1
,6/$0(1&+5,67(1'20 De Islam is ‘in’. Ieder heeft er wel een mening over. Soms is die des te vaster, naarmate men minder door feitenkennis wordt gehinderd. Tot voor kort bestond er in Nederland weinig echte belangstelling. Merkwaardig eigenlijk, want wij waren generaties lang verbonden met het grootste Moslimland ter wereld: Indonesië. Waarschijnlijk vonden wij die ‘inlanders’ op zij best primitief en achterlijk en hechtten dus ook weinig waarde aan hun godsdienstige overtuiging. De Nederlandse regering dacht daar omstreeks 1900 anders over. De reden was de hardnekkige opstand van de Atjeeërs. Zij trok de wereldbekende Prof. Snoeck Hurgronje aan als adviseur, uiteraard niet uit pure belangstelling voor hun geestelijk leven. Sinds de 2de wereldoorlog doet de Islam meer van zich spreken. Niet alleen omdat het Westen betrokken raakte bij conflicten in het hart van de Moslim wereld, het Midden Oosten, maar vooral door de massale emigratie van Moslimarbeiders naar Europesche landen. Het spreekt vanzelf dat bij die conflicten Moslims hun godsdienst als vaandel gebruiken, net zoals de Christenen dat eeuwenlang gedaan hebben. Maar vandaag wil ik het met U alleen hebben overZDWde Islam, een godsdienst waartoe een miljard mensen behoren,HLJHQOLMNLV. Om meer dan een reden moet daarbij de verhouding tot het Christendom veel aandacht krijgt. Dat levert al meer stof dan voor een voordracht. Ik kan dus helaas niet ingaan op de geschiedenis, en ook niet op wat met een ongelukkige term µIXQGDPHQWDOLVPH¶ wordt genoemd. Maar laten we bij het begin beginnen.
%LVPLODKLUUDKPDQLUUDKLP 'In de naam van Allah, de barmhartige, de ontfermer'. Met deze woorden begint elk hoofdstuk van de Kur'an, en met deze Arabische formule begint een vrome Moslim elke onderneming. $OODKis het Arabische woord voor God, en het is dus formeel niet juist het onvertaald te laten. In de Bijbelvertaling van de Arabische Christenen (er zijn er miljoenen) wordt ook het woord Allah gebruikt. Toen wij een Gereformeerde kerkdienst bijwoonden in Toradjaland, Indonesië , viel mij ook op dat God zo werd aangesproken. De God van Abraham, Isaak en Jacob is ook de God van de Moslims. De Islam is op de -RRGVFKULVWHOLMNHWUDGLWLHJHJURQGYHVW en daar, naar eigen inzicht, de voortzetting en vervolmaking van. Islam betekent "overgave" (aan Gods wil). Haar stichter, 0XKDPPHG werd omstreeks 570 na Chr. geboren in het handelscentrum Mekka. Hij was reeds vroeg wees. Zijn oom Abu Talib voedde hem op en nam hem mee op zijn handelsreizen. Daar leerde hij het Jodendom en het Christendom kennen. Al vroeg werd hij gerespecteerd om zijn eerlijkheid en wijsheid. Op zijn 25-ste jaar
1
2
huwde hij een oudere, rijke weduwe, Khadija, aan wie hij 23 jaar tot aan haar dood toe trouw bleef. Pas op zijn 40-ste verscheen de aartsengel Gabriel hem in een visioen en gaf het bevel: ’reciteer in de naam van Uw Heer’. Dat was het begin van de .XU DQ dat reciteren betekent. Khadija zou zijn eerste bekeerling worden De openbaringen gingen de resterende jaren van zijn leven door en hadden soms betrekking op DFWXHOHVLWXDWLHV Muhammed was RQJHOHWWHUG en de prachtige poëtische taal van de Kur'an wordt wel als bewijs van zijn Goddelijke oorsprong gebruikt. Zij werd pas 10 jaar na zijn dood door khalief (leider en opvolger) Othman verzameld en op schrift gesteld, in totaal 114 hoofdstukken (sura's). De Kur'an wordt door de Moslims niet als 'geïnspireerd', maar letterlijk door God gesproken beschouwd. Zij kan eigenlijk niet vertaald worden en een vertaling heeft geen enkel gezag. Het UHFLWHUHQ van de Arabische tekst, ook al begrijpt men er geen woord van, wordt als een goede daad beschouwd. Mensen die hem geheel uit het hoofd kennen (z.g. KDIL]) genieten veel respect. De Kur'an bevat een schijnbaar willekeurig mengsel van ]HHU YHUVFKLOOHQGHRQGHUZHUSHQ met veel geëxalteerde bezwerings- formules, lofprijzingen en waarschuwingen. De nadruk valt steeds op de HHQKHLGHQ DOPDFKWYDQ*RG Zijn alwetendheid en barmhartigheid. De mensen worden vermaand een goed, rechtvaardig leven te leiden en weduwen, wezen en armen te helpen. Goddelozen en hypocrieten worden gewaarschuwd, want op de GDJGHVRRUGHHOV zal "elke ziel alleen staan voor God, en wie ook maar een greintje goed heeft gedaan zal het zien en wie ook maar een greintje kwaad heeft gedaan zal het ook zien". Er is geen sprake van SUDHGHVWLQDWLH in die zin dat de mens tevoren al of niet tot heil bestemd is, integendeel hij wordt verantwoordelijk gehouden voor zijn daden. Anders dan in de Bijbel zijn er veel YHUZLM]LQJHQQDDUKHW KLHUQDPDDOV en gedetailleerde beschrijvingen van hemel en hel. Zoals bekend bevat de Kur'an ook een aantal ZHWVYRRUVFKULIWHQ vergelijkbaar met de wetten van Moses. Zij betreffen vooral het familie-, erfen stafrecht. Hoewel geen sluitend geheel, vormen zij toch de basis van het Islamitische recht, de6KDULDdat verder werd uitgebouwd op grond van de +DGLWK (overgeleverde uitspraken van Muhammed) en latere interpretaties van gezaghebbende schriftgeleerden, de XOHPDV. Tenslotte worden in de Kur'an een aantal %LMEHOVHYHUKDOHQKHUYHUWHOG maar op een terloopse manier, zo van: 'jullie weet toch dat…' Zo worden Abraham (Ibrahim): 'de eerste monotheïst', Moses (Musa) en de uittocht uit Egypte, Noah (Nuh), Jezus (Isa) en Maria (Meriem) uitvoerig genoemd. Merkwaardig genoeg wordt aan het verhaal van Jozef (Jusuf) de meeste aandacht besteed. Misschien voelde de wees Muhammed zich aan hem verwant. De Islam HUNHQW het gezag van de Thora (Tevrat), de Psalmen (Zebur) en de Evangeliën (Incil) en de meeste daarin genoemde grote namen als profeten, 2
3
maar beschouwt Muhammed als de laatste, meest gezaghebbende: ’KHW]HJHOGHU SURIHWHQ Als voorbeeld het volgende Koran-FLWDDW ’Een verslag van Gods goedheid voor Zijn knecht Zacharias’. Hij riep Hem aan en zei: "Mijn Heer, nooit heb ik tevergeefs gebeden. Ik vrees mijn stam -genoten, want mijn vrouw is kinderloos. Schenk mij een zoon om mijn erfgenaam te zijn in het huis van Jacob". ’Verheug U Zacharias’, was het antwoord.: "Gij zult een zoon krijgen en hem Johannes noemen, een naam die nog niemand gedragen heeft’’. Essentieel is de volgende WHNVW (4-16): ’ 0HQVHQYDQKHW%RHN -RGHQHQ &KULVWHQHQ , overschrijdt niet de grenzen van Uw religie. Spreek alleen de waarheid over Allah. De Messias, Jezus, de zoon van Maria, was niet meer dan een apostel van Allah en Zijn woord, dat Hij op Maria uitstortte: een geest van Hem. =HJGXVQLHW 'ULH Houdt U verre daarvan, dat is beter voor U. $OODK YHUKRHGHGDW+LMHHQ]RRQ]RXKHEEHQ Zijn is de hemel en al wat de aarde bevat. Allah is de al-genoegzame Beschermer. De Messias acht het niet beneden zijn eer de dienaar van Allah te zijn’. Het is dus overduidelijk dat de Islam in de %LMEHOVHWUDGLWLHis gegrondvest, maar dat zij de idee dat -H]XVde Zoon van God is als EODVIHPLH ervaart. Die zou later door de Christenen zijn toegevoegd. Moslims ontkennen ook dat Hij gekruisigd is. Niettemin wordt Jezus als een der grootste profeten erkend. Op dit punt staan de Moslims dus dichter bij de Christenen dan de Joden. 0XKDPPHGwordt in het Arabisch5DVXOgenoemd, dat meestal vertaald wordt met ’Profeet’. Letterlijk betekent het ’boodschapper’. $SRVWHO zou een betere vertaling zijn. Hij zag zichzelf niet als goddelijk, en weigerde wonderen te verrichten. Het is daarom ook onjuist om (analoog aan de Christenen) van
0RKDPPHGDQHQ te spreken. Beter is de naam Moslim, (hij die zich overgeeft) Er zijn zeer veel details over Muhammed’s leven bekend. Hoewel het natuurlijk moeilijk is om de waarheid van de later toegevoegde aspecten te onderscheiden, is het wel duidelijk dat hij een ]DFKWPRHGLJPHQV was, zoals dat ook van 0R]HVwordt gezegd.. Zeker ook een PHQVYDQYOHHVHQEORHG Hij hield van vrouwen, maar het is niet juist, uit zijn vele latere huwelijken te concluderen dat hij een ’seksmaniak’ was, zoals in het Westen wel beweerd wordt. De rechten die de Islam aan de vrouw toekende waren een belangrijke verbetering van de bestaande toestand. Zijn leer was vooral een reactie op het in Mekka bestaande polytheïsme en een aanvulling op de bestaande leer van Joden en Christenen. De Kur'an YHUELHGWGDQRRNXLWGUXNNHOLMNRPGH PHQVHQYDQKHW%RHN PHWJHZHOGWH EHNHUHQ Zij bevat, evenals de gezaghebbende, later te boek gestelde uitspraken en gedragingen van Muhammed (de traditie of +DGLWK), niet een duidelijke 'leer' of dogmatiek. Er is geen verschil tussen geloofs- RSYDWWLQJ en geloofsbHOHYLQJ KHWJHORRILVZDWMHGRHW. 3
4
De Leidse Islamoloog -DQVHQ wijst er op, dat het nodig is een scherp onderscheid te maken tussen de begrippen JHORRIHQJRGVGLHQVWDat laatste omvat veel meer, nl niet alleen de JHORRIVOHHU maar ook de JHGUDJVOHHU (ethiek), het ULWXHHO en de RUJDQLVDWLHIn het Christendom staat hetJHORRI FHQWUDDO op een manier die in de Islam RQEHNHQGis. 5RP ’wij worden door het geloof gerechtvaardigd en niet door de werken der wet'. Een Moslim zal deze tekst niet begrijpen In onze, vooral UHIRUPDWRULVFKHWUDGLWLH worden geloof en godsdienst onbewust vrijwel gelijk gesteld. De Islam is in zijn RSERXZHQLQQHUOLMNH VWUXFWXXU daarvan fundamenteel verschillend. De Islam blijkt door zijn eenvoud, begrip voor menselijke zwakheid en VRFLDOHERRGVFKDS(gelijkheid en broederschap van alle gelovigen) tot op heden een sterke aantrekkingskracht te hebben. Er is in de Islam nooit ook maar een spoor van racisme geweest. Die eenheid van de gelovigen en een rechtvaardige maatschappij, gebaseerd op het Islamitisch recht (VKDULD is een steeds terugkerend thema, dat overigens niet door allen gedeeld wordt en dat ook nooit in de praktijk kon worden gebracht. Nationalisme behoort ook niet in de Islam thuis. :DW houdt de Islam nu in? In de eerste plaats de bekende 9LMI]XLOHQ 'HJHORRIVEHOLMGHQLV 6KDKDGD : Ik getuig dat er geen God is dan Allah en dat Mohammed de Gezant is van Allah'. Met het uitspreken van deze formule in het bijzijn van enkele getuigen wordt iemand in feite Moslim. Deze simpele belijdenis houdt tevens in dat men de Kur'an als Gods woord accepteert, gelooft inHQJHOHQ als Zijn werktuigen en in de GDJGHVRRUGHHOV. 2-+HWULWXHOHJHEHG GH6DODK .In het Turks spreekt men van 'Namaz'. Dit bestaat uit vaste formules (waarin de Shahada een belangrijke plaats inneemt) en KDQGHOLQJHQ knielen, staan, handen heffen, voorafgegaan door een rituele wassing. Zij dient 5 maal per dag te worden verricht. In de moderne tijd houden slechts zeer weinigen daaraan. Van meer belang is het 9ULMGDJPLGGDJJHEHG dat gezamenlijk moet worden verrichten, gevolgd door een korte preek. . Voor eenSHUVRRQOLMNJHEHG GXD is hier geen plaats, dat kan een gelovige op ieder ander moment verrichten. /LHIGDGLJKHLGHQhetJHYHQYDQDDOPRH]HQ.(zakat). Hiervoor bestaan vaste regels. Geldzucht wordt in de Qur'an streng veroordeeld en overmatige praal en luxe behoort een gelovige vreemd te zijn. +HWYDVWHQ gedurende de maand Ramadan. De bedoeling hiervan is niet 'kastijding van het vlees', maar een tijd van LQNHHUHQEH]LQQLQJ waarin de mensen toenadering tot God en tot elkaar zoeken en vetes worden bijgelegd. Ook dienenULMNHQte beseffen wat het is om arm te zijn. Zolang het licht is mag men niet eten of drinken en geen seksuele gemeenschap hebben. Kinderen, zwangere en zogende vrouwen, zieken en 4
5
mensen die zwaar werk moeten verrichten behoeven haar niet te houden, maar dienen wel compensatie te geven door extra giften aan de armen, of op een later tijdstip te vasten. Sommige kinderen vragen of ze toch mee mogen doen: het is een uitdaging om te tonen dat men zich zelf de baas is. Traditioneel wordt het vasten s’avonds verbroken met een IHHVWHOLMNH PDDOWLMGGHLIWDU Wil men het goed doen, dan komt er niet veel van slapen en overdag ook niet van werken, wat zonder drinken in warme landen toch al moeilijk is. Waar wij woonden, (in Izmir het oude Smyrna) is van dat alles niet veel te merken, maar in het binnenland van Turkije moet je tijdens de vasten wel lang zoeken naar een restaurant dat open is. Het vasten is een diep gewortelde gewoonte, ook van liberale Moslims, die er desnoods symbolisch, voor enkele dagen aan mee doen. Een goede vriend van ons, die zichzelf geen Moslim noemde en die het Christendom eigenlijk een betere godsdienst vond, hield zich er toch aan, maar kwam na zonsondergang graag een glas wijn drinken. 'HGH]XLOLVGHEHGHYDDUWQDDU0HNND +DGM die de gelovige liefst eenmaal in zijn leven moet verrichten Ook hier de nadruk op ’zo mogelijk’. Een bedevaartganger mag geen schulden hebben en genoeg geld verzameld hebben voor zijn gezin, mocht hij onverhoopt niet terugkeren. Meestal gaat een Moslim op het eind van zijn (haar) leven op Hadj men moet er rijp voor zijn en jeugdzonden en wereldlijke ambities achter zich hebben. Een+DGML geniet na zijn terugkeer bijzonder respect. De oorsprong van de Hadj is heidens. Evenals de heilige steen, de Ka’aba, werd zij door Mohammed 'geïslamiseerd'. Tegenwoordig is de relatie tot de persoon van Mohammed de diepste zin van de hadji. Gedurende 10 dagen worden een aantal plaatsen bezocht en rites verricht. De JHOLMNKHLGvan alle mensen komt tot uiting in het voorschrift dat ieder hetzelfde gewaad (van twee ongenaaide doeken) moet dragen. De deelname aan de hadji is een overweldigende HPRWLH waar men jarenlang naartoe leeft. Men ervaart de eenheid van alle gelovigen. Behalve deze 5 zuilen zijn er nog een aantal DQGHUH kenmerken. In de eerste plaats het RIIHUIHHVW. Dat is, nog meer dan het VXLNHUIHHVW QDKHWHLQGHYDQGHUDPD]DQ een hoogtepunt van geloofsbeleving is. Hierin wordt het offer van Ibrahim (Abraham) herdacht, een uiterste manifestatie van overgave aan Gods wil. Alleen betrof het volgens de Islam niet Izaak, maar zijn oudste zoon,VPDLO de stamvader van de Arabieren. Op dit feest moet ieder huisgezin, liefst eigenhandig, een dier offeren, al naar vermogen groot of klein, en van het vlees een deel aan de armen en een deel aan vrienden geven. Ook dit is een tijd van verzoening en liefdadigheid. Vervolgens het begrip 'GMLKDG , in het Westen vaak vertaald met 'heilige oorlog', soms aangeduid als de 6-de zuil van de Islam. Letterlijk betekent het 5
6
’zich inspannen voor God’. Volgens een uitspraak van Muhammed is het in de eerste plaats een geestelijke strijd die iedere Moslim tegen het kwaad in eigen ziel moet voeren. Maar toch zeker ook JHZDSHQGHVWULMG die de plicht is van de hele MoslimJHPHHQVFKDS ter verdediging van het geloof wanneer dit wordt aangevallen. Zij kan alleen door een grote gemeenschap van gelovigen worden uitgeroepen en zeker niet door een individuele leider. Natuurlijk is hiervan in de praktijk vaak afgeweken. Een voorbeeld hoe dubieus het begrip djihad is, was die welke werd uitgeroepen door de Turkse Sultan in de 1ste wereldoorlog, op aandringen van de Duitse regering. Dat weerhield toen de Arabieren niet om de Engelsen te steunen. Op afval van het geloof door een Moslim staat de GRRGVWUDI Ook al is dit in de meeste Moslimlanden niet meer van kracht, het maakt misschien toch dat een Moslim die nergens meer in gelooft, niet zo snel de behoefte zal hebben om dat rond te vertellen. Ook is het zo, dat zelfs in een seculier land als Turkije, het woord µ$WKHwVW¶een slechte klank heeft. Je mag best Christen of Jood zijn, maar iemand die niet in een God gelooft kent ook het verschil tussen goed en kwaad niet. Er zijn natuurlijk veel ’slechte Moslims’ die zich nergens aan houden, maar dat blijven toch nog Moslims. Doordat er ook geen ’moslimkerk’ bestaat en nauwelijks een dogmatiek zijn ook de begrippen ’sekte’ en ’ketter’ niet gebruikelijk. Moderne fanatieke Moslims hebben het begrip djihad veel ruimer geïnterpreteerd. In tegenstelling tot de traditie menen zij dat elke LQGLYLGXHOH0RVOLPYHUSOLFKW LV tegen regeringen in Moslimlanden, die zich niet aan hun ideeën houden te strijden en hun leiders te vermoorden (zoals gebeurde met Anwar Sadat, die een overtuigde Moslim was). µ,VODP&XOWXXU¶ Bij bespreking van de Islam is het van essentieel belang, onderscheid te maken tussen godsdienst en cultuur. Zoals U weet, wordt dat door politici en opinieleiders nu juist niet gedaan. Dat komt deels uit onwetendheid, maar ook vrees ik om bewust stemming te maken. Maar wat niet genoeg kan worden benadrukt is dat allerlei gebruiken, die als typisch voor de Islam worden gezien, niet anders zijn dan uitingen van een Midden Oosterse, agrarische, tribale, door mannen beheerste cultuur, zoals die ook elders in de wereld voorkwam. Daartoe horen: gearrangeerd huwelijk, eerwraak, sluiering, maagdelijkheids testen en obsessieve aandacht voor seks. Met name valt daar ook de YURXZHQEHVQLMGHQLVonder. Dat is een Afrikaanse traditie, die ook door Christenen aldaar wordt gepraktiseerd, en in Arabie, Turkije en de meeste Aziatische Moslim landen onbekend is. Ik heb in Turkije en Iran gezien en gelezen, hoe verregaand de cultuur van de Christenen en Joden in die landen met die van de Moslims overeenkomt. Dat 6
7
werd mij niet alleen door mijn Turkse vrienden verzekerd, maar ook door een Griekse collega, die op mijn uitnodiging in Izmir op bezoek was. Zoals gezegd is de geloofsinhoud (dogmatiek) niet zo belangrijk. Discussies overYULMHZLO]RQGHYDOHQSUHGHVWLQDWLH komen zelden voor. Moslim theologen en predikanten houden zich meer bezig met wat in religieuze zin. al of niet KDUDP (ongeoorloofd), dan wel nuttig is KHODO . De gedragsleer is alomvattend en UHJHOWKHWOHYHQWRWLQGHWDLO (naar wc gaan). Ook hier is een sterke gelijkenis met het Jodendom. Een andere overeenkomst met het Jodendom is de EHVQLMGHQLVdie althans in Turkije meestal omstreeks het 8ste jaar wordt uitgevoerd. Ik heb hierover niet veel in de literatuur kunnen vinden, en heb de indruk dat die bij de Islam minder ‘religieuze lading’ heeft, het lijkt meer een cultuur gebonden volwassenheidsfeest. De Kur'an kan niet kritisch worden onderzocht. Maar ook de +DGLWK de gecanoniseerde 'WUDGLWLHRPWUHQWKHWJHHQGH3URIHHWKHHIWJH]HJGJHGDDQ RIEHYROHQGDQZHOVWLO]ZLMJHQGJRHGJHNHXUG is een belangrijke bron van regels met name ook van het Islamitisch recht. (Sharia). Er bestaat geen kerkelijke organisatie, bisschoppen of synodes die uitspraken kunnen doen. Met name had de .KDOLHIniet die bevoegdheid, hij moest alleen de gelovigen beschermen. Wel gezaghebbend is de gemeenschap der gelovigen 8PPD een moeilijk te definiëren iets, maar wel een aanwijzing voor een zekere 'democratische' structuur. Dit is een derde oorzaak van verwarring in de discussies (ULVJHHQFHQWUDODDQVSUHHNSXQWRegeringen van Nederland en Frankrijk hebben met moeite een representatieve Moslim organisatie opgericht, een onnatuurlijke toestand eigenlijk. Toen er nog een sultan-khalief was, had een college van schriftgeleerden (Sheyh-ul-Islam) de bevoegdheid 'fatwa's' af te kondigen. Nu kunnen allerlei religieuze leiders dat doen. (HQIDWZD is een antwoord op een door een gelovige gestelde vraag, en behoort te eindigen met de woorden: ‘God weet het het beste’. Er bestaan zeer veel VRRUWHQYDQ,VODPTot nu toe besprak ik de meest gangbare, orthodoxe 6XQQL,VODP (Sunna betekent traditie) De belangrijkste alternatieve vorm is de 6KLL,VODP letterlijk 'de partij van$OL Zij gaat terug naar de eerste jaren na Muhammed's dood, toen de Moslimstaat geleid werd door de eerste kaliefen. Toen zou aan Ali, de echtgenoot van Fatima, de dochter van de Profeet, wederrechtelijk het kalifaat zijn onthouden. Dit werd gevolgd door een aantal moordpartijen met name ook op +XVD\LQHHQ ]RRQYDQ$OL Als buitenstaander vraag je je af wat dat nu nog te betekenen heeft, en waarom de Sjiieten de dood van Husayin bewenen alsof het gisteren gebeurd is. 7
8
Het grote verschil met de Sunni’s is GHDDUGYDQKHWOHLGHUVFKDS De Shiiten kennen aan de (volgens hun traditie) elf opvolgers van de Profeet, die zij ,PDPnoemen, wel degelijk OHHUJH]DJ toe, terwijl hun schriftgeleerden, de Ayatollah’s, hiërarchisch zijn georganiseerd. Ter verduidelijking: in de Sunni Islam staat het woord Imam gewoon voor ‘geestelijk leider’(zeg dominee) maar bij de Sjii is dat gereserveerd voor genoemde heilige personen. Khomeini tooide zich eigenlijk ten onrechte met deze titel, die door zijn opvolgers ook niet werd overgenomen. Er zijn nog meer nuance verschillen. Volgens moderne Shiitische historici wilde Hussein de aandacht richten op de ongodsdienstige en verwereldlijkte toestanden tijdens de toenmalige Umayyaden dynastie. Hoe dan ook, deze vorm is nogal SXULWHLQV hoewel er naar ons gevoel geen dogmatische verschillen met de Sunni's zijn. Mede doordat alle Imams op minder prettige manier om het leven zijn gebracht, is het begrip ‘PDUWHODDU¶ zeer populair, zich onder meer uitend in IODJHOODQWHQRSWRFKWHQ. In 7XUNLMH bestaat aan belangrijke stroming (10-15M aanhangers), '$OHYLWHQ genaamd, die formeel tot de Sjiieten worden gerekend. Zij hebben geen Moskeen maar 'gemeenschaps-huizen' (cemevi), houden zich niet aan de vasten en drinken wel alcohol. Hun vrouwen nemen deel aan de erediensten. Zij hebben geen 'Hodja' als voorganger, maar 'grootvaders', een ambt dat overigens erfelijk is. Zij leggen de nadruk op eerlijkheid, werkzaamheid en reinheid. Een vergelijking met de Middeleeuwse Christelijke sekten van de.DWKDUHQHQ %RKXPLHOHQ op de Balkan dringt zich op. Daarmee waren ongetwijfeld contacten mee. Aleviten kunnen enthousiast over hun geloof vertellen. Dat is tolerant en uitgesproken vrijzinnig-humanistisch. 'H6XILP\VWLHNAls reactie op de formalistische, 'wettische' Islam spelen P\VWLFLeen grote rol. Deze mystici waren een soort monniken, die preekten, schreven en dichtten. De mystieke e[WDVH wordt daarin vaak verbeeld als dronkenschap en erotische liefde, net als in het Hooglied. In Turkije is vooral de uit Perzie afkomstige,13de eeuwse 0HYODQD bekend, wiens boeken nog steeds gelezen worden en wiens graf in Konya een bedevaartsoord is. 0\VWLHNis misschien te omschrijven als een anti-intellectualistisch OHYHQVJHYRHO en waardering voor intuïtie. De mysticus kent het onkenbare, ervaart de 'eenheid van het al' en voelt zich LQKHWH[WUHPHJHYDOHHQPHW*RG Zij zijn doorgaans 'oecumenisch' en tolerant. Zij worden door de officiële leiders met wantrouwen bekeken, maar zij zijn te populair (en daarbij niet agressief) om ze te verbieden, al zijn er in het verleden wel enkelen terechtgesteld. De9RONV,VODPDe Islam zoals die in de praktijk beleefd wordt wijkt aanzienlijk af van de officiële leer. Vooral op het 'platteland' treft men overal graven van heilige personen aan waar men komt bidden voor allerlei doelen. 8
9
Vooral Christelijke plaatsen (Maria sterfhuis in Ephesus bv) mogen zich in bijzondere belangstelling verheugen. In Afrika zijn het de ’Marabouts’, heilige mannen die vereerd worden. Een belangrijke rol spelen ook de EURHGHUVFKDSSHQ(WDULTXDWdat de juiste weg, ’pad betekent en ordes (WHNNH Zij gaan vaak terug op mystici (die ascese en wereldmijding vooropstelden) en worden geleid door geestelijke leidslieden (VKH\KV Zij zijn bedoeld ter inspiratie van het persoonlijke leven. Sommigen (bv de quadyri) munten uit in extatische rituelen, anderen (Naksibendi)zijn nuchterder en hebben ook politieke invloed. In Turkije heeft Ataturk ze allemaal verboden; maar ze bloeien nog steeds. Zij staan bloot aan kritiek van links (sociaal niet actief, te behoudend) als van rechts (niet orthodox genoeg). &KULVWHQGRPHQ,VODP Tijdens het kalifaat van al-Muqtadir (908-932) bestond er, naast contacten in het dagelijks leven. voor Islamitische, Joodse en Christelijke intellectuelen in de grote steden van het rijk (Bagdad, Damascus, Cordoba) gelegenheid om in min of meer formele bijeenkomsten met elkaar te discussiëren over theologische vraagstukken. Later zijn de betrekkingen tussen deze twee wereldgodsdiensten, ondanks wederzijdse invloeden eerder gekenmerkt door RQEHJULS. Van Moslim-kant is er weinig interesse ('wij weten het allemaal wel, maar bovendien hebben wij de definitieve openbaring'). Voor een Moslim is Christen worden zoiets als Jood worden voor een Christen. Een LQWHUHVVDQWGRFXPHQW dat ik toevallig tegenkwam, is een artikel van een aanhanger van de 'Democratische Partij' in Turkije uit 1950. Toen durfde men voor het eerst de Islam, die als maatschappelijke factor door Ataturk onder het motto van 'secularisme' (scheiding van staat en religie) aan de kant was geschoven, weer te benadrukken. Hij keert zich tegen Ataturk's ideeën, maar geeft tevens een interessante vergelijking met het Christendom ,NFLWHHU 'Wij moeten vooral dit in het oog houden: Christendom en Islam zijn verschillende zaken. In het Christendom bestaat een geestelijkheid, in de Islam niet. In het Chr. heeft de Paus gezag over het geloof, in de Islam. niet. ,Q GH,VODPKHHIWJHHQHQNHOLQGLYLGXRYHUHHQDQGHUUHOLJLHXVJH]DJ De Paus is onfeilbaar, in de I. is er geen onfeilbaarheid. In het Chr. kan geen eredienst zonder priester worden gehouden, in de I. kan zonder een Iman worden aanbeden. Het Chr. omvat alleen geloof en zedenleer, GH,RPYDWQLHWDOOHHQJHORRIHQ ]HGHPDDURRNKHWUHFKWHQJHGUDJIn het Chr bestaat geen (regel voor) EXUJHUOLMNHRUGH in de I. wel.Derhalve is in een Christelijk land de tegenstelling tussen geloof en secularisme niet dezelfde als in een Moslimland. Om die reden is het daar mogelijk onderscheid te maken tussen wereldlijke en geestelijke zaken. Bij ons is dat echter niet mogelijk. De Islam is niet een van de wereld afgescheiden begrip. ,QLHGHUVWDGLXPYDQKHWOHYHQLVKHWJHORRI 9
10
DDQZH]LJ Bij zitten en opstaan. bij rust en bij lopen, bij boodschappen doen en bij beroepsuitoefening, in oorlog en vrede. Kortom, in morele zaken, bijeenkomsteen, economie, godsdienst, politiek, in elke kwestie van het land, is elke handeling met het geloof verbonden. Hel geloof kan niet van de wereld gescheiden worden, evenmin als de nagel van het vlees’. Zover ik weet, bestaat er tot op heden weinig interesse voor het Christendom bij Moslim WKHRORJHQ Van&KULVWHOLMNHNDQWwas er wel belangstelling, maar aanvankelijkXLWVOXLWHQGQHJDWLHI Dit gaat wellicht terug op de Kruistochten, die tot voor kort geïdealiseerd werden.. Pas de onlangs overleden Sir Steven Runciman' heeft in zijn monumentale werk 7KH FUXVDGHV hun gruwelijke aard onthuld. Daarna kwam natuurlijk het EHOHJ YDQ:HQHQ in de 16-17 de eeuw. Dat leidde tot een stortvloed van antiTurkse propagandapamfletten. Sindsdien werden alle Moslims als Turken aangeduid. Met name Muhammed werd als incarnatie van de duivel en antichrist voorgesteld. In de 17-de eeuwse literatuur is de grote schurk vaak een wrede, wellustige Turk. De pornografische literatuur van het Victoriaanse Engeland speelt zich bij voorkeur in Turkije af. Hoewel sinds eind 17-de eeuw veel Europeanen (Levantijnen) in het Osmaanse rijk een aangenaam leven leidden, drongen hun ervaringen nauwelijks door. Van UHOLJLHX]HNDQW kwam er - 100 jaar geleden verandering. De beroemde Leidse Arabist 6QRXFN+XUJURQMH deed baanbrekend werk. Zijn persoonlijke vriendschap met%DYLQN had tot gevolg dat deze in zijn 'Gereformeerde dogmatiek' een positiever beeld van de Islam gaf dan in die tijd gebruikelijk was. De zendingsdeskundigeSURI.UDHPHUis echter in zijn boek 'The Christian message in a non-Christian world' vrij negatief. Hij schreef +HWLVHHQHHQYRXGLJH*RGVGLHQVWdie daardoor een grote wervende kracht heeft gehad onderYRONHQYDQPLQGHUEHVFKDYLQJ Hij vond het raadselachtig dat de Islam, ofschoon als godsdienst ondiep en arm van inhoud, alle godsdiensten der wereld overtreft door de kracht waarmee hij beslag legt op zijn belijders. 'Er vrijwel is niets te bemerken van alle diepere godsdienstige vraagstelling: zoals ]RQGHHQYHUORVVLQJ Een andere Leidse hoogleraar, Brugman, merkt nav hiervan ironisch op dat dit oordeel verrassend overeenkomt met de vage denkbeelden die menig agnostisch intellectueel van de Islam heeft. Brugman vindt Kraemers beoordeling dan ook typisch voor het onvermogen van aanhangers van de ene godsdienst om een andere godsdienstRS]LMQHLJHQPHULWHVWHEHRRUGHOHQ Ik denk overigens dat Kraemer dat ook niet wilde. Hij gaf eenZDDUGHRRUGHHO vanuit zijn eigen waarden beleving. Wel teken ik in dit verband aan, dat ik dezer dagen een boekje las, uitgegeven door de SOW kerken. Daarin vertellen 7 theologen over hun geloof. Ik ben daar 10
11
ook geen bekommernis over de zonde of verlangen naar verlossing tegengekomen, zoals dat bij Paulus, Augustinus, Luther en Kraemer wel aanwezig was. Niettemin kunnen we constateren dat de Islam tegenwoordig zowel in Hervormde, Gereformeerde als in RK theologische kring (de Paus!) redelijk positief gewaardeerd wordt. Dit geldt echter niet voor alle Nederlanders, van wie velen de Islam een valse godsdienst en een bedreiging van Kerk en samenleving vinden. (HQHQNHOHRSPHUNLQJRYHUKHW]JIXQGDPHQWDOLVPH ’Steeds weer zien we, dat waar oorlogen woeden en onrust is, waar de veiligheid wordt bedreigd en waar terreur en geweld heerst, dat de Islam daarbij betrokken is’. Aan het woord is een voorlichter van ons Christelijk volksdeel in een stichtelijk blaadje dat in onze kerk verspreid wordt. Hij geeft ongetwijfeld ook de gevoelens van velen buiten die kring weer. Die indruk wordt inderdaad gewekt door het optreden van fanatieke militante groeperingen die in de media de volle aandacht krijgen. Ik zou hiervoor het woord ’fundamentalisme’ liever niet gebruiken, zij noemen zichzelf ook niet zo, maar spreken van SROLWLHNH ,VODP Franse auteurs spreken van ,VODPLVWHQIk moet hierover kort zijn, maar wil op twee dingen wijzen ,QGHHHUVWHSODDWV is de IslamLQGHJHVFKLHGHQLVveel en veel toleranter geweest dan het Christendom. In alle Islamitische landen zijn van het begin af PLOMRHQHQ-RGHQHQ&KULVWHQHQgetolereerd en beschermd, zij het aanvankelijk als tweederangs burgers. Toen ’Isabella de Katholieke’ in 1496 de -RGHQLQ 6SDQMH trachtte uit te roeien, werd aan hen massaal in het Osmaanse rijk asiel verleend. 'aar hebben zij hun geloof en cultuur tot op vandaag bewaard. Het enige Moslim land waar het Christendom niet getolereerd wordt, is Saoudie Arabie, waar Bush zulke warme vriendschapsbanden mee heeft.. Dit staat in VFKULOFRQWUDVW tot de houding van het 'officiële' Christendom. Niet alleen riepen de Pausen herhaaldelijk op tot een KHLOLJHRRUORJ tegen Moslims en andere andersdenkenden. Nog tijdens de tweede wereldoorlog werden in Kroatië honderdduizenden Servische orthodoxen met openlijke steun van de RK. clerus onder leiding van Kardinaal Stepinac, (en indirect dus van Rome) vermoord, soms na tevoren gedwongen 'bekering' tot de Roomse kerk.Dit jaar heeft de Paus daarvoor zijn excuses aangeboden. Onlangs trachtten de orthodoxe Serviërs in naam van het Christendom de Bosnische Moslims uit te roeien met stilzwijgende LQVWHPPLQJYDQKXQ 3DWULDUFK De :HUHOGUDDGYDQ.HUNHQweigerde toen, ondanks aandringen, zijn broeders daarop aan te spreken. 7HQWZHHGHDe huidige fanatieke stromingen in de Islam richten zich vooral tegen eigen mensen en machthebbers, niet tegen 'het Christendom'. Zij zijn vaak mede een protest tegen sociaal onrecht, en ook een reactie tegen jarenlange uitbuiting door de Westerse machten.
11
12
Jansen spreekt van eentweeledig aspect, namelijk enerzijds religieus, anderzijds politiek. We moeten niet vergeten dat in de 19de eeuw vrijwel de gehele Moslim wereld door de koloniale mogendheden Engeland, Frankrijk en Nederland werd beheerst, terwijl Rusland onopgemerkt de meeste Moslimlanden in centraal Azië op weinig zachtzinnige wijze annexeerde. Daarna kwam de economische overheersing door het Amerikaanse (maar inmiddels internationale) kapitaal, die door die landen als FXOWXUHOHDJUHVVLH wordt ervaren, zoals door Barber onlangs indringend beschreven in zijn boek: µ&LKDGYHUVXV0DF:RUOG Tenslotte moet ik wijzen op het verschijnsel, dat er tussen Islam en Christendom opvallend ZHLQLJZHGHU]LMGVHEHNOHULQJHQ hebben plaatsgevonden. Natuurlijk zijn er in de bloeitijd van de Moslimrijken veel Christenen onder (meer dan alleen economische) dwang tot de Islam overgegaan, maar ik wees al op de miljoenen Christenen die aan hun geloof zijn trouw gebleven. Een uitzondering vormen de%RVQLHUVmaar die hadden kort tevoren een Kruistocht van de Paus wegens hun ketterse opvattingen mogen verduren. Minstens zo opvallend is het geringe aantal Moslims die tot het Christendom overgingen, ondanks intensieve zendings-pogingen. Nu werden die zendelingen ondanks hun goede bedoelingen door de bevolking natuurlijk als dienaren van de overheersers beschouwd, en tal van uitspraken uit die tijd bewijzen dat de koloniale regeringen zelf daar ook zo zover dachten.0DDU WRFKZou dat komen doordat die twee godsdiensten nauw verwant zijn en in veel geestelijke behoeften op vergelijkbare wijze voorzien? Als ik mijn verhaal magVDPHQYDWWHQdan is het vooral mijn bedoeling om wat objectieve informatie te verschaffen en vooroordelen weg te nemen. De Islam is zeer complex, veel complexer nog dan ik heb kunnen aangeven. Simplificaties, hoe graag we die ook willen maken, zijn op dit gebied zeer ongewenst. De Islam is een factor van toenemend belang in de moderne tijd. Gelukkig ontbreekt het niet aan deskundigen in de wereld en zeker niet in ons land, en ik kan sterk aanraden daarvan gebruik te maken als, naar ik hoop, Uw belangstelling gewekt is. E.J Dorhout Mees, 2002
12
