LIFE Duinen. Verslag van zes jaar duinherstel in Nederland

LIFE Duinen Verslag van zes jaar duinherstel in Nederland

LIFE Nature & Natura 2000 LIFE Nature is het Europese financieringsprogramma voor projecten die leefgebieden en planten- en diersoorten beschermen die op Europese schaal van bijzondere waarde zijn voor de biodiversiteit. LIFE draagt ook bij aan de realisatie van Natura 2000, het Europese netwerk van beschermde natuurgebieden. Vanuit LIFE Nature worden diverse natuurherstelprojecten van Staatsbosbeheer gesubsidieerd, waaronder het LIFE Duinen project (Dutch Coastal Dunes – LIFE05/NAT/NL/000124). Hiermee staat dit project niet op zichzelf; het sluit aan bij andere natuurherstelprojecten in de rest van Europa. Gezamenlijk proberen we zo de achteruitgang van de biodiversiteit in Europa tegen te gaan. Het LIFE Duinen project is uitgevoerd tussen 1 oktober 2005 en 30 september 2011. Het project heeft in totaal 5 miljoen euro gekost. Hiervan is bijna 2 miljoen door de Europese Unie gesubsidieerd. De overige 3 miljoen euro zijn betaald door Staatsbosbeheer en zijn partners (Wetterskip Fryslân, de Waddenvereniging, Stichting Duinbehoud en het Bureau Beheer Landbouwgronden).

Missie Staatsbosbeheer Staatsbosbeheer waarborgt de kwaliteit van een groene leefomgeving voor mens, plant en dier.

LIFE Duinen

Grootschalig duinherstel Belangrijk project voor de duinen Hoewel voor ons Nederlanders de duinen heel normaal zijn, vergeten we nog wel eens dat duinkusten wereldwijd zeldzaam zijn. In totaal ligt 10% van alle Europese duinen in Nederland. Slechts 1 % van heel Nederland bestaat uit duinen, toch komt hier wel driekwart van alle Nederlandse planten- en vogelsoorten voor. Toch is deze grote soortenrijkdom (ook wel biodiversiteit genoemd) in de afgelopen 50 jaar sterk afgenomen. Ook de dynamiek van de duinen staat zwaar onder druk. Met het LIFE Duinen project heeft Staatsbosbeheer in de afgelopen vijf jaar een deel van de Nederlandse duinen hersteld. Op deze manier proberen we de soortenrijkdom en dynamiek terug te brengen in onze duinen. Nederland heeft een grote internationale verantwoordelijkheid voor het behoud van de duinen. Wij vormen een ‘stepping-stone’ in de duinzone die loopt van Noord-Denemarken tot Noord-Frankrijk. In Denemarken is ook een duinherstelproject uitgevoerd met ondersteuning van LIFE Nature. Daarnaast draagt het LIFE Duinen project op de Waddeneilanden ook bij aan de bescherming van het gehele Waddengebied, dat sinds 2009 de titel Wereld Erfgoed heeft gekregen van UNESCO. Zo proberen we gezamenlijk, in heel Europa, de unieke natuur van de duinen te behouden. Staatsbosbeheer heeft het LIFE Duinen project niet alleen uitgevoerd, maar samen met partners die zich ook sterk maken voor het beheer en behoud van de duinen. De Waddenvereniging en Stichting Duinbehoud hebben inhoudelijk advies gegeven en meegewerkt aan de publiciteit rondom het LIFE Duinen project. Wetterskip Fryslân heeft Staatsbosbeheer ondersteund bij het herstel van de natuurlijke waterhuishouding van op Terschelling. Het Bureau Beheer Landbouwgronden heeft een rol gespeeld bij de afkoop van pacht op Terschelling. De graafmachines zijn inmiddels verdwenen uit de duinen. De eerste resultaten van de werkzaamheden worden langzaam zichtbaar. Tijd om een eerste balans op te maken. In dit publieksrapport blikken we terug op de werkzaamheden en laten we zien welke resultaten we hiervan verwachten en soms nu zelfs al zien.

1

2

Verslag van vijf jaar duinherstel in Nederland

LIFE Duinen

Op Ameland is de waterhuishouding verbeterd ten noordoosten van Nes rondom een voormalige kwekerij. Op de Waddeneilanden Terschelling, Vlieland en Texel zijn de duinen grootschalig aangepakt.

In Hollands Duin tussen Zandvoort en Wassenaar zijn herstelwerkzaamheden aan de duinen van de vastelandskust uitgevoerd.

Op de Kop van Schouwen zijn de duinen van het deltagebied hersteld.

Inhoudsopgave 4

Verjongingskuur voor de duinen

6

Terschelling - Dynamiek terug in de duinen

10

Vlieland - Vergrassing te lijf

14

Texel - De Nederlanden natuurlijker

18

Hollands Duin - Kleinschalig duinherstel

22

Kop van Schouwen - Stuivende duinen

26

Vijf jaar LIFE Duinen

3

4


Verjongingskuur voor de duinen De Nederlandse duinen op de schop Dynamiek De duinen staan bekend om hun dynamiek; het landschap is voortdurend in beweging. Er zijn maar weinig plekken op de wereld waar wind en water zoveel invloed uitoefenen op de omgeving als in de duinen. Op het strand van de Waddeneilanden en in Zeeland ontstaan nog jonge duintjes die kunnen uitgroeien tot echte zeeduinen. Maar de zee kan ook hard toeslaan. Met een stormvloed wordt soms een hele rij duinen weer weggeslagen. Kortom: de duinen ‘leven’. Maar de dynamiek in de duinen neemt steeds meer af. Om het achterland te beschermen tegen de zee en om verstuivingen tegen te gaan, heeft de In een dynamisch open duin kunnen de duinen nog stuiven.

mens vanaf 1900 stuifdijken aangelegd. Helmgras en later ook naaldbossen werden aangeplant om het zand vast te leggen. Daarnaast hebben zure regen en drinkwaterwinning ook hun sporen achter gelaten in onze duinen.

Soortenrijkdom Door de afnemende dynamiek verruigden de duinvalleien. De openheid van Duin: zandheuvel, met name aan de

de duinen verdween, doordat de duinen dichtgroeiden met struiken en bos.

kust (Van Dale)

Van het spel van zand, wind en water bleef niet veel over. Bijzondere duinnatuur ging hierdoor langzaam verloren. Zeldzame orchideeën en parnassia, dé plant van de natte duinvalleien, lieten het afweten. De soortenrijkdom daalt nog steeds, doordat ook grote insecten zich niet meer laten zien in de duinen. Typische duinvogels, zoals de grauwe klauwier, velduil, tapuit en blauwe kiekendief verdwijnen hierdoor ook uit de duinen. Er moest dus nu iets gebeuren om de variatie en soortenrijkdom in de duinen te behouden. Als we niks zouden doen, dan zouden waardevolle planten- en diersoorten helemaal verdwijnen. De Nederlandse duinen waren verouderd en hard toe aan een verjongingskuur: LIFE Duinen.

Openheid Tijdens het LIFE Duinen project zijn verschillende maatregelen uitgevoerd om de dynamiek en openheid in onze duinen weer terug te brengen. Op Texel, Terschelling, in Hollands Duin en op de Kop van Schouwen zijn bomen en struiken verwijderd uit de duinvalleien. Zo ontstaat er meer De velduil maakt zijn nest op de grond en jaagt in open gebieden op muizen en andere kleine zoogdieren.

ruimte voor jonge begroeiing. Het brengt ook meer openheid en variatie in het landschap.

LIFE Duinen

Natte duinvalleien Tijdens het LIFE Duinen project op Terschelling, Texel, Ameland en in de Kop van Schouwen is op verschillende plaatsen ook de waterhuishouding (de beheersing van het in een streek aanwezige water) verbeterd. Door sloten te dempen of om te leggen, zijn verschillende valleien weer vernat. De bijzondere plantensoorten die de natte duinvalleien zo kenmerken houden namelijk van natte voetjes. Door de werkzaamheden vinden dit soort planten hopelijk hun weg terug naar deze valleien.

Ongewenste begroeiing in de duinen is tijdens het LIFE Duinen project machinaal verwijderd.

Van voedselrijk naar voedselarm In alle projectgebieden is in verschillende duinvalleien de voedselrijke bovenlaag verwijderd. Dit is de bovenste 10 tot 15 cm van de zwarte grond waar de meeste voedingsstoffen voor planten in zitten. Bomen, struiken en gras groeien heel goed op een voedselrijke bodem, maar verdringen de planten die juist een voedselarme ondergrond nodig hebben. Parnassia, maar ook de zeldzame orchideeën zijn voorbeelden van planten die een voedselarme ondergrond nodig hebben. Door de voedselrijke bovenlaag te verwijderen, krijgen de bomen en struiken geen kans meer maar de bijzondere en vaak zeldzame planten juist wel. Vaak zitten de zaadjes van deze planten nog opgeslagen in de zaadbank onder de grond. Door het bovenste laagje grond te verwijderen, kunnen deze zaadjes weer ontkiemen.

Graafmachines hebben in verschillende gebieden de voedselrijke bovenlaag van de duinvalleien verwijderd.

Begrazing Om ervoor te zorgen dat de duinen na al deze werkzaamheden ook open blijven, is in alle projectgebieden vee ingezet. Geiten, schapen, pony’s en runderen voorkomen in verschillende gebieden dat jonge boompjes een kans krijgen in de duinen. Daarnaast vertrapt het vee de grond, wat leidt tot meer open plekken en variatie in het duin. Op sommige plaatsen kan dit zelfs de verstuiving weer op gang brengen. Door nieuwe hekken blijft het vee binnen de begrazingsgebieden en kunnen bezoekers de gebieden in en uit.

Galloway-runderen zorgen op Texel en Terschelling dat het duin open blijft.

5

6


LIFE Duinen

Dynamiek terug in de duinen LIFE Duinen op Terschelling

Eldorado duinvallei Arjensduin Midsland aan Zee

Natte valleien, droge voeten West-Terschelling

nieuw begrazingsgebied

Terschelling is één van de Nederlandse waddeneilanden. Het eiland bestaat voor 80% uit natuurgebied waarvan een groot deel open duingebied is. Terschelling is zeer geliefd bij toeristen. De duinen op Terschelling waren verouderd en verruigd door begroeiing van bomen en struiken. Tijdens het LIFE Duinen project heeft Staatsbosbeheer maatregelen uitgevoerd om het duinlandschap van Terschelling dynamischer en opener te maken.

7

8


Terschelling Om de dynamiek in de duinen te herstellen, zijn op Terschelling tijdens het LIFE Duinen project verschillende natte duinvalleien opgeschoond. Een zeedennenbos dat middenin het open duingebied lag, is verwijderd. Geiten, runderen en pony’s houden het gebied nu open. Zo krijgt de duinnatuur op Terschelling weer volop kansen.

Natte valleien, droge voeten De zomerhuizen bij Midsland aan Zee hadden al jaren wateroverlast in natte periodes. Trots vertelt districtsmedewerker Freek Zwart over het ingenieuze nieuwe systeem: “Met beweegbare stuwen, dijkjes en verbindingsgeulen wordt nu ook op piekmomenten het water goed afgevoerd, zodat de inwoners geen last meer hebben van water in de kelder. De oorspronkelijke waterstanden hebben we hersteld door verschillende sloten te dempen. En ook stukken natuur waar eerder een fietspad recht doorheen liep, hebben we opnieuw met elkaar verbonden door de fietspaden te verleggen naar een hogere plaats.” Dieren vinden al snel hun weg naar de vernieuwde duinplassen. Freek Zwart begint te glunderen als hij vertelt: “Een persoonlijk hoogtepunt De ‘eldorado’ duinvallei op Terschelling voor (boven) en na (onder) de werkzaamheden.

was een avond tijdens Oerol waarop ik met de fiets op weg was naar de eerste voorstelling in het nieuwe natuurtheater. Ik zag een groepje van zes lepelaars aan komen vliegen die landden in een duinplas die we net hadden gemaakt. De lepelaars begonnen meteen driftig te eten, prachtig om te zien. Een tastbaarder resultaat is bijna niet denkbaar.”

Door de fietspaden en ruiterpaden te verhogen, houdt de recreant ook in natte periodes droge voeten en het

Van zeedennenbos naar open duin

uitzicht over de valleien is nu veel

Op het Arjensduin stond een zeedennenbos middenin een open duin-

mooier dan voorheen.

landschap. Het sloot alleen niet aan bij het grote bos en het belemmerde

Districtsmedewerker Freek Zwart

het uitzicht. Terschellingers werden al jaren gevraagd hun kerstboom uit dit bos te halen, om verdere uitbreiding van dit bos tegen te gaan. Maar zelfs deze ‘kerstkap’ van ruim 700 bomen per jaar zette geen zoden aan de dijk. Vandaar dat tijdens het LIFE Duinen project het bos helemaal is verwijderd. Het uitzicht vanaf Arjensduin over het duingebied en richting de Noordzee en de Waddenzee is hierdoor hersteld. De komende jaren lopen er geiten op het Arjensduin om te voorkomen dat er jonge dennenboompjes opkomen. Als ook de duinheide is teruggekeerd en de konijnen weer in het rond huppelen, is het typische Terschellingse open duingebied hier wederom compleet.

De lepelaar komt naar Nederland om te broeden en eet kleine visjes.

LIFE Duinen

‘Terreurbegrazing’ De kudde van honderd Nederlandse landgeiten is het geheime wapen van Staatsbosbeheer op Terschelling om de verruiging van de duinen tegen te gaan. “Ze vreten werkelijk alles! Vandaar de term ‘terreurbegrazing’”, aldus Freek Zwart. De geiten worden al een aantal jaren ingezet om de duinen open te maken en met verbluffend succes. Ze bestrijden zonder problemen de ongewenste struikbegroeiing in de duinen. De geiten lopen in een mobiel raster en hoppen zo van het ene gebied naar het andere. Als de geiten het zware werk hebben gedaan, kunnen de konijnen het overnemen.

Nog meer begrazing Naast de geiten, worden op Terschelling ook Galloways, een Schots runderras, en Shetlandpony’s ingezet om de duinen open te houden. Zij lopen in een groot nieuw begrazingsgebied ten noorden van WestTerschelling. Om het gebied zo toegankelijk mogelijk te houden voor bezoekers bestaat het raster dat om het hele gebied loopt uit slechts één draad. Beheerder Jaap Roelofs licht deze keuze toe: “Met één draad kunnen bezoekers nog makkelijk eronder door zonder dat ze een stroomstoot krijgen. Voor de mensen die niet elke keer onder het draad door willen, hebben we op elke plek waar de bezoekers een doorgang wensten, een doorgang gemaakt. In het hele gebied kan vrij worden gewandeld en veel

In het opruimen van struikgewas is de Nederlandse landgeit onverslaanbaar.

mensen hebben hun eigen wandelroutes. Op deze manier hebben we geprobeerd om daar zoveel mogelijk rekening mee te houden. Maximale veiligheid én maximale openheid waren hier de kernwoorden. Voor de ruiters zijn er speciale draaihekken geplaatst, zodat je ook te paard het gebied in kan.”

Stuivende duinen Een ander onderdeel van het LIFE Duinen project was het laten stuiven van de duinen tussen paal 3 en 8. Dit is uiteindelijk niet doorgegaan. Freek Zwart glimlacht: “De politieke situatie op het eiland was veranderd, waardoor het verkrijgen van de vergunningen een probleem werd. Gelukkig zijn we hier een beetje ingehaald door de natuur, want de duinen stuiven alweer uit zichzelf. Het is dus niet meer nodig om in te grijpen. Het gaat nu wel wat langzamer dan als we een handje hadden geholpen,

Ruiters kunnen het gebied betreden zonder van hun paard te stappen door de speciale ruiterhekken.

maar die stuivende duinen, die komen hier zeker terug.”

Tijdens een excursie in de duinen krijgen bezoekers meer informatie over het LIFE Duinen project.

9

10


LIFE Duinen

Vergrassing te lijf LIFE Duinen op Vlieland

Terschelling

‘oude’ begrazingsgebied

voorgestelde uitbreiding van het begrazingsgebied

Vliehors (militair oefenterrein)

Texel

Vlieland is het kleinste bewoonde Nederlandse waddeneiland. Het is een uniek eiland, want het grootste deel van het eiland is natuurgebied. Een groot deel van de Vlielandse duinen is vol gegroeid met gras. Staatsbosbeheer heeft tijdens het LIFE Duinen project op Vlieland maatregelen uitgevoerd om deze vergrassing tegen te gaan.

11

12


Vlieland Van oudsher lieten de eilanders hun vee grazen in de duinen van Vlieland. Toen Staatsbosbeheer in 1908 op Vlieland kwam, begon de aanplant van bomen om de verstuivingen tegen te gaan. Het werd in een groot deel van de duinen verboden om vee te laten grazen, want de beesten vraten de nog jonge boompjes op. Doordat de begrazing grotendeels stopte, kreeg het gras de vrije hand. Geholpen door de zure regen in de jaren ’60 en de vele konijnenziektes, slibten de duinen op Vlieland dicht met dikke, kniehoge graspollen.

De duinen op Vlieland zijn sterk vergrast.

Ontgrassing Tijd voor ontgrassing dus. Beheerder Erik Saaltink: “We hebben een selecte groep duinvalleien ontdaan van het gras en de voedselrijke bovenlaag. Ook hebben we op verschillende plaatsen kleine duinmeren gemaakt. Vogels profiteren hiervan en de specifieke planten van de natte duinvallei krijgen hier zo opnieuw een kans.” Waddenecoloog Evert Jan Lammerts: “Ik ben verrast om te zien welke planten ik nu al terugzie op Oost-Vlieland. Ik had wel verwacht om knopbies, vleeskleurige orchis en parnassia hier op den duur weer terug te vinden, maar niet al zo snel na de werkzaamheden.”

In de nieuwe duinmeren kunnen padden en salamanders weer een thuis vinden.

Snoeibeurt voor de cranberry’s Terwijl Erik Saaltink op een druilerige novemberochtend door een duinvallei loopt, legt hij uit waarom tijdens de werkzaamheden in verschillende valleien ook de cranberrystruiken zijn gemaaid. “In eerste instantie lijkt dit misschien raar, maar deze snoeibeurt is juist heel goed voor de cranberry’s! Ze kunnen beter uitlopen en de jonge plantjes krijgen een kans. Ik zie overal alweer mensen plukken, terwijl we de struiken vorig jaar gemaaid hebben. De eilanders en bezoekers kunnen op Vlieland overal vrij wandelen. En cranberry´s plukken kan tijdens het plukseizoen van 15 september tot 31 december.”

Hooglanders & Soay’s Sinds 1993 is een deel van de Vlielandse duinen een begrazingsgebied met Schotse Hooglanders en Soay schapen. In andere gebieden lopen in de winter paarden van twee maneges op Vlieland. De grote beesten zijn nodig om de verruigde en vergraste duinen weer begraasbaar te maken. Als het hoge gras weg is, kunnen de konijnen hun traditionele rol als ‘duinbegrazer’ weer innemen. Ook kunnen vogels zoals de stormmeeuw opnieuw een nestplaats vinden in de duinen. De resultaten van de begrazing zijn goed en daarom zou dit gebied uitgebreid kunnen worden tot aan het bos om het dorp. Maar toen het Knopbies is een zeldzame plant die vrijwel uitsluitend voorkomt in vochtige duinvalleien.

raster begin 2010 werd geplaatst, ontstond er onrust onder de inwoners van Vlieland.

LIFE Duinen

Uit gesprekken met diverse betrokkenen en het gemeentebestuur bleek dat de onrust meerdere oorzaken had, zoals de omvang van het gebied, de plaats van het raster, de doorgangen en de toegankelijkheid.

Gezamenlijke oplossing Najaar 2010 toont het districtshoofd voor de Friese Wadden Herman Brink begrip voor de onrust. “De uitvoering van de begrazingsplannen heeft de mensen overvallen. We hebben als Staatsbosbeheer steken laten vallen in de communicatie. In overleg met het college van B&W is daarom voor de zomer van 2010 besloten het begrazingsproject stil te leggen. We maken een nieuwe start met een schone lei. Samen met de eilanders gaat Staatsbosbeheer bekijken hoe we de vergrassing in de duinen het best tegen kunnen gaan. We hopen dat uiteindelijk de begrazing in de één of

Op Vlieland kan de bezoeker paard rijden op één van de vele ruiterroutes.

andere vorm en opzet toch geaccepteerd wordt. Ons uitgangspunt is om de eilanders te blijven betrekken bij het beheer en gezamenlijk tot oplossingen te komen.”

Eerst het gras, dan het bos Erik Saaltink zou nadat met het LIFE Duinen project de vergrassing van de duinen is aangepakt, ook graag iets aan de verbossing gaan doen. “Ik zie hoe snel het bos zich verspreidt. Op sommige plaatsen zijn de duinen inmiddels al onderdeel van het bos. We zijn al bezig met het omvormen van het naaldbos naar natuurlijker gemengd bos. Maar dat naaldhout dat groeit zo hard. Als we niks doen, dan staat op een volgende kaart van Vlieland heel wat meer groen dan nu. Veel vlakken op de kaart die nu nog geel van de duinen zijn, zullen dan groen van het bos zijn.”

Bezoekers kunnen op het infopaneel informatie vinden over de planten en dieren die voorkomen in de natte duinvallei.

13

16


De Nederlanden De Nederlanden is met het LIFE Duinen project veranderd in duinnatuur. Staatsbosbeheer heeft het gebied voedselarmer gemaakt en de natuurlijke waterhuishouding (de beheersing van het in een streek aanwezige water) hersteld. Hierdoor kunnen planten en dieren van natte duinvalleien weer een plekje vinden in de Nederlanden, honderd jaar nadat Staatsbosbeheer hier gestopt is met de ontginning van de duinen.

Van landbouw naar natuur Nieuwe natuur maken van een oud landbouwgebied is niet gemakkelijk. Hoewel het gebied in de afgelopen 20 jaar al niet meer intensief was gebruikt, was de grond nog steeds te voedselrijk. Graafmachines hebben daarom in grote delen van de Nederlanden de voedselrijke bovenlaag verwijderd. Terwijl boswachter Erik van der Spek door het zwarte zand stapt, vertelt hij: “We hebben de bovenlaag niet overal even diep verwijderd. Op sommige plaatsen zijn we tot het gele zand gegaan, op andere plaatsen net niet. Toen de graafmachines weg waren, was het gebied net een zwartbonte koe met afwisselend zwarte en gele vlekken. Doordat in de droge periodes de lagere zandgedeeltes opnieuw kunnen gaan stuiven, ontstaat er ook een beetje reliëf. Omdat het niet ieder jaar even nat of droog is, is er zo altijd wel een plekje voor planten die van een natte of juist droge ondergrond houden.” “We hebben ook het oude slotenstelsel aangepakt. De hoofdsloot hebben we omgevormd in een slingerende slenk met glooiende oevers en de meeste afwateringssloten zijn gedempt. Hierdoor kan de grondwaterstand De Nederlanden voor (boven), tijdens (midden) en na (onder) het LIFE Duinen project.

toenemen, waardoor in de toekomst hopelijk zeldzame planten zoals de moeraswespenorchis kunnen terugkeren.”

Kilometers vrachtwagens LIFE Duinen op Texel was een groot project. Een heel groot project. Voor beheerder Bart Witte was dat een uitdaging. “We moesten kiezen tussen het hele gebied in één keer grootschalig aanpakken of de werkzaamheden juist verspreiden in delen. We hebben ervoor gekozen om alles in één keer te doen om de verstoring in het gebied te beperken. Dit betekende wel dat we in één keer 60 hectare bovenlaag gingen verwijderen. Toen ik dat even doorrekende, kwam ik uit op 10.000 vrachtauto’s vol met grond. Als een vrachtauto 10 meter is, dan betekent dat 100 km aan vrachtauto’s. Dat is bijna twee keer het eiland rond!”

De moeraswespenorchis is een wilde orchidee die deel uitmaakt van een zeldzame groep duinplanten.

14


LIFE Duinen

De Nederlanden natuurlijker LIFE Duinen op Texel

De Nederlanden De Koog

Den Burg

Den Helder

Het eiland Texel is het grootste Nederlandse Waddeneiland. Op Texel heeft Staatsbosbeheer tijdens het LIFE Duinen project het voormalige landbouwgebied De Nederlanden flink onder handen genomen. Dit gebied ligt in natuurreservaat De Muy en is onderdeel van het nationaal park ‘Duinen van Texel’.

15

LIFE Duinen

Nieuwe bewoners Om ook de cultuurhistorische geschiedenis van de ontginningen op Texel zichtbaar te houden, zijn een paar weilanden bewaard gebleven. Naast de schapen die al in een deel van het gebied liepen, zijn er ook nieuwe bewoners bijgekomen. Een kudde Galloways, een Schots koeienras, moet voorkomen dat het gebied wederom dichtgroeit met struiken en bomen. De bevolking van Texel had aangegeven het geen probleem te vinden om tussen de koeien te lopen. Om de dieren binnen te houden is het hele gebied omheind. Grote toegangshekken zorgen ervoor dat bezoekers het gebied in en uit kunnen.

De Galloway-runderen van boer Hans Stark houden de Nederlanden open.

Méér dan weilanden Door de werkzaamheden is er veel meer afwisseling ontstaan in het landschap van de Nederlanden. Waar vijf jaar geleden alleen weilanden lagen, is nu een kleurrijk schouwspel van pioniersvegetatie te zien. Het gebied

Pioniersvegetatie: planten die

is opener en verrassend met hier en daar ook natte delen. Dit trekt ook

als eerste opkomen op kale gele

andere dieren aan, zoals de kluut die dit voorjaar al te zien was vanaf het

zandgrond.

wandelpad.

Trouwen in de modder Bij zo’n enorm project gaan sommige dingen anders dan voorzien. In de Nederlanden ligt de traditionele schapenboet van Hopman. Deze schuur waar vroeger het hooi in werd opgeslagen, wordt ook verhuurd als trouwlocatie. Bart Witte bekend met het schaamrood op z’n kaken dat hij er niet bij had stilgestaan om een bruidspaar te vertellen dat hun trouwlocatie één groot werkveld zou zijn. “Toen de grote dag was aangebroken, had die arme bruid daar ‘de dag van haar leven’ tussen de graafmachines en vrachtwagens. Ik heb mij bij het bruidspaar verontschuldigd en gezegd dat het een goede test voor de relatie was... Gelukkig vond de gemeente Texel snel een andere schapenboet als alternatieve trouwlocatie voor de rest van het project. Inmiddels wordt er weer getrouwd in Hopman’s boet en krijgen we alleen maar positieve reacties over de openheid van het gebied.”

Bezoekers blijven op de hoogte van de werkzaamheden door informatiepanelen.

De natuur aan zet “LIFE Duinen is afgerond, maar daarmee zijn we nog niet ook op het eindstation aangekomen”, aldus Bart Witte. “We blijven structureel in de gaten houden hoe het gebied zich ontwikkelt. Aangezien we de dynamiek in het gebied proberen terug te brengen, kan het zijn dat de Nederlanden zich anders ontwikkelt dan we nu voor ogen hebben. In dat geval moeten we onze doelstellingen en het bijbehorende beheer misschien bijschaven.” De Nederlanden heeft in ieder geval een goede opknapbeurt gekregen. Nu is eerst de natuur aan zet en is het voor de mens even afwachten.

De schapenboet van Hopman tussen de graafmachines.

17

18


LIFE Duinen

Kleinschalig duinherstel LIFE Duinen in Hollands Duin

Fazantenvallei & Houwaardvallei Noordwijk aan Zee

Guytendel, Kikkerdel & Spijkerdel Katwijk aan Zee

De drie landjes Leiden Wassenaar

Den Haag

Hollands Duin is een uitgestrekt duingebied vanaf de provinciegrens met Noord-Holland tot aan het noorden van Den Haag. Het is een belangrijk recreatiegebied met jaarlijks twee miljoen bezoekers. De vele duinvalleitjes in Hollands Duin zijn misschien niet zo groot, maar het zijn wel de pareltjes in dit gebied.

19

20


Hollands Duin Hollands Duin is typisch Hollands. Zandverstuivingen, duinbossen en duinvalleien: het is er allemaal te vinden. Daarnaast wordt er volop gerecreëerd en vervult een deel van het gebied een belangrijke rol in de drinkwatervoorziening. In Hollands Duin gaat dit allemaal prima samen en juist deze combinatie maakt het tot een uniek gebied. Tijdens het LIFE Duinen project zijn verschillende natte duinvalleien flink onder handen genomen. Zo krijgen bijzondere planten en dieren die door de verruiging van de duinen zeldzaam waren geworden nieuwe kansen.

Laat maar lekker stuiven Hollands Duin heeft flink te lijden gehad onder de vastlegging van de duinen met helmgras en naaldbossen aan het begin van de 19e eeuw. Pas in de laatste tien jaar is het ‘laat maar lekker stuiven’-regime actief. De verruiging van de duinvalleien in Hollands Duin vormde een grote bedreiging voor zeldzame plantensoorten zoals parnassia en orchideeënsoorten die juist van het open duinlandschap houden.

Schone lei voor de natuur Terwijl boswachter Thomas Peek in één van de duinvalleien aan de rand van een duinpoeltje staat, legt hij uit wat er is gedaan in Hollands Duin. “Je kan het je haast niet voorstellen, maar deze vallei was één groot bos. We hebben hier de bomen en struiken en de voedselrijke bovenlaag verwijderd. Een schone lei voor de natuur. In sommige valleien, zoals hier, hebben we ook weer kleine poelen gemaakt. Kijk, je ziet de kikkervisjes van de zeldzame rugstreeppad zwemmen. En hier, de sporen van een ree. Deze sporen verraden dat de grotere zoogdieren de poelen ook hebben gevonden als drinkplaats.”

Eten voor de trekvogels Lang niet alle valleien zijn aangepakt. Ook de valleien die vol staan met De fazantenvallei voor (boven), tijdens (midden) en na (onder) de werkzaamheden.

elzen, berken en duindoorn zijn erg belangrijk. Thomas Peek: “De bomen en struiken bieden dieren bescherming en vogels een nestplaats. Daarnaast zijn de bessen van de duindoorn voedsel voor de vele trekvogels die jaarlijks hier neerstrijken om aan te sterken voordat ze aan hun tocht naar het verre zuiden beginnen.”

De Houwaardvallei was zo’n groot bos geworden dat je van buitenaf

Pijpenkopjes, scherven en potkachels

absoluut niet meer kon zien hoe

Hollands Duin werd van oudsher al gebruikt door de bewoners van de

diep en groot hij was. Nu is dit weer

omliggende dorpen. Zij lieten vroeger het vee weiden in de duinen en

een prachtige natte duinvallei met

legden kleine akkertjes aan. Om deze akkertjes vruchtbaar te houden werd

dynamische stuivende randen en

er oud stadsvuil en schelpen uitgereden als ‘mest’. Overal in Hollands

in de laagte komt het bodemwater

Duin vind je nog scherven, pijpenkopjes en stukjes steen in de grond;

opnieuw aan het oppervlak.

overblijfselen van vroeger.

Schitterend om te zien. Beheerder Tim Fransen

LIFE Duinen

Als Thomas Peek door het zand van de natte duinvallei ‘De drie landjes’ loopt, vertelt hij over de bijzondere dingen die je hier in de grond kunt vinden. “Hollands Duin is intensief gebruikt in de Tweede Wereldoorlog. Er liggen nog vele restanten verborgen, waaronder bunkers. Tijdens de werkzaamheden kwam zelfs ‘een oude Duitse potkachel met de warmhoudplaatjes er nog op’ naar boven.”

Guytendel Volgens Thomas Peek is de Guytendel een pareltje van een duinvallei. Enthousiast legt hij uit dat deze del (oftewel het lagere natte gedeelte in de duinen) tot in de jaren ’60 als aardappelveld is gebruikt door de familie Guyt uit Katwijk. Naast de Guytendel liggen nog twee kleine valleitjes die beide ook als akker zijn gebruikt; de Spijkerdel en de Kikkerdel. “Tijdens het LIFE Duinen project hebben we de valleien opgeschoond en de Spijkerdel en Kikkerdel samengevoegd. Het zal niet lang duren voordat het hier in de zomer weer helemaal wit ziet van de parnassia.”

De parnassia is een teer, waterminnend plantje dat in Nederland vooral nog voorkomt in natte duinvalleien.

Opwarmen in het warme zand Naast planten, profiteren ook dieren van de ingrepen. Bijvoorbeeld de zandhagedis. De zandhagedis moet zichzelf eerst opwarmen in het zand van een verstuiving voordat hij op jacht kan naar insecten in de natte duinvalleien. Voor de zandhagedis slaat het LIFE Duinen project dus twee vliegen in één klap, want zowel de verstuivingen als de natte duinvalleien zijn aangepakt!

Stuivende valleiranden Het LIFE Duinen project is zeker niet onopgemerkt gebleven in Hollands Duin. Het is een druk gebied en het merendeel van de valleien waar is gewerkt was goed zichtbaar voor het publiek. Beheerder Tim Fransen licht toe waarom Staatsbosbeheer juist hier aan het werk is gegaan: “We

De zandhagedis is een algemene, maar bedreigde en daarom beschermde soort.

hebben ervoor gekozen om de valleien met de meeste potentie tijdens het LIFE Duinen project aan te pakken. Vaak lagen deze valleien goed in het zicht. Zo konden bezoekers goed zien wat we aan het doen waren. We hebben de omwonenden en onze bezoekers vooraf geïnformeerd over de plannen. Ze zijn vanaf de planvorming betrokken geweest bij het LIFE Duinen project. De uitvoering is dan ook positief door de omgeving ontvangen.” Tijdens de werkzaamheden lagen de duinen er niet zo mooi bij, maar nu heeft Hollands Duin nog meer te bieden voor de bezoeker. Het landschap is gevarieerder dan voorheen en de bezoeker kan genieten van de mooie open duinvalleien waar het zand aan de randen weer kan stuiven.

De boswachter geeft een speciale excursie voor omwonenden.

21

22


LIFE Duinen

Stuivende duinen LIFE Duinen in de Kop van Schouwen

De Vroongronden De Maire Meeuwenduinen

Schouwen-Duiveland Burgh Haamstede

Zeepeduinen Boswachterij Westerschouwen Zierikzee

De Kop van Schouwen is een bijzonder duingebied op het westelijk deel van Schouwen-Duiveland. Het gebied staat bekend om z’n rust en ruimte en verwelkomt jaarlijks miljoenen vakantiegangers die van het strand en de duinen komen genieten. Op de Kop van Schouwen zijn nog grote complexen van binnenduingraslanden te vinden die tijdens het LIFE Duinen project zijn hersteld.

23

24


Kop van Schouwen De Kop van Schouwen is het grootste duinlandschap in Zeeland. Staatsbosbeheer heeft tijdens het LIFE Duinen project de binnenduingraslanden plaatselijk grondig hersteld. Door op verschillende plaatsen een deel van het bos te verwijderen, is er ook een meer natuurlijke overgang van de duinen naar het bos gecreëerd.

Achterstallig onderhoud De binnenduingraslanden van de Kop van Schouwen zijn uniek in Nederland en in Europa. Boswachter Dirk Fluijt vertelt trots: “Onze Binnenduingraslanden worden gekenmerkt door hun reliëf.

binnenduingraslanden zijn nog relatief ongerept en grootschalig. Vooral de Vroongronden is een heel bijzonder gebied. We hebben hier eerst onderzoek gedaan om uit te zoeken welke plaatsen het meest in aanmerking kwamen om te herstellen. Door tijdgebrek hadden we namelijk plaatselijk al geruime tijd geen onderhoud gepleegd. De graslanden waren vol gegroeid met berken, elzen en duinriet. Tijdens het LIFE Duinen project hebben we deze gebieden stevig aangepakt. We hebben de bomen en struiken verwijderd en delen van het gebied gemaaid. En in het Maire-gebied houdt een groep Herefordrunderen samen met een clubje Shetlandpony’s het gebied nu open.” Terwijl Dirk Fluijt zwaaiend met z’n armen de weidsheid van het gebied aangeeft, gaat hij verder: “In de natte gedeeltes van de graslanden hebben we ook de voedselrijke bovenlaag verwijderd en kleine drinkpoelen gemaakt waar het vee kan drinken. Ook andere dieren, bijvoorbeeld amfibieën zoals de rugstreeppad en watersalamander, profiteren van deze poelen.”

Het zand ligt op de loer In de jaren ’20 is begonnen met het inplanten van de duinen van Schouwen met naaldbomen als bescherming tegen de zee en voor de werkgelegenheid. Heel ver is het bos niet gekomen, want in 1942 besloten de Duitsers om hiermee te stoppen om voldoende zicht te houden op de kuststrook. Boswachterij Westerschouwen is het uiteindelijke resultaat. Dirk Fluijt is erg tevreden over de zogenaamde inkepingen die in het bos zijn gemaakt. “Om de overgang tussen dit bos en de duinen natuurlijker te maken, hebben we op verschillende plaatsen een deel van het bos weggehaald. Bij één van de inkepingen ligt het zand al op de loer. Het zal waarschijnlijk niet lang meer duren voordat het duin hier het bos instuift. Het is een geweldige ervaring als je op de fiets het donkere bos uitkomt en dan opeens die stuivende duinen voor je ziet.”

Pony’s in de Meeuwenduinen De kudde Shetlandpony’s uit de Zeepeduinen loopt tegenwoordig ook in Eén van de inkepingen in boswachterij Westerschouwen tijdens (boven en midden) en na (onder) de werkzaamheden.

de Meeuwenduinen. Deze twee gebieden zijn samengevoegd tot één groot begrazingsgebied. Beheerder Kees van der Meer is zeer te spreken over deze grootschalige robuuste begrazing.

LIFE Duinen

Hij heeft met eigen handen het raster tussen de Zeepeduinen en Meeuwenduinen open gemaakt. “De pony’s liepen volop in de weg en kwamen allemaal nieuwsgierig kijken wat we kwamen doen. Ik had verwacht dat ze meteen het nieuwe gebied zouden gaan ontdekken. Maar ze deden eerst geen stap over de voormalige grens, dat kregen we niet voor mekaar. Inmiddels zie je ze overal lopen en ik heb het idee dat ze zich ook in de Meeuwenduinen goed thuis voelen.” De aanleg van het raster dat om de Meeuwenduinen ligt om de pony’s binnen te houden, was lastiger dan gedacht. Kees van der Meer moet glimlachen als hij terugdenkt aan de stoere aannemer. “Hoewel de aannemer zei dat hij ervaring had met skipistes en zonder moeite zelfs het

De Shetlandpony’s hebben in de Meeuwenduinen een nieuw thuis gevonden.

hoogste duin zou trotseren, werd hij toch een beetje bleek om z’n neus toen hij zag dat het één grote wildernis was met duinen van 20 meter hoog waar hij steil tegenop moest.”

Blonde duintoppen Het landschap op de Kop van Schouwen heeft een kleine gedaanteverwisseling ondergaan door het LIFE Duinen project. De rust en ruimte stralen er vanaf. Door de struiken en bosjes weg te halen in de Maire en op de Vroongronden, is het landschap weer open en weids. Vanuit de polder zijn in de verte de blonde toppen van de duinen te zien.

Goede samenloop van omstandigheden Kees van der Meer is zeer te spreken over het LIFE Duinen project in de Kop van Schouwen. “We hadden te maken met een bijzonder goede samenloop

De Kop van Schouwen wordt gekenmerkt door het open duinlandschap waar de duinen nog stuiven.

van omstandigheden. Alles viel op z’n plek. Vooral in de Maire kwam LIFE Duinen als een geschenk uit de hemel. We waren al bezig in dit gebied.

Waar vijf jaar geleden nog bos

De situatie was hier al sterk verbeterd door het verwijderen van de

stond, bloeit nu alweer de parnassia.

provinciale weg, de verplaatsing van het fietspad en een project waardoor

Dat is toch geweldig dat de natuur

meer water het gebied instroomt. Het LIFE Duinen project sloot hier heel

zich zo snel aanpast aan nieuwe

mooi op aan. We kregen eindelijk de kans om de duinen grootschalig aan

omstandigheden.

te pakken. Nu gaan we samen met Natuurmonumenten en de provincie

Beheerder Kees van der Meer

Zeeland verder werken aan het behoud van de duinen.”

De Europese Commissie heeft meerdere projectlocaties bezocht, zo ook de Kop van Schouwen.

25

26


LIFE Duinen

Zes jaar LIFE Duinen Duurzaamheid gegarandeerd Het behoud van het duinlandschap is belangrijk. Zonder beheer of invloed van zee, water en wind worden de duinen uiteindelijk struweel en bos.

Wist u dat tijdens LIFE Duinen…

Hierin kan maar een klein deel van de dieren plantensoorten die gebonden zijn aan de duinen en nergens anders voorkomen overleven.

• in totaal 4700 hectare duin, een

Door het herstel van de natuurlijke dynamiek kunnen zand, wind en water

gebied ter grootte van Hilversum,

hun spel hervatten. Verdroogde duinen zijn vernat en in verschillende

heeft geprofiteerd van de

gebieden is het begrazingsbeheer uitgebreid. Hierdoor behouden we de

werkzaamheden?

natuurlijke variatie in de duinen. Alleen dan kunnen de duinen de kenmerkende planten- en diersoorten huisvesten.

• bijna 6o km raster is geplaatst voor de verschillende

De eerste resultaten

begrazingsgebieden?

Uit de effecten van de verbetering van de waterhuishouding op de natuur kan, vanwege het prille stadium van herstel, nog geen conclusie getrokken

• in dit raster 22 hekken (waarvan 6

worden. De eerste waarnemingen zijn echter hoopvol. Op Texel duiden de

speciale ruiterhekken) en meer dan

aanwezigheid van Oeverkruidverbond en Dwergbiezenverbond op een

50 overstapjes zijn gemaakt voor

eerste fase van herstel van soortenrijke duinvalleien. In de natte valleien op

bezoekers?

Terschelling zijn tijdens een monitoringsonderzoek een 15-tal Rode lijst soorten waargenomen, waarvan sommigen veelvuldig zijn: Oeverkruid,

• 15 Exmoorpony’s, 100 Nederlandse

Ronde zonnedauw, Gagel, Dwergvlas, Stijve Moerasweegbree en

landgeiten, 47 Galloway-

Draadgentiaan. Op Vlieland zijn in de vernatte valleien, voor het eerst sinds

runderen, 60 Shetlandpony’s

tientallen jaren, weer Knopbies en Veelkleurige orchis aangetroffen. Op

en 15 Herefordrunderen zijn

Ameland is over het effect op de vegetatie nog niet veel te zeggen.

uitgezet in de verschillende

In de vastelandsduinen bij Noordwijk en Wassenaar komen lokaal

begrazingsgebieden?

kenmerkende soorten als Parnassia Strandduizendguldenkruid en Waterpunge voor. En in de Vroongronden op Schouwen blijkt dat karakteristieke vegetaties van open water of van zomers droogvallende

• 1200 ton hout aan bomen en struiken is verwijderd?

valleien positief reageren op de genomen maatregelen: in 2011 werden 16 plantensoorten van de Rode Lijst aangetroffen. Voor de ingrepen waren een aantal van deze planten verdwenen op deze plekken. Hoewel het LIFE Duinen project nu is afgerond, stopt het hier niet. Ook de

• bijna 8 km aan sloten zijn gedempt? • in totaal een hoeveelheid van

komende jaren blijft Staatsbosbeheer zich inzetten voor het behoud van de

25.000 vrachtwagens voedselrijke

Nederlandse duinen. Bernie Jenster: “Het beheer dat nu is ingezet zetten

grond is verwijderd uit de

we voort om de duurzaamheid van de resultaten te garanderen. Ook

verschillende duinvalleien?

volgen we de ontwikkelingen in de duinen nauwgezet, zodat we op basis hiervan kunnen bijsturen waar dat nodig is.” Een zeer belangrijk aandachtspunt is het (blijven) betrekken van de bewoners, bestuurders en bezoekers bij de toekomstige ontwikkelingen van onze duingebieden.

27

Meer informatie Op www.staatsbosbeheer.nl/duinherstel is nog meer te lezen over het LIFE Duinen project en de diverse gebieden waar het LIFE Duinen project heeft plaatsgevonden. Daarnaast kunnen bezoekers de gebieden natuurlijk ook zelf gaan bekijken om de resultaten van het LIFE Duinen project met eigen ogen te aanschouwen. Meer informatie over de gebieden en excursies is te vinden op onze website, www.staatsbosbeheer.nl.

© Staatsbosbeheer I januari 2012 Tekst: Jorien Zevenberg, Anja Zijlstra, Staatsbosbeheer Fotografie: Staatsbosbeheer, Ton Zegers, Ann Van Roy (www.annetanne.be/kruidenklets), Krzysztof Ziarnek, Dirk Fluijt, Mark Kras, Jan Duker, Jorien Zevenberg

Staatsbosbeheer Regio Noord Trompsingel 1 | 9724 CX Groningen T 050 - 707 44 44 www.staatsbosbeheer.nl

LIFE Duinen. Verslag van zes jaar duinherstel in Nederland

Recommend Documents