KIJKWIJZER Kandinsky en Der Blaue Reiter 6 februari 2010 t/m 24 mei 2010
Voortgezet onderwijs, niveau **
1
>
LIFT
Het expressionisme is een stroming die de kunstwereld aan het begin van de 20e eeuw volledig op zijn kop zette. In Duitsland speelden twee kunstenaars kringen hierbij een centrale rol: kunstenaarsgroep ‘Die Brücke’ die in 1905 in Dresden werd opgericht, en de vereniging ‘Der Blaue Reiter’ die in 1911 in München in het leven werd geroepen. Deze tentoonstelling gaat over Der Blaue Reiter. Het was een losse vereniging van kunstenaars van allerlei pluimage, met als centrale figuren Franz Marc en de Rus Wassily Kandinsky.
Plattegrond 1e verdieping
23
26
27
19
17
20
16
21
15
BINNENTUIN
22
28
14
11
10
29
9
30
8
31
7
12
6
5
>
Tot aan het begin van de Eerste Wereld Oorlog in 1914 organiseerden de leden gezamenlijk tentoonstellingen, daarna viel de groep uiteen.
25
13
18
>
Een belangrijk moment voor de vereniging was de uitgave van de beroemde almanak in 1912. De almanak (het jaarboek) met reproducties en artikelen van kunstenaars zou eerst jaarlijks verschijnen, maar uiteindelijk bleef het bij één uitgave.
Kassa checkout
WC
24
De leden van Der Blaue Reiter schilderden vanuit hun gevoel. Ze gebruikten felle kleuren en waren gefascineerd door de natuur en door dieren. De ‘abstracte* composities’ van Kandinsky uit de periode 1911-1912 worden algemeen beschouwd als de eerste abstracte schilderijen ter wereld.
Ingang / uitgang Entrance / exit
Museumwinkel Museumshop
>
Kandinsky en Der Blaue Reiter
LIFT 2
32 42
35
43
44
4
3
Belangrijk!
1
33
Houd voldoende afstand van de kunstwerken! Gebruik een clipboard en uitsluitend potlood om mee te schrijven (te lenen bij de infobalie in de hal). Woorden met een ster kun je achterin deze kijkwijzer in een begrippenlijst opzoeken.
2
Erezaal 41
46
39
36
1
34
48 37
38
40
45
47 49
3
gad
Zaal 5 - Een nieuwe Kunst Wassily Kandinsky, Holland-Strandkorven, 1904
Het werken in de openlucht hadden Kandinsky en Münter overgenomen van de Franse impressionisten*. Deze geven een indruk (impressie) weer van wat ze zien. Het licht speelt bij hen een belangrijke rol. Dat zie je ook in het schilderij van Kandinsky. Hoe komt de luchtige sfeer tot stand?
2
Münter achter haar ezel, schilderend in de natuur, 1902
Wassily Kandinsky, Kallmünz – Gabriele Münter aan het schilderen, 1903
Wassily Kandinsky, Rijdend paard, 1907
Gabriele Münter en Wassily Kandinsky waren een reislustig stel. In de tien jaar voorafgaand aan Der Blaue Reiter verbleven ze in diverse plaatsen in Italië, Tunesië, Frankrijk en ook in Nederland. Ze werkten in de openlucht op een directe manier. Wat vind je van toepassing bij dit schilderij? Kruis aan. Er zijn meerdere antwoorden mogelijk.
Kandinsky bracht het grootste deel van zijn leven door ver van zijn geboorteland. Maar de rijke Russische folklore* en volkskunst bleven in zijn hart. Dit schilderij lijkt wel een sprookje. Duidelijk is ook te zien dat het niet in Nederland speelt. Waaraan zie je dat?
3
1
toets* zichtbaar toets* niet zichtbaar felle kleuren contrasterende* kleuren naast elkaar kleuren van één kleurfamilie, namelijk vooral verf transparant opgebracht verf pasteus (dik) opgebracht schilderij opgebouwd met meerdere verflagen verf alleen in één laag opgebracht
Wassily Kandinsky, Het bonte leven, 1907
Wat vind je het meest opvallend aan zijn techniek van schilderen? Omcirkel één of meerdere van de volgende begrippen als je deze belangrijk vindt:
4
Münter te paard op het strand van Scheveningen, 1904
4
lijn – vlak – contour* - contrast - stip – toets* – kleur – licht – compositie*
5
Zaal 11 - De aanloop tot Der Blaue Reiter Wassily Kandinsky, Impressie III
Franz Marc, Ree in de kloostertuin, 1912
(Concert), 1911
Op oudejaarsavond 1910 leerde Kandinsky Franz Marc kennen. Twee dagen later bezocht hij met zijn kersverse vriend een concert van componist Arnold Schönberg. De klanken van Schönbergs atonale* muziek riepen bij Kandinsky een 1 stroom aan kleuren op . Hij was er van onder de indruk. Kandinsky schreef een hartstochtelijke brief aan Schönberg. Hierin lichtte hij de verwantschap tussen de schilderkunst en de muziek toe. Het werd het begin van een levenslange vriendschap. Kort daarna schilderde hij dit werk. Naar wat voor muziek had Kandinsky geluisterd? Doe een gokje naar aanleiding van dit schilderij.
5
Soms zijn de schilderijen van Marc alles behalve idyllisch. Hoe zit dat hier? De sfeer is Dat komt door
7
Robert Delaunay, Venster op de stad, 1914 Je vindt dit schilderij in kabinet 16
Niet alleen de kleuren, ook de vormen gebruikt Franz Marc hier los van de zichtbare wereld. In 1912 bezocht hij samen met August Macke Robert Delaunay in Parijs. Parijs was toen het bruisende centrum van de kunstwereld. Een nieuwe kunst was het gesprek van de dag: het ‘kubisme.’ De kubisten kijken naar de natuur alsof die alleen maar bestaat uit kubussen, kegels en bollen. Robert Delaunay had een kleurrijk kubisme ontwikkeld dat grote indruk maakte op Franz Marc. Vergelijk het schilderij Venster op de stad van Robert Delaunay (het origineel vind je in kabinet 16) met het schilderij van Franz Marc. Welke overeenkomsten zijn er?
8
Franz Marc, Koeien, geel – rood – groen, 1912
Franz Marc werd de trouwste artistieke medegezel van Kandinsky, mederedacteur van de almanak en medeoprichter van Der Blaue Reiter. Zijn favoriete motief was dieren. Voor Franz Marc waren deze zuiver en ongerept. Ze staan dicht bij de natuur. Wat is van toepassing? Kruis aan.
6
Franz Marc gebruikte de kleuren precies zoals je die ziet in de natuur. Het zijn de ‘natuurlijke’ kleuren. Franz Marc gebruikte kleuren los van de zichtbare wereld. De kleuren verbeelden een innerlijke wereld, die van de schilder. Het zijn ‘expressieve’ kleuren. De kleuren hebben een diepere betekenis, het zijn ‘symbolische*‘ kleuren. De gele/rode/groene koe betekent
6
1 In Moskou had Kandinsky dezelfde ervaring tijdens een opvoering van een stuk van componist Richard Wagner. Hij besloot toen schilder te worden.
7
Delaunay zocht naar schoonheid die lijkt op de schoonheid van muziek. Dat 9 probeerde hij met kleuren te bereiken. Zijn schildersstijl wordt ook wel ‘orfisme‘ genoemd. Is er ook iets in het schilderij van Franz Marc dat een verband legt met ‘muziek’? Denk aan begrippen als compositie, ritme, harmonie, disharmonie, melodie, toon en klank.
Zaal 12 - Der Blaue Reiter
Alexej von Jawlensky, Zomeravond in Murnau, 1908 – 1909
Toen Wassily Kandinsky en Gabriele Münter zich in 1908 opnieuw in München vestigden (na een paar jaar te hebben gereisd), ontdekten zij in de Beierse Alpen het plaatsje Murnau. Ze wisten ook Alexej von Jawlensky en Marianne von Werefkin ervan te overtuigen om in de natuur te komen werken. Waar gaat dit schilderij volgens jou over? Kruis aan en vul aan. Het gaat over
12
Wassily Kandinsky, Romantisch landschap, 1911
Kandinsky maakte dit schilderij in januari 1911, nadat hij op oudejaarsavond Franz Marc had leren kennen. De twee voelden direct een diepe verwantschap. Het schilderij zou een vooraankondiging van Der Blaue Reiter kunnen zijn. Wat zouden de ruiters kunnen symboliseren*?
10
de weergave van het landschap op een bepaald moment van de dag, namelijk de weergave van het seizoen, namelijk de gevoelens van de schilder. Von Jawlensky was gevoelens die iedereen kent. Soms voel je je anders, namelijk
Eerste tentoonstelling Der Blaue Reiter, 1911-1912 W Kandinsky, Compositie V in aangrenzende zaal
11
Kandinsky had een grote verzameling kindertekeningen en liet zich hierdoor ook inspireren. Zie je dat terug in dit schilderij?
Nee. Zo ja, waar?
8
De ‘Neue Künstlervereinigung München’ (NKVM) die o.a. Münter, Kandinsky, Von Werefkin en Von Jawlensky hadden opgericht, was de directe voorloper van Der Blaue Reiter. Maar de vereniging kreeg ook conservatieve leden.
13
9
Heinrich Campendonk, In de tuin,
Zaal 5 - Kandinskys abstracte schilderkunst
vrouw, paard, geit, 1915
Toen deze de toelating van Kandinsky’s Compositie V tot een tentoonstelling dwarsboomden, stapten Kandinsky, Marc en Münter op. Ze organiseerden in dezelfde galerie op een andere verdieping een eigen tentoonstelling. Die werd bekend als de eerste tentoonstelling van Der Blaue Reiter. Ook Heinrich Campendonk behoorde tot de kunstenaars van het eerste uur. Net als Franz Marc schilderde hij graag dieren. Zijn er nog meer overeenkomsten met zijn collega?
Wassily Kandinsky, Improvisatie kloof, 1914
Kandinsky wordt algemeen beschouwd als de eerste abstracte* schilder. De anekdote wil dat Kandinsky viel voor de abstractie door een toevallig omgekeerd schilderij. Waar of niet waar, feit is dat Kandinsky geen streng onderscheid maakte tussen wel of niet abstract. Zelfs in zijn ‘abstracte’ schilderijen zijn vaak nog wel flarden van landschappen en figuren te herkennen. Teken in onderstaand vakje alle dingen die in dit schilderij volgens jou nog refereren aan de zichtbare wereld.
16
August Macke, Hoedenwinkel, 1913
Zoals mevrouw slentert langs de hoedenwinkel, zo dwalen onze ogen loom over de hoeden. Het voelt alsof we er zelf bij zijn. Hoe komt dat?
14
August Macke, Promenade, 1913
In 1910 raakte August Macke bevriend met Franz Marc. Die introduceerde hem in de kring rond Kandinsky. Hoewel Macke maar één jaar in Beieren woonde, wordt hij gerekend tot de kern van Der Blaue Reiter. Dit schilderij maakte hij op het toppunt van zijn kunnen. Hij onderzocht het samen spel van licht en kleur. Hoe verbeeldt August Macke aan de hand van kleur deze lichte, warme zomerdag?
15
10
11
Zaal 14 - Het einde van Der Blaue Reiter Wassily Kandinsky, Schilderij met witte vorm, 1913 August Macke, Turks
Wat is de betekenis van een abstract kunstwerk? Een abstract kunstwerk refereert niet aan de werkelijkheid. Het refereert aan niets anders dan aan zichzelf. Het schilderij gaat dan bijvoorbeeld over (kruis aan wat je van toepassing vindt):
café, 1914
17
De kleurencirkel
rust klank explosie
beweging kleur agressie
harmonie disharmonie vorm zweven
Volgens Kandinsky waren er twee soorten vormen, die elkaars uiterste zijn. 18 Er zijn vormen die iets voorstellen en die refereren aan de werkelijkheid (een boom). En er zijn vormen die op zichzelf staan – zoals geometrische vormen (een driehoek). Kandinsky dacht dat de ‘Innere Klang’ van een kunstwerk alleen bereikt kan worden door beide soorten vormen samen. Is dit van toepassing op dit schilderij –zie je beide soorten vormen? Ja. Nee, het zijn alleen vormen die
Wassily Kandinsky, Een centrum, 1924
Wat men zich bij een abstract schilderij moet voorstellen, was voor velen – en is zelfs vandaag dedag nog – een raadsel. Kandinsky heeft dan ook zijn gedachten veelvuldig uitgelegd in teksten en publicaties. Wat vind jij? Geef je mening over dit schilderij.
19
12
van Johannes Itten
In april 1914 maakte August Macke met Louis Moillet en Paul Klee een studiereis naar Tunesië. Vanwege de kleuren en de helderheid van de aquarellen die de kunstenaars daar maakten, werd deze reis beroemd. August Macke werkte met een techniek die hij van de impressionisten had afgekeken. Kleuren die elkaars tegenovergestelde zijn op de kleurencirkel, versterken elkaar als ze naast elkaar staan. Dit soort contrast van complementaire kleuren noem je complementair contrast. Welke complementaire kleuren zijn hier naast elkaar geschilderd? -
20
Alexej von Jawlensky, Nacht in St-Prx, 1916
21
Neem eens de rust en kijk goed. Wat vind je van dit schilderij?
13
Bekijk het beeld Twee paarden van Franz Marc en loop er omheen. Teken de paarden in jouw schets van Kandinskys Improvisatie. Vul de contouren in, zodat je de paarden goed in je tekening ziet.
Wassily Kandinsky, Improvisatie 21a, 1911
Wassily Kandinsky, Improvisatie 26 (Roeien), 1912
Wassily Kandinsky gebruikte voor zijn schilderijen titels die uit de muziek komen: ‘Impressie’ voor een schilderij ontstaan uit een directe impressie van de buitenwereld (denk aan Impressie III, Concert, 1911) ‘Improvisatie’ voor onbewuste uitdrukkingen van een binnenwereld (zoals hier) ‘Compositie’ voor een meer langdurige uitwerking van schetsen en tekeningen Kies één van deze twee improvisaties en maak er een schets van in het kader hiernaast.
22
Franz Marc, Twee paarden, 1908 – 1909
Waar komt de naam ‘Der Blaue Reiter’ vandaan? In een terugblik schreef Kandinsky over Der Blaue Reiter en de samenwerking met Franz Marc: ‘We bedachten de naam aan de koffietafel […]. We hielden allebei van blauw, Marc – van paarden, ik – van ruiters. Zo kwam de naam vanzelf. […].’ Zo simpel als Kandinsky het later in deze uitspraak samenvatte, was het toen waarschijnlijk niet. Feit is dat de kunstenaarsgroep met het beeld van een ruiter en de kleur blauw een krachtig symbool* voor hun vooruitstrevende kunst heeft gevonden.
23
14
15
Kabinet 8 - Het Russenhuis
Zaal 6 - Murnau Gabriele Münter, Blik op het Murnauer Moos, 1908
Het plaatsje Murnau in de Beierse Alpen wordt gezien als de geboorteplaats van het Münchner expressionisme. Voor de vier schilders – Kandinsky, Münter, Von Werefkin en Von Jawlensky – betekende de zomer van 1908 in Murnau een radicale breuk met hun impressionistische* schilderstijl. Wel schilderden ze nog in de openlucht. Dat zie je aan het kleine formaat van de schilderijen. Toch sprak Gabriele Münter van een grote sprong voorwaarts: ‘van het naschilderen van de natuur – min of meer impressionistisch – naar het voelen van een inhoud, naar abstraheren*. De vier kunstenaars brachten in Murnau een intense zomer met elkaar door. Kun je de schilderijen van Kandinsky eigenlijk onderscheiden van die van Münter en Jawlensky? Bekijk de reeks landschappen.
25
Gabriele Münter, Stilleven met Sint-Joris, 1911
In 1908 kocht Gabriele Münter van het geld van een erfenis een kleine villa waar zij met Kandinsky ging wonen. Het zogenaamde Russenhuis in Murnau werd een verzamelplaats van de kunstenaars van Der Blaue Reiter. Ze kwamen hier geregeld samen om onder andere te vergaderen over de beroemde almanak. Gabriele Münter en Kandinsky lieten zich inspireren door religieus houtsnijwerk of religieuze achterglasschilderingen* die zij in Murnau vonden. Ze hadden er een hele verzameling van in het Russenhuis. Een paar heilige figuren heeft Gabriele Münter hier geschilderd. Weet jij wie ze zijn?
24
Ja, namelijk door Nee, ze werkten allemaal in dezelfde stijl. Wat vind je het meest opvallend aan hun manier van schilderen voor in die tijd? Omcirkel één of meerdere van de volgende begrippen als je deze belangrijk vindt:
26
lijn – vlak – contour* - contrast - stip – toets* – kleur – licht – compositie*
16
17
Belangrijke leden van Der Blaue Reiter in het kort Gabriele Münter (1877 – 1962) &
Marianne von Werefkin (1860-1938) &
Wassily Kandinsky (1866 – 1944)
Alexej von Jawlensky (1864-1941)
De Rus Wassily Kandinsky was al een afgestudeerd jurist toen hij in 1896 naar München ging voor een kunstopleiding. Een paar jaar later richtte hij zelf een kunstschool op en kreeg Gabriele Münter les van hem. Kandinsky was getrouwd, zij was ook nog eens zijn student èn 11 jaar jonger. Ze verloofden zich in het geheim. Samen reisden Gabriele Münter en Wassily Kandinsky veel - naar Nederland, Italië en Zwitserland. In 1908 maakten ze net als hun kunstenaarsvrienden Alexej von Jawlensky en Marianne von Werefkin veel schilderijen in Murnau. Met hen richtten ze samen de ‘Neue Künstlervereinigung München’ (NKVM) op. In december 1911 riepen Franz Marc en Wassily Kandinsky een nieuwe vereniging in het leven: Der Blaue Reiter. De relatie van Gabriele Münter en Wassily Kandinsky duurde tien jaar. Rond de Eerste Wereldoorlog gingen hun ideeën zo veel van elkaar verschillen dat ze niet meer bij elkaar pasten.
Marianne von Werefkin en Alexej von Jawlensky leerden elkaar in St.-Petersburg kennen. Marianne was al een bekend schilderes. Hij was jonger dan zij en nog een student. Van Marianne kreeg hij schilderles. Na de dood van haar vader werd Marianne financieel onafhankelijk. Het stel verhuisde naar München waar veel moderne kunstenaars woonden. Tien jaar lang schilderde Marianne niet omdat ze zich vooral richtte op Alexej. Zij voelde zich als vrouw niet in staat om haar ideeën over kunst zelf te verwezenlijken. Ze zorgde dat Alexej interessante mensen ontmoette. Samen met hun vrienden richtten Marianne en Alexej in 1909 de ‘Neue Künstlervereinigung München’ (NKVM) op. Toen Gabriele Münter en Wassily Kandinsky in 1911 opstapten, bleven ze wel lid. Maar in de jaren daarna namen ze deel aan de tentoonstellingen van Der Blaue Reiter. De liefde tussen Marianne en Alexej was toen al een tijd bekoeld. Na de Eerste Wereldoorlog kwam het tot een definitieve breuk.
Franz Marc (1880 – 1916) Franz Marc was de enige kunstenaar van Der Blaue Reiter die afkomstig was uit München. Hij studeerde daar tot 1903 aan de kunstacademie en werkte jarenlang teruggetrokken in de Beierse Alpen. Al vroeg schilderde hij zijn favoriete motief: het dier. Dieren beschouwde hij als zuiver en ongerept. Deze kregen een grote symbolische* uitstraling in zijn werk. Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, trok Franz Marc naar het Franse front. Hij sneuvelde in 1916 bij Verdun.
18
19
August Macke (1887 – 1914) August Macke groeide op in Bonn en studeerde aan de kunstacademie in Düsseldorf. Op 22 jarige leeftijd trouwde hij met de nicht van de welgestelde fabrikant Bernhard Koehler. Samen met haar ging hij een jaar in Beieren wonen. Begin 1910 leerde hij in München Franz Marc kennen, met wie hij een hechte vriendschap kreeg. Hoewel August Macke een jaar later naar Bonn terugkeerde, behoorde hij door zijn contact met Franz Marck tot de kern van Der Blaue Reiter. In het voorjaar van 1914 reisde hij samen met Paul Klee naar Tunesië. De reis naar Tunesië werd beroemd vanwege de indrukwekkende aquarellen die daar ontstonden. Een paar maanden later werd August Macke onder de wapenen geroepen en al enkele weken later sneuvelde hij aan het Franse front.
Heinrich Campendonk (1889 – 1957) Tijdens zijn opleiding aan de kunstnijverheidsschool in Krefeld leerde Heinrich Campendonk Helmuth Macke kennen, de neef van August Macke. Via Helmuth en August Macke kwam hij in contact met de ‘Neue Künstlervereinigung München’ (NKVM). In de daaropvolgende jaren stond zijn werk onder invloed van zijn kunstenaarsvrienden, vooral van Kandinsky en Franz Marc. Hij maakte schilderijen met sprookjesachtige landschappen en dieren. Ook nadat Franz Marc in 1916 was gesneuveld, werkte Campendonk nog jarenlang verder in deze stijl.
20
21
Begrippenlijst Abstract Voorstellingsloos, iets dat niet refereert aan de werkelijkheid om je heen Atonale muziek Atonale muziek is vaak abstracte muziek: een vorm van muziek, waarin de tonen onderling geen relatie met elkaar aangaan vanuit de meer traditionele klassieke harmonische en melodische tradities. Bauhaus (Weimar en Dessau, Duitsland) Het Bauhaus was een opleiding voor beeldende kunstenaars, ambachtslieden en architecten die van 1919 tot 1932 eerst te Weimar en later te Dessau was gevestigd. Compositie Ordening van delen tot een geheel (bijvoorbeeld op doek) Contrast Tegenstelling Contour(lijn) Omtrek Folklore oude gewoonten die min of meer in ere worden gehouden Impressionisme Belangrijke stijl in de tweede helft van de 19e eeuw. Kunstenaars geven een indruk (impressie) weer van wat ze zien
© Gemeentemuseum Den Haag Afdeling Educatie
Symbool Zinnebeeld, bijvoorbeeld: een haart is een symbool voor liefde Ook kleuren kunnen symbolische betekenis hebben, bijvoorbeeld rood voor liefde.
Februari 2010 Tekst: Andrea Freckmann Vormgeving: Afdeling Foto&Vorm
22
Toets Penseelstreek
23
24
