke algemene doelstellingen worden geformuleerd? Hierbij moet op de volgende aspecten worden gelet: Zijn de doelstellingen in overeenstemming met het door het management gevoerde (MVO) beleid en de doelstellingen als geformuleerd in de intentie- en beleidsverklaring (stap 1 en 4 uit hoofdstuk 2)? Als bijvoorbeeld in het beleid de nadruk ligt op milieu, dan zal het pilotproject niet uitsluitend gericht kunnen zijn op sociale duurzaamheidsaspecten. Zijn ze SMART (zie paragraaf 2.7.3), kwalitatief en kwantificeerbaar geformuleerd? Welke potentiële belemmeringen bestaan er? Denk hierbij bijvoorbeeld aan het ontbreken van bedrijfsvisie en –beleid ten aanzien van duurzaamheid, gebrekkig inzicht in kosten en baten van duurzame productontwikkeling. Hoe wordt het projectteam samengesteld? Gedacht kan worden aan: directeur, productontwikkelaar, hoofd productontwikkeling, accountmanager, marketingadviseur en MVO coördinator (indien aanwezig, anders externe MVO deskundige). Planning en begroting Opstellen van een planning en begroting, met specifieke aandacht voor subsidiemogelijkheden. Stap 1 resulteert in een plan van aanpak 8.1.2
Stap 2: Welke financiële dienst wordt gekozen als pilotproject?
De keuze voor een pilotproject vindt vaak intuïtief plaats. Toch verdient het aanbeveling criteria op te stellen teneinde de slaagkans van het project te vergroten. De volgende selectiecriteria kunnen een rol spelen: • • • • • •
de verwachte toekomstige bijdrage van de financiële dienst aan het bedrijfsresultaat; bedrijfsimago; activiteiten van concurrenten; de verwachte acceptatiekans in de markt; de gewenste bijdrage van de financiële dienst aan een duurzame ondernemingsstrategie; de beschikbare capaciteit en financiële middelen.
Naast deze criteria wordt de keuze voor een bepaalde financiële dienst als pilotproject ook bepaald door de haalbaarheid en de potentiële duurzaamheidswinst. Haalbaarheid wordt bepaald door marktgroei en marktaandeel, organisatorische en praktische realiseerbaarheid.
60
Groene autopolis van Achmea
De groene autopolis van Achmea houdt in dat schadeherstel bij auto’s plaatsvindt met gebruikte onderdelen in plaats van met nieuwe. Bij de ontwikkeling van de groene autopolis moest Achmea zich bijvoorbeeld afvragen of de benodigde infrastructuur tussen de geselecteerde autodemontagebedrijven en schadeherstelbedrijven gerealiseerd kon worden. Duurzaamheidswinst is moeilijk te meten bij een financiële dienst omdat die vaak indirect zal zijn. Dit geldt met name voor beleggingsproducten. De duurzaamheidswinst zal dan ook niet altijd bestaan uit financiële besparingen (bijvoorbeeld op energiekosten), maar eerder uit een verwacht hoger rendement op langere termijn. Stap 2 resulteert in een werkplan. Deze bevat de keuze voor een specifieke financiële dienst, de ontwerp-opdracht met algemene doelstellingen en eventuele randvoorwaarden en uitgangspunten. 8.1.3
Stap 3: Welke duurzaamheidsaspecten zijn relevant?
Nu duidelijk is met welke financiële dienst de organisatie aan de slag wil, moeten de duurzaamheidsaspecten van deze dienst in kaart worden gebracht. Dit vindt plaats aan de hand van een analyse van de directe en indirecte effecten van de betreffende financiële dienst op de verschillende duurzaamheidsthema’s. Stap 4 uit hoofdstuk 2 bevat een beschrijving hoe relevante duurzaamheidsaspecten kunnen worden bepaald. Indien we deze analyse toepassen op een concreet product, bijvoorbeeld de ontwikkeling van een duurzaam pensioenproduct, dan spelen de volgende aspecten een rol: • Welke (toekomstige) wet- en regelgeving geldt er ten aanzien van pensioenproducten op het gebied van sociale, milieu en ethische aspecten? Het is belangrijk om ook naar omringende landen te kijken, omdat dit een bepaalde tendens bloot kan leggen waarop de financiële organisatie kan anticiperen. • In hoeverre wordt er bij de activiteiten van het pensioenfonds en specifiek met betrekking tot het pensioenproduct al rekening gehouden met duurzaamheidsaspecten? Vindt er in de beleggingen bijvoorbeeld al een selectie plaats van bepaalde bedrijven op basis van duurzaamheidscriteria? • Wat zijn de belangrijkste duurzaamheidsthema’s waarop het pensioenproduct invloed heeft? Hierbij gaat het met name om de bedrijven waarin pensioengelden belegd worden, maar bijvoorbeeld ook om de activiteiten van klanten en andere betrokkenen, zoals assetbeheerders (indien uitbesteed). • Wat is de kosten(besparing), de verwachte imagoverbetering en bestaat er vraag naar een duurzaam pensioenproduct? De resultaten van bovenstaande analyse kunnen worden gebruikt om verbeteropties te formuleren en prioriteiten te stellen aan de duurzaamheidsaspecten die worden meegenomen in het ontwerptraject. De verbeteropties en prioriteiten worden neergelegd in een programma van eisen. Bij de analyse van de duurzaamheidseffecten en de prioriteitsstelling kan het nodig of wenselijk zijn een samenwerkingsverband aan te gaan met NGOs en/of gespecialiseerde adviesbureaus.
61
Duurzaamheidsdialoog met NGO’s: Nederlandse banken kwamen negatief in de publiciteit toen bleek dat bij het financieren van oliepalmplantages in Indonesië op grote schaal ontbossing van regenwouden plaatsvond. Pas nadat de milieubeweging aan de bel had getrokken werden er afspraken gemaakt ten behoeve van duurzaam bosbeheer en investeringen in oliepalmplantages. Een analyse voorafgaand aan de investeringen had al in een eerder stadium een dialoog met de milieubeweging op gang kunnen brengen. 8.1.4
Stap 4: Hoe kunnen ideeën worden gegenereerd?
Zodra duidelijk is welke duurzaamheidseffecten een financiële dienst heeft en op welke thema’s de organisatie zich wil richten, kan het creatieve denkproces op gang komen. Overigens zullen stap 3 en 4 elkaar vaak min of meer overlappen. De analyse van de duurzaamheidseffecten geeft vaak al richting aan de wijze waarop de financiële dienst verduurzaamd kan worden. Er kan gebruik worden gemaakt van bestaande creativiteitstechnieken, zoals: • een brainstormsessie; • brainwriting: ideeën op papier zetten en doorschuiven naar de volgende deelnemer, die nieuwe ideeën bedenkt; • de Pin-board methode: ideeën op plakvelletjes op een muur of bord plakken door alle deelnemers. Het spreekt wellicht voor zich, maar de manier waarop de brainstormsessie wordt uitgevoerd is sterk van invloed op de resultaten. Een aantal richtlijnen om mee rekening te houden: • Formuleer een heldere vraag of knip de vraag eventueel in twee afzonderlijke vragen. • Het genereren van ideeën moet worden gescheiden van het evalueren van de ideeën (opdelen van de sessie in twee delen). • In het eerste creatieve deel is de kwantiteit en diversiteit van ideeën belangrijk om een vernieuwende insteek kansrijker te maken. • De samenstelling van de groep verschilt bij voorkeur qua achtergrond en opleiding van elkaar. Doel is de opvattingen van de anderen te gebruiken voor een nieuwe gedachtengang. Input voor ideeën kan op verschillende manieren worden verkregen: • Het raadplegen van internetsites van vergelijkbare financiële organisaties. • Trendwatching in binnen- en buitenland. • De politieke situatie van het moment. Bij toenemende privatisering bijvoorbeeld wordt er vanuit de politiek meer nadruk gelegd op de eigen verantwoordelijkheid van bedrijven, onder meer om het publiek te informeren (transparantie). • Ontwikkelingen in de branche, zowel in Nederland als in het buitenland. Deze kunnen worden achterhaald via overkoepelende organisaties, zoals het Verbond van Verzekeraars, VBDO en Eurosif. • Standpunten van NGOs en vakbonden. De ideeën uit een creativiteitssessie moeten vervolgens worden getoetst aan het programma van eisen dat in stap 3 is opgesteld. De ideeën moeten immers voldoen aan de prioriteiten die geformuleerd zijn ten aanzien van duurzaamheidsaspecten en moeten organisatorisch en economisch haalbaar zijn. Tevens moet ook worden gekeken of de nieuwe dienst snel op de markt moet komen of dat er ruimte is voor nader onderzoek. Het verdient aanbeveling om een top 3 samen te stellen van de meest kansrijke ideeën. Hieruit wordt één idee, het projectidee, geselecteerd en twee ideeën worden in reserve gehouden.
62
8.1.5
Stap 5: Hoe wordt het projectidee uitgewerkt tot een definitief ontwerp?
Het projectidee moet nu verder worden uitgewerkt. Bij het oplossen van ontwerpproblemen wordt van globaal niveau naar detailniveau gewerkt. Tijdens de ontwerpfase kan het meerdere malen nodig zijn om naar alternatieven te zoeken. De voorgaande hoofdstukken bieden voldoende aanknopingspunten op welke wijze een financiële dienst kan worden verduurzaamd, zoals het uitsluiten van bedrijven die slecht presteren op MVO gebied of het aangaan van een engagement met bedrijven om ze te stimuleren tot MVO. Zie ook stap 5 uit hoofdstuk 2 hoe een keuze kan worden gemaakt voor specifieke duurzaamheidsaspecten of een bepaalde aanpak. Vervolgens moet de haalbaarheid van het concept worden beoordeeld. De wijze waarop dit kan plaatsvinden staat beschreven in stap 6 uit hoofdstuk 2 (paragraaf 2.8.3). Stap 5 wordt afgesloten met een op duurzaamheid gericht ontwerp. 8.1.6
Stap 6: Hoe wordt het nieuwe ontwerp intern gecommuniceerd en op de markt geïntroduceerd?
Een nieuw product moet zowel intern als extern gepromoot worden. Interne communicatie is belangrijk om draagvlak te creëren bij de medewerkers. Daarbij gaat het om de volgende aspecten: • Uitwisselen van kennis en ervaring die tijdens het project zijn opgedaan; • Het uitdragen van het MVO beleid van de organisatie; • In kaart brengen van eventuele gevolgen voor het personeel; • Verduidelijking van zin en noodzaak van de veranderingen om ze acceptabel te maken; • Het in een vroeg stadium betrekken van personeel bij het doorvoeren van de veranderingen, bijvoorbeeld door middel van een officiële bekendmaking van het MVO beleid, het geven van presentaties, informatiebijeenkomsten en trainingen, publicatie van het beleid en het nieuw ontwerp via het interne bedrijfsblad, het personeel de gelegenheid bieden om zelf met MVO voorstellen te komen. Voor de externe promotie is marktonderzoek, een marketingplan en marktintroductie nodig. Hoewel de essentie van marketing en verkoop van een duurzame financiële dienst gelijk is aan die voor een andere financiële dienst zijn er wel enige aspecten die de aandacht verdienen. Enkelen aandachtspunten: • • • • • •
Is er voldoende afzetmarkt of gaat het om een kleine niche? Is de consument bereid om meer te betalen? Indien de nieuwe financiële dienst gericht is op het grote publiek zal prijs een belangrijker rol spelen dan wanneer het gericht is op de voortrekkers op het gebied van MVO. Moet de promotietechniek of het marketingbeleid aangepast worden? Is de doelgroep bijvoorbeeld ontvankelijk voor duurzaamheid als koop-argument? Moeten (eventuele) intermediairs van de verzekeringsmaatschappij of het pensioenfonds in het marketingplan betrokken worden? Zijn de duurzaamheidsclaims geloofwaardig voor de consument en zijn ze ‘echt’? Welke invloed heeft de promotie van de nieuwe financiële dienst op het bedrijfsimago? Hierbij moet het volgende worden gerealiseerd: - Eén product kan een negatief imago niet in een positief imago veranderen, indien verder niets aan duurzaamheid wordt gedaan. - Het beeld dat naar buiten wordt gebracht over het product moet reëel zijn waarbij ook eventuele problematische aspecten worden aangeduid. Een financiële organisatie zou bijvoorbeeld niet alleen inzicht kunnen geven in de duurzame beleggingen, maar ook openheid 63
•
van zaken kunnen geven over de niet duurzame beleggingen. Zijn er mogelijkheden om de nieuwe financiële dienst in te zenden voor prijzen voor goed milieukundig of innovatief ontwerp? Zo heeft de groene autopolis van Achmea de ´European award for the environment´ gewonnen. Dit is gratis PR en een stimulans om verder te gaan met verduurzaming.
Stap 6 wordt afgesloten met de marktintroductie van de nieuwe financiële dienst. 8.1.7
Stap 7: Hoe wordt het project geëvalueerd en hoe wordt nu verder gegaan?
Een evaluatie is van belang om de vraag te beantwoorden wat van het pilotproject kan worden geleerd en hoe het de volgende keer sneller, goedkoper en beter kan. De evaluatie levert de input voor het management om te beslissen al dan niet door te gaan met duurzame productontwikkeling. De evaluatie bestaat uit twee onderdelen: de evaluatie van de financiële dienst en de (meer procesmatige) evaluatie van het project. De financiële dienst wordt geëvalueerd door de (duurzaamheids)resultaten die bereikt zijn te vergelijken met het programma van eisen (zie stap 3). Daarbij gaat het met name om de volgende aspecten: • Welke economische verdiensten zijn er behaald en wat zijn de verdiensten uit duurzaamheidsperspectief? • Is de keuze die gemaakt is voor specifieke duurzaamheidsaspecten achteraf bezien de juiste geweest of moet deze worden bijgesteld? • Wat is het effect van de verduurzaming op de functie van de financiële dienst? • Wat zijn de verbeteropties voor de langere termijn? • Hoe ingrijpend blijkt het (her)ontwerp van de financiële dienst voor de consument te zijn geweest? Het pilotproject wordt geëvalueerd door de werkwijze en de meer organisatorische kant van het ontwikkelingstraject door te lichten. Dit vindt plaats door elke stap uit het stappenplan te vergelijken met de daadwerkelijk gevolgde procedure. Aan de hand van de projectevaluatie kan het stappenplan op maat van de eigen financiële organisatie worden geknipt. Gewenste veranderingen kunnen aan het licht komen aan de hand van de volgende vragen: • Hoe kan het stappenplan aangepast worden zodat besluitvorming zowel flexibel als ook snel kan plaatsvinden? Een te rigide toepassing van het stappenplan kan leiden tot een bureaucratische besluitvorming. • Wat moet er aan de team-aanpak verbeterd worden? Het stappenplan integreert diverse disciplines en kent geen strikte scheiding van functies. Wat zijn de voor- en nadelen van deze aanpak en welke ‘rollen’ hebben de verschillende disciplines gespeeld? • Welke kennislacunes zijn opgetreden en hoe kunnen deze worden gereduceerd? • Was er voldoende ruimte voor het project-team om succes te boeken? Er moet een balans bestaan tussen organisatorische haalbaarheid, investeringsmogelijkheden, commerciële armslag en capaciteiten. Als een positief beeld uit de evaluatie rolt, kan worden besloten tot een meerjarenprogramma voor duurzame productontwikkeling. Een aantal aandachtspunten daarbij is: • Hoe kan externe deskundigheid optimaal worden ingezet, zonder een al te grote afhankelijkheid te kweken? • Welke rol speelt informatie over duurzaamheidsaspecten in de productontwikkeling? Het is belangrijk informatie vast te leggen zodat deze in een volgend project kan worden gebruikt. • Welke afspraken over informatievoorziening moeten worden gemaakt met bedrijven waarmee 64
•
samengewerkt wordt en met klanten? Hiermee kunnen doorlooptijd en kosten worden bespaard. Hoe belangrijk is een intern trainingsprogramma? Dit kan bijdragen aan draagvlak en vaardigheden.
8.2
Wat zijn mogelijke duurzame financiële diensten?
Er zijn diverse mogelijkheden voor financiële instellingen om duurzame producten op de markt te brengen. Te denken valt bijvoorbeeld aan verduurzaming van: 1. Beleggingen (fondsen, vermogensbeheer, privé kapitaal) 2. Sparen 3. Verzekeringen - Pensioenen en levensverzekeringen - (Schade)verzekeringen - Bedrijfsrisico verzekeringen (voor milieuschade e.d.) 4. Leningen - Hypotheken, dubo-maatregelen, sociale woningbouw - Huur en lease: vaste activa (o.a. huizen en bedrijfspanden) en vlottende activa (o.a. auto’s en machines) In de praktijk gebeurt er met name veel op het terrein van beleggingsfondsen (zie hoofdstukken 3 tot en met 6) en pensioenfondsen. In deze paragraaf is ervoor gekozen de ontwikkeling van een duurzaam pensioenproduct als case-study te nemen, vanwege de intrinsieke verwantschap met duurzaamheid van een pensioen. Onderstaande inventarisatie concentreert zich op stap 3 en 4 van bovenstaand stappenplan. Het gaat voornamelijk om het inventariseren van mogelijke ideeën waarbij tevens aandacht wordt besteed aan slaagkansen en risico’s. 8.2.1
Ontwikkeling van een duurzaam pensioenproduct
Een pensioenfonds heeft twee aanknopingspunten om verduurzaming in de bedrijfsactiviteiten op te nemen: • Duurzaam beleggen van de ingelegde premies en engagement. • Versterking van het corporate image door specifieke MVO activiteiten te ontplooien. 8.2.2
Duurzaam beleggen
Op dit punt gebeurt er al redelijk veel, met name in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, al blijkt uit onderzoek in het Verenigd Koninkrijk dat het voor een deel mooie woorden zijn die in de praktijk nog tot onvoldoende resultaten leiden. In Nederland doen diverse pensioenfondsen iets aan duurzaamheid, zoals de SNS Bank, ABP en PGGM, maar het heeft nog geen grote vlucht genomen en er zijn nog geen specifieke duurzame pensioenprodukten uit voortgekomen . De vakcentrales FNV en CNV sporen pensioenfondsen aan tot verduurzaming indien zij in de besturen zitting hebben (zie ´goed belegd´ van de FNV). Een pensioenfonds kan op diverse manieren duurzaamheid in zijn beleggingen integreren (zie ook hoofdstuk 3): • Negatieve benadering: uitsluiting van bedrijven die slecht presteren op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen, bijvoorbeeld geen beleggingen in de wapenindustrie of bedrijven die in Birma opereren. • Positieve benadering: alleen of voornamelijk investeren in bedrijven die goed presteren op het gebied van MVO (best of class benadering). 65
•
Engagement: in dialoog treden met de bedrijven waarin wordt geïnvesteerd, al dan niet via aandeelhoudersvergaderingen, en proberen deze aan te sporen tot MVO.
Duurzaamheid kan verweven worden in het pensioenproduct door één of een mix van bovenstaande technieken te hanteren. De mate waarin negatieve en/of positieve screening en engagementtechnieken worden toegepast, moet als een geleidelijk proces worden gezien. Op wat voor manieren kan duurzaamheid in het pensioen vorm worden gegeven? • • •
Standaardpakketten samenstellen, waarbij eventueel gebruik wordt gemaakt van een (deel van een) bestaand duurzaam fonds. De klant inspraak geven in de samenstelling van de portfolio, hetgeen vooral voor institutionele klanten, zoals een vakbond of een overheidsinstelling, interessant kan zijn. Keuzepakketten aanbieden waarin de nadruk ligt op specifieke sectoren, bijvoorbeeld de groene sector, de gezondheidssector, mensenrechten en ontwikkelingslanden. Hiermee kunnen specifieke doelgroepen worden aangesproken, zoals bijvoorbeeld bioboeren of ontwikkelingsorganisaties.
Mogelijke ideeën voor duurzame pensioenbeleggingen zijn: Een groen pensioenproduct Met de nadruk op milieu: investeringen in groene energie, in biologische landbouw, groene projecten in ontwikkelingslanden, uitsluiting van (zeer) milieuvervuilende bedrijven, engagement specifiek gericht op milieubeheer, bedrijfsbeleid gericht op inperking van de impact van klimaatverandering zowel bedrijfsintern als extern. Een sociaal-ethisch pensioenproduct Met de nadruk op: uitsluiting van landen waarin mensenrechten op grove schaal geschonden worden of van bedrijven die zich in dergelijke landen vestigen, via engagement naleving eisen van de mensenrechtenverdragen en de ILO Conventies, aandacht besteden aan corruptiepraktijken in ontwikkelingslanden, enz. Community investment Het pensioenfonds richt zich op locale, achtergestelde gemeenschappen en financiert woonprojecten, kinderopvang, gezondheidszorg en bepaalde banen. Met name in de Verenigde Staten wordt deze methode veel toegepast door pensioenfondsen, onder meer doordat het sociale gezicht van het fonds een belangrijke rol speelt in het beleggingsbeleid. Wrappers Het pensioenfonds werkt samen met een organisatie waarmee het zijn product wil associëren en verbindt de naam van deze organisatie aan het financiële product, bijvoorbeeld van het WNF. Deze methode wordt veel in het Verenigd Koninkrijk gebruikt. Engagement Door alle beleggingen in bedrijven die in beheer zijn, zelfs de niet duurzame, te betrekken in engagement, worden zij actief aangespoord een duurzamer beleid te voeren Deze techniek wordt bijvoorbeeld toegepast door PGGM. VBDO hanteert deze aanpak al enige jaren bij Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen voor de bij haar aangesloten leden. Samenwerken op klimaatverandering Pensioenfondsen kunnen samenwerken met onder andere bedrijven of verzekeringsmaatschappijen om bijvoorbeeld het probleem rond klimaatverandering aan te pakken. Klimaatverandering vormt een enorme risicofactor, waarbij als voorbeeld de schade genoemd kan worden die gepaard ging met de 66
overstromingen in zomer 2002 in het oosten van Europa. Binnen de UNEP Financial Initiative wordt hieraan eveneens aandacht besteed. Door het grootste Britse pensioenfonds, Universities Superannuation Scheme, is een onderzoek verricht naar de impact van klimaatverandering op de bedrijfssector en hoe dit effect kan hebben op lange termijninvesteringen in die sector. In dit onderzoek is een aantal strategieën beschreven over hoe pensioenfondsen de belangen van hun klanten het best daarin kunnen garanderen. Welke kansen bieden duurzame pensioenbeleggingen aan het pensioenfonds? • Verbeterd bedrijfsimago: de financiële organisatie kan zich hiermee tot de koplopers in de markt rekenen. • Commercieel voordeel: duurzaam beleggen is steeds meer in opkomst. Door in een vroeg stadium in te stappen verwerft de organisatie een marktpositie. • Relatief weinig investering in organisatie: engagement vereist in beginsel geen aanpassing van de portfolio, al moet wel de bereidheid bestaan een bedrijf te sanctioneren (in laatste instantie uit te sluiten van de portfolio) indien het niet ontvankelijk blijkt voor kritiek op zijn MVO beleid. Engagement kan worden uitbesteed aan een externe organisatie zoals de VBDO. Welke risico’s zijn er verbonden aan duurzame pensioenbeleggingen? • Ontbreken van draagvlak binnen de eigen organisatie: acceptatie en slaagkans zullen geringer zijn, indien duurzaamheid binnen de financiële organisatie (nog) geen prioriteit heeft. • Kosten: er zijn meer kosten verbonden aan het beheer van een duurzaam fonds. • Commercieel: de vraag is vooralsnog klein. Op de korte termijn zal de investering groter zijn dan de opbrengsten. • Juridisch: pensioenfondsen zijn verplicht een ruime risicospreiding te hanteren. Een 100% duurzaam fonds is daarom niet mogelijk. 8.2.3
Versterking corporate image door MVO-activiteiten
Indien een pensioenfonds of een verzekeringsmaatschappij als organisatie actief is op het gebied van MVO dan kan dat het algemene corporate image versterken. Dit positieve bedrijfsimago kan ook worden verbonden aan de marketing van pensioenproducten in het algemeen. Ideeën voor MVO activiteiten zijn (overigens zijn deze ideeën ook voor andere financiële instellingen bruikbaar): Gedragscode en duurzaamheidsverslaglegging Een financiële organisatie kan haar duurzaamheidsbeleid vastleggen in een gedragscode (zie gedragscode Verzekeirngskamer). Het stappenplan uit hoofdstuk 2 kan gebruikt worden voor het formuleren van een gedragscode. In hoofdstuk 9 wordt ingegaan op transparantie. Er zijn meerdere manieren waarop een pensioenfonds transparantie kan bevorderen: • De gedragscode openbaar maken. • Een eigen duurzaamheidsverslag uitbrengen. • Bedrijven waarin geïnvesteerd wordt aansporen tot het uitbrengen van een duurzaamheidsverslag. • Aan de pensioenverzekerden inzage verschaffen over de bedrijven waarin geïnvesteerd wordt en hoe die bedrijven presteren op duurzaamheidsaspecten (FNV pleit hier onder meer voor in het bestuur van pensioenfondsen). • Meer inzage verschaffen in pensioenopbouw, kostenstructuur, etc.
67
Welke kansen en risico’s zijn er verbonden aan duurzaamheidsverslaglegging? • Verbeterd bedrijfsimago. • Commercieel voordeel: meer inzicht in de bedrijven waarin geïnvesteerd wordt, kan bijdragen aan betere beleggingsresultaten. • Kritiek: door meer inzicht te verschaffen in beleid en uitvoering van beleid staat een organisatie ook meer bloot aan kritiek van de buitenwereld. • Juridisch: hoewel in het algemeen wordt aangenomen dat een gedragscode niet juridisch bindend is, kan een bedrijf er wel op aangesproken worden. Twinning Op de Wereldtop in Johannesburg bleek partnerschap (hier ‘twinning’ genoemd) een interessant concept voor duurzame ontwikkeling. Een vorm van twinning is bijvoorbeeld het aangaan van een duurzame relatie met een pensioenfonds of verzekeringsmaatschappij in ontwikkelingslanden, waarbij know-how wordt uitgewisseld, wederzijds stages kunnen worden georganiseerd, ondersteunende financiering voor vernieuwende projecten wordt geboden tegen redelijk rentetarief, enz. Welke kansen en risico’s zijn er verbonden aan twinning? • Verbeterd bedrijfsimago. In de Verenigde Staten speelt het sociale gezicht van een pensioenfonds een steeds belangrijkere rol in de profilering op de markt. • Commercieel voordeel: door verkenning van de lokale markt kan op termijn wellicht een eigen marktpositie worden verworven. • Kosten: dergelijke activiteiten leveren geen direct rendement op en kosten wel tijd en geld. Alternatieve pensioenvoorzieningen in ontwikkelingslanden In ontwikkelingslanden hanteren mensen vaak andere overlevingsstrategieën, omdat een pensioenuitkering vrijwel ontbreekt. Een stuk land of een eigen winkeltje kan in die situaties uitkomst bieden. Lokale microkredietinstellingen voorzien vaak in die behoefte. Een pensioenfonds of verzekeringsmaatschappij zou hierin een rol kunnen spelen door te participeren in dergelijke microkredietinstellingen. In Kosovo participeren de ING bank en een Duitse bank in een nationale microkredietinstelling. De twee banken waren nog niet in staat om zich zelf te vestigen in Kosovo en achtten de risico’s ook nog te groot, terwijl ze wel toekomstperspectieven zagen in die markt. De microkredietinstelling verstrekt kredieten aan het locale bedrijfsleven. Welke kansen en risico’s zijn verbonden aan activiteiten in ontwikkelingslanden? • Verbeterd bedrijfsimago. • Slaagkans projecten: door samen te werken met lokale instellingen, die de markt veel beter kennen, hebben dergelijke ontwikkelingsprojecten een grotere slaagkans. • Commercieel voordeel: verkenning van de lokale markt, waarmee op termijn wellicht een eigen marktpositie kan worden verworven. • Laag rendement: pensioenverzekerden in Nederland willen uiteindelijk voldoende rendement zien op hun inleg. Beleggingen in ontwikkelingslanden zijn vrijwel per definitie risicovoller dan beleggingen in beursgenoteerde bedrijven.
68
9
Transparantie
9.1
Wat is transparantie?
9.1.1
Inleiding
Beleggers willen dat bedrijven transparant zijn. Op financieel gebied is dat bij wet geregeld, door de verplichting een financieel jaarverslag te publiceren. Met name voor beursgenoteerde ondernemingen gelden strikte voorwaarden. Beleggers, en met name duurzame beleggers, willen echter ook op nietfinanciële terreinen dat bedrijven transparanter worden. Met name op sociaal en milieugebied. De huidige gebrekkige openheid van zaken op sociaal en milieugebied die wordt verschaft door de overheid en het bedrijfsleven maakt het moeilijk om bedrijven en overheden te beoordelen op sociale, ethische en milieuaspecten. In deze paragraaf wordt kort ingegaan op de volgende vragen: • Wat is er wettelijk vastgelegd (in Nederland en in omringende landen)? • Hoe wordt het gewenste niveau van transparantie bepaald? • Welke richtlijnen kunnen worden gevolgd? 9.1.2
Wet- en regelgeving
Op het gebied van transparantie over sociale en milieuaspecten is er in Nederland maar beperkte wetgeving. Bedrijven met een ondernemingsraad moeten een sociaal verslag uitbrengen dat echter alleen betrekking heeft op de betreffende vestiging in Nederland en dus niet ingaat op bijvoorbeeld mensenrechten in andere landen. Op milieugebied is er in de Wet Milieubeheer de verplichting opgenomen een milieuverslag te publiceren waarmee beleggers wel enig extra inzicht krijgen maar deze verplichting heeft alleen betrekking op grote vestigingen van ondernemingen in Nederland. Aangezien beleggers voor het overgrote deel in grotere multinationale bedrijven met vestigingen over de gehele wereld beleggen, levert deze wetgeving duurzame beleggers niet veel extra informatie op. Voor financiële instellingen zelf is er in Nederland geen specifieke wetgeving over transparantie zoals die in andere landen er wel is (zie hieronder en in hoofdstuk 8). In veel westerse landen is de laatste twee jaar wet- en regelgeving aangenomen op het gebied van transparantie over de al dan niet aanwezige duurzame aspecten van financiële producten. Verschillende landen waaronder België, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Duitsland en Australië verplichten financiële instellingen en met name pensioenfondsen openheid te geven over de wijze waarop zij sociale en milieuaspecten in hun beleggingen meenemen. Bijvoorbeeld in Australië is het per 1 oktober 2001 voor alle financiële producten met een beleggingscomponent verplicht aan te geven of er aandacht aan duurzaamheid wordt besteed en, zo ja, op welke manier [Ethical investor, 2001]. De Australische regering wil met deze wetgeving voorkomen dat consumenten worden misleid door valse claims ten aanzien van duurzame overwegingen in financiële producten. Dichter bij huis is er de ontwikkeling die recentelijk heeft plaatsgevonden in het Verenigd Koninkrijk. Vanaf de zomer van 2000 is het daar voor alle pensioenfondsen verplicht om te rapporteren of en, zo ja, wat voor duurzaam beleggingsbeleid wordt gevoerd [Pension Act 1995]. Ook in andere Europese landen zoals België, Frankirjk en Duitsland is een dergelijk wetsontwerp recentelijk aangenomen. De Nederlandse wetgever is nog zeer terughoudend op dit terrein maar zal mogelijk worden ingehaald door wetgeving vanuit Brussel op dit gebied. Wel ligt er een wetsvoorstel in de Tweede Kamer voor verplichte maatschappelijke jaarverslaglegging. Dit voorstel heeft echter twee beperkingen. Het geldt alleen voor multinationale ondernemingen en het verplicht alleen bedrijven die een duurzaamheidsbeleid hebben tot een jaarverslag. Het voorstel heeft in de Kamer geen brede steun. 12 12
Voorstel van wet tot wijziging van Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek en van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met het verschaffen van informatie omtrent maatschappelijk relevante activiteiten (maatschappelijk verantwoord ondernemen), TK, vergaderingjaar 200-2001, 27 905, nr. 2
69
9.1.3
Het gewenste niveau van transparantie
Transparantie als onderdeel van duurzaam ondernemen betekent dat er voldoende inzicht wordt gegeven in: • het beleid, de activiteiten en de feitelijke prestaties van het bedrijf zelf; • de invloed die het bedrijf heeft op het betreffende duurzaamheidsaspect; • de mate van maatschappelijke verantwoording die het bedrijf wil nemen. Voldoende transparantie wordt bereikt langs een groeicurve van continue verbetering. Op deze groeicurve zal elke organisatie zich periodiek moeten afvragen wat de mate van transparantie is die de eigen organisatie bereid is te geven en hoe het gewenste niveau van transparantie wordt bepaald? Bij de vaststelling van het gewenste transparantieniveau spelen de volgende aspecten een rol: • Het minimale niveau van transparantie wordt bepaald door eventuele wettelijke verplichtingen (zie 9.1.2). Het is derhalve belangrijk ontwikkelingen op dit gebied bij te houden. • Alles wat de organisatie meer wil doen dan het wettelijk minimum hangt samen met de doelstellingen die door de organisatie zijn vastgesteld in stap 5 van het stappenplan (zie paragraaf 2.7). • Het is zeer waarschijnlijk dat de gewenste mate van transparantie in de loop van de tijd verandert als gevolg van het proces van continue verbetering. Daarom wordt aangeraden de mate van transparantie geleidelijk op te voeren. • Mede in het licht van mogelijke toekomstige wetgeving is het aan te raden om zo snel mogelijk een start te maken met het verstrekken van informatie over het al dan niet duurzaam handelen. Denk bijvoorbeeld aan het bekend maken dat er bepaalde minimale ethische normen worden toegepast bij beleggingen. Omdat duurzame verslaggeving nog niet definitief is vastgelegd is het nu namelijk nog mogelijk om te experimenteren met de wijze waarop de verslaggeving wordt vormgegeven. 9.1.4
Richtlijnen
Er kunnen twee soorten van transparantie richtlijnen onderscheiden worden. Ten eerste zijn dat richtlijnen voor duurzaamheidsverslaglegging door beursgenoteerde ondernemingen. De richtlijnen van het Global Reporting Initiative (GRI) zijn momenteel de meest erkende en gebruikte richtlijnen op het gebied van transparantie over duurzame aspecten [GRI, 2002]. Deze richtlijnen besteden aandacht aan sociale, milieu, ethische en financiële aspecten (zie bijlage 2). Het streven van de GRI is om te zorgen voor een duidelijk beeld van de menselijke en ecologische impact van de bedrijfsvoering én te voldoen aan algemeen aanvaarde verslaggevinggrondslagen. Een consequente toepassing van GRI moet zorgen voor transparantie, een vergelijking met andere bedrijven mogelijk maken en de geloofwaardigheid bevorderen. De richtlijnen van het GRI zijn zo opgezet dat het mogelijk is stap voor stap alle onderdelen in te voeren. Hierdoor wordt een geleidelijke invoering van de richtlijnen mogelijk die rekening houdt met de eigen uitgangssituatie en de doelstellingen. GRI past dan ook goed in het proces van continue verbetering. Het GRI streeft ernaar om voor elke sector aparte sectorrichtlijnen op te stellen, die gebruikt dienen te worden in aanvulling op de algemene GRIrichtlijnen. Voor bijvoorbeeld de financiële sector zijn dergelijke richtlijnen in ontwikkeling. De tweede vorm van transparantie richtlijnen zijn richtlijnen die specifiek voor duurzame beleggingsfondsen gelden. De VBDO heeft bijvoorbeeld de Richtlijnen voor Transparantie van Duurzame Beleggingsfondsen opgesteld (zie bijlage 3). Duurzame beleggingsfondsen die deze richtlijnen onderschrijven, dienen verslag te leggen over de wijze waarop zij duurzaamheidscriteria toepassen in het beleggingsproces en welke bedrijven als gevolg van het selectieproces geselecteerd of uitgesloten worden.
70
Bijlage 1
Informatiebronnen duurzaamheidsaspecten
Organisatie World Recource Institute
Beschikbare informatie Gebruiken voor Een site met een goed toegankelijke en Referentie van het beleid in uitgebreide databank op het gebied van afgelopen jaren op alle thema’s. mens, milieu en economie.
Wereldbank i.s.m. het Internationaal Monetair Fonds)
Is met name interessant vanwege de PRSP’s13 die aangeven wat het toekomstige beleid van een land zal zijn. De JSA’s14 geven een onafhankelijk oordeel over deze plannen Is met name interessant omdat vanuit een Nederlands perspectief een keuze is gemaakt tussen ontwikkelingslanden (17+4 landen) onder andere op basis van een breed scala aan duurzame thema’s.
Ministerie van Buitenlandse zaken
WHO (Wereld gezondheidsorganisatie) Amnesty international
FAO (Wereld voedselorganisatie) UNEP (VN milieu programma) International Development research centre (IDRC)
13 14
Beoordeling van het voorgenomen beleid van met name ontwikkelingslanden op alle thema’s.
Kan dienen voor de onderbouwing waarom een bepaald land geselecteerd wordt. Als een land niet tot deze lijst behoort betekend dit overigens niet automatisch dat het nietduurzaam is. Heeft een uitgebreide databank van de Referentie van het beleid in stand van zaken op het gebied van de afgelopen jaren op met name het gezondheidszorg. thema gezondheidszorg. Geeft elk jaar een overzicht van de Benchmark op het gebied van stand van zaken op het gebied van mensenrechten. Bijvoorbeeld ter mensenrechten. Maakt geen ranglijsten, beoordeling huidige portefeuille. maar geeft thema’s die spelen. Geeft stand van zaken op het gebeid Referentie van het beleid in de van voedselvoorziening. afgelopen jaren op het gebied van armoede. Geeft stand van zaken op het gebied Referentie van het beleid in de van het milieu. Is direct betrokken bij afgelopen jaren op het gebied duurzaam beleggen. van milieu. Denk ook aan de UNEP FI initiatives Recent verscheen een nieuwe Deze methode kan de beoordelingsmethode van landen: The beoordeling van landen wellbeing of nations. vergemakkelijken. Onduidelijk is Landen worden o.a. beoordeeld op echter nog of de methode levenskwaliteit en armoede. toepasbaar is.
Poverty Reduction Strategy Paper´s Joint Staff Assessments
71
Bijlage 2
GRI Richtlijnen
Wat zijn de GRI-Richtlijnen? De GRI-Richtlijnen bieden een structuur voor het opstellen van een verslag over de prestaties van een organisatie op economisch, sociaal en milieugebied. De Richtlijnen: bieden verslaggevingsprincipes en inhoudelijke aanwijzingen voor het opstellen van duurzaamheidsverslagen op organisatieniveau; helpen organisaties bij het presenteren van een evenwichtig en goed onderboud beeld van hun prestaties op economisch, sociaal en milieugebied; maken het gemakkelijker om duurzaamheidsverslagen onderling te vergelijken en houden rekening met de praktische aspecten van het presenteren van informatie over een breed scala van organisaties, veelal met uiteenlopende activiteiten in diverse landen; ondersteunen benchmarkprocessen en het beoordelen van duurzaamheidsprestaties aan de hand van codes, prestatienormen en vrijwillige initiatieven; en kunnen dienen als hulpmiddel bij het bevorderen van de betrokkenheid van belanghebbenden. De tekst van de Richtlijnen bestaat uit vijf delen: Inleiding De ontwikkelingen die duurzaamheidsverslaggeving stimuleren en de voordelen van dergelijke verslaggeving. Deel A: Gebruik van de GRI-Richtlijnen Algemene aanwijzingen voor het gebruik van de Richtlijnen. Deel B: Verslaggevingsprincipes Grondslagen en handelwijzen die zorgvuldige verslaggeving bevorderen en dienen als basis voor de toepassing van de Richtlijnen. Deel C: Inhoud van het verslag Inhoud en samenstelling van een verslag. Deel D: Woordenlijst en bijlagen
Aanvullende aanwijzingen en hulpmiddelen voor het gebruik van de Richtlijnen.
Onderstaand is de inhoud van de delen B en C samengevat weergegeven.
72
GRI Richtlijnen 2002: Verslaggevingsprincipes Transparantie Bij het opstellen van verslagen is volledige openheid over processen, procedures en aannames essentieel voor de geloofwaardigheid. Inclusiviteit Verslaggevende organisaties dienen op systematische wijze hun belanghebbenden te betrekken bij het richting geven aan de verslaggeving en het verbeteren van de kwaliteit daarvan. Controleerbaarheid Het vastleggen, compileren, analyseren en openbaar maken van gegevens en informatie in een verslag dient zodanig plaats te vinden dat interne controleurs en externe verificateurs de betrouwbaarheid kunnen bekrachtigen. Volledigheid In het verslag dient alle informatie te worden opgenomen die van belang is voor gebruikers die de economische, sociale en milieuprestaties van de verslaggevende organisatie willen evalueren. Deze informatie dient bovendien in overeenstemming te zijn met de aangegeven operationele begrenzing, reikwijdte en termijn. Relevantie Relevantie is het belang dat men hecht aan bepaalde aspecten, indicatoren of gegevens en heeft betrekking op de drempelvoorwaarden waaraan informatie moet voldoen om belangrijk genoeg te zijn om in het verslag te worden opgenomen. Duurzaamheidscontext De verslaggevende organisatie dient haar prestaties te plaatsen in een breder kader van ecologische, sociale of andere beperkingen indien een dergelijke context de informatie in het verslag aanzienlijk verduidelijkt. Nauwkeurigheid Het nauwkeurigheidsprincipe heeft betrekking op het bereiken van de hoge mate van nauwkeurigheid en de lage foutmarge die gebruikers in staat stelt om informatie in verslagen goed te beoordelen. Objectiviteit Verslaggevende organisaties dienen de informatie in hun verslagen op een onbevooroordeelde wijze te selecteren en te presenteren en dienen te streven naar een evenwichtige weergave van hun prestaties. Vergelijkbaarheid Verslaggevende organisaties dienen de operationele begrenzing en reikwijdte van hun verslagen consistent te houden, eventuele veranderingen openbaar te maken en eerder vermelde informatie te herformuleren. Duidelijkheid Verslaggevende organisaties dienen zich op de hoogte te stellen van de verschillen in achtergrond en behoeften van hun belanghebbenden en dienen informatie op een dusdanige manier beschikbaar te stellen dat zoveel mogelijk gebruikers worden aangesproken, terwijl er tegelijkertijd voldoende details worden gegeven. Tijdigheid Verslaggevende organisaties dienen informatie regelmatig aan te bieden, op een manier die voldoet aan de behoeften van gebruikers en strookt met de aard van de informatie.
73
GRI richtlijnen 2002: Kernindicatoren 1.1 1.2
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15
2.16
2.17 2.18 2.19 2.20 2.21 2.22
Visie en strategie Verklaring omtrent de visie en strategie van de organisatie met betrekking tot de bijdrage die zij wil leveren aan duurzame ontwikkeling. Verklaring van de algemeen directeur (of een directielid met een gelijkwaardige functie) waarin de belangrijkste elementen van het verslag worden omschreven PROFIEL Organisatieprofiel Naam van de verslaggevende organisatie Belangrijkste producten of diensten, inclusief merken indien van toepassing Operationele structuur van de organisatie Beschrijving van de belangrijkste divisies, werkmaatschappijen, dochterondernemingen en samenwerkingsverbanden Landen waar de activiteiten van de organisatie plaatsvinden Aard van het eigenaarschap; rechtsvorm Aard van de markten die men bedient Omvang van de verslaggevende organisatie Overzicht van belanghebbenden, hun belangrijkste kenmerken en hun relatie tot de verslaggevende organisatie Reikwijdte van verslag Contactpersonen met betrekking tot het verslag, inclusief e-mail en internetadres Verslagperiode (bijvoorbeeld fiscaal jaar of kalenderjaar) waarop de verstrekte informatie betrekking heeft Datum van het meest recente verslag Begrenzing van het verslag (m.b.t. landen of regio’s, producten of diensten en divisies, vestigingen, samenwerkingsverbanden of dochterondernemingen) en eventuele specifieke beperkingen met betrekking tot de reikwijdte Aanzienlijke veranderingen in omvang structuur, eigendomsverhoudingen of geleverde producten of diensten die zich sinds het vorige verslag hebben voorgedaan Basis voor verslaggeving over samenwerkingsverbanden, dochterondernemingen in gedeeltelijk eigendom, gehuurde faciliteiten, uitbestede activiteiten of andere omstandigheden die de vergelijkbaarheid tussen verschillende verslagperioden of verslaggevende organisaties aanzienlijk beïnvloeden Uitleg over de aard, redenen en gevolgen van eventuele herformuleringen van eerder verstrekte informatie (bijvoorbeeld fusies of overnames, verandering van referentiejaar of verslaggevingsperiode en veranderingen met betrekking tot de aard van de activiteiten of de meetmethoden) Verslagprofiel Eventuele beslissingen om GRI-principes of –protocollen niet toe te passen bij het opstellen van het verslag Criteria of definities die gebruikt worden bij het verslag doen van kosten en baten op economisch, sociaal en milieugebied Aanzienlijke veranderingen ten opzichte van voorgaande jaren met betrekking tot de meetmethoden die worden gebruikt voor belangrijke economische, sociale en milieu-informatie Beleidsmaatregelen en interne praktijken die de nauwkeurigheid, volledigheid en betrouwbaarheid van het duurzaamheidsverslag helpen garanderen Beleid en huidige praktijk met betrekking tot onafhankelijke verificatie van het volledige verslag Manieren waarop gebruikers aanvullende informatie kunnen verkrijgen over de economische, sociale en milieuaspecten van de activiteiten van de organisatie, inclusief gegevens per vestiging (indien beschikbaar)
74
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 2.9 3.10 3.11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16
3.17 3.18 3.19
3.20
BESTUURSSTRUCTUUR EN MANAGEMENTSYSTEMEN Structuur en bestuur Bestuursstructuur van de organisatie, inclusief belangrijke commissies onder de Raad van Bestuur die verantwoordelijk zijn voor het toezicht op de organisatie en het bepalen van de strategie Percentage onafhankelijke leden van de Raad van Bestuur die geen uitvoerende taken hebben Proces waarmee wordt vastgesteld welke kennis directieleden nodig hebben om de strategie van de organisatie te bepalen, met inbegrip van kwesties die verband houden met risico’s en kansen op sociaal en milieugebied Controleprocessen op directieniveau met betrekking tot het bepalen en beheren van risico’s en kansen op economisch, sociaal en milieugebied. Verband tussen de beloning van de directieleden en het al dan niet behalen van de financiële en niet-financiële doelstellingen van de organisatie (bijvoorbeeld op het gebied van milieuprestaties of arbeidsomstandigheden) Organisatiestructuur en belangrijke personen die verantwoordelijk zijn voor overzicht, implementatie en controle met betrekking tot onderwerpen als economie, maatschappij en milieu Beleidsmaatregelen, missie- of beginselverklaringen en interne gedragscodes of uitgangspunten die van belang zijn voor de economische, sociale en milieuprestaties, met vermelding van de mate van invoering Mechanismen voor aandeelhouders om aanbevelingen te kunnen doen aan de Raad van Bestuur Overleg met belanghebbenden Grondslag voor het bepalen en selecteren van vooraanstaande groepen belanghebbenden Aanpak van het overleg met belanghebbenden, uitgedrukt in gegevens over de aard en de frequentie van de beraadslagingen met de verschillende groepen Aard van de informatie die voortkomt uit overleg met belanghebbenden Gebruik van informatie die voortkomt uit overleg met belanghebbenden Overkoepelend beleid en managementsystemen Toelichting over de toepassing van het voorzorgsprincipe door de verslaggevende organisatie Vrijwillige externe overeenkomsten, beginselverklaringen of andere initiatieven op economisch, sociaal of milieugebied die de organisatie heeft onderschreven of bekrachtigd Belangrijkste lidmaatschappen van industrie- en bedrijfsverenigingen of (inter)nationale belangengroeperingen Beleidsmaatregelen of systemen voor het beheren van stroomopwaartse en stroomafwaartse effecten, waaronder: aanvoerketenbeheer met betrekking tot de uitbesteding van activiteiten en de prestaties van leveranciers op sociaal en milieugebied; en initiatieven op het gebied van rentmeesterschap voor producten en diensten Wijze waarop de verslaggevende organisatie de indirecte economische, sociale en milieueffecten van haar activiteiten beheert Belangrijke beslissingen over (veranderingen in) de locatie van de bedrijfsactiviteiten die tijdens de verslaggevingsperiode zijn genomen Programma’s en procedures die betrekking hebben op economische, sociale en milieuprestaties. De volgende onderwerpen dienen vermeld te worden: bepaling van prioriteiten en doelstellingen; programma’s ter verbetering van de prestaties; interne communicatie en opleidingen; toezicht op prestaties; interne en externe controle; en directieonderzoek Certificatiestatus met betrekking tot managementsystemen op economisch, sociaal en milieugebied
75
4.1
GRI-inhoudsopgave Tabel waarin wordt aangegeven waar de verslaggevingselementen en prestatie-indicatoren van het GRI-systeem zijn terug te vinden
PRESTATIE-INDICATOREN Economische prestatie-indicatoren EC1 Netto omzet EC2 Geografische specificatie van de markten EC3 Kosten van alle aangeschafte goederen, materialen en diensten EC4 Percentage van de contracten dat conform de voorwaarden is betaald, met uitzondering van overeengekomen boeteregelingen EC5 Totale kosten van lonen en uitkeringen (inclusief salaris- en pensioenkosten en ontslag- en andere uitkeringen) per land of regio EC6 Betalingen aan kapitaalverstrekkers, onderverdeeld in rente over schuld en opgenomen gelden, evenals dividenden op alle soorten aandelen, waarbij eventuele achterstallige dividenden op preferente aandelen moeten worden bekendgemaakt EC7 Toename of afname van de ingehouden winst aan het einde van een periode EC8 Totaal betaalde belasting per land (alle vormen van belasting) EC9 Ontvangen subsidies per land of regio EC10 Giften aan de gemeenschap, het maatschappelijk middenveld of andere groepen, per soort groep onderverdeeld in contante giften en giften in natura. EN1 EN2 EN3 EN4 EN5 EN6 EN7 EN8 EN9 EN10 EN11 EN12 EN13 EN14 EN15 EN16
Milieuprestatie-indicatoren Totale hoeveelheid gebruikte materialen, onderverdeeld naar soort Percentage van de gebruikte materialen dat bestaat uit (verwerkt of onverwerkt) afval uit bronnen buiten de verslaggevende organisatie Direct energiegebruik onderverdeeld naar primaire bron Indirect energiegebruik Totaal waterverbruik Locatie en omvang van land dat de organisaties bezit, pacht of beheert in habitats met een hoge biodiversiteit Belangrijkste gevolgen van activiteiten en/of producten en diensten van de organisatie voor de biodiversiteit in habitats op het land, in zoet water en in zee Uitstoot van broeikasgassen Gebruik en emissies van stoffen die de ozonlaag aantasten Aanzienlijke uitstoot in de lucht van stokstofoxiden, zwaveloxiden en andere stoffen, per stof Totale hoeveelheid afval per soort en bestemming Aanzienlijke lozingen op water, onderverdeeld naar soort Totale aantal en totale volume van aanzienlijke onopzettelijke lozingen van chemische stoffen, olie of brandstof Aanzienlijke milieueffecten van voornaamste producten en diensten Percentage van het gewicht van de verkochte producten dat kan worden teruggewonnen aan het eind van de gebruiksduur; percentage dat daadwerkelijk wordt teruggewonnen Gevallen van niet-naleving van toepasselijke internationale verklaringen, verdragen en overeenkomsten en nationale, subnationale, regionale en lokale regelgeving op milieugebied en eventuele in dit verband opgelegde boetes
76
Sociale prestatie-indicatoren
Arbeidsomstandigheden en volwaardig werk LA1
LA2 LA3
LA4 LA5 LA6 LA7 LA8 LA9 LA10 LA11
Opbouw van het personeelsbestand, indien mogelijk onderverdeeld naar land of regio, status (werknemer/niet-werknemer), aard van het arbeidscontract (voltijd/deeltijd) en duur van het arbeidscontract (onbepaalde tijd, bepaalde tijd of tijdelijk). Geef tevens informatie over werknemers die via andere werkgevers in dienst zijn (uitzendkrachten of gedetacheerd personeel), onderverdeeld naar land of regio. Netto gecreëerde werkgelegenheid en gemiddeld personeelsverloop per land of regio Percentage van de werknemers dat wordt vertegenwoordigd door een onafhankelijke vakbond of andere bonafide werknemersvertegenwoordigers, onderverdeeld per geografisch gebied OF percentage van de werknemers per land of regio voor wie een collectieve arbeidsovereenkomst geldt Beleidsmaatregelen en procedures met betrekking tot informatievoorziening, overleg en onderhandelingen met werknemers bij veranderingen in de activiteiten van de verslaggevende organisatie (bijvoorbeeld herstructurering) Beleid met betrekking tot het vastleggen en melden van arbeidsongevallen en beroepsziekten en informatie over hoe dit beleid zich verhoudt tot de praktijkrichtlijnen van de IAO op dit gebied Omschrijving van officiële commissies op het gebied van gezondheid en veiligheid waarin zowel de directie als de werknemers vertegenwoordigd zijn; percentage van de werknemers dat is vertegenwoordigd in een dergelijke commissie Gemiddeld aantal ziekte- en verzuimdagen en verloren arbeidsdagen en aantal werkgerelateerde sterfgevallen (met inbegrip van gedetacheerd personeel) Omschrijving van beleidsmaatregelen en programma’s met betrekking tot het HIV-virus en AIDS, zowel op als buiten de werkplek Gemiddeld aantal uren dat een werknemer per jaar besteedt aan opleidingen, onderverdeeld naar werknemerscategorie Beschrijving van beleidsmaatregelen en programma’s op het gebied van gelijke behandeling, evenals controlesystemen om naleving te garanderen en de resultaten daarvan Samenstelling van topkader en bestuurslichamen (waaronder de Raad van Bestuur), met inbegrip van de man/vrouw verhouding en andere maatstaven van diversiteit die passen bij de betreffende cultuur
Mensenrechten HR1 HR2 HR3 HR4 HR5 HR6
Beschrijving van beleidsmaatregelen, richtlijnen, bedrijfsstructuren en procedures met betrekking tot alle aspecten van mensenrechten die relevant zijn voor de bedrijfsactiviteiten, met inbegrip van controlemechanismen en de resultaten daarvan Bewijs dat de organisatie bij de besluitvorming over inkoop en investeringen rekening houdt met de gevolgen op het gebied van mensenrechten, met inbegrip van de selectie van leveranciers en aannemers Beschrijving van beleidsmaatregelen en procedures om de prestaties van aannemers en schakels in de aanvoerketen op het gebied van mensenrechten te evalueren en eventueel actie te ondernemen, met inbegrip van controlemechanismen en de resultaten daarvan Beschrijving van mondiale beleidsmaatregelen, procedures en programma’s die erop zijn gericht om alle vormen van discriminatie te voorkomen, met inbegrip van controlemechanismen en de resultaten daarvan Beschrijving van het beleid met betrekking tot de vrijheid van vereniging en de mate waarin dit recht universeel wordt toegepast, ongeacht plaatselijke wetgeving; beschrijving van procedures en programma’s op dit gebied Beschrijving van beleidsmaatregelen tegen kinderarbeid zoals gedefinieerd in Conventie nr. 138 van de IAO en de mate waarin dit beleid duidelijk wordt vermeld en toegepast, evenals een beschrijving van procedures en programma’s op dit gebied, met inbegrip van controlemechanismen en de resultaten daarvan 77
HR7
Beschrijving van beleidsmaatregelen tegen gedwongen en verplichte arbeid en de mate waarin dit beleid duidelijk wordt vermeld en toegepast, evenals een beschrijving van procedures en programma’s op dit gebied, met inbegrip van controlemechanismen en de resultaten daarvan
Samenleving SO1
SO2 SO3
Omschrijving van beleidsmaatregelen om de effecten van bedrijfsactiviteiten op gemeenschappen in de betreffende gebieden te beperken, evenals een beschrijving van procedures en programma’s op dit gebied, met inbegrip van controlemechanismen en de resultaten daarvan Beschrijving van de beleidsmaatregelen, procedures, managementsystemen en nalevingsmechanismen die gelden voor organisaties en medewerkers op het gebied van omkoping en corruptie Beschrijving van de beleidsmaatregelen, procedures, managementsystemen en nalevingsmechanismen ten aanzien van (bijdragen aan) politieke lobbygroepen
Productverantwoordelijkheid PR1
PR2 PR3
Beschrijving van beleidsmaatregelen om de gezondheid van de consument tijdens het gebruik van de producten of diensten te beschermen en diens veiligheid te waarborgen en de mate waarin dit beleid duidelijk wordt vermeld en toegepast; beschrijving van procedures en programma’s op dit gebied, met inbegrip van controlemechanismen en de resultaten daarvan Beschrijving van de beleidsmaatregelen, procedures, managementsystemen en nalevingsmechanismen met betrekking tot productinformatie en etikettering Beschrijving van de beleidsmaatregelen, procedures, managementsystemen en nalevingsmechanismen ten aanzien van de privacy van consumenten
78
Bijlage 3
VBDO Richtlijnen voor Transparantie van Duurzame Beleggingsfondsen
(Versie 1 - 5 maart 2002) Algemeen en definities 1. Deze VBDO-richtlijnen voor de transparantie van duurzame beleggingsfondsen zijn bestemd voor duurzame beleggingsfondsen (retail), die zich vrijwillig en onverplicht bij deze gedragscode aansluiten met als doel om aan alle bestaande en potentiële klanten/beleggers helderheid en transparantie te verschaffen in welke duurzame objecten/bedrijven wordt belegd en op welke wijze de duurzaamheid van deze objecten/bedrijven wordt onderzocht, gecontroleerd, vastgesteld en mogelijk bevorderd. Deze helderheid en transparantie wordt in ieder geval verschaft in het jaarverslag en daarnaast door het mondeling, telefonisch, electronisch of schriftelijk ter beschikking stellen van informatie aan bestaande en potentiële klanten/beleggers die daarom verzoeken 2. De bestaande of potentiële klanten/ beleggers aan wie helderheid en transparantie wordt verschaft wanneer zij daarom vragen, worden hierna kortweg aangeduid met “klanten”. 3. De objecten of bedrijven waarin wordt belegd worden kortweg aangeduid met ‘bedrijven’. 4. Het ‘duurzame beleggingsfonds’ wordt aangeduid met ‘beleggingsfonds’. 5. Elk half jaar wordt de informatie ter beschikking gesteld aan klanten die daar om vragen en elk jaar wordt de informatie ter beschikking gesteld in het jaarverslag. Het duurzaam beleggingsfonds bepaalt zelf welk medium het daarvoor wil gebruiken (schriftelijk, elektronisch, mondeling). De richtlijnen 1. Het beleggingsfonds geeft klanten informatie over de samenstelling van haar portefeuille, d.w.z. alle bedrijven waarin werkelijk wordt belegd en de omvang daarvan. 2. Het beleggingsfonds geeft de informatie over de veranderingen in de samenstelling van haar portefeuille, indien de veranderingen mede of alleen vanwege het niveau van duurzaamheid van een bedrijf -of juist een gebrek daaraan- hebben plaatsgevonden. 3. Het beleggingsfonds geeft informatie over de in haar portefeuille nieuw toegelaten bedrijven met redengeving waarom deze bedrijven tot haar portefeuille zijn toegelaten. 4. Het beleggingsfonds geeft klanten informatie over de bronnen en methoden die zijn gehanteerd voor het verkrijgen of inwinnen van informatie over het niveau van duurzaamheid van het bedrijf dat in haar portefeuille is opgenomen. 5. Informatie over de inhoud van deze onderzoeken en research, die vaak na kostbare inspanningen is verkregen en opgebouwd, hoeft niet te worden verstrekt, daar dit de concurrentiepositie van de instelling zou kunnen ondermijnen. 6. Het beleggingsfonds legt verantwoording af aan de klanten over de ‘matching’ tussen door het beleggingsfonds gehanteerde criteria enerzijds en de samenstelling van haar portefeuille anderzijds. Het beleggingsfonds geeft klanten informatie waarom bij de door haar gestelde criteria een bepaald bedrijf toch nog in haar portefeuille is opgenomen, terwijl dit bedrijf niet voldoet of niet lijkt te voldoen aan de door haar gestelde criteria. 7. Het beleggingsfonds geeft klanten helderheid in wélke consequenties de instelling wànneer en binnen wélke concrete termijn trekt uit het gegeven dat een in haar portefeuille opgenomen bedrijf niet meer aan de door haar gestelde criteria voldoet. 8. Wanneer het beleggingsfonds aangeeft welke termijn het bedrijf krijgt om alsnog aan de gestelde criteria te voldoen mag zij een bedrijf langer in haar portefeuille opgenomen houden dan gesteld onder punt 7 mits: • zij het betrokken bedrijf actief (bijvoorbeeld via een dialoog) wil bewegen maatregelen te nemen alsnog aan de gestelde criteria te voldoen • zij aangeeft waarom deze keuze is gemaakt • zij aangeeft via welke methoden zal worden getracht het bedrijf te bewegen alsnog aan de 79
9.
10. 11. 12. 13. 14.
gestelde criteria te voldoen • zij aangeeft welke verbeteringen het bedrijf moet doorvoeren om alsnog aan de criteria te voldoen Het beleggingsfonds verwijdert het betreffende bedrijf uit haar portefeuille, wanneer het betreffende bedrijf niet binnen de gestelde termijn (conform 7 of 8)aan de criteria voldoet. Het is het beleggingsfonds derhalve niet toegestaan een bedrijf alleen of voornamelijk vanwege de gunstige financiële ‘performance’ in haar portefeuille opgenomen te houden, wanneer het bedrijf niet aan de criteria voldoet. Het beleggingsfonds informeert klanten hoe de zij ‘best-in-class’ binnen bedrijfssectoren definieert, indien de toelating tot haar portefeuille geheel of deels op basis van een ‘best- in- class’- methode plaatsvindt. Het beleggingsfonds geeft klanten informatie over de toelatings- en uitsluitingscriteria op het gebied van duurzaamheid die zij hanteert bij de samenstelling van haar portefeuille. Het beleggingsfonds geeft klanten informatie over de veranderingen in de toelatings- en uitsluitingscriteria op het gebied van duurzaamheid die zij hanteert bij de samenstelling van haar portefeuille. Het beleggingsfonds doet uitgebreid verslag van de onderwerpen zoals aangeduid onder de punten 1 t/m 12 van deze richtlijnen in haar (financieel) jaarverslag Klanten die actief bij het beleggingsfonds informeren naar een specifiek bedrijf worden daar door het beleggingsfonds van op de hoogte gebracht.
De uitvoering van de richtlijnen 1. Het VBDO-bureau draagt de verantwoordelijkheid voor het toetsen van de naleving op de richtlijnen indien beleggingsfondsen expliciet vermelden dat zij voldoen aan de ’VBDO-richtlijnen voor de transparantie van duurzame beleggingsfondsen’. Hiervoor zal ook een interne beroepsmogelijkheid voor de duurzame beleggingsfondsen worden ingesteld (en mogelijk ook voor leden van de VBDO). Deze werkwijze wordt nog nader uitgewerkt in 2002. 2. De kosten voor deze toetsing kan de VBDO bij het beleggingsfonds in rekening brengen en worden modulair opgenomen in de jaarlijkse contributie/donatie. (Naar verwachting zal dit 1 of 2 dagen kosten.) 3. Jaarlijks zal de VBDO een overzicht maken en publiceren van beleggingsinstellingen die voldoen aan de richtlijnen (VBDO Bericht opvolger Goed Geld Gids + persbericht). 4. Jaarlijks zullen deze richtlijnen kunnen worden herzien na overleg met het VBDO Platform. Deze eerste versie (versie 1-2002) is nog niet in de praktijk getoetst en kan daarom bij toepassing op onvoorziene tekortkomingen stuiten. Deze zullen dan worden voorgelegd aan de VBDO Werkgroep ‘Transparantie’.
80
Bijlage 4
ING Business Principles
(ING groep, 2001) Persoonlijk gedrag ING verwacht van al haar medewerkers, ongeacht hun functie, onberispelijk gedrag. Onderkend wordt dat alle zakelijke contacten, zowel binnen als buiten de Groep, berusten op eerlijkheid, integriteit en rechtvaardigheid. Het op beperkte schaal verlenen van gunsten en aanbieden van persoonlijke diensten kan onderdeel vormen van het opbouwen en onderhouden van normale zakelijke contacten. Voor ING-medewerkers geldt echter dat het aanvaarden van geschenken of het genieten van persoonlijke voordelen vermeden moet worden als daardoor de schijn zou kunnen ontstaan dat zij niet meer geheel vrij staan ten opzichte van de wederpartij. Geen enkele vorm van omkoping is toegestaan. ING’ers mogen geen persoonlijke voordelen of betalingen aanvaarden dan wel vragen waarvoor een verantwoording ontbreekt, dan wel zelf dergelijke gunsten of betalingen aanbieden. Van medewerkers wordt geëist dat zij contacten vermijden die zouden kunnen leiden tot, of de schijn zouden kunnen wekken van, vermenging van zakelijke en privébelangen. ING verwacht dat al haar medewerkers zich houden aan de geldende wet- en regelgeving. Bovendien worden ING-medewerkers geacht geen zaken te doen met personen, bedrijven of instellingen, indien deze zaken verband houden met activiteiten die verboden zijn of als onethisch kunnen worden beschouwd. Van alle medewerkers wordt verwacht dat zij zorgvuldig omgaan met informatie. Met name dient de vertrouwelijkheid van alle gegevensverwerking te worden gewaarborgd. Alle transacties die namens ING plaatsvinden dienen zorgvuldig en volledig te worden gedocumenteerd. ING-medewerkers mogen geen privé-transacties aangaan die zijn gebaseerd op voorkennis of waarbij de schijn zou kunnen worden gewekt dat deze zijn gebaseerd op voorkennis. Contacten met medewerkers De contacten met medewerkers in alle geledingen van ING berusten op respect voor het individu. De Groep streeft ernaar alle medewerkers veilige werkomstandigheden en marktconforme arbeidsvoorwaarden te bieden. ING spant zich in voor gelijke kansen en voert een nondiscriminatiebeleid. Discriminatie naar sekse of ras is niet toegestaan. ING stimuleert de persoonlijke loopbaanontwikkeling door het aanbieden van vooruitstrevende carrière- en trainingsprogramma’s. Milieu ING realiseert zich dat bepaalde natuurlijke hulpbronnen schaars zijn en dat er op verantwoorde wijze mee omgegaan moet worden. Dat komt tot uiting in het interne en externe beleid van ING met als doel behoud van het milieu. Extern probeert ING met haar dienstverlening actief in te spelen op commerciële ontwikkelingen op milieugebied en op het gebied van professioneel beheer van milieurisico’s. Intern is het doel de milieubelasting die door ING zelf wordt veroorzaakt te beheersen. Internationale activiteiten Als wereldwijde aanbieder van financiële diensten heeft ING te maken met buitenlandse wet- en regelgeving en met zakelijke en particuliere klanten met verschillende achtergronden en culturen. Het is daarom belangrijk dat ING respect heeft voor andere culturen en tegelijkertijd de Business Principles naleeft. ING verplicht zich de geldende wet- en regelgeving te respecteren. Voorop staat dat ING een commerciële organisatie is en de activiteiten van ING een zakelijk doel dienen. ING mengt zich niet in politieke of partijpolitieke aangelegenheden. Ook verstrekt zij geen giften of donaties aan politieke partijen. Binnen de grenzen van haar bedrijfsvoering behoudt ING zich echter het recht voor om zich, na zorgvuldige afweging, uit te spreken over zaken die van belang kunnen zijn voor haar medewerkers,
81
aandeelhouders of klanten. Communicatie ING hecht veel belang aan open en heldere communicatie met haar klanten, medewerkers en aandeelhouders en de samenleving als geheel, waarbij de vertrouwelijkheid van zakelijke gegevens uiteraard gewaarborgd blijft. Maatschappelijke betrokkenheid ING vindt dat overal waar zij actief is, een goede relatie met de lokale gemeenschap van fundamenteel belang is voor succes op de lange termijn. De maatschappelijke betrokkenheid van ING is gebaseerd op wederzijds respect en actieve samenwerking en richt zich op bestendige en goede, op wederzijds vertrouwen gebaseerde relaties tussen de Groep en de lokale gemeenschap. Activiteiten op het gebied van cultuur, sport en milieu staan centraal in het beleid waarmee ING haar maatschappelijke betrokkenheid uitdraagt. Individuele medewerkers worden gestimuleerd om een positieve bijdrage te leveren aan maatschappelijke activiteiten. Economisch beleid Als commerciële onderneming ziet ING het als haar plicht haar aandeelhouders een adequaat rendement te bieden. De opvatting van ING is dat de markteconomie het meest effectieve model is om het beste rendement te behalen voor klanten, investeerders en medewerkers, evenals voor de landen en gebieden waar zij actief is. De voorwaarden die worden gesteld bij kredietverlening en investeringen zijn allereerst van economische aard. Met inachtneming van de wensen van de klanten worden hierbij tevens maatschappelijke en milieuaspecten betrokken. Concurrentie ING erkent de vele voordelen van het opereren in een vrije markteconomie. Dit wil echter niet zeggen dat de ethische aspecten hierbij uit het oog worden verloren. Geen enkele ING’er mag een concurrent in diskrediet brengen of ongeoorloofde middelen gebruiken om enig voordeel voor ING te behalen.
82
Bijlage 5
Selectiecriteria uit de Duurzaam Geld Gids
Toelichting algemeen: • Het doel van de tabel is het mogelijk maken van een vergelijking tussen duurzame beleggingsfondsen op basis van de criteria die gebruikt worden bij de selectie van aandelen van beursgenoteerde ondernemingen voor deze fondsen (en niet als gebruikt voor de selectie van andere vormen van beleggingen). De duurzame beleggingsfondsen kunnen ook onderling vergeleken worden aan de hand van onderzoeksmethoden, rendementsgegevens, risico’s, etc. Gegevens hierover vindt u bij de beschrijvingen van de verschillende fondsen in deze gids. • De tabel geeft een overzicht van door duurzame beleggingsfondsen toegepaste criteria, maar pretendeert niet volledig of uitputtend te zijn. Om de informatie overzichtelijk te houden, zijn nuanceringen achterwege gelaten. • De informatie in de tabel is afkomstig van de beleggingsfondsen zelf en niet extern geverifieerd door een onafhankelijke controleur. • Alle beleggingsfondsen hanteren eigen methoden en informatiebronnen voor de selectie van bedrijven en/of sectoren; voor een korte beschrijving van deze methoden zie de betreffende pagina in deze gids. Voor een uitgebreide beschrijving van selectiemethoden en criteria wordt geadviseerd om contact op te nemen met de beheerders van de duurzame beleggingsfondsen (zie adressenlijst / bijlage). Toelichting bij noten in tabel: 1. Het Aegon Aandelen Duurzaam Fonds belegt alleen in bedrijven uit de Dow Jones Sustainable Group Index; de criteria hiervoor zijn afkomstig van de SAM Sustainability Group 2. Henderson is een Engelse beleggingsmaatschappij, die (onder meer) een vestiging in Nederland heeft. Omdat Henderson het enige buitenlandse beleggingsfonds is dat de VBDO richtlijnen voor transparantie onderschrijft én reeds geruime tijd op de Nederlandse markt actief is, is het als enige buitenlandse beleggingsfonds in deze lijst opgenomen. 3. Absoluut betekent: elk bedrijf wordt op zichzelf beoordeeld en moet daarbij voldoen aan een minimale score op het gebied van zowel positieve als negatieve criteria. Relatief betekent: elk bedrijf wordt beoordeeld in relatie tot soortgelijke bedrijven in dezelfde sector; alleen de beste bedrijven per sector (“best-in-class”) worden geselecteerd. 4. Fondsen die de VBDO Richtlijnen voor Transparantie van Duurzame Beleggingsfondsen onderschrijven, verplichten zich om (via het jaarverslag en op verzoek) informatie te verstrekken over de samenstelling van de beleggingsportefeuille en wijzigingen daarin. Ook moet informatie verstrekt worden over welke informatiebronnen en selectiemethoden gebruikt worden bij het selecteren van beleggingen voor de portefeuille. 5. Voorbeeld van beleggen onder voorwaarden: dierproeven zijn uitsluitend toegestaan wanneer bedoeld voor medische toepassingen waarvoor geen alternatieven voorhanden zijn. 6. Heeft zowel betrekking op de productie van controversiële producten (zoals alcohol en tabak), de handel door tussenhandelaren, als de uiteindelijke verkoop richting gebruikers van de producten. 7. De richtlijnen van de International Labour Organisation (ILO) en (OESO) hebben onder meer betrekking op de volgende omstandigheden: onveilige en ongezonde arbeidsomstandigheden, werktijden structureel meer dan 48 uur per week, geen formele arbeidsrelaties, geen vrijheid van vakbeweging, etc. 8. Deze criteria worden door het SNS Duurzaam Aandelen Fonds niet direct als uitsluitingscriteria gehanteerd maar wel negatief gewaardeerd in de best-in-class benadering (met aandacht voor schaal activiteit, frequentie, etc.), wat ertoe kan leiden dat in het betreffende bedrijf niet wordt geïnvesteerd. 9. Duurzame pioniers zoals hier bedoeld zijn beursgenoteerde, vaak kleinschalige bedrijven (of groepen van bedrijven) die door hun activiteiten / producten / diensten een positieve bijdrage leveren aan duurzame ontwikkeling. Bijvoorbeeld op het terrein van duurzame energie, milieutechnologie, onderwijs, biologische landbouw, gezondheidszorg, duurzaam transport, recycling, waterzuivering, etc. 83
CRITERIA VAN DUURZAME AANDELENFONDSEN Type selectiemethoden 3 Fonds onderschrijft VBDO Richtlijnen voor Transparantie 4 A
Henderson Andere ABN Aegon Horizon ING Postbank Robeco SNS Beleggings AMRO ASN Orange Triodos Aandelen Global Duurzaam Duurzaam Duurzaam Duurzaam Fonds Duurzame Aandelen SeNSe Meerwaarde Duurzaam Sustainable Rendement Aandelen Aandelen Aandelen ABF Wereld Fonds Fund Fondsen Fonds 1 Investments Fonds Fonds Fonds Fonds Webefo Fonds Fund 2 absoluut absoluut absoluut absoluut absoluut absoluut absoluut absoluut relatief absoluut relatief & relatief & relatief & relatief & relatief & relatief & relatief & relatief & relatief ja ja nee ja ja ja ja ja ja ja ja
NEGATIEVE CRITERIA (L uitgesloten, M onder voorwaarden)
A1 Controversiële sectoren Wapen- en defensie-industrie
g
Vliegtuigindustrie
h
g
g
g
g
g
h
g
g
h
h
g
Auto-industrie
h
h
h
Mijnbouw
h
h
h
Winning van olie en gas
h
h
h
Chemische industrie
g g
h
h
g g
h
A2 Controversiële producten / diensten Pornografisch materiaal 6
g
Alcoholische dranken
h
g
g
g
g
h
g
g
h
g
g
h
g
h
h
h
g
g
g
g
g
g
Betrokkenheid bij kansspelen / gokindustrie
g
g
g
g
g
g
g
g
Kernenergie
g
g
g
g
g
h
g
g
h
g
Milieugevaarlijke stoffen 5
h
h
h
h
h
h
h
h
h
g
Pelsdieren / bont 5
g
g
g
g
h
g
g
h
g
Handel in (producten van) bedreigde diersoorten
g
g
g
h
g
g
h
g
Niet duurzaam geteeld hout 5
h
h
h
h
h
g
h
g
h
h
g
Niet duurzame vormen van toerisme
h
g
Rookwaren / tabak 5
5
h
g
h
g g
A3 Controversiële productiemethoden en -omstandigheden Dictatoriale regimes / schendingen van de mensenrechten
g
g
g
g
g
h
g
g
h
g
Geen naleving van ILO en OESO richtlijnen 7
g
g
g
g
g
h
g
g
h
g
g
g
h
g
h8
g g
Overtreding van wetgeving (o.a. milieudelicten, drugs)
g
Kinderarbeid
h
g
h
g
g
h
g
g
h
Gedwongen arbeid
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
Discriminatie – ongelijke behandeling arbeidskrachten
g
g
g
g
h
g
g
h8
g
Corruptie
h
g
h
g
g
h
g
g
h8
g
Gebruik van dierproeven
h
h
h
h
h
h
h
h
h
h
CRITERIA VAN DUURZAME AANDELENFONDSEN Genetische modificatie / gentechnologie
Henderson Andere ABN Aegon Horizon ING Beleggings AMRO ASN Aandelen Global Duurzaam Fonds Duurzame Aandelen Duurzaam Sustainable Rendement ABF Wereld Fonds Fonds 1 Investments Fonds Webefo Fonds Fund 2 h h h h h
Postbank Robeco SNS Orange Triodos Duurzaam Duurzaam Duurzaam SeNSe Meerwaarde Aandelen Aandelen Aandelen Fund Fondsen Fonds Fonds Fonds h
h
g
h
h
Bio-industrie
h
h
h
h
g
Niet duurzame landbouw- of visserijmethoden
g
g
h
h
g
Grootschalige en niet duurzame waterkrachtcentrales
g
g
B
g
POSITIEVE CRITERIA (O criterium meegenomen in beoordeling prestaties)
B1 Algemeen Integratie van duurzame ontwikkeling in bedrijfsstrategie
O
O
Corporate governance
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Transparantie / milieu- en sociale verslaglegging
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Ketenverantwoordelijkheid / integraal ketenbeheer
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Verantwoord omgaan met marketing, reclame en competitie Aanwezigheid en naleving van gedragscode
O O
O
O
O O
O
B2 Milieubeleid Milieubeleid & managementsystemen
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Terugdringen van relatieve milieubelasting
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Innovaties op milieugebied
O
O
O
O
O
O
O
O
Voorwaarden aan milieuprestaties van toeleveranciers
O
O
Transport
O
O
O
O
O
O O
O
O
O
O
O
O
O
B3 Sociaal beleid Sociaal beleid & managementsystemen
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Personeelsbeleid (arbeidsvoorwaarden)
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Gezondheid en veiligheid (arbeidsomstandigheden)
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Minderhedenbeleid / bevordering diversiteit
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Werknemersvertegenwoordiging / vakbondsrelaties
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
Positieve rol op het gebied van mensenrechten Maatschappelijke betrokkenheid / lokale gemeenschap Voorwaarden aan sociale prestaties van toeleveranciers
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
O
ja
ja
nee
ja
ja
ja
ja
ja
nee
ja
O
O
B4 Duurzame pioniers 9 Speciale aandacht voor / belegt in duurzame pioniers
85
ja
Bijlage 6
Adressen en Contacten
Amnesty International UK Business Group Business and Human Rights Resource website Business for Social Responsibility Consumentenbond (geldzaken) Department for International Development Ecumenical Council on Corporate Responsibility Ethical Investment Research Service Ethical Trading Initiative Friends Ivory & Sime Friends of the Earth Global Treatment Access Campaign Global Reporting Initiative Henderson Global Investors Human Rights Watch Kenniscentrum MVO International Business Leaders’ Forum International Alert International Business Leaders’ Forum International Chamber of Commerce International Fed. of Pharmaceutical Manufacturers Ass. International Labour Organisation Institute of Business Ethics Jupiter Asset Management Médecins sans Frontières Milieu-, sociale en duurzaamheidsverslagen OECD anti-corruption (and Convention) Oxfam Pensions Investment Research Consultants Ltd Pensioenfondsen(vereniging bedrijfstak) Portaal voor duurzaam en groen beleggen (NL) Project Website Social Accountability International Traidcraft Exchange Transparency International Trades Union Congress UK Social Investment Forum Universities Superannuation Scheme US Social Investment Forum Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling Verzekerkamer (branche organisties) Verzekeraars War on Want Worldwide Fund for Nature
www.amnesty.org.uk/business www.business-humanrights.org www.bsr.org www.consumentengeld.nl www.dfid.gov.uk www.quaker.org.uk www.eiris.org www.ethicaltrade.org.uk www.friendsis.com www.foe.co.uk www.globaltreatmentaccess.org www.globalreporting.org www.henderson.com/global_portal/index.asp www.hrm.org www.duurzaam-ondernemen.nl www.iblf.org www.international-alert.org/corporate www.iblf.org www.iccwbo.org/home/extortion_bribery/rules.asp www.ifpma.org www.ilo.org www.ibe.org www.jupiteronline.co.uk www.msf.org www.milieujaarverslag.com www.oecd.org/daf/nocorruption/ www.oxfam.org.uk www.pirc.co.uk www.vvb.nl www.duurzaam-beleggen.nl www.justpensions.org www.sa8000.org www.traidcraft.co.uk www.transparency.de/organisation/chapters/ www.tuc.org.uk www.uksif.org www.usshq.co.uk www.socialinvest.org www.vbdo.nl www.verzekeringskamer.nl www.verzekeringskamer.nl www.waronwant.org www.wwf-uk.org
Bijlage 7
Referenties
Brink van den, T.W.M., Screening and Rating Sustainability Guide, Triple P Performance Centre, Vrije Universiteit Amsterdam, 2002. CBS, Beleggingen institutionele beleggers, 2000. CBS, Balans activa voor obligaties van financiële instellingen, 2e kwartaal 2001. ConsumentenGeld, Niet alle duurzame beleggingsfondsen even duurzaam, september/oktober nummer 2001. Consumentenbond / DHV / VBDO, De Duurzaam Geld Gids, 2002; DNB Statisch bulletin, ‘het grensoverschrijdend effectenbezit in 2000’, p 17- 22, september 2001; Dijkstra G.A., 2001 a, VBDO, Gedragscode voor duurzaam beleggen. De ontwikkeling van een gedragscode voor duurzaam beleggen volgens de wensen van de institutionele leden van de VBDO. Dijkstra G.A., 2001 b, VBDO, Standaardisatie van duurzaamheidsverslaglegging. Een beoordeling van de Richtlijnen door Duurzaamheidsverslaglegging van het Global Reporting Initiative (GRI). Dijkstra G.A., L.J.R. Scholtens & P. Sprengers (VBDO & RuG), Duurzaam Sparen en Beleggen in Nederland. Ontwikkelingen in omvang en groei 1987-2001, Culemborg, juli 2002. Elkington, J, Cannibals with Forks, Oxford Engeland, 1997. Ernst & Young, , Duurzaam beleggen, Een onderzoek naar Nederlandse duurzame beleggingsfondsen, Ernst en Young, Directoraat Vaktechniek, Milieugroep, Rotterdam. Ethical Investor, 8-9-2001. European Foundation of Quality Management. FNV-afdeling Inkomen, Goed belegd, Over maatschappelijk verantwoord beleggen van pensioenvermogen, Juli 2000. Global Reporting Initiative, Sustainability Reporting Guidelines, 2002. www.globalreporting.org Hummels, G.J.A,. S. Boleij & K.M. van Steensel, Duurzaam beleggen, Meerwaarde of meer waarde, SMO, Den Haag, Augustus 2001. Iris: informatie afkomstig van Research organisatie Iris van Robeco en Rabobank. Jaarverslag PGGM 2000, Zeist, voorjaar 2001. Jansen J., Duurzaam beleggen: 'van ideologie naar strategie'. Column juli/augustus 2000. www.duurzaam-beleggen.nl/columns/column200078.html Janssen-Groesbeek, M., Veilig bankieren is duurzaam, Financieel Dagblad, 5 november 2001. Jeucken, M., 1998. Duurzaam Bankieren. Een visie op bankieren en duurzame ontwikkeling. Rabobank Nederland, Stafgroep Economisch Onderzoek. De Volharding, Amsterdam.
87
Just Pensions Handbook, 2002, Getting Engaged: A Toolkit for Trustees. www.justpensions.org Kastelein, M. et al., CNV-beleggingscode, CNV Bedrijvenbond, Houten, juni 1999. Kearins, K and O’Malley G, 2001, International Financial Institutions and the Three Gorges hydro electric power scheme; Paper 25 Sustainable Banking, Greensleaf Publishing, UK Pension act 1995, reversed Statement of Investment Principles, Engeland, 2000. Mansley, M, Socially responsible investment; a guide for pension funds and institutional investors, Sudbury England, Februari 2000. Noordhoek, F.K., J. Abbema & R. van Ruitenbeek, 1999. Goed Geld Gids. Duurzaam beleggen, sparen, lenen & verzekeren. Uitgave naar aanleiding van een initiatief van De Eenhoorn, Oikos en VBDO. Uitgeverij Noordhoek, december 1999. Pension act 1995, reversed Statement of Investment Principles, Engeland, 2000. ING Groep NV, ING in de samenleving 2000, Amsterdam 2001Rek R. de, Mondelinge en schriftelijke informatie van de afdeling Treasury en Vermogensbeheer, AGIS, Utrecht najaar 2001. Reich, M.C., et al., Ethical investments - Towards a sound theory and screening methodology, IVL Swedish environmental research institute Ltd., Stockholm, oktober 2001. SAM, Presentatie triple bottom line investing conference, oktober 2001. SER, De winst van waarden, Den Haag 2000. Stichting corporate governance onderzoek pensioenfondsen, Handboek corporate governance, augustus 2001. www.scgop.nl VB Contact, september/oktober 2002, Pro-actief aandeelhouderschap werpt vruchten af, Vereniging van Beleggingsanalisten. Verhoeven, I.A.B.M., 2000. Duurzaam beleggen. Een praktijkonderzoek naar de criteria en de toetsing. Ernst & Young Accountants, Adviesgroep Milieuaccountancy en praktijkgroep Asset Management, Eindhoven. VNO-NCW, Onward with Profit, People, Planet; blz 16-19, Den Haag, Juni 2001.
88
