Leydraden is een uitgave van de Literaire Kring Goirle

Leydraden is een uitgave van de Literaire Kring Goirle www.literairekringgoirle.nl Redactie: Jan van Eijck, Wil Heeffer, Norbert de Vries en Willem van de Vrande (hoofdredacteur) Redactie–adres: Biesakkers 7, 5051 XN Goirle telefoon: 013–5342240 e-mail: [email protected] Tekstverwerking, layout en typografie: Ben Hovens Ontwerp logo en omslag: Harrie Loots Druk: GbG

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de betrokken auteurs. © 2014 Literaire Kring Goirle.

Nummer 96 ISSN 1381 – 5423 Editie april 2014

Inhoud

Bij Leydraden 96������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 7 Norbert de Vries Een zeer genoeglijke avond������������������������������������������������������������������������������������������8 Hans Dütting Een verzonnen verleden (1)���������������������������������������������������������������������������������������10 Norbert de Vries De plaats van overdracht der koninklijke waardigheid: de Goorle-heide����������18 Albert Swaak Jij zingt in mij Jouw naam ����������������������������������������������������������������������������������������24 Joannes Maas Het dal der stekels, deel 3������������������������������������������������������������������������������������������� 27 Kees Joosten De skiles������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������32 Willem van de Vrande De kroontjespen����������������������������������������������������������������������������������������������������������35 Ineke Broeckx De banden van het bloed������������������������������������������������������������������������������������������� 37 Boekbespreking in duplo Frans de Groot Eerherstel voor Haruki Murakami �������������������������������������������������������������������������38 Ben Loonen Haruki Murakami schreef over Tsukuru Tazaki���������������������������������������������������40 Jan van Eijck Hilda Schalck en de roman De grote droom van Leo Baekeland�������������������������43 Wil Heeffer Mijn woede in woorden��������������������������������������������������������������������������������������������� 47 Laetitia van den Heuvel Beeld krijgt WeerWoord�������������������������������������������������������������������������������������������� 51 5

Norbert de Vries De kunst van het dichten�������������������������������������������������������������������������������������������58 Kees Hermis Vogel������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������63 • Draagtijd�������������������������������������������������������������������������������������������������������������64 • De branding van de tijd������������������������������������������������������������������������������������65 • Aanbeveling��������������������������������������������������������������������������������������������������������65 • Tussenstand��������������������������������������������������������������������������������������������������������66 Pieter Luykx • die dag was het lente������������������������������������������������������������������������������������������67 • ik proefde jouw mond����������������������������������������������������������������������������������������67 • wij deelden de woorden�������������������������������������������������������������������������������������67 • kleindochter 8 jaar���������������������������������������������������������������������������������������������67 Romain John van de Maele • Moeders huis�������������������������������������������������������������������������������������������������������68 Wil Heeffer Bij het overlijden van Frans van de Wiel�����������������������������������������������������������������69 Frans van de Wiel • de schalmei ���������������������������������������������������������������������������������������������������������70 • in memoriam Ad Bienert �����������������������������������������������������������������������������71 Willem van de Vrande • zondag 4 mei 2014����������������������������������������������������������������������������������������������72 De Speelse Muze����������������������������������������������������������������������������������������������������������73 Peper & zout�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������80 Bio- bibliografische gegevens������������������������������������������������������������������������������������ 87 Mededelingen��������������������������������������������������������������������������������������������������������������90 6

Bij Leydraden 96

Wim Daniëls, de LKG-gast die onlangs een volle Kapel wist te boeien met zijn taal-orakel, wordt uitgezwaaid door redacteur Norbert de Vries. Zo’n terugblik gaat altijd vooraf aan de nieuwe reeks artikelen, verhalen, verzen en gedichten die bij de redactie zijn binnengekomen. Allereerst wijzen wij u op de Boekbespreking in duplo: Ben Loonen en Frans de Groot doen verslag van hun leeservaring. Frans de Groot las Tsukuru Tazaki van Haruki Murakami en daagde Ben Loonen uit hetzelfde te doen. Wil Heeffer uit zijn woede over het uitgeversbeleid en Jan van Eijck bespreekt uitvoerig de roman De grote droom van Leo Baekeland van Hilda Schalck. De redactie nam ook een serie prozateksten op van Hans Dütting via Joannes Maas, Kees Joosten, Ineke Broeckx tot-en-met Laetitia van de Heuvel. Volgt het literair scharnierpunt proza-poëzie gecreëerd door beeldend kunstenaar Reinoud van Vught, zodat er daarna tijd en ruimte is voor bestuurlijke cq organisatorische zaken. Dichter Frans van de Wiel stuurde ons een tijdje terug een tweetal gedichten. Het bleken in-memoriams te zijn en nog geen week later vernamen wij, dat de dichter zelf was heengegaan. Heeft ie dus met één voet in zijn hiernamaals nog poëtisch schoon schip gemaakt. Chapeau. Namens de redactie neemt Wil Heeffer afscheid van een onderscheidelijk poëet. Voorts hebben wij werk opgenomen van Kees Hermis, van Pieter Luikx en Romain John van de Maele. Volgen wat speelse zaken en een smakelijke zak vol verbale Peper&Zoutjes, gevolgd door een tweetal aankondigingen van Literaire Cafés die zullen plaatsvinden nadat de zomer over zijn hoogtepunt is. Bij alle twee die cafés bent u, lezer, vanzelfsprekend van harte uitgenodigd.

7

Norbert de Vries

Een zeer genoeglijke avond

Volle bak. Tweehonderd belangstellenden in de kapel. Ze waren op dinsdag 11 maart de enthousiaste getuigen van het optreden van Wim Daniëls. Het was amusant, onderhoudend en leerzaam. In hoog tempo kwamen tal van onderwerpen langs: schrijvers die per toeval aan personages in hun romans namen geven van werkelijk bestaande mensen (Het Bamischandaal: Bernadette van Rooij uit Aarle-Rixtel), Van Dale en de pokken, spookwoorden, etymologie, het eerste alfabet, dialect spreken, spelling, en ga zo maar door. De Daniëls-show denderde als een grote stoomwolken uitbrakende locomotief over de verrukte toehoorders heen. In een mum van tijd had hij de zaal ‘plat’. Ik, die bekend staat als een zuurpruim en kniezer eerste klas, barstte, mijns ondanks, enkele keren in een schaterlach uit: voorwaar, ik wist niet dat ik het in me had. Maar het was niet allemaal lachen geblazen; er viel ook veel te leren. Frankrijk heet ten onrechte Frankrijk. Theodisk, de taal van het volk, Duits, Dutch. De eerste jongerentaal in de boeken van Joop ter Heul (bakvis). Honduree: spookwoord. Phimosis: moeilijk woord waarmee je een plattelandsarts met de mond vol tanden kunt laten staan. (phimosis: voorhuidvernauwing; honduree: papiertje dat tussen voorverpakte plakjes ham, kaas e.d. wordt gelegd) Eenvoudig: één keer gevouwen; diploma: twee maal gevouwen. Kortom, tal van kleinigheden die de taalliefhebber vlug noteert om daar de volgende dag op het internet naspeuringen naar te doen. Ja, je merkt meteen: dit is een man die vaker op het podium staat. In de loop van de avond maakte hij een paar keer reclame voor zijn optredens als cabaretier en, samen met Yvonne Gijsbers, in het theaterprogramma ‘Slowen en schuren’, een ‘striptease van de taal’ in Brabants dialect. Hij had genoeg te vertellen om een hele dag te vullen, maar hield zich nauwgezet aan twee keer drie kwartier. Gewoon even een optredentje doen in Goirle, zonder poespas. Maar voor ons, het publiek, was het nieuw en sprankelend, en wij genoten zeer. Interessant vond ik de opvattingen van Daniëls over het dialect: ‘Over veertig jaar is er geen dialect meer, omdat er geen grenzen meer zijn’. En: ‘Als ze dialectwoordenboeken gaan maken, en liedjes in het dialect gaan zingen, dan kun je er staat op maken, dat die taal op het punt van uitsterven staat.’ Oei, hoe zouden Jo Hoogendoorn (‘Daar komt munnen witpen aan’) en Sjef Hoogendoorn 8

(‘Onze Gôlse Diksjenèèr, verdwijnwoordenboek van een Brabants dialect) daarover denken? Sjef ziet het kennelijk ook als een uitdovende taal. In ieder geval: dialecten bestaan bij de gratie van territoriale grenzen die niet of nauwelijks overschreden worden. Dat dialect toch heel belangrijk is, wijst zijn ’s mans eigen levensloop uit. Hij vertelt in elk interview, dat ze in huize Daniëls vroeger thuis maar één boek hadden: Archie, de man van staal. Geen geletterd milieu dus, mag je stellen (Archie was een stripheld). Zijn fascinatie voor taal liep via de gesproken taal. Hij dacht als opgroeiende jongen al na over woorden. Waarom heet iets zó en niet anders? Waar komt dat woord vandaan? - klein zijpad: ik leed aan dezelfde afwijking; ik herinner me, dat ik in de derde klas van de lagere school tijdens de leesles nadacht over het lidwoord een; wat een raar woord is dat eigenlijk, mijmerde ik, en hoe langer ik er over nadacht, hoe vreemder het woord werd, totdat ik in existentiële taalnood geraakte, mijn vinger opstak, en na verkregen toestemming mijn vraag stelde: wat is een? De schoolmeester was verbijsterd. Eén! riep hij me wanhopig toe, want hij zag de oprechte radeloosheid in mijn ogen en wist zo gauw ook niet hoe hij die rare vraag moest beantwoorden. Eén!, en hij stak nadrukkelijk één vinger op. ‘Ja maar, waarom heet dat een? probeerde ik nog, maar die vraag werd niet meer beantwoord; einde discussie en zijpad Dialect versus AN (Algemeen Nederlands): dialect is veel rijker aan klanken. Het AN heeft 26 letters en 42 klanken, het dialect heeft wel 102 klanken. We hebben dus eigenlijk veel te weinig letters. Een wonder dus, dat we toch nog heel aardig met elkaar kunnen communiceren. Maar misschien zouden we net als de apen elkaar kunnen vlooien. Daniëls: ‘De chimpansees zouden heel goed kunnen praten zoals de mens; hun strottenhoofd, mond, keel, enzovoorts zijn bijna identiek aan die van de mens, en toch, ze spreken niet, ze vlooien. Op die manier communiceren ze met elkaar. ‘

9

Hans Dütting

Een verzonnen verleden (1)

Jean Pierre Clément schreef aan zijn volslagen verzonnen dagboeken in een kamer van een psychiatrische inrichting, gelegen aan de rand van Parijs, waar hij werd behandeld vanwege zijn ziekte. Was het wel een ziekte? Hij beweerde een reïncarnatie van Richard Wagner te zijn: een genie. Zijn familie had ervoor gezorgd dat hij onder toezicht van psychiaters kwam, en onder curatele van een oom. De familie van Jean Pierre hield hem voor een gek. Sinds zijn vriendin Charlotte Belmont was overleden, zijn weldoenster en toeverlaat, kon hij zich niet verweren tegen de ingrijpende beslissingen van zijn familie. Charlotte had hij de bijnaam Queenie gegeven. Zij was de dochter van een zeer welvarende makelaar die eigenaar was van talloze huizen in Parijs. Ze werkte bij haar vader op de boekhouding, was de baas over deze afdeling. Jean Pierre was twintig toen hij Queenie leerde kennen. Hij verliet al op zijn twintigste het Hoger Nationaal Muziek Conservatorium in Parijs, waar hij piano en compositieleer studeerde. Van zijn rijke ouders kreeg hij een karige toelage waarvan hij rond moest zien te komen. Hij woonde in het Quartier Latin van Parijs op een zolderkamer, waar via een dakraam een smalle strook daglicht binnenkwam. De kamer had geen verwarming, de wc bevond zich op de gang en hij kon zich alleen wassen met koud water. Ook was er geen gasaansluiting, hij kon op een primus water koken voor thee of soep uit een pakje. Een piano bezat hij niet, hij componeerde uit het blote hoofd. Hij schreef de noten op goedkoop muziekpapier, of anders kocht hij blanco papier van slechte kwaliteit en trok hij met potlood langs een liniaal notenbalken. Zijn leraar compositie beweerde dat de beste composities tot stand kwamen aan een werktafel en niet achter een piano, maar daar geloofde hij niets van. Hoe hij Queenie leerde kennen, was niet meer te achterhalen. Ze kwam naar zijn schamele zolderkamer, schrok hoe hij leefde en wilde hem meteen helpen: in haar ogen was hij een genie. Dit maakte zij op na zijn partituren gezien te hebben, al kon zij geen noot lezen: het wilde notenschrift maakte veel indruk op haar. Zij nam de componist mee naar haar riante appartement, eigendom van haar vader en wilde dat hij bij haar kwam wonen. Ze wilde zelfs een piano voor haar beschermeling kopen. ‘Wat is de beste piano?’ vroeg ze. ‘Steinway, denk ik’, antwoordde hij. ‘Dan koop ik een Steinway voor je.’ Hij kon het allemaal niet geloven. Van de ene dag op de andere verwisselde hij zijn zolderkamer en armoedig bestaan voor een prachtig appartement gelegen aan 10

boulevard St. Michèl. Niet alleen werd op een dag een piano naar hun verdieping getakeld, ook liet zij een kamer geluidsdicht maken, onder andere door de muren en het plafond van kurkwanden te voorzien. ‘Zo zal niemand zich storen aan jouw werk en spel.’ In het begin van hun samenwonen sliepen ze apart. Hij wist niet of zij alleen een platonische liefde verlangde of ook lichamelijk liefde. Alles ging zo vanzelfsprekend. Overdag was zij bezig in het kantoor van haar vader en werkte hij met de piano aan zijn composities. ’s Avonds kookte hij en dineerden ze samen. ‘Ik heb altijd verlangd naar een man die kon koken’, zei ze tijdens hun eerste maaltijd. ’s Ochtends stond hij tegelijk met haar op en namen ze samen het ontbijt. Wat zij niet wist, was dat zodra zij naar haar werk vertrok, hij weer in zijn eenpersoonsbed ging liggen en verder sliep. Hij was zijn hele leven al aartslui, een kunstenaar moet veel slapen, dacht hij. Zij wist niet van zijn slapen overdag. Na het avondeten deden ze samen de afwas en keken daarna naar de televisie. Van dat laatste hield hij niet, hij deed het om haar een plezier te doen, hij moest wat over hebben voor zijn weldoenster. Sterke drank kwam er zelden in huis, wel was er altijd een grote voorraad rode bourgogne. Toch waren zij geen grote drinkers. Als hij ’s middags uitgeslapen was, zette hij een pot thee en ging naar zijn studio. Hij gaf zijn composities steevast Engelse titels. Het merendeel van zijn scheppingen waren heel kort, zelden tot nooit langer dan een kwartier. Soms speelde hij er een paar voor Queenie. Ze luisterde heel aandachtig naar zijn spel, als hij over zijn piano heen naar haar keek, was het voor hem het alsof zij in haar geest heel ver weg was. Na elk stukje muziek klapte zij in haar handen. Hij vond dat belachelijk van haar, maar liet dat niet merken. Op een gegeven moment stuurden zijn ouders hem geen geld meer. Ze vonden dat hun zoon zichzelf moest kunnen bedruipen. Hij vertelde dit aan Queenie. ‘Maak je geen zorgen,’ reageerde ze. ‘Ik verdien genoeg, je woont hier gratis en ik eet liever niet alleen. Componeren kost je geen geld, wel energie. Een pianostemmer hoeft niet iedere dag te komen, laat je ouders verrekken.’ Opnieuw was hij verbaasd, want ze nam alles zo licht op en deed nooit moeilijk. Hij zat zelf veel ingewikkelder in elkaar, al liet hij dat zo min mogelijk merken. Hij dacht vaak aan zelfmoord, aan hoe hij aan de oever van een zee een grote hoeveelheid slaaptabletten innam en daarna rustig het golvende water in zou lopen. 11

Hij vond zichzelf nooit vreemd, anderen wel, vooral zijn familie. Na het inhouden van zijn toelagen, verbrak hij alle contacten. Van deze rijke mensen kon hij financieel toch niets meer verwachten. Jean Pierre’s ouders waren rijk geworden met het importeren van hout uit Afrika, hij noemde dit neokolonialisme. Zijn moeder vegeteerde, deed altijd wat haar man wilde. Hij vond het vanaf het begin een heel raar huwelijk, maar zijn tien jaar jongere zus Marie-Jeanne scheen er geen last van te hebben, zij klaagde nooit over haar ouders. Zijn ouders argumenteerden: als je je studie niet afmaakt, dan ook geen toelage meer. Hij besefte dat ze hem eigenlijk een mislukkeling vonden die toch nooit iets in de muziek zou bereiken. Dit deed hem verdriet, niet vanwege het geld, nee, maar wel dat ze niets in zijn talent zagen. Waarom Queenie alles voor Jean Pierre deed wist hij niet. De eerste drie maanden sliepen zij apart. Hij vond haar zeer aantrekkelijk. Zij droeg haar zwarte haar in een lange paardenstaart, bezat blauwe ogen die prachtig tot hun recht kwamen bij zo’n donker type vrouw; haar borsten mochten er ook wezen. Veel ervaring met vrouwen had hij niet. Zijn eerste bedgenote was een hoer aan wie hij een hele maandtoelage spendeerde. Twee keer ging een meisje van het conservatorium mee naar zijn zolderkamer, echt naaien kon hij het niet noemen, het meisje liet alles toe behalve dat ene, zij liet zich niet neuken. Daarom noemde hij haar een halve maagd. Na drie maanden probeerde hij er eindelijk achter te komen of Queenie met hem naar bed wilde. Daarom trok hij op een avond de stoute schoenen aan. Nadat ze naar een televisieprogramma hadden gekeken, dronken ze twee flessen rode wijn en vroeg hij: ‘Queenie, wanneer gaan we eindelijk eens samen naar bed?’ ‘Verdomme, Jean Pierre, waarom heb je me dat niet eerder gevraagd?’ ‘Ik dacht…’ ‘Je moet niet denken… daar hebben we personeel voor.’ ‘Hoe doen we het… wanneer, gisteren, nu meteen, eerst in bed, godsamme… weet ik veel?’ ‘Kom schat, lieve componist van me, eerst samen in bad.’ ‘Ik zal je inzepen, je rug wassen…’ ‘Als we goed schoon zijn, gaan we in bed uitzoeken of we daar ook goed bij elkaar passen. Wat dacht je daarvan?’ ‘Ik mocht toch niet denken?’ ‘Daar heb je gelijk in, Jean Pierre.’ Eenmaal in het grote bad zeepten ze elkaar in, stoeiden als jonge honden. Het 12

bevreemdde hem wel dat hij hoewel hij al heel lang geen vrouw had gevoeld, geen erectie kreeg. Wellicht was hij overrompeld door haar spontaniteit. Hij wist heel goed dat hij geen mooie man was, nooit geweest ook. Ik ben te mager, dacht hij vaak, ik kan eten en drinken wat ik wil, dikker word ik niet. Ik ben allesbehalve een Apollo. Na het bad droogden ze elkaar af en gingen hand in hand naakt naar de slaapkamer. Plotseling kreeg hij een stevige erectie. ‘Mijn God, Jean Pierre, je bent bronstig, godverdomme wat een heerlijke grote loeris, en dat voor zo’n slanke man.’ Gelukkig zegt ze niet ‘mager’, dacht hij. In bed was hij passief, zij deed alles en bleek over veel ervaring te beschikken. Zij doet het als die hoer uit de rue St. Denis, dacht hij, dat is het. Jezus, wat kan ze lekker zoenen, van haar word ik echt opgewonden, dit is pas het eerste echte nummer van mijn leven. Na het neuken gaf zij hem de bijnaam Tristan uit de opera van Richard Wagner. Hij noemde haar Queenie, naar een personage uit een Engelse pornografische roman. Hij vertelde haar maar liever niet waar hij die naam vandaan had. In de boekhandel zocht hij naar boeken over Wagner, verdiepte zich niet alleen in diens muziek, maar vooral in zijn leven. Hij zag overeenkomsten tussen de Duitse componist en zichzelf. Wagner werd al gauw een obsessie voor hem. Hij sprak zijn Frans zelfs soms met een Duits accent, zoals de mensen in de Alsace. Hij werd een clown, behalve voor zichzelf. Queenie merkte zijn fouten en gebreken niet op, of wilde ze niet zien. Hier zat hij in een helemaal witte kamer. Zijn enige uitzicht was een groot bakstenen gebouw met dikke tralies voor de ramen. Er zaten daar gevaarlijke gekken opgesloten die één keer per dag gelucht werden. Jean Pierre Clément werd niet als een risico beschouwd, de psychiaters zagen in hem een bijzonder geval, een studieonderwerp voor studenten in de psychologie en psychiatrie. Naar verluidt was het voor zijn familie een stuk goedkoper om hem in deze kliniek te laten verblijven dan hem te onderhouden. Met zijn muziek verdiende hij praktisch niets en daarom was hij volgens zijn familie mislukt als componist. Daarnaast vonden ze hem een halve gek omdat hij hen eens had verteld dat hij de reïncarnatie was van Richard Wagner. Hij kreeg wat zakgeld waarvan hij boeken kon kopen en de schriften waarin hij een soort dagboek bijhield. Schrijven was volgens een 13

psychiater een goede therapie. Zodra hij een schrift vol had, nam de zielenknijper het mee en las het. Commentaar gaf hij niet, wel moedigde hij Jean Pierre aan ermee door te gaan. De psychiater raadde hem aan bij het begin beginnen, te beschrijven waarom hij componist wilde worden. Die man had gemakkelijk praten, maar hij was geen schrijver, de enige vorm waarin hij zich kon uitdrukken was de muziek Maar daar zou zo’n man weinig van begrijpen. Hij was vastbesloten componist te worden toen hij wekelijks een stripverhaal over het wonderkind Wolfgang Amadeus Mozart las in het tijdschrift waar zijn moeder op geabonneerd was. Hij wist in die tijd niets van muziek, bij hun thuis was geen televisie en de radio moest van zijn vader altijd uit, vooral als zijn zoon ernaar wilde luisteren. Het stripverhaal knipte hij uit en herlas het talloze keren ’s avonds in bed bij het licht van een zaklantaarn. Het licht mocht van zijn vader ’s avonds in zijn slaapkamer niet aan, niet uit armoede of zuinigheid, nee, zijn vader vond lezen onzin, je werd er maar suf van. Volgens zijn vader kon een man na zijn schooltijd veel bereiken zonder ooit nog iets te lezen. Hij liet dan de palmen van zijn handen zien, wees vervolgens met zijn rechterwijsvinger naar zijn rechterslaap en zei: ‘Hiermee heb ik alles verdiend.’ Zijn vader was een opsodemietertje van één meter vijftig, klein gebleven door een of andere Engelse ziekte. De jongens in hun straat noemden hem ‘Klein Maar Dapper’, naar een muziekkorps. Jean Pierre kon er wel om lachen. Verder was de man vroeg kaal. ’s Avonds spelde zijn vader de krant uit, ging na het eten in een luie stoel zitten, deed de bovenste knopen van zijn broek los, en staarde verder in het niets. Af en toe boerde hij, tegen een uur of tien ging hij naar bed. Jean Pierre begreep nooit wat er nu in zo’n man omging, hobby’s had hij niet. Zijn moeder was bij afwezigheid van haar echtgenoot aardig tegen haar zoon, maar alleen dan. Veel deed zij niet, wat stofzuigen, afwassen en koken. De vuile kleren gingen naar de wasserij, waar alles niet alleen schoon vandaan kwam, maar ook gestreken. Eén keer per week ging zij naar de buurvrouw om koffie te drinken en bij te praten. Waar ze het over hadden, wist haar zoon niet. In de aanwezigheid van zijn vader was zij stil, zei altijd ‘ja’ als haar echtgenoot iets beweerde, ook als het onzin was. Jean Pierre hoorde haar eens tegen de buurvrouw zeggen: ‘Mijn man heeft altijd gelijk.’ In 1969, de toekomstige componist was twaalf, werd zijn zusje Marie-Jeanne geboren. Hij was heel blij er iemand bij te hebben, en dat bleef hij. Vanaf dat moment ging het beetje aandacht van zijn ouders volledig naar Marie-Jeanne, het leek wel 14

of hij voor hen niet meer bestond. Hij was nooit jaloers op zijn zusje, maar van zijn ouders begreep hij steeds minder, als hij ze ooit al begreep. Hij begon in zijn eigen wereld te leven, fantaseerde zijn eigen universum. In zijn dagdromen voelde hij zich gelukzalig. Hij dacht een nieuwe Mozart te zijn, componeerde voor presidenten en koningen, zijn muziek werd uitgevoerd in de grootste concertzalen ter wereld die hij alleen uit een encyclopedie kende of uit het tijdschrift van zijn moeder. Hij zou trouwen met de dochter van een belangrijk persoon. Overdag ging hij naar school, maar na zijn huiswerk ging hij verder met dagdromen, hersenschimmen die hem beter bevielen dan de werkelijkheid. Over zijn fantasiewereld sprak hij nooit. Hij had geen vrienden, er mocht trouwens niemand van zijn school bij hen over de vloer komen. Toch voelde hij zich juist door deze dagdromen niet eenzaam. Ook belde er nooit eens iemand voor hem op, als hij weleens de telefoon opnam, was het meestal voor zijn vader. Eén keer was de rector van het lyceum aan de lijn, die onmiddellijk zijn vader wenste te spreken. De bullebak van de school had hem in een straat een sigaret zien roken, of zijn vader hier wel weet van had. Jean Pierre had vloeitjes gekocht, en van peuken die hij in de straat vond een dikke sigaret gedraaid. De lucifers kwamen uit de keuken van zijn moeder. Zijn vader maakte er geen drukte over, was immers zelf een kettingroker. Ja, hij zou zijn zoon weleens onder handen nemen, nee, maakt u zich geen zorgen. Het enige wat hij tegen zijn zoon zei, was dat hij beter nog wat kon wachten met roken, roken was slecht, en als hij het per se wilde doen, dan niet in het openbaar, anders zou hij die directeur weer aan de lijn krijgen. Zijn vader begreep trouwens niet waar die man zich mee bemoeide, hij rookte toch niet onder schooltijd! Dit was een van de weinige keren dat zijn vader hem verdedigde. Hij zou na het lyceum beslist bij zijn vader in de zaak komen. Maar na in schoolverband een klassiek concert te hebben bijgewoond, wist hij: ik wil de muziek in. Een broer van zijn vader, oom Caesar, steunde hem en wist zijn ouders ervan te overtuigen dat ze Jean Pierre zijn gang moesten laten gaan. Als de jongen dit als zijn roeping zag, mochten ze hem niet tegenwerken. Jean Pierre’s vader liet zich door niemand tegenspreken of ergens van overtuigen, maar voor Caesar had hij veel respect. Die was weliswaar niet rijk, zoals hij zelf, maar had gestudeerd, en was nu professor in de astronomie en directeur van een sterrenwacht in de provincie. Er werd enige tijd over gezwegen, maar toen hij vier jaar voor zijn eindexamen stond, zei zijn vader dat hij eerst pianoles moest nemen voor hij naar het conservatorium kon gaan, zonder piano te kunnen spelen zou hij 15

geen kans maken. Deze raad kwam natuurlijk van oom Caesar. Er kwam een piano in huis, een tweedehandse. Hoewel zijn vader makkelijk een nieuwe kon betalen, vond hij dat onzin, dit was toch geen slecht instrument, en zijn zoon bezat natuurlijk geen enkel talent, dacht hij erbij. Drie keer per week ging hij naar juffrouw Melchior, een broodmagere vrijgezelle dame, die op haar achterhoofd een knotje droeg en op haar neus een bril waarvan de glazen uit de bodem van een jampot leken te komen. Zij had altijd een korte aanwijsstok in haar hand, waarmee ze af en toe mee in haar linkerhandpalm sloeg. Volgens haar bezat hij wel talent, leerde snel, maar een virtuoos zou hij nooit worden. Thuis, als zijn vader er niet was, oefende hij vele malen alles wat juffrouw Melchior hem had geleerd. Zijn oude heer betaalde zonder te morren het lesgeld, ook de partituren die hij nodig had en de pianostemmer die jaarlijks de piano onder handen nam. De vader vroeg zijn zoon nooit om eens iets voor hem te spelen, en als hij het zelf voorstelde, zei de man geen tijd te hebben, terwijl hij toch niets anders deed dan de krant uitspellen, vooral de beursberichten, en eindeloos zat te roken en te zuchten als het niet goed ging op de beurs. Zijn moeder luisterde wel naar zijn pianospel, maar gaf geen mening, zijn kleine zusje vond het wel aardig: het enige wat ze zei was, ‘nog een keer, Jean Pierre’. Hij vond het bij juffrouw Melchior thuis veel fijner. Na de les kreeg hij thee en een plak cake, en zij vertelde hem veel over muziek. Zij interesseerde zich wel voor hem, hij zou zonder haar steun allang zijn opgehouden met spelen en al helemaal niet naar het conservatorium zijn gegaan. Zij moedigde hem aan, al wist ze heel goed dat hij hoogstens in een orkest zou komen en zeker geen loopbaan als solist zou kunnen realiseren. Maar het liefst wilde hij componist worden, zijn eigen creaties spelen, ook al was het maar voor een klein publiek. Hij wilde in ieder geval geen pianist in een bar of restaurant worden, waar klanten nauwelijks aandacht voor zijn spel zouden hebben, en dronken mensen wijn op zijn kleren morsten of om een verzoeknummer vroegen, hij kende dat soort dingen uit Amerikaanse films. Hij leed nog liever armoede dan dat dit hem zou overkomen. Na het lyceum werd hij met heel veel moeite op het conservatorium aangenomen. Eigenlijk wilden ze hem niet hebben, maar zijn vader bood een jaarlijks bedrag aan als steun aan de muziekinstelling die het financieel toch al moeilijk had. Och, het viel allemaal wel mee, hij kon redelijk meekomen, de docenten waren vriendelijk tegen hem, hij had een streepje voor vanwege het geld van zijn vader, natuurlijk. Jean Pierre begreep in het begin niet waarom zijn vader opeens zo diep 16

in zijn portefeuille dook, later wel: hij wilde zijn zoon uit de houthandel houden, zo’n kunstenaar zou alleen een ellendige chaos veroorzaken. Hij schonk het geld niet uit vaderliefde, nee, hij wilde van zijn zoon af zijn. Na twee maanden conservatorium mocht hij een zolderkamer betrekken, zijn vader betaalde de huur, en daarbovenop kreeg hij kreeg een toelage van duizend francs per maand. Voor het overige moest hij zichzelf zien te bedruipen en de piano kon niet mee naar de zolder, want het instrument kon onmogelijk naar boven worden gebracht, zelfs niet door het beste verhuisbedrijf van Parijs. Daar zat hij dan. Overdag ging hij naar het conservatorium en ’s avonds verkeerde hij alleen in het gezelschap van zijn dagdromen. (wordt vervolgd)

17

Norbert de Vries

De plaats van overdracht der koninklijke waardigheid: de Goorle-heide Wat was ik daar graag bij aanwezig geweest! Op 2 februari 1955 vonden er op de Regte Heide zeer bijzondere gebeurtenissen plaats. Honderdduizenden waren uitgelopen om dit te zien: een feestelijk ruitergevecht van vier regimenten en daarna de troonsafstand van Jan I ten gunste van zijn zoon Jan II. Met kerkelijke goedkeuring, zogezegd. ‘Voor ’t eerst werd op die heide de koning gezalfd door Nederland’s primaat, den Kardinaal-Aartsbisschop van Mechelen Z.E. Graaf Carton de Wiart. Een Te Deum uit duizend zangerskelen had de plechtigheid besloten.’ Het citaat vonden we in boek 4 (op pagina 295) van de beroemde Mac Donald-reeks van de schrijver J.B. van Rode, uitgegeven door de NV Wereldbibliotheek, in de jaren 1933-1934. De reeks zou 10 delen omvatten, maar stokte halverwege. Aan het einde van boek 5 meldt de schrijver, dat de boeken 6 en 7 uitsluitend gewijd zullen worden aan Mr. Rodius: ‘Het ware leven van den politicus met zijn zorgen, al zijn verantwoordelijkheden, de intrigues waaraan hij bloot staat, leeren wij hieruit kennen.’ Maar daarvan is helaas dus niets meer geworden. Wat kunnen we van de schrijver zeggen? Het citaat wijst de richting al enigszins aan: de heer Van Rode was geobsedeerd door pracht en praal, door paarden, door adellijke lieden, en door de GrootNederlandsche gedachte; maar bovenal: hij dweepte met het geloof, het RoomschKatholieke geloof. Om de vijf boeken te lezen, moest ik naar de Koninklijke Bibliotheek in ’s-Gravenhage. Geen enkel antiquariaat, geen enkele andere bibliotheek kon me ze leveren. En in Den Haag bleken de eerste twee boeken ‘uit roulatie’ te zijn (ze waren er wel, maar ooit verkeerdelijk in de magazijnen teruggezet en nu onvindbaar). Kortom, moeilijk toegankelijke werken. De boeken 3, 4 en 5 heb ik in vliegende vaart gelezen, want ze worden niet uitgeleend. Ter plekke inzien dus. Welnu, ik heb zelden gekkere boeken gelezen. De reeks, ‘opgedragen aan den Nederlandschen adel’, wil ons ‘als een machtige film van laaiende romantiek’ de toekomst van de Nieuwe Nederlanden en Europa tot 2033 ontrollen. Waar zullen we beginnen? Meteen maar bij het rampjaar 1950? We zien Van Rode in 1933, aan zijn bureau gezeten, schrijven, en zoals vele anderen voorvoelde hij, dat er een nieuwe wereldoorlog in de maak was. Die begint niet, zoals in werkelijkheid, in 1939/1940, maar in 1950, en de aanstichters zijn niet de Duitsers, maar de Russen, de woeste Kozakken. Generaals bereiden zich steeds voor op de vorige oorlog, wordt gezegd. Zo had men na de Eerste Wereldoorlog voorspeld, dat de 18

volgende zou worden uitgestreden met, aldus Van Rode, ‘gasgolven en bacteriënvertroebeling’. Maar in 1950 blijkt het anders te gaan: ‘Moderne vuurwapenen beslisten. De Ruiterij had in heel Noord-Duitschland een gewichtige rol gespeeld en in Nederland waren de bloedigste gevechten beslist met het blanke wapen, door de huzaren, gesteund door het oude modelgeweer 1895.’ Van zo’n voorstelling van zaken krijg ik de slappe lach. Miljaar, onze defensie en bewapening stelde in 1940 inderdaad niet veel voor, maar …. huzaren met getrokken sabel? Keren we terug naar het strijdgewoel. De Russen en Noord-Duitschers vermorzelden elkaar, de Scandinaviërs werden ‘wredelijk en geleidelijk afgeslacht’, maar Nederland was neutraal en scheen gered. Elders in Europa stierven ‘tientallen millioenen’, maar in onze brave landje was nog niks aan het handje. Edoch, een groep van 8ooo verdwaalde Kozakken viel, via de streek tussen Boertange en Emmen, ons land binnen, en, potztausend, toen was het hek van de dam: ‘Tweehonderdvijftig duizend doden, bijna allen Drentenaars en Groningers. De (altijd perfide) Engelsen verschijnen dan plotseling in ons land: een half miljoen manschappen bezetten zonder opgaaf van redenen en zonder enige waarschuwing Rotterdam en Amsterdam. De Engelsen wilden daarmee verhinderen, dat de Nederlandse havens in Duitse handen zouden vallen. ‘Ze gedroegen zich overigens zeer correct. Nederland bleef rustig en berustte.’ Maar dat zul je altijd zien: de Duitsers waren zeer ontstemd over deze actie der Engelsen, en al hadden ze dan weinig of geen paarden meer, vliegtuigen hadden ze nog volop: ‘De Noord-Duitschers, wier vliegwezen vrijwel intact was gebleven en dit restje van hun kracht, in hevige verbittering over hun eigen lot, op de indringende Engelschen wilde doen vallen als wraakgoden uit den hooge, vernielden Amsterdam en de oevers van het kanaal, scherp afgeteekend van uit de lucht, zoo afdoende, aldoor keerend en bombardeerend en wederom keerend en vernielend, dat, ’t gebeurde in het holst van den nacht boven de verlichte stad, de menschen met duizenden het doodsbed niet meer verlieten, dat zij als rustbed den vorigen avond hadden opgezocht.’ Voor Rotterdam en omgeving hadden die vuile Duitsers een ander grapje in petto: ze vergiftigden het rivierwater met de tetanusbacil en ontketenden daarmede de grootste ramp, de afschuwelijkste ellende der wereld. ‘De eerste gevallen van trismus, waarbij de onderkaak onbeweeglijk vaststaat en de beide rijen tanden op elkaar gedrukt zijn. De borstkas en ingetrokken buikspieren werden stijf, de pupillen vernauwden zich, de gezichten der lijders werden opvallend strak: geen twijfel: hier was acute tetanus of stijfkramp, de verschrikkelijkste aller doodelijke ziekten, des te verschrikkelijker nu 19

deze niet optrad door de wonden, maar door het enkel drinken van rivierwater, verzadigd van tetanusbacillen.’ Ik heb mij door een in Goirle gevestigde medicus laten vertellen, dat tetanusbesmetting via het drinken van water onmogelijk is. Kennelijk had de schrijver die informatie ook, want we lezen: ‘Hoe kon dit monster zoo feilloos doodend werken op wondlooze lichamen? Latere onderzoekingen zouden het uitwijzen, (…). En daar lezen we dan verder niets meer over. Maar de gevolgen waren verschrikkelijk. ‘Méér dan één millioen menschen vonden op dien dag (25 september 1950, ndv) den dood, Hollanders en Engelschen, wonend en gelegen langs de groote rivieren, want zij allen hadden rivierwater gedronken.’ Dat zijn rampen van Bijbelse allure! En de schrijver laat hier een ander stokpaardje van hem opdraven: eindelijk drong toen het besef door bij de burgerij, namelijk ‘alléén duinwater als drinkwater te gebruiken.’ Lieve lezer, Nederland werd bijkans van de kaart geveegd: ‘millioenen dooden in enkele weken. God deed alles in het groot.’ Vooral dat laatste zinnetje is kostelijk. En het ging maar door, want Duitsche vliegtuigen werpen vervolgens in heel Engeland en Schotland niet enkel de tetanusbacil over steden en dorpen, maar ook tal van andere afschuwelijke bacteriën. Opmerkelijk detail: Ierland isoleerde zich en werd door de Duitschers verschoond. Wordt het beeld u al duidelijk? Noord-Duitsland, Scandinavië, Engeland en Schotland, Nederland boven de rivieren. Inderdaad, katholieke streken blijven gespaard en die lelijke protestanten worden en masse over de kling gejaagd! Eigen schuld, dikke bult. ‘De bewustheid drong door, dat de menschheid dit onheil mogelijk verdiend had. Men keek in zijn ziel, hoe dor en godvergeten! Een geest werd vaardig over de menschheid: Nader tot U, mijn God!” Nearer my God, to Thee! Het save our souls, red onze zielen, het S.O.S. der menschheid in nood, werd begrepen als het eenige heil: aan de ziel moest gedacht worden, het lichaam was bijzaak en de kerken werden gevuld om niet meer leeg te staan. Onder onduldbaar leed had de wereld van God’s schepping zichzelf en Hem hervonden.’ En dan is daar de paus. Je kon er op wachten! Vooral de ‘hecatomb’ van Rotterdam deed de wereld tot bezinning komen, en de paus bood zijn bemiddeling aan tot vrede aan de Katholieke mogendheden. Er kwam een wapenstilstand, en er volgden vredesonderhandelingen. ‘De Vlamingen riepen Hertog Jan, den R.K.-held uit het Noorden, tot hun koning uit, zij wilden één zijn met Brabant en Limburg. Heel deze beweging van een Roomsch en stamverwant volk wachtte op het woord, de 20

beslissing van hertog Jan van Duncanshill.’ Ja, en toen kwam de katholieke aap uit de mouw: zelfs de Oranjes moesten erkennen, dat die Jan grote verdiensten had, en dat het samenvoegen van Nederland en Vlaanderen eigenlijk een logische stap was. Van Noord-Nederland waren de meeste provincies of geheel of overwegend katholiek. En dan laat de schrijver weer zo’n subliem zinnetje volgen: ‘God had wel heel erg de andersdenkenden getroffen, zooals trouwens in geheel Europa.’ Kort en goed, koningin Juliana maakt haar abdicatie bekend. En Jan I werd de nieuwe vorst. Een scène die herinnert aan de woorden de gekruisigde Christus: Juliana sprak, wijzend op Jan Mac Donald van Duncanshill, tot het volk: ‘Zie daar uw koning.’ Opgemerkt zij, dat in de tekst van Van Rode iets doorklinkt van de gedachte, dat vrouwen eigenlijk niet geschikt zijn voor het koningschap. ‘De nood, waarin haar land verkeerde vroeg een mannelijke kracht.’ Het moest maar eens afgelopen zijn met al die koninginnen, hoor je hem denken. ‘Zij was de laatste Oranje of eigenlijk was zij de dochter van de laatste Oranje. Met haar verdween dit vorstenhuis dus uit de geschiedenis.’ Ik wil het hier eigenlijk bij laten. Maar wees ervan verzekerd, dat het nieuwe Nederland floreerde. En na exact vier jaren aan het bewind geweest te zijn, doet hij afstand van de troon en gaan we met z’n allen naar de Regte Heide (‘ten Zuiden van Tilburg op de Goorle-heide’). Waarom daar? Nou, er was diep over nagedacht. Amsterdam, Brussel? Er waren voors en tegens. Dan maar het centrum van het Nieuwe Nederland! En dat ligt juist iets ten zuiden van Tilburg. Wat jammer dat ik toen nog niet in Goirle woonde! (trouwens, ik was al als dreumes omgekomen bij het bombardement op Amsterdam alwaar ik toen mijn eerste stapjes zette, en waar ik op die ‘dies ater’ des avonds naar mijn kinderbedje werd gebracht, het bedje dat mijn doodsbedje zou worden…). In een toekomstroman kom je meestal ook tal van nieuwigheden tegen van technische aard. Grote uitvindingen, enzovoort. Is dat bij Van Rode ook het geval? Nauwelijks! In een hoofdstuk over een gigantische Sacramentsprocessie (boek 5, hoofdstuk 17, pagina 236 ev) noteren we ‘honderdduizenden electrische rijwielen’. Trouwens, die processie, gehouden einde mei 1987, is ook weer ‘over the top’: een miljoen toeschouwers, heel Nederland’s rijke en heerschende adel, 21

een breede Esplanade, machtig bekroond door het enorme beeld van den Souvereinen Christus, door welks voetstuk de weg zich als het ware boorde door een tunnel van dertig meter breed en twintig meter hoog. En dan de processie met 500 paarden, talloze koetsen en schitterende auto’s. Enfin, overal en steeds de overtreffende trap. Van Rode was verzot op status, luister en vertoon. ‘Voorname hoogheid. De tijd, dat een minister op een trambalcon schier verdrongen werd of met een grijs colbertje in ’t publiek verscheen, was lang voorbij.’ In zijn boeken geeft Van Rode ook af op het functioneren van de parlementaire democratie. Dat was in de jaren dertig ‘de normale, gebruikelijke usance’ (om van Van Kooten te spreken). Zelfs nu, heden ten dage, is het weer zeer actueel. Griekenland en Italië worden inmiddels geleid door technocraten zonder veel politieke binding. Want het is nu ‘alle hens aan dek’ en er is geen tijd voor eindeloos gepalaver en gekissebis. Wég met die voortdurende besluiteloosheid, die ‘intrigues’ en dat kleinzielige geleuter. Er moet gehandeld worden. Er is leiderschap van node. In zijn twee eerste boeken (die ik niet kon inzien) heeft Van Rode zich kennelijk uitgesproken tegen het algemeen kiesrecht. In het voorwoord van boek 3 lezen we: ‘Omdat de schrijver partij koos en zijn boek een scherpe strekking gaf tegen het algemeen kiesrecht en deszelfs gevolgen (…).’ Ja, er is meer kritiek. Er wordt gesproken van ‘een draak van een boek’. In het nawoord van deel 4 noteert de auteur: ‘Deze ouderwetsche roman moge een draak genoemd worden (…).’ U ziet, een auteur die reageert op recensies en commentaren. Vreemde boeken van een merkwaardige auteur met een bijzondere voorliefde voor pracht en praal, met een fascinatie voor adeldom, met een grote voorkeur voor paarden en ruiters, met zijn kritiek op de parlementaire democratie, met zijn obsessieve drang de hele wereld een katholiek keurslijf in te schrijven/drijven, met zijn streven naar de samensmelting van Vlaanderen en Nederland. Wie is hij? J.B. van Rode is Johannes Bernardus (Jan) Bomans (1885-1941), de man met de witte das, de vader van Godfried Bomans (1913-1971). Zoals bekend had Godfried een zeer moeizame verhouding met zijn vader. Hoe beoordeelde Godfried de boeken van zijn vader? ‘Vader Bomans zette zich op ‘rijpere leeftijd’ aan het schrijven van een tiendelige roman (‘schaamteloos autobiografisch’), waarvan slechts vijf delen 22

zijn verschenen, onder het pseudoniem J.B. van Rode. Dit ‘feodaal’-reactionaire werk werd door zoon Godfried, aldus Van der Plas, beschouwd als een repliek op zijn eigen werk.’ Dit is aantoonbaar onzinnig: Godfried publiceert pas in 1936 zijn eerste boek: Pieter Bas. Wat JB ontbeert en Godfried in grote mate bezit: humor. Al lees ik in een artikel (uit 1996) in de NRC het volgende zinnetje: ‘Curieus is een pamflet uit 1916 voor mr. J.B. Bomans, de vader van de schrijver, die als gedelegeerde van de afdeling Zandvoort van de R.K. Staatspartij meedeed aan de verkiezingen. De wijze waarop de oude Bomans hier wordt aangeprezen (‘een ongedwongen losheid en beminnelijkheid kenmerkt zijn doen en laten’) doet sterk denken aan de persiflerende stijl van ‘s mans zoon.’ Opmerkelijk, tot slot, vind ik het feit, dat de Donald-cyclus thans bijna onvindbaar is. Heeft de auteur ze wellicht, later, overal opgekocht en vervolgens vernietigd?

23

Albert Swaak

Jij zingt in mij Jouw naam

Een mystiek dagboek van Carine Philipse uit 2013 Men kan wel zeggen dat religieuze ervaring eigen is aan het menszijn en alleen kan worden weergegeven via de verbeelding en de taal van de mens. We kennen dan ook een overgeleverde geschiedenis van religieuze ervaringen, gedachten en ideeën via geschriften zoals o.a. de Reg-Veda van de Ariërs van Iran uit de 17de eeuw voor C., de Upanishaden van de Hindoes uit India uit de 8ste eeuw voor C., het Oude Testament van de Israëliërs uit Palestina, de geschriften van Griekse wijsgeren o.a. Hesodius uit de 8ste eeuw voor C., het Nieuwe Testament uit de 1ste eeuw na C., de Koran uit 600 na C. en uiteraard de geschriften van individuele mystici uit vele tijden en werelddelen. Uit deze geschriften spreekt een grote diversiteit van gods-, wereld- en mensbeelden. In de geschiedenis hebben mensen zich steeds weer nieuwe goden gemaakt. God is dan ook geen extern objectief feit maar een essentieel persoonlijke ervaring, die de mens blijkbaar verandert. Het gevoel, de ervaring van en de extasen in de aanwezigheid van die andere werkelijkheid is een bewustzijnstoestand en waarneming die steeds door menselijke wezens wordt gezocht. De Hindoes noemen die ervaring ‘Brahman-Atman’, Boeddha het ‘Nirvana’, de Joden ‘Jahwe-de Wijsheid of ‘De Waarheid’, Christenen ‘God,’ of ‘Het Ene’ en Jezus spreekt van ‘Vader’. Atheïsme is altijd een verwerping van de gangbare opvatting van het goddelijke. Zo kon de Romeinse biograaf Suetonius (70-160 na C.) het christendom een ‘superstitio nova’ noemen en christenen atheïsten, omdat ze de vele Romeinse goden verwierpen. Ongeveer 1 miljoen jaar geleden is de vonk van het bewustzijn in de mens ontstoken en heeft het archaïsch bewustzijn zich via het magische en mythische bewustzijn ontwikkeld tot ons huidige persoonlijke, mentale bewustzijn. Er ontwikkelt zich nu een transpersoneel bewustzijn in de mens tot uiting komende in de globale wereld, aandacht voor internationale vraagstukken van vrede, overbevolking, behoud van de natuur, etc. Mystici zeggen dat God geen persoonlijke God en geen superwezen is, maar eerder een ‘Niets’, d.w.z. de persoonlijke ervaring van ‘het Absolute’. Mystici hebben God ervaren en gezien als het Niets vanwaar wij mensen komen en zullen terugkeren. God is volgens hen het Zijn zelf, de grond van het zijn, de laatste, uiterste werkelijkheid. God is dus geen grotere uitgave van onszelf. We kunnen over God niet letterlijk en realistisch praten. Dit kan alleen 24

op een symbolische wijze. Het gebruik van de woorden ‘God’, ‘voorzienigheid’, ‘onsterfelijkheid’ is reeds symbolisch taalgebruik. Steeds weer zijn er mensen in allerlei culturen in heden en verleden die getuigenis afleggen van het ervaren van God in hun bewustzijn. Velen van u zullen gehoord hebben van de Dominicaan Meester Eckhart uitThüringen (1260-1327), Hadewych uit de 13de eeuw in België, de priester Jan van Ruusbroek uit Brussel (1293-1381), Theresia van Avila, de karmelietesse uit Spanje (1515-1582), Jan van het Kruis (1542-91), Ramakrisna uit Bengalen (1836-1886), Theresia van Lisieux (1873-1897), de Franse kamelietesse en vele anderen, ook uit onze eigen tijd zoals Etty Hillesum. Ik denk dat die Godservaringen vooral in onze vertechnologiseerde en onttoverde wereld ons mensen wakker, alert en gevoelig moeten houden voor de ruimte in ons menszijn waarin Jahweh, God, de Heilige Geest, de ultieme realiteit, Brahman, het Absolute d.w.z. het Mysterie, het voor de mens Ongrijpbare zich kan manifesteren en kan inwonen. Dat is de reden waarom ik aandacht wil vragen voor het mystieke dagboek van Carine Philipse uit 2013 getiteld: Jij zingt in mij jouw naam. Ik vind het boeiend om geconfronteerd te worden met een nu levende mystica, die bovendien de zus is van de bekende atheïst-filosoof Herman Philipse, de auteur van Het Atheïstisch Manifest uit 1995. Carine Philipse is theoloog en ziekenhuispredikant en studeerde een combinatie van theologie en sociale wetenschappen. Zij schrijft over hoe God in haar werkt. Ze is jaren getrouwd geweest en kreeg in 2003 een overweldigende ervaring van eenheid met God na haar onverwachte echtscheiding. Ze beschrijft op een extatische wijze in poëzie en proza het mystieke proces als een fascinerend verhaal. De joodse, hellenistische wijsgeer en mysticus Filo van Alexandrië (25 voor C- 45 na C.) schreef reeds dat als de mens een mystieke ervaring overkomt, er een soort ‘goddelijke dronkenschap’ optreedt. Die dronkenschap is evident aanwezig in het mystieke dagboek van Carine Philipse en kan als hysterisch en geëxalteerd overkomen en zelfs de aandacht voor de inhoud belemmeren. Haar mystieke wereld roept bij mij echter verwondering en bewondering op. Deze bewondering van mij is echter niet helemaal zonder enige terughoudendheid en aarzeling omdat niet helemaal invoelbaar en geloofwaardig voor mij is hoe je je geestelijk zo volkomen en volledig kunt overgeven aan God en dat te aanvaarden zonder je eigenheid als persoon en schepsel te verliezen, immers iedere oudere mens is er zich van bewust hoeveel strijd en energie het kost om het fysieke ontwikkelingsproces van het leven van de mens van gave via opgave naar overgave aan 25

het ouder worden en uiteindelijk de dood te voltrekken en te aanvaarden en dat proces is tastbaar, ervaarbaar, zichtbaar en bespreekbaar. De bewuste geestelijke overgave ervaar ik als nog kwetsbaarder, dreigender, beangstigender en minder invoelbaar en beïnvloedbaar. Opvallend en bemoedigend is echter de rust, de vrede- en vreugde-ervaringen waarover de mystici uitvoerig spreken. Dit gedrag is in overeenstemming met de verwerkelijking van de aan zijn volgelingen gedane belofte van Jezus, toen hij zei: ‘Komt allen tot Mij, die belast en beladen zijn en Ik zal u verkwikken.’ Het lezen van het boek vraagt vanwege de onbekendheid met en intensiviteit van de beschreven mystieke ervaringen geduld, moed, volharding en energie. Over de geestelijke wereld van de mystici wordt, althans in mijn sociale kringen, niet of nauwelijks gesproken en als dat soms wel gebeurt, dan wordt de taal ervan niet verstaan. Dat is opmerkelijk, omdat God in ieder mens en in de ganse schepping aanwezig is. Met haar boek probeert Carine Philipse het mystieke leven in ons op te roepen, te wekken en te activeren.

26

Joannes Maas

Het dal der stekels, deel 3

De scriptie Elmi, ik moet je iets vertellen. Iets wat ik je nooit heb verteld. Ergens in het voorjaar, jaren geleden, werd ik opgebeld door iemand die niet wilde zeggen, hoe hij heette. Jij bent toch Vincent de Man, zei de stem in de telefoon. Vincent Haman zei ik, Haman. Ja zegt de stem. De Haman. Precies. Je geeft toch les? Met wie spreek ik, vroeg ik. Nederlandse les, vervolgde de stem. Op het Donatuscollege. Met wie spreek ik, herhaalde ik. Laten we zeggen, dat ik spreek, zei de mannenstem. En dat jij luistert. Kun je wat geld verdienen. Wie wil er niet wat geld verdienen? Met schrijven. Je kunt toch schrijven? Ze zeggen dat je goed kunt schrijven. Ik luister, zei ik. Beheerst, nieuwsgierig. Kijk, dan kan ik praten. Zei de stem. Er is iemand, zei de stem, die voor ons werkt en die moet een scriptie schrijven voor de Nederlandse opleiding aan de hogeschool. Maar die heeft geen tijd voor die dingen. Dus dachten we aan jou. Dat jij die scriptie schrijft. Dat ik een scriptie schrijf. Zei ik, zei hij. Voor een student? En dan betalen we goed. Geen probleem. Dat kan ik niet doen, zei ik. Ik zei dat je moet luisteren, zei de man. Tot ik een vraag stel. Wat gaan we doen? We sturen je een synopsie, dat je weet waar het over moet gaan. Daar hebben ze op die hogeschool regels voor. Die sturen we mee. Moeilijk woord, synopsie. Dan ga jij die scriptie maken volgens die regels. Nee, zei ik. Ta ta, zei de stem. Wel degelijk. Jij weet hoe dat moet. En je moet een beetje opschieten, want er is al een tijd niks aan gedaan en dat ding moet over drie weken ingeleverd worden, zodat die meid haar diploma haalt, want dat heeft ze thuis beloofd. Daar rekenen die mensen op. Dat ga ik niet doen, zei ik. Kom Vincent, zei de stem. Niet zeiken. Wat verdien jij nou per maand op 27

28

die school? Genoeg, zei ik. Nog geen drieduizend gulden netto. Doen wij drieduizend voor de scriptie. Belastingvrij natuurlijk. Nee, zei ik. Nee kan niet. Ik hoef alleen ja. Denk het niet. Denk het wel. Nee, zei ik. Das dan spijtig, zei de man. Want dan komen er problemen. Problemen? Ja, problemen. Problemen. We hebben zo wat informatie, zei de stem. Daarom bellen we jou op, want, zeg maar dat iemand bij ons jou nog goed kent! Wie dan? We gaan geen namen noemen. Ik niet en jij niet. Die mij kent? Hoe? Die kent jou nog van één of ander zomerkamp. Zomerkamp. Aan de andere kant van de lijn bleef het stil. Mijn hart aan mijn kant niet. Zomerkamp, zei ik weer. Als de sterren daar boven stralen, dan gebeurt er wel eens wat. Klam zweet. Hoeft niet iedereen te weten, zei de man. Alleen jij en ik en je weet wel wie ook. Verder niemand. Als jij die scriptie af hebt, krijg jij drieduizend. Jij blij. Wij blij. Nee, zei ik. Nee. Zeg het maar, zei de man. Dan ligt er morgen een brief bij je baas. Is die scriptie voor haar? Welke haar? Die, eh, van het zomerkamp? Ah, jongen toch. Die heeft dat niet nodig. We hebben haar verhaal al. En zo helpt de een de ander. Gewoon doen, jij hebt toch zat van die scripties liggen. Beetje aanpassen, zo klaar. Als het uitkomt, kost me dat mijn... Komt niet uit.

Nee, kreunde ik. Goed, zei de stem. Aan de slag. En lul er niet over. De volgende dag lag er een enveloppe van de Hogeschool op de mat. Het etiket van de eerste geadresseerde was er afgeweekt en een ander etiket met mijn adres er op geplakt. Enkele van de blijkbaar door de studente met een roze viltstift gemerkte op een lijst genoemde onderwerpen was: Het vrouwbeeld in het vroege werk van Hugo Claus. In de marge stond gekrabbeld: De Mestiers Suiker, De hondsdagen, Een bruid in de morgen. Gelukkig maar vier niet dikke boeken. Beperk je focus, verbreed je inzicht. De vrouw in het hele werk, laat staan het leven, van Hugo Claus zou eerder de omvang van een telefoonboek dan van een scriptie vergen. Er was een synopsis bijgevoegd, geschreven in een wat onhandige stijl. Het woord Mestiers was attent doorgestreept en verbeterd. De synopsis was goedgekeurd met de opdracht dat het thema in de tijd moest worden gekaderd door het vrouwbeeld tegen het licht te houden van het preliminaal-feminisme. Met de roze viltstift was een groot vraagteken achter dit woord gezet. Ik kon aan de slag. Je weet toch, Elmi, dat ik een afstudeerscriptie heb geschreven over De Verwondering. Die ging over een overspannen leraar die het geurspoor volgt van een vrouw, natuurlijk een vrouw. Dat leidt hem naar een kasteel waar hij verzeild raakt bij de herdenking van een officier van de Vlaamse SS. Het spoor ruikt naar metaal en vanille. De geur van de oorlog en de geur van de vrouw. Het aangemerkte onderwerp verbaasde me niks. Bij Claus geen keurige burgerdames die in de opera hun blosjes verbergen achter wuivende waaiers; maar het verlangen naar Spaanse hoeren, moffenmeiden en fabriekssletten. Geen wonder dat hij later trouwde met hoerenkoningin Emmanuelle. Hoofdpersoon van de nouvelle vage vaselinefilm. Emmanuelle bestond echt, dachten de sensatiemagazines. Het fictieve personage wordt zo bekend, dat het de identiteit overneemt van de acteur. Je kunt nooit meer een andere rol spelen. Vandaar alle vervolg Emmanuella’s. Zolang ik mijn hoofd niet beweeg, kan ik dit denken, al doet ook dat denken pijn, Elmi. Andere pijn. Ik had die scriptie niet moeten maken. Door de telefoon rook het al naar geurverdrijvers. Ik had het kunnen weten. Maar ik was toen, zeiden ze, burned out. Hoefde niet te werken. Kon, als ik wilde de hele dag zuipen of lezen. Ik moest iets aan de storm in mijn hersens doen. Dus die scriptie kwam me redden uit de leegte. Dacht ik. Alsof ik opnieuw student was. Verwondering is het begin van alle 29

kennis. En wie kennis vermeerdert, vermeerdert smart. Maar als je niets nastreeft, bezwijk je aan jezelf. Ik zat toch al in de zooi. De inhoud was geen probleem. In mijn archief zaten meerdere mappen zo dik als telefoonboeken met documentatie over het werk van Hugo Claus. Voor die hogeschoolscriptie hoefde ik de deur niet uit. Wat artikelen erbij verwerken over het pre-feministische beeld van de vrouw in de literatuur en enkele citaten strooien, niet te veel vanzelf, want het mocht niet te bestudeerd over komen. Dus hier en daar wat onhandigheden in de zinsbouw en enkele taalfouten ingebouwd. Ik zou in het nawoord haar moeder kunnen bedanken voor het nakijken van de spelling. Toch een kofschip gemist, zou de leraar denken. Het moeilijkste was de struikelige stijl van de synopsis vast te houden. Dat kostte me nog de meeste tijd. De eerste en enige versie stuurde ik naar een postbusnummer van B.V. Sportmedia in Breda. De anonieme stem belde me twee dagen later op. Klusje klaar, zei de man. Over een maand uitslag. Bij een voldoende, komt er een pakketje in je brievenbus. Zit wel snor. Niet over lullen. En klep toe. Ik ken jou niet en jij mij niet. Waarom ik me liet chanteren? Ik wilde mijn baan niet verliezen. En ze gaven me nog geld ook. Later stuurde ik nog een brief naar dat postbusnummer met de vraag of ik de beoordeling van de scriptie mocht weten. Ik had mijn adres duidelijk in de linkerbenedenhoek gezet. Ze wisten toch wel wie ik was. De brief kwam, wat ik al vermoedde, ongeopend terug. Postbusadres opgeheven. Ik nam me voor te achterhalen, wie zich verstopte achter de B.V. Sportmedia. Ik kwam daar een paar jaar later achter. Door toeval, denk ik. Of misschien was het geen toeval. Maar een val. Ik had misschien onvoldoende geleerd van die scriptie of te weinig oog gehad voor het post-liminaal feminisme. Te weinig oog voor sterke vrouwen, zoals jij, Elmi, vrouwen die zich staalhard in de kantoorhiërarchie omhoog neuken. Zolang ik stil lig, kan ik denken. Maar ik romantiseerde mijn gangstermeisje. Ik wist niet dat ze nauwlettend en berekend het spoor voor mij had getrokken. Je wil natuurlijk weten wat er op dat zomerkamp gebeurd is. Ik wou je dat nog laten lezen. Ik heb daar toen, ik bedoel, na die namaakscriptie, een verhaal over geschreven. In een schoolschrift. Maar dat ben ik kwijtgeraakt. Of liever gezegd, iemand heeft dat verhaal uit mijn koffertje gepikt. Dat zomerkampmeisje had me verdoofd. En ze is hem gesmeerd. Met al mijn geld, eigenlijk niet eens mijn geld, 30

maar wel met mijn schrift. Het was in die tijd dat ik op de dool was. Ik kan het je niet vertellen. Het is te moeilijk. Er zitten vast bloedkorsten op mijn gezicht. De aderen in mijn hoofd bonzen. Nu komt die vrouw binnen, de vrouw die me verzorgt. Ik heb haar al eerder bespeurd. Half bewust van een aanwezigheid. Een hand die een sponsje op mijn mond legt. Ik kan haar niet zien, want ik kan mijn hoofd niet bewegen. Dat zit vastgeklemd. Nu komt haar gezicht in beeld. Ze mompelt wat woorden om me gerust te stellen. Ze steekt een rietje in mijn mond. Ik zuig de lauwe bouillon op. Ik wil vragen hoe lang ik hier al lig, flarden van woorden. Plusieurs jours, hoor ik haar zegge en ook dat ik nog eens enkele dagen stil moet blijven liggen. Ze heeft vast al mijn spullen doorzocht. Ze weet hoe ik heet. Hoe heeft ze me hier binnen gekregen? In haar eentje? Hoofdpijn. Niet meer denken. (gaat verder)

31

Kees Joosten

De skiles

Als een doorgewinterde skiër liep ik met mijn ski’s op mijn schouder achter mijn vriend de Flumserberg op. Nog vol goede moed en de intentie de ‘sneeuwwereld’ te gaan veroveren. Mijn optimisme zou van korte duur zijn. Hoewel er talrijke skiliften zijn, namen we de kortste weg naar boven. Mijn vriend woonde aan de voet van deze 2242 meter hoge berg. Hij was pas een jaar onderwijzer in Flums maar hij kende de berg als de beste omdat hij geboren en getogen was aan de andere kant van de Flumserberg in het kleine bergdorpje Vättis in Oost-Zwitserland. Eenmaal boven namen we eerst een kopje koffie in bergrestaurant Prodalp en bespraken de technieken die je nodig hebt om te skiën. Ik had nog nooit geskied, maar het zag er allemaal zo kinderlijk eenvoudig uit. Toen mijn vriend zei dat het best verstandig zou zijn dat ik eerst even ging oefenen op de kinderpiste waarbij hij me de beginselen van het skiën zou bijbrengen, wees ik dat ten eerste stellig af. ‘Kom op zeg, ik ga niet op een kinderbaantje’. Anian, mijn vriend, was een Zwitser die ik al een paar jaren kende. Met hem had ik in 1981-1982 een reis gemaakt met een paard, een hond en een huifkar vanuit Vättis naar Portugal en op de terugweg kwam daar nog een kuikentje bij. Een reis van hemelsbreed ruim 5000 kilometer op en neer doorkruiste landen als Zwitserland, Spanje, Frankrijk en Portugal. Ik had hem leren kennen door een vriendin van mij die samen met hem de pedagogische academie had afgemaakt. Hij had destijds hetzelfde idee als ik: een huifkarreis maken door Europa om het avontuur maar vooral om te demonstreren tegen kernenergie, luchtverontreiniging en de daardoor ontstane bomensterfte. En natuurlijk wilden wij laten zien dat het nog altijd mogelijk was om met een simpele huifkar lange reizen te maken ondanks het drukke autoverkeer met zijn giftige uitlaatgassen. Na die huifkarreis bleef ik nog een tijdlang in Zwitserland om zijn ouders en familie te helpen tijdens het hooien. Zwaar werk omdat je op de bergflanken niet met machines en tractoren kon maaien. Alles moest met de hand gemaaid en gehooid worden. Het paard dat na de huifkarreis werkeloos was geworden, verbleef zolang in een stal in Flums. De hond ging naderhand met mij mee naar Nederland omdat hij het niet kon laten om de koeien in hun staarten te bijten met het gevolg dat hij op de alp een stampede veroorzaakte waarna hij een outlaw was geworden. De volgende zomer ging ik weer helpen met hooien en kregen we het over skiën. ‘Kom van de winter maar naar Flums, dan leer ik je skiën’, zei Anian. Na een paar oefeningen zei Anian dat ik nu het beste op de kinderpiste kon blijven tot ik het onder de knie had. Kinderen staan in Zwitserland al op de latten als ze een jaar of vier zijn. Tussen het kleine grut met hun kleine skietjes liet ik me met 32

een mini-skilift naar boven trekken om dan kalmpjes aan weer naar beneden te glijden. In de rij op mijn beurt wachtend tot die kleine dreumesen aan de kabel hingen. Na tien keer naar beneden te zijn gesukkeld, riep ik naar Anian, die intussen aan het slalommen was op de grote skipiste, dat ik er nu wel klaar mee was en gereed om de grote afdaling naar beneden te wagen. ‘Weet je het zeker?’ riep Anian. ‘Weet je zeker dat je mee naar beneden durft?’ ‘Natuurlijk, dit was een makkie’. Anian was een ervaren skiër. In het Zwitserse leger moet iedere jongeman vanaf zijn achttiende tot zijn vijfenveertig elk jaar voor vier of zes weken de dienstplicht vervullen. Anian was leraar skiën bij de berggrenadiers, een afdeling in het leger die vooral met ski’s en zware bepakking in de moeilijk toegankelijke bergregionen de grenzen moet beschermen. Daarnaast gaf hij op de basisschool skiles aan de allerkleinsten. Vol vertrouwen in mijn eigen kunnen liep ik met de ski’s onder mijn armen naar het restaurant waar Anian buiten op me stond te wachten. Vanaf hier zouden we naar beneden suizen. Toen ik naar beneden keek kreeg mijn zelfvertrouwen al een flinke deuk. Vanaf toen had ik al moeten gaan denken dat het misschien niet zo heel slim was om als onervaren skiër dit avontuur aan te gaan. Ik wilde me echter niet laten kennen. Anian en ik waren wat avonturen betreft behoorlijk aan elkaar gewaagd. Samen hadden we de Alpen, de Pyreneeën en de Sierra Estrella bedwongen met de huifkar. Grote steden hadden we lamgelegd door met de huifkar door de straten te trekken met achter ons woedende automobilisten en politieagenten die met hun handen in het haar zaten omdat ze het ook niet meer wisten hoe ze ons zo snel mogelijk de stad uit konden krijgen. Anian gleed langzaam naar voren en riep dat ik hem moest volgen. De eerste paar meters vielen nog wel mee. Plotseling ging het behoorlijk steil bergafwaarts. Ik probeerde net als Anian een beetje te slalommen zoals ik op het kinderbaantje had geoefend. Het lukte me niet. Ik ging te snel en ik ging hoe langer hoe sneller. Sneeuw spoot in het rond. Mijn linkerski sjeesde nog een aantal meter verder terwijl ik op de grond lag. De moed niet opgeven, dacht ik bij mezelf. Ik laat me niet kennen. Ik bond de linkerski weer onder en voor ik helemaal rechtop stond en de skistokken in de sneeuw kon steken, ging ik al in volle vaart naar beneden. Met dezelfde snelheid liet ik me meteen weer in de sneeuw vallen, geschrokken door die snelle actie waarbij ik volkomen de controle kwijtraakte. Stond vervolgens toch weer op en zette mijn ski’s dit keer dwars zodat ik niet meteen naar beneden zou kunnen schieten. Anian wachtte vijftig meter verder naar beneden op me bij een boom. 33

Toen ik met hem aan de huifkarreis begon, konden we nauwelijks met elkaar communiceren. Mijn talenkennis beperkte me destijds tot Nederlands, mijn Goirlese dialect en Engels terwijl zijn talen Duits, Zwitserduits en Frans waren. Met handen en voeten en onze spaarzame woorden Duits en Engels konden we ons de eerste weken verstaanbaar maken. Daarna leerde ik van Anian in rap tempo Hoogduits en wat later Zwitserduits waar net zo’n groot verschil in zit als tussen Nederlands en Fries. ‘Id hocki’. ‘Zithouding aannemen’, schreeuwde Anian met zijn handen rond zijn mond. ‘Chunt scho guet gäll, ‘Komt allemaal goed vriend’, riep hij er nog achteraan om me aan te moedigen. Vanuit mijn zithouding drukte ik me met mijn skistokken omhoog. Langzaam gleed ik horizontaal verder om daarna meteen als een speer richting Anian te stormen. Met mijn voeten probeerde ik een andere richting te koersen. Tevergeefs. Waren mijn lessen op de kinderbaan dan toch niet genoeg? Steeds harder vloog ik naar beneden. Een of ander voorwerp kruiste mijn baan. Waarschijnlijk was het een andere skiër. Ik ging nog steeds rechtdoor. De boom waar Anian naast stond kwam angstig snel naderbij. Ik voelde me stuurloos, als een raket die zonder koersafwijking naar de maan zoefde. Net voor ik tegen de boom te pletter dreigde te skiën, besloot ik me te laten vallen. Verder op de sneeuw doorschuivend, kwam ik enkele meters voor de boom tot stilstand. ‘Tot hier en niet verder, ik ga niet meer op de ski’s’, riep ik naar Anian. Maar hij haalde me over om toch de latten weer onder te binden omdat lopend naar het dal beneden lang zou duren en zelfs gevaarlijker was dan op de ski’s. Ergens had hij daar wel gelijk in, besefte ik. Hij bood aan om me aan zijn schouders vast te houden en zo langzaam achter hem aan als in een polonaise naar beneden te skiën. Onderweg kwamen we leerlingen tegen die in de klas van Anian zaten. Hij hoorde ze nog net zeggen: ‘Häsch das gese, euse lehrer cha ned schifahre’, ‘Heb je het gezien, onze leraar kan niet skiën’. Zoveel verstond ik ondertussen wel van het Zwitsers, dat ik in lachen uitbarstte: een deuk in Anians image en mijn gezicht was gered, want kinderen spreken nu eenmaal altijd de waarheid!

34

Willem van de Vrande

De kroontjespen

Of ik wist wat een pen was. Typisch een vraag van mijn opa. Natuurlijk wist ik wat een pen was, wie niet. Maar ik zei ‘Nee’, want ik was ervan overtuigd, dat er weer zo’n slim verhaal zou komen. Mijn opa hield van slimme verhaaltjes, daar genoot hij van en ik werd geacht met interesse en aandacht naar die slimme verhaaltjes te luisteren. Dus: vooruit dan maar: ‘Ik weet wel wat een pen is, opa, maar jouw pen is natuurlijk een pen die ik niet ken.’ Goed antwoord las ik in zijn ogen en ook dat het rijmde, dat vond ie leuk. Het woordje pen sloeg zo bleek, eerst niet op iets waarmee je schreef, een pen was en is in de eerste plaats een vliegveer van een vogel, de veren van zijn vleugels. Het oudste schrift, het spijkerschrift, staat gebeiteld op de zuil van Hammoerabi, een koning uit Babylonië. Babylonië, opa gebruikte wel vaker gekke woorden, maar ik zei dan maar niks, anders zou zijn verhaal helemaal lang gaan duren en daar hield ik dus echt niet van, maar ja, zoiets kon ik toch moeilijk hardop zeggen, zeker niet als mijn papa met één oor zat mee te luisteren. Die vond dat ik er altijd wel iets van kon leren. Leren, dat deed je op school. Maar ik dus ook bij mijn opa. Afijn, als ik mijn ogen dichtdeed, zag ik vogels vliegen met inkt aan hun vleugels, geen spijkers en zeker geen koning Hamoedinges. Ik moest een beetje opschieten met mijn oren, want opa was al lang aan de spijkers voorbij en was al aanbeland bij het schrift van de Grieken: alfa, bèta, gamma, delta tot omega. Die letters werden geschreven niet gebeiteld maar geschreven. De Grieken van de Oudheid trokken een gans een pen uit zijn vleugel. ‘Was die gans dan dood, opa?’ ‘Tuurlijk, jongen, Grieken waren geen dierenbeulen.’ En dus kwam ik allengs aan de weet, dat de Grieken en daarna de Romeinen en tenslotte de Batavieren in ons land de veren van ganzen, dode ganzen verzamelden! Die veren werden aangepunt, in de inkt gedoopt en hopla dan werd er mee geschreven. Balpennen bestonden nog niet, nog lange niet en op letters-typen moest de mensheid nog eeuwen wachten. Dus aangepunte ganzenveren in de inkt. Zo werd er geschreven. Ook toen opa na de kakschool op de lagere school belandde. ‘Nee, opa leerde daar niet het schrijven met een ganzenveer, maar met een hele mooie ijzeren pen, een zogenaamde kroontjespen’ Waarom die pen een kroontjespen heette, heb ik maar niet gevraagd, al weet ik zeker dat opa daar wel het goede antwoord op had kunnen geven, maar ja, die dingen duren me te lang. ‘Dus’, zei opa, ‘de kroontjespen’. Daar wilde hij dus eigenlijk over vertellen. Elke morgen kreeg hij schrijfles. Dan liep de frater rond door de klas en keek over de schouder van elke jongen of ie 35

mooi genoeg schreef, mooie letters en strak op de lijn. En als het niet naar de zin van de frater was, dan zwaaide er wat. Dat wil zeggen, als Jan Michielsen niet mooi geschreven had, dán zwaaide er wat, want de frater had de pik op Jan. Jan keek scheel, stotterde, had enorme flaporen, praatte zo plat als een dubbeltje en hielp zijn vader op de markt om groente en fruit te verkopen. Jan was onze vriend, al kon hij helemaal niet goed leren. Jan was de vriend van elke jongen bij ons in de klas, omdat hij zo sterk was en altijd bereid was om ons te verdedigen. En toen op zekere dag gebeurde het. De frater ging in de schrijfles achter Jan staan en haalde met zijn linkerhand uit om hem een vreselijke draai om zijn oren te geven. Wij hielden onze adem in en Jan kromp ineen, want hij voelde wat er ging gebeuren. En terwijl de linkerhand van de frater als een bommenwerper door de lucht vloog, zagen wij hoe Jan zijn rechterhand met de kroontjespen verdedigend optilde tot naast zijn hoofd. En toen waren wij er allemaal getuige van hoe die kroontjespen met die blauwe inkt zich boorde in de vlezige zijkant van de hand van de frater en we hoorden hoe die frater gilde van de pijn. Daar stond hij, die machtige onderwijzer met die pen aan zijn hand. Heel de klas hield de adem in, niemand durfde te kijken, al hadden we allemaal alles gezien. Vanaf die dag hoefde Jan nooit meer met een kroontjespen te schrijven, hij werd toch groenteman.

36

Ineke Broeckx

De banden van het bloed

Mijn arme, liefste, zieke zus is naar Tilburg, onze geboortestad, gekomen en ze bracht postpapier mee, bedrukt met een afbeelding van een vrolijke regenboog, die een klein poëtisch landschapje; een lieflijk dorpje met huisjes met rode daken overkoepelt; een tafereeltje dat bezwaarlijk de toestand of gang van onze tragische levens of die van het mensenleven in het algemeen kan symboliseren. Ze bracht bovendien een zoete lekkernij mee, knapperig appelgebak, waarvan we smulden alsof het leven altijd zoet was, nooit wrang, zuur of bitter. Met kinderogen bezagen we eens de wereld, met kinderogen beschouwden we eens elkaar, zussen, door het lot aan elkaar geschonken als kameraden… Een grote, volle, ronde maan staat aan de hemel als we op weg gaan naar het vegetarisch restaurant. In die gelegenheid kijken we uit op een oranje geverfde muur, gelardeerd met een houten kunstwerk dat de elitaire en buitenissige reputatie van het restaurant kennelijk dient te onderstrepen; een kronkelige tak waaraan ondefinieerbare voorwerpen bungelen. ‘Jij zult mij waarschijnlijk met vele jaren overleven’, verklaart mijn zus. Het schot is raak. De mededeling treft mij als een pijl en ik vraag me af: hoe kan iets dat is vastgenageld aan mijn hart met de klinknagels van de meest tedere en innige liefde en vriendschap daarvan ooit losgescheurd worden zonder ongeneeslijke wonden na te laten, hoe kan iets dat rust op de stevige pijlers en fundamenten van duizend-en-een dierbare, maar ook desastreuze herinneringen ooit instorten en vervallen tot een ruïne? De avond spoedt zich ten einde. Bij het station neemt mijn zus afscheid met een vluchtige kus en ze verdwijnt in de duisternis, de duisternis die haar liefste gestalte eens voorgoed zal verzwelgen en opslokken.

37

Boekbespreking in duplo Frans de Groot

Eerherstel voor Haruki Murakami In nummer 82 van Leydraden schreef ik over Murakami: ‘Ik heb na het lezen van zijn boek Norwegian Wood teleurgesteld besloten geen tijd te besteden aan het lezen van nog een boek van hem.’ En in de tekst op de achterzijde van dat boek staat nog wel dat Murakami met deze ‘prachtige en weemoedige roman’ doorbrak in Japan. Ik heb, geprovoceerd door de positieve recensies van zijn laatst (2013) verschenen boek, De kleurloze Tsukuru Tazaki en zijn pelgrimsjaren, mijn mening herzien. Daar heb ik geen spijt van. Vanaf de eerste pagina was ik geboeid, mijn aandacht verflauwde geen moment, het was meeslepend, de stijl is schitterend, de inhoud prikkelend en na twee dagen en 361 pagina’s verder, moest ik constateren dat Haruki Murakami een schrijver van grote klasse is. Het gaat over liefde, verlangen, vriendschap, begrip van de ander en zelfreflectie, over het noodlot, verlies en de dood. Geen gebrek aan uitdagingen tot overpeinzing. Tsukuru Tazaki heeft in zijn schooltijd een hechte vriendengroep met twee andere jongens en twee meisjes. De namen van de anderen bevatten de kleuren rood, blauw, wit en zwart. De naam van Tsukuru is kleurloos. Zo voelt hij zich ook, middelmatig, zonder betekenis. Als hij eenmaal in Tokio studeert en de anderen in Nagoya zijn achtergebleven, willen die vier van het ene moment op het andere niets meer van hem weten. Hij heeft geen idee waarom. Heel geraffineerd wordt deze vraag en de identiteit van Tsukuru ontrafeld. Het is een schitterend boek, in alle opzichten. Het fascineerde mij zo, dat ik me afvroeg of mijn oude, bovengenoemde, opinie over Norwegian Wood (1987) wellicht ook herzien zou moeten worden. Bij herlezing vond ik het zeker minder aantrekkelijk dan De kleurloze, hoewel het ook prachtig geschreven is. Het is romantischer, trager, dromerig, weemoedig, en soms minder boeiend (de 317 pagina’s kostten me heel wat meer dagen). Ook hier gaat het over een autistiforme jonge student en zijn relatie met twee meisjes, over groei naar volwassenheid en onmogelijke liefde. In onze tweelingrecensie voelde ik behoefte iets te kunnen aanbevelen dat echt de moeite waard is. Daarom daagde ik Ben Loonen uit De kleurloze ook te lezen. Hij was daar direct voor in en zei dat hij van Murakami Kafka op het strand (2003) had gelezen en daar zeer van onder de indruk was. Dus ik toog naar vriend Buitelaar. Kafka op het strand (639 pag.) ligt behalve in tijd van verschijnen ook in andere opzichten tussen de andere twee boeken. Norwegian Wood is romantisch en wee38

moedig, Kafka op het strand is magisch realistisch, en De kleurloze is realistisch. De drie titels verwijzen naar een kunstwerk dat te maken heeft met een geliefde van de hoofdpersoon: Norwegian Wood van de Beatles, Kafka op het strand is een schilderij en Pelgrimsjaren een pianocyclus van Franz Liszt. Het magisch realisme van Kafka stelt Murakami in staat zijn creativiteit de (soms wat overdreven) vrije loop te laten. Daarbij gebruikt hij twee uiteindelijk samenvloeiende verhaallijnen waarbij in de ene een eenzame vijftienjarige jongen de hoofdpersoon is en in de andere een door hersenbeschadiging verdwaasde zonderling die met katten praat. Waarom het op bepaalde momenten vissen en bloedzuigers moet regenen is me niet duidelijk. Ook het tijdloze hiernamaals, dat hij tevoorschijn tovert, doet wat gekunsteld aan. Ik kan me echter voorstellen dat Ben Loonen dat soort dingen wel waardeert. Toch heeft dit boek meer vaart dan Norwegian Wood. Het is mooier geschreven, inhoudsrijker, boeiender en ondanks de magie aantrekkelijker. Als ik dan toch een oordeel moet geven, dan vind ik dat De kleurloze Tsukuru Tazaki en zijn pelgrimsjaren het wint van de andere twee. Het is zeer aan te bevelen. Overigens was het een genoegen om door het lezen van alle drie de boeken nader kennis te kunnen maken met Haruki Murakami. Hij is geboren in 1949 in Kioto, groeide op in Kobe, volgde een toneelopleiding in Tokio, maar vestigde zich na een reis door Europa in 1986 in de Verenigde Staten. Door zijn belangstelling voor de Amerikaanse literatuur heeft hij een westerse schrijfstijl ontwikkeld. Hij is een uitzonderlijk schrijver en verdient mijn eerherstel dubbel en dwars. Ik zie hem nog wel eens de Nobelprijs krijgen.

39

Ben Loonen

Haruki Murakami schreef over Tsukuru Tazaki

Vanaf juli van zijn tweede jaar aan de universiteit tot januari van het jaar daarop was er geen moment van zijn leven dat Tsukuru Tazaki niet aan de dood dacht. Gedurende die tijd werd hij twintig en dus officieel volwassen, maar die gewichtige dag had geen speciale betekenis voor hem. Al die dagen kwam het idee om zelf een eind aan zijn leven te maken hem voor als het meest natuurlijke en logische wat hij kon doen. Ook nu begrijpt hij nog niet goed waarom hij die beslissende stap nooit gezet heeft. Destijds had hij het gemakkelijker gevonden de drempel tussen leven en dood te overschrijden dan om een rauw ei door zijn keel te gieten. Dit is de eerste alinea van De kleurloze Tsukuru en zijn pelgrimsjaren, het nieuwste boek van cult-schrijver Haruki Murakami. Na die eerste zin ben je als Murakamiadept al verkocht en blijf je lezen tot en met de laatste alinea, waarna je het boek tevreden terzijde legt. Wel houdt de thematiek je nog een tijdje bezig, terwijl je je ook afvraagt: hoe komt het dat er allerlei buitenboekse dingen naar dit boek wijzen? Heeft Murakami de magiër weer iets uit de lucht weten te pakken dat daar hing maar nog geen vorm gevonden had? Zo merkte iemand in een totaal ander verband op dat er wel het woord liefdesverdriet bestaat, maar geen woord voor de pijn die het teloorgaan van een vriendschap geeft. Het woord vriendschapsverdriet bestaat niet. Een kennis wilde een voordracht geven over vriendschap en vroeg mij of ik relevante filosofen kon noemen of boeken die het gegeven behandelen. Ik kon na wat speurwerk niets bedenken behalve het symposion van Plato: samen met je vrienden een glas drinken en nadenken en praten over de diepe dingen van leven, liefde en dood. Maar, zei ik, ik lees momenteel Haruki Murakami, hij weet wel iets over vriendschap te vertellen. Tsukuru Tazaki gaat over een vriendschap die afgebroken wordt. Vijf jongelui op de middelbare school en het eerste jaar van de universiteit vormen een hechte vriendenclub: vrienden voor het leven, zo voelt het aan. Als ze bij elkaar zijn is de wereld compleet, is het universum een zinvol geheel. Onzin natuurlijk, want er moeten nog keuzes gemaakt worden inzake studie, beroep, partner, wel of geen kinderen, of je een goed mens wil zijn of een hufter. Onzin, maar zo voelt het aan: voor vrienden ga je door dik en dun, je hebt alles voor elkaar over, je vertrouwt elkaar volledig, daar kan nooit een einde aan komen. Onzin, natuurlijk, maar zo voelt het. Tsukuru Tazaki is een van de vijf vrienden. Zijn wereld stort in als de anderen hem uit de club stoten, ze willen niets meer met hem te maken hebben, geen enkel contact verder, aub. Er wordt geen uitleg gegeven, hij tast volledig in het duister 40

waarom de vier tot deze stap komen, er was niets dat deze move waarschijnlijk maakte. In een volstrekt desolate toestand brengt Tsukuru een half jaar door waarin hij op het randje van zelfmoord wankelt zoals de eerste alinea zegt. Ook nu begrijpt hij het nog niet goed: we zijn dan 16 jaar verder. Tsukuru Tazaki is afgestudeerd als technisch ingenieur, gespecialiseerd in wat altijd zijn fascinatie is geweest: stationsgebouwen. Hij werkt in die sector, hij is single. Die afgebroken vriendschap is als de donkere wolk die boven zijn leven hangt. Hij heeft enkele kortdurende relaties gehad met vrouwen, totdat hij Sala ontmoet die van mening is dat hij onder die wolk vandaan moet komen, wil het wat worden tussen Tsukuru en haar. Hoewel Tsukuru er niet veel voor voelt, is het een soort ultimatum: hij moet in het reine komen met zijn verleden, anders begint ze niet aan hem. Als hij haar de namen geeft, bezorgt zij hem -efficiënt als ze is- de huidige verblijfplaatsen van de vier en Tsukuru krijgt de opdracht om ze op te zoeken en te achterhalen waarom ze hem destijds uit de groep gestoten hebben. Een groot stuk van het boek vertelt van deze queeste, de confrontatie met de vrienden -spoken?- uit het verleden. Hier zal ik verder het zwijgen over doen, want -inderdaad Frans- elke mededeling hierover verprutst het leesplezier. Is de jongste Murakami een hit? Wat mij betreft wel, al vond ik Kafka aan het strand beter. Als je heel wat Murakami vermalen hebt, zul je van mening moeten zijn dat De kleurloze Tsukuru het meest kleurloze boek is dat Haruki tot dusver geschreven heeft. Je kunt ook zeggen: het meest normale; geen sprekende katten in dit boek, geen Alice-in-Wonderlandachtige toestanden, weinig magisch realisme kortom. Er zitten wel aanzetten in, zoals die episode met Midorikawa in wiens waarneming mensen omgeven zijn door een speciale kleur, verteld door Haida een zwemvriend die ook al mysterieus uit zijn leven verdwijnt (waar Tsukuru ook last van heeft, maar niet meer in die mate als van die vier van zijn jeugdjaren). Die aanzetten worden niet uitgewerkt; het blijven eigenlijk losse eindjes die daarom -samen met het open einde- deze roman een wat onaffe indruk geeft. De thematiek hield me nog een tijdje bezig, zei ik boven. De roman opende bij mij een heel oude –weggestopte- herinnering, iets wat wellicht iedereen in zijn prille jeugd heeft meegemaakt, een herinnering aan een vriendje -maar het kan evengoed een vriendinnetje zijn geweest, dat maakte toen niet uit- dat opeens uit mijn leven verdween wegens de verhuizing van de ouders. Weg, zomaar weg. Dat deed pijn, dat was onbegrijpelijk, dat was niet zoals het moest zijn. Denken ouders daar wel eens aan? Wordt er niet te lichtvaardig verhuisd, wordt er ooit acht geslagen op de krassen die dit maakt op de tere kinderziel? Ik herinner me 41

mijn eigen kinderen en hun gepijnigde reactie op het bericht van verhuizingen van de ouders van hun vriendjes, vriendinnetjes. Weg vriendje, opgelost in lucht en ledigheid, nooit kwam Berend Botje weerom. Wat heb ik ermee gedaan? Niets. Ik herinner me ook een vriend, nu zaliger gedachtenis, die als we elkaar zagen steevast een elegie opzette over de vrienden van weleer -in de pelgrimsjaren van ons seminarie, klein en groot- die uit het zicht verdwenen waren, die geen belangstelling meer wisten op te brengen voor zijn wel en wee, terwijl etc. In onze tijd hebben we facebook, en websites als klasgenoten, reünies e.d. die wellicht veel van dat leed kunnen verzachten, maar dat neemt niet weg dat het nooit meer werd als toen. Ten slotte -ik doe dat echt niet alleen om Frans de Groot te pesten- moet ik toch denken aan Jezus hoe hij tijdens die anderhalve tot drie jaar (al naargelang de evangelist en zijn tijdsrekening) met zijn discipelen rondtrok, God wat hebben zij niet met elkaar meegemaakt, daar kan geen Haruki Murakami tegenop. Op een gegeven moment zegt hij: ik noem jullie voortaan vrienden. Volkomen invoelbaar. Ik citeer de laatste anderhalve alinea van het slot van deze pijnlijk mooie roman. ‘Toen geloofden we vast in iets, en zo dachten we ook over onszelf: we waren mensen die rotsvast in iets konden geloven. Zoiets kan niet zomaar zinloos verloren zijn gegaan.’ De rust daalde neer in zijn hart, en hij sloot zijn ogen en sliep in. Het laatste glimpje licht van zijn bewustzijn werd allengs kleiner, zoals de lichten van de laatste intercitytrein, die geleidelijk aan vaart maakt en zich verder van het station verwijdert tot hij verdwijnt in de duisternis van de nacht. Toen was er alleen nog het ruisen van wind tussen witte berkenstammen.

Haruki Murakami, De kleurloze Tsukuru Tazaki en zijn pelgrimsjaren, Atlas Contact, Amsterdam, 2014, 363 blz.

42

Jan van Eijck

Hilda Schalck en de roman De grote droom van Leo Baekeland Op 21 september 2012 was Hilda Schalck in het Literair Café van de LKG te gast. Zij was uitgenodigd om te komen praten over Duizendkind. Later, in oktober van dat jaar, kreeg Hilda hiervoor nog de Belgische Publieksprijs! Toch een aardige opsteker voor een debutant. Janneke van Daal deed daar allemaal verslag van in Leydraden nummer 90 (november 2012). Hilda Schalck kondigde op dat literair café al aan dat zij bezig was met een boek (al halverwege was zelfs) over Leo Baekeland, net als Hilda geboren en getogen in het Belgische Gent. Zij liet op die avond zelfs al enkele bakelieten voorwerpen zien, uitgestald op een klein tafeltje, om ons al lekker te maken met dàt, waar het bij Leo Baekeland om draait: zijn uitvinding, het bakeliet! Zijn levensverhaal leek mij bere-interessant: dat boek ga ik lezen, nam ik me voor. Hilda Schalck bracht het boek eind augustus 2013 uit via uitgeverij De Geus uit Breda. Het werd gepresenteerd of ten doop gehouden in de Hilvaria-studio’s tussen Goirle en Hilvarenbeek, de woonplaats sinds jaren van Hilda Schalck. Ik was daar niet bij helaas, want ik was niet uitgenodigd, maar onze hoofdredacteur wel: het is en blijft oneerlijk verdeeld in de wereld…! Maar ik kocht het boek toch vrijwel onmiddellijk. Ik moest tot mijn vakantie in september wachten vooraleer ik tijd kon vrijmaken om het te lezen. Ik las het in een ruk uit, in drie dagen tijd. Nu heb ik altijd al graag biografieën gelezen. Als kind al las ik de boeken over Amundsen, Scott en Napoleon; en later die over Henriëtte Roland Holst en Anton van Duinkerken; ik vond dat allemaal hartstikke interessant. Maar ook nu nog, de biografieën van Guido Gezelle (Mijnheer Gezelle, een heel dikke pil van Michel van der Plas), een biografie over Aletta Jacobs en die over over de gynaecoloog Hector Treub zijn bij mij gewild leesvoer. Dat is zeker ook de onderhavige biografie van Leo Baekeland. Hilda Schalck legde vorig jaar al uit dat zij deze biografie in de vorm van een biografische roman ging gieten. Haar motivatie om dat te doen was, als ik me goed herinner, het feit dat je dan eventuele witte vlekken in een levensverhaal gemakkelijker in kunt vullen; je kunt niet alles baseren op feiten en vastgelegde data. Uiteraard zijn die wel de belangrijkste bron voor je boek. Zo stonden er 61 dagboeken (sic!) en heel veel correspondentie ter beschikking om een compleet beeld te krijgen van Leo Baekeland. Het leven van Leo Baekeland is uitermate boeiend. Niet alleen omdat het 43

een geslaagd leven was met –zeker zakelijk gezien- een geslaagde carrière. Maar zeker ook boeiend vanwege al die drempels en tegenvallers die zo’n levensweg plaveien. Dat zijn vaak de boeiendste fragmenten. Leo Baekeland werd geboren in Gent in 1863 in een maatschappelijk eenvoudig gezin; hij groeide op en bleek veel talent en intellectuele bagage te zitten. Ternauwernood mocht hij ‘doorleren’. Hij werd de beschermeling van zijn professor Swarts, en trouwde nog pardoes met diens dochter Céline ook (1889). En dat blijkt in zijn leven een schot in de roos te zijn: zij gaf hem, als navolging bijna van zijn moeder, niet alleen geluk, maar ook vleugels en doorzettingsvermogen om te bereiken wat hij heeft bereikt. Hij trouwde en het paar ging op huwelijks- en studiereis naar Amerika, hij vol hoop op een zakelijke carrière. De armoede dwong zijn zwangere vrouw alleen terug te keren naar Gent. Dat gaf een hoop spanning in hun leven en hun relatie. Tenslotte in juni 1892 had hij voldoende geld om de overtocht van zijn vrouw en zijn dochtertje te betalen, ze bleven definitief in New York. Hun oudste kind Jenny overleed daar met 5 jaar aan een hersenvliesontsteking. Toen kon je daar niets tegen doen, ook niet al was je rijk en welgesteld… Een klap was het in het jonge gezin Baekeland, al was er een paar maanden tevoren nog een zoontje geboren, George. Leo Baekeland en zijn vrouw sloegen zich er met grote moeite doorheen. Later kregen zij nog een dochter Nina. Het werk ging intussen gewoon door. Leo Baekeland was erg succesvol met zijn eigen uitvinding van een speciaal soort fotopapier, Velox-papier (1892). De fabriek waar dat fotopapier werd gemaakt liep als een tierelier, maar vroeg wel veel aandacht. De grote wereldleider toen op dat gebied was Kodak van George Eastman. Hij duldde geen concurrentie, en kocht Velox op (1899). En Baekeland incasseerde een grote som geld. Hij was meteen binnen, en kon met dat geld verder werken aan een nieuwe uitvinding. Hij was veel aan het chemisch experimenteren met fenolen, en vond tenslotte het bakeliet uit: keihard, in elke vorm te gieten, goed isolerend maar niet warmtegeleidend. Een wereldwonder! Het kon voor van alles gebruikt worden, van asbakken tot radio’s en telefoons. Hij vroeg alle patenten en octrooien aan die nodig waren, vooral in het wereldcentrum van de patenten: Berlijn. Daar had hij verschrikkelijk veel mee te stellen, want de zakenwereld was hard. Zakelijk gezien bleef Baekeland ook succesvol. En eigenlijk privé ook. Natuurlijk waren er de nodige opvoedingsproblemen met kinderen in een miljonairsgezin. Dat was te verwachten, maar Leo en zijn vrouw Céline kwamen ze te boven. Uiteindelijk overleed hij in een sanatorium in Beacon bij New York, in februari 1944, toen Amerika volop in de Tweede Wereldoorlog was betrokken. 44

Maar daar kreeg Leo niet veel meer van mee, intussen ver versleten en dromend in zijn eigen fantasiewereld… Intrigerend vind ik in zo’n leven dat deze doodgoeie Belg zichzelf zo weggeeft aan Amerika. Hij was apetrots toen hij in 1897 tot Amerikaan werd genaturaliseerd. Hij wilde geen Belg meer zijn. Hoe is dat mogelijk, denk ik dan als eenvoudig Goirlenaar, dat je zo je afkomst kunt verloochenen. Maar ja, ik zit anders in elkaar waarschijnlijk… Hij kreeg er natuurlijk ook een hoop voor terug. Hij bleef overigens wel contact houden met zijn familie, vooral met zijn moeder op wie hij erg gesteld was, ging ook in 1906 nog een grote tour in Europa maken met vrouw en kinderen. En hij ondersteunde zijn familie ook, niet alleen met woorden maar ook met grote sommen geld tijdens de Eerste Wereldoorlog bij al die grote tekorten aan voedsel etc. in België. Maar toch, België deed hem eigenlijk niets meer. En zo iemand wordt dan één van de grootste Belgen van de 20e eeuw…!? Terug naar het boek over Leo Baekeland. De talrijke citaten en dialogen zijn zo invoelbaar en natuurlijk weergeven, dat is een van de sterke punten van Hilda Schalck vind ik. Ze staan ook niet tussen aanhalingstekens, maar ze zijn gewoon ingeweven in de tekst en goed herkenbaar: chapeau! Het boek is logisch ingedeeld in een veertiental hoofdstukken volgens de belangrijke tijdsperioden van het leven van Leo Baekeland. Het boek verliest zich allerminst in overbodige details, en is zeker niet wijdlopig, nee het leest … als een roman, zou je kunnen zeggen! Een goed te volgen levensverhaal van een bijzonder stel, die Baekelands, met ups en downs van een in de basis gewoon gezin. Ik vind het altijd wel jammer dat 45

zulke goeie boeken niet wat verluchtigd zijn met enkele plaatjes of foto’s. Al waren het er maar een tiental of zo: foto’s van het ouderlijk huis in Gent, het gezin Baekeland, de grote villa in New York, de Veloxfabriek, de reis door Europa, een paar typisch bakelieten producten van Leo, etc. Uitgevers doen net of dat veel geld kost of zo, maar het zou het lezen zo veraangenamen en het beeld vollediger maken! Kijk, de boeken van Geert Mak (De eeuw van mijn vader, Europa) er maar op na, die hebben dat wel, heel beperkt maar toch. De grote droom van Leo Baekeland laat alleen een bakelieten TV-toestel zien op de kaft, jammer! Hoe dan ook, het boek over De grote droom van Leo Baekeland is aan aanrader. U zult er van genieten, van het verhaal, het overwinnen van tegenslagen, de positieve invloed van man en vrouw op elkaar in een relatie, en bovenal van de mooie dialogen!

Hilda Schalck, De grote droom van Leo Baekeland, Uitgeverij De Geus BV Breda, ISBN 9789044519297; 349 blz.; prijs € 22,50

46

Wil Heeffer

Mijn woede in woorden

Van cult naar kassa In 2000 verscheen van de hand van André Schiffrin het boek The business of books, met als ondertitel Hoe het grote geld het boekenvak en het lezen heeft veranderd. Het werd vertaald in meer dan 28 talen. André Schiffrin was tot 1999 hoofd van Pantheon Books, de Amerikaanse uitgeverij die zich niet liet leiden door commerciële maar door ideële motieven. In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam daarin een kentering. Hij zag de druk van aandeelhouders op redactionele vrijheid toenemen en nam ontslag omdat hij zich niet kon vinden in veranderingen die niet langer de kwaliteit van het boek maar winstmotieven centraal stelden. Binnen de boekenwereld leidde zijn visie tot heftige polemieken en controversen. Maar tegen de turbokracht van het grote geld leek geen barrière op te werpen. In vervolg op dit boek publiceerde Schiffrin tien jaar later Words and Money waarin hij nogmaals onderlijnde hoe dat allesoverheersende marktdenken tot vergaande kaalslag en erosie in het boekenland heeft geleid. The business of books kwam in 2011 in een Nederlandse vertaling uit met daarin een nawoord van Laurens van Krevelen die om vergelijkbare redenen als uitgever Meulenhoff verliet. Om even een misschien merkwaardige dwarsstraat in te slaan -maar wat is er verrassender en verfrissender dan een dérive- wat er met het boek is gebeurd, vertoont grote overeenkomst met wat er met de boer is gebeurd in de periode na de Tweede Wereldoorlog. De kleine boer kon groter groeien door de mechanisatie van de landbouw waarna onder impulsen van de architect van het Europese landbouwbeleid Sicco Mansholt werd ingezet op grootschaligheid en industriële monocultuur. Subsidies hielden de prijzen laag en door de opkomst en de groei van supermarkten werden inkoop en afzet bepaald door inkopers en marketeers. En zoals het met onze lichamelijke gezondheid ging -die volkomen afhankelijk werd van winstmotieven en het inkopen van waren daar waar goedkoop, grootschalig geproduceerd kon worden- gebeurde het met onze geestelijke gezondheid: door het agressieve kapitalisme dat de boekenmarkten ging beheersen, zoals Laurens van Krevelen dat benoemde. Grote uitgeverijen en financiële instellingen zoals het mediaconcern PCM Uitgevers verkavelden de diversiteit en kleinschaligheid en vormden het boekenland om tot monolithische monoculturen. Aan het zicht onttrokken, vond er een stille dood plaats waarvan in eerste instantie de gevolgen nauwelijks zichtbaar waren. Bekende uitgeverijen zoals Meulenhoff, De Arbeiderspers etc. bleven slechts in naam bestaan. 47

Omdat Van Krevelen’s nawoord in aansluiting op opvattingen van Schiffrin een goed beeld geeft over wat er in onze contreien is gebeurd, wil ik hem kort volgen aan de hand van wat citaten uit zijn toelichting bij De boekenbusiness. Hij laat zien hoe veel van Schiffrins uitspraken over het boekenvak werden bevestigd door onderzoek van de Britse cultuur-socioloog John B.Thompson, die de gedeelde visie samenvatte in de navolgende typering: ‘De boeken die worden uitgegeven door de grote uitgeversgroepen worden steeds commerciëler; ze zijn steeds nauwer verbonden met naamsbekendheid en amusement, terwijl goede literatuur en serieuze non-fictie in toenemende mate wordt gemarginaliseerd, zo niet volledig wordt opgegeven. In de brave new world van uitgeversconcerns en boekhandelsketens is nu eenmaal geen plaats meer voor kwaliteitsfictie en serieuze non-fictie - net als onafhankelijke uitgevershuizen, waarvan zij ooit afhankelijk waren, zijn ze terzijde geschoven door de sociale en economische veranderingen die de publieksboekenmarkt hebben getransformeerd.’ En in aansluiting op dit citaat van Thompson schrijft Van Krevelen: ‘De woordvoerders van de grote ondernemingen blijven krampachtig hun neoliberale marktfilosofieën verkondigen, die in de afgelopen decennia al tot zoveel ontsporingen en mislukkingen hebben geleid. Zij blijven hameren op de noodzaak van een homogene massamarkt waarin een theoretische boekenkoper (door hen voortdurend consument genoemd) en zijn veronderstelde wensen centraal staan, en niet de inhoudelijke kwaliteit van de boeken (die zij liever producten noemen). De manager van een concernuitgeverij beweerde pontificaal, dat het boekenvak ‘over zijn eigen smaak heen moet leren te stappen’ en meer op de markt moet letten dan op de inhoud van zijn ‘product’. Hij gaf bij die gelegenheid literaire schrijvers de raad zich meer als ‘merk’ te gaan gedragen zodat hun boeken zich beter kunnen lenen voor marketing, en hij zei hun tegelijk dat er niet aan valt te ontkomen dat de meeste ‘consumenten’ alleen maar boeken kopen ‘omdat ze vermaakt willen worden.’ Concernuitgevers en -boekenverkopers lijken daarin veel op bankiers en financiële speculanten, die evenmin bereid zijn lering te trekken uit de sociale en culturele gevolgen van hun verwoestende praktijken die tot de mondiale financiële crisis hebben geleid.’ Lezers worden door marketeers beschouwd als een amorfe massa die door een uitgekiende propaganda kan worden geïndoctrineerd, kan worden gefocust op boeken die er toe doen. Iets wat vroeger -in verfoeide tijden- nihil obstat werd genoemd. ‘De gesegmenteerde benadering van het koperspubliek, die voorheen 48

de kracht van de boekenmarkt had uitgemaakt, werd verlaten. Men mikt op een zoveel mogelijk collectief en eenvormig kopersgedrag. Het boek werd omgevormd van een pluriform cultureel goed tot puur commerciële koopwaar.’ Ja, ik ben boos We zien het onder onze ogen gebeuren. En masse lopen we naar de boekhandel en surfen naar bol.com wanneer er de zoveelste tinten grijs verschijnen; we draven naar de toontafels van n’importe welke boekhandel, of het nu Bruna heet, de tijdschriftenkiosk of Bladzijde, om de zoveelste kloon van Tirza te kopen. Want overal val je bij binnenkomst over dezelfde stapels. En we spiegelen ons in critici die verworden zijn tot papagaaien, spiegelen ons in panels die de auteur zijn kloten doet uitpakken om het eldorado via de top-tien-trappen te bereiken. Er is een gouden verbond gecreëerd tussen BN-ers en BS-ers, tussen bekendheid en bestseller. Ik noemde in mijn woede over wat er aan de hand is met collectieve verdwazing Tirza. De titel vloog uit mijn pen als voorbeeld van romans waarin de trend van het bizarre werd gezet. In aansluiting daarop verschenen trendvolgers zoals Bonita Avenue en recentelijk het boekenweekgeschenk Een mooie jonge vrouw. Boeken die je gelezen moet hebben om erbij te horen. Maar waarin herken je je nog? In de psychopathische hoofdfiguren, in de bizarre seks, in plots waarin het alleen maar gaat over gestoord gedrag? We lopen in draf naar boekverkopers als kranten en publieksprogramma´s als DWDD en P&W ons de oren dol pluggen met weer een nieuwe Treur, terwijl in de bibliotheek hier in de buurt geen exemplaar te vinden valt van de nieuwe Spruit. We laten ons ringeloren door nieuwe ‘ontdekkingen’ als Stoner, waarbij ik me afvraag wie zich nog met zo´n figuur vereenzelvigt. We storten ons met z´n allen op het format dat door redacteuren van uitgeverijen als ghostwriters op massaconsumptie wordt toegesneden, een trend die we terug zien bij wat we onze kwaliteitskranten noemen1. Ja, ik ben boos omdat je als schrijver eenvoudig niet bestaat als je boeken niet in het zicht zijn; 1 Wie heeft er in onze kranten bv gelezen dat er bij de nucleaire top alleen maar mannelijke bedienden waren omdat men een aantal hoogwaardigheidsbekleders – de ‘bovendanen’ – niet door een vrouwelijke bediening voor het hoofd wilden stoten. Geen woord over deze georkestreerde discriminatie!

49

omdat uitgeverijen laten weten dat je wel goed kunt schrijven, maar dat het onderwerp niet ín is en dat je daarom niet commercieel interessant bent. Ik ben boos vanwege het Murdochisme2 van de boekenmarkt die aan de leiband van aandeelhoudersbelangen aanstuurt op centralisatie en winstmaximalisatie. Het Murdochisme dat als een onzichtbare hand de media conglomereert om daarna via manipulatie en indoctrinatie niet de geest te slijpen maar hem te conformeren. Ja, ik ben kwaad omdat de boekdrukkunst ooit het vrije woord wieken gaf, waarna schrijvers het algemene verbijzonderden om inzicht te geven in persoonlijke en maatschappelijke problemen. Maar in onze tijd zijn er steeds minder schrijvers die vanuit een engagement de pen als wapen tot verweer hanteren. Veelal zijn het vazallen die de laptop gebruiken om door middel van knippen en plakken via de onzichtbare hand van de redacteur maar één doel kennen: de duim omhoog in de social-media. De euforie van het ´I Iike it´. Boeken hebben niet van doen met oppervlakkig amusement voor velen, maar met moraliteit voor allen! Laat me het schuim van de bek wissen met een citaat van André Schiffrin: ‘Boeken verschillen in wezenlijk opzicht van andere media. Ze zijn voor hun bestaan niet afhankelijk van adverteerders, zoals tijdschriften. Er hoeft ook niet een massaal publiek te zijn, zoals in het geval van film of televisie3. Boeken kunnen rustig tegendraads zijn, nieuwe ideeën propageren, de status quo uitdagen, in de hoop dat ze mettertijd gelezen worden. Dat boeken en de ideeën die ze bevatten -wat ooit de ‘marktplaats van ideeën’ werd genoemd- in hun voortbestaan worden bedreigd, is een gevaarlijke ontwikkeling, niet alleen voor de uitgeversbranche, maar voor de samenleving als geheel. We moeten nieuwe wegen vinden om het voortbestaan te garanderen van de dialoog die ooit werd beschouwd als een essentieel ingrediënt van een democratische maatschappij.’ 2 Robert Murdoch, de media-oligarch, die onder andere via het opkopen van netwerken en kranten opinies stuurt. 3 Film en televisie kun je ook volgen als je analfabeet bent.

50

Laetitia van den Heuvel

Beeld krijgt WeerWoord

Niks, zoetsappig Bron illustratie: de Volkskrant, 26 maart 2014

Vorig jaar heeft de Amerikaanse documentaire fotograaf Andrew Newey enige maanden doorgebracht bij de Nepalese Gurung stam, een hoog in de bergen gelegen, bijna verscholen oord in de Himalaya. Twee keer per jaar verzamelen de stamleden zich voor de honingjacht, een traditie die er al honderden jaren bestaat. Hij wist de stamoudsten over te halen hem mee te nemen naar de habitat van ‘s werelds grootste honingbijen, om met eigen ogen te zien, hoe een selecte groep mannen met behulp van 200 voet lange touwladders en bamboestokken jacht maken op de kostbare wilde honing. Newey kreeg de gelegenheid om hun jaarlijkse herfstjacht naar de begerenswaardige, zoet-gouden honing met zijn camera vast te leggen. Andrew Newey heeft via Internet een serie prachtige foto’s gepubliceerd over de geheime honingjacht. Als er geen uitleg bij had gestaan, van de hand van Volkskrantredacteur Caspar Janssen in dit geval, zouden de opnames heel lastig te ‘lezen’ zijn. Gelukkig is de ultrakorte toelichting van Janssen zo duidelijk en helder, dat de lezer tegelijk met het fraaie fotowerk enig zicht krijgt in de sociale omstandigheden die Andrew Newey in zijn reportage tot uitdrukking brengt. Je ziet uitvergrote panoramabrede scènes, een enkele eenzame man, die hoog in bijna halfduistere tafereel figureert, in rook gehuld en donker ingekleurd. De klimmers en snijders vechten zich naar boven in de dichte rook die ze zelf veroorzaken om de bijen uit hun nesten te verjagen. 51

Newey doet meer; hoe langer je naar deze opname kijkt, hoe fascinerender de scène overkomt; je wordt een gruwelijk gevaarlijke traditie binnengezogen. De waas van rook, het schrikwekkende gezoem en de geur van vluchtende en brandende insecten vangen de man in een fatale omhelzing. De dichte, sepia-antracieten smog komt op de kijker af en veroorzaakt een fascinatie die je niet snel meer los laat. Newey’s brontekst* vertelt, dat het gaat om mannen die een huiveringwekkend beroep uitoefenen, op een locatie die men geheim wil houden om geen overbejaging aan te moedigen en zo het ecosysteem in het gebied zo lang mogelijk in stand te houden. Voordat de jacht kan beginnen worden de goden met offers gunstig gestemd; een schaap, bloemen, fruit en rijst krijgen ze, en er wordt tot de geesten gebeden om een succesvolle jacht en behouden thuiskomst af te smeken. Hierna vertrekken de dappere lieden en werken zich met touwladders tegen de steile rotswanden omhoog. Ze speuren naar het ‘zoete geheim’ dat in de nesten daarboven huist. Meestal zitten die tegen de zuid-westelijke kliffen, omdat de bijen zich zo het beste kunnen beschermen tegen roofdieren en tegen blootstelling aan het directe zonlicht. Eenmaal boven zullen de mannen alles doen om zoveel mogelijk honingplakken uit de stenen los te wrikken. De man van de foto klautert gestaag omhoog en doet denken aan tropische contreien, aan zo’n jochie, dat behendig in palmbomen klimt. Hij heeft sandalen aan zijn voeten, draagt een hooggesloten ruime overall en zijn hoofd is bedekt met een cowboyhoed met een klamboe rond zijn nek. Er hangen zekeringslijnen langs ’s mans lijf om hem zo nodig bij een val op te vangen. Uiterst behoedzaam gaat hij te werk, hoog, hoger, tot hij de honingraten uiteindelijk bereikt. De meterslange rookfakkel wordt nu vastgebonden aan de sport boven de ‘snijder’. Een andere stok, vermoedelijk een stuk langer nog, hangt gereed voor de feitelijke oogst, zo dadelijk, als de meeste bijen verjaagd zijn. De man heeft alvast een ijzeren haak in de juiste positie gezet, dan kan hij zo snel mogelijk starten met zijn meesterstuk. Wanneer de kust vrij is, ongevaarlijk althans voor een ervaren jager, wordt de rokende fakkel omgeruild voor een lange stok met een scherp schraapmes aan het eind. De klimmer valt de bijen aan, verjaagt ze uit hun raten door ze op te drijven 52

en uit te roken. Op de foto zie je, dat het bijenvolk niet en masse neerstort, maar met z’n duizenden of honderdduizenden verdwaasd rondtolt, versuft uit elkaar zweeft, dikwijls agressief, tot de zwerm de weg helemaal kwijt is. Wat het oplevert hangt af van de ultieme concentratie van de honingjager. Niets mag hem afleiden, geen bloemetje, geen geur, geen kleur. Die dingen zijn er ook niet. Al zijn aandacht gaat naar de belangrijkste focus, een kwestie van overleven, precies op dit moment. Bij wijze van proef priemt hij de punt van zijn stok in een nest en draait daarbij de scherpe punt, de ‘tango’ rond in het gat. Door wrikken en wroeten komen de plakken honing los en laten zich met het mes verder loskappen, waarna ze in manden worden opgevangen. De rotswand zal wel pieken en groeven hebben, maar dat kun je hooguit vermoeden. Wat de krantenlezer te zien krijgt, is de weergave van gevaar, gevaar tot zijn uiterste essentie teruggebracht. Een korrelige krijtrots, een man die aan zijn eigen virtuositeit is overgeleverd om tussen de ronddarrende insecten met touwen en harpoen zijn opdracht uit te voeren. Wanneer de honingjager weer langs de touwladder afdaalt, zit hij vol bloed, blaren en bijensteken, dat is de tol die hij betaalt voor zijn oogst. De afdaling naar het dorp duurt zo’n drie uur. Intussen lonkt al de beloning voor de komende nacht; een kop thee met honing, met z’n allen rond het kampvuur. Hoe belangrijk is het bestaan van de honingjagers, die bij elke beklimming het vege lijf in de waagschaal stellen voor de 20 kilo honing die ze kunnen meedragen? Kostbaarder dan goud, dat wel. Een bijzonder, sterker nog, een heel bijzonder beroep, maar wat de foto zo fascinerend maakt voor de kijker-lezer is de associatieve kracht die van de plaat afstraalt. De duizenden ronddolende bijen doen denken aan zwarte plukken wol, die door een tapijtontwerper zijn uitgezaaid over het gouden muurtapijt achter de zwoegende figuur. De King bees, de leveranciers van het begerenswaardige zoet, zijn bezig met hun doodsdans rond de jager. De eenheid in kleur en de bedrieglijke eenvoud van het onderwerp zetten de scène onder spanning; de jager moet elke minuut alles in het spel brengen om het geheim van zijn bestaansrecht in handen te krijgen. Een totale overgave aan zijn missie, daarop wordt hij afgerekend. Het slimme van de compositie is, dat de lange touwladder diagonaal in het beeld is 53

gezet, zodat er een enorme hoogte en een sterke perspectivische werking ontstaat. De snijder ziet er kwetsbaar uit, heel eenzaam en alleen met die fragiele ladder die hem met de aarde verbindt. Zijn touwen, zijn overall zorgen ook voor eenheid van kleur ( in de Volkskrant stond een kleurenfoto). Het beeld is vooral ook zo sterk, omdat de ladder op dit moment het allerbelangrijkste instrument is en de beschouwer uitnodigt tot associëren. Wat gaat er om in het brein van de gefotografeerde figuur, die tegen alle redelijkheid, lijkt het, de bergwand moet bedwingen. De opname van Andrew Newey vertoont ook een zekere gelijkenis met de pentekening van een anonieme illustrator, die ter leering ende vermaeck werd toegevoegd aan het scheepsjournaal -vermoedelijk het schip de Gelderland uit de periode van de VOC-Compagnie. Bron illustratie: Stichting van Huygen van Linschoten

54

Ook hier zien we een tekentechniek, die het perspectief feilloos treft door de illusie van hoogte en de ongelijke hoogte waarop de zeelui bezig zijn. De primitieve uitrusting waarmee de matrozen hun werk doen, het gehavende grootzeil achter de mast, de primitieve handgereedschap. Mannen die in het want klimmen met behulp van lange lijnen met afstandsknopen erin, de vallen, de landvasten en de groep drukdoende schepelingen, die de klimmers aanmoedigen, opjutten zelfs en klaarstaan om hun

klimmende vakbroeders -ze zitten niet vast aan borgriemen- zo nodig op te vangen. Ook dit tafereel is vanuit de linker benedenhoek verbeeld. Het is zodoende een schouwspel geworden dat zich dichtbij de beschouwer afspeelt, onrustig, lekker praktisch, lekker levendig, bijna komisch. Vergeleken daarmee is de scène van de honingjager de stille dramatiek van een man en een bijenvolk. De fotograaf heeft man en insecten gevangen tijdens een paar voortvluchtige ogenblikken, zoals een vlinderjager dat zou doen. Ik zou de cameravangst van Andrew Newey pure poëzie willen noemen.

* Informatie over de honingjacht ontleende ik aan: www.andrewnewey.com

55

Het gedicht van de nacht     In een nacht, aardedonker, in brand geraakt en radeloos van liefde, - en hoe had ik geluk! ging ik eruit en niemand die ‘t merkte - want mijn huis lag reeds te slapen.   In ‘t donker, geheel veilig langs de geheime trap en in vermomming, - en hoe had ik geluk! in ‘t donker, ongezien ook, want alles in mijn huis lag reeds te slapen.   In de nacht die de kans geeft, in het geheim, zodat geen mens mij zien kon en ook ikzelf niets waarnam: ik had geen ander leidslicht dan wat er in mijn eigen binnenst brandde.   Dat was het dat mij leidde - zekerder dan het zonlicht op de middag daarheen waar op mij wachtte, van Wie ik zeker zijn kon en op een plaats waar niemand ooit zou komen.   O nacht die mij geleid hebt! O nacht, mij liever dan het morgengloren! O nacht die hebt verenigd Beminde met beminde, beminde, opgegaan in de Beminde!   Aan mijn borst, wei vol bloemen, Hem alleen, onbetreden voorbehouden, daar is Hij ingeslapen en heb ik Hem geliefkoosd en gaf de waaier van de ceders koelte. 56

De koelte van de tinnen kwam, onderwijl ik door zijn haren heen streek, met haar hand licht en rustig, mij aan de hals verwonden en stelde al mijn zinnen buiten werking.   Mijzelf liet ik, vergat ik; ik drukte het gelaat aan mijn Beminde; het al stond stil, ik liet mij gaan, liet al mijn zorgen liggen: Tussen de witte leliën vergeten. Johannes van het kruis/Dr. Jan Peters OCD

Reinoud van Vught, zonder titel 2013, acryl en inkt op papier, ca. 150x100 cm

57

Norbert de Vries

De kunst van het dichten

Er wordt in ons brave landje heel wat afgedicht. Denk nu niet meteen aan lekkende dijken en Hansje Brinker, nee, ik heb het over de poëzie. Het schrijven van gedichten is een bezigheid die vaak waargenomen kan worden bij adolescenten. Als het gemoedsleven in wat rustiger vaarwater komt, verdwijnt ook veelal de prikkel om zich op poëtische wijze uit te drukken. Edoch, er zijn jongelui die de smaak te pakken hebben gekregen en van geen ophouden willen weten, en soms worden dat echte dichters. Echte dichters, o, zij zijn niet te benijden! Waarom dan niet? Omdat ze de ganse dag met halve regels in hun hoofd rondlopen en zoeken naar dat ene, dat passende woord, of dat pakkende beeld? Nee, niet daarom. Het is omdat er zulke hoge eisen aan hen gesteld worden. Ze moeten altijd maar weer uitblinken. Wie dat zegt? Nou, de beroemde Horatius bijvoorbeeld, in zijn befaamde brief aan de Pisonen. Ik geef u een stukje tekst (Latijnse poëzie!!) en de vrije vertaling daarvan van Rutgers van der Loeff. hoc tibi dictum tolle memor, certis medium et tolerabile rebus recte concedi: consultus iuris et actor causarum mediocris abest virtute diserti Messallae nec scit quantum Cascellius Aulus, sed tamen in pretio est: mediocribus esse poetis non homines, non di, non concessere columnae. Ut gratas inter mensas symphonia discors et crassum unguentum et Sardo cum melle papaver offendunt, poterat duci quia cena sine istis: sic animis natum inventumque poema iuvandis, si paulum summo decessit, vergit ad imum. Ludere qui nescit, campestribus abstinet armis indoctusque pilae discive trochive quiescit, ne spissae risum tollant inpune coronae: qui nescit versus, tamen audet fingere. Quidni? onthoud wat ik u zeg: de middelmaat is duldbaar, maar niet overal. Juristen en advocaten kunnen achtbaar zijn, al blinken zij noch in welsprekendheid, noch in geleerdheid uit, maar dichters niet. 58

Dat duldt geen god, geen mensch, geen winkelraam! Zooals een valsch orkest, gemeen parfum en lekkers van Jamin bij een diner misplaatst is krachtens overbodigheid, zoo wordt de poëzie, tot heil geschapen, waar zij geen zegen brengen kan, vervloekt. Wie niet kan tennisspelen, laat het na, om toch vooral geen gek figuur te slaan; maar wie geen vers kan maken, doet het toch. Poëzie en middelmaat gaan niet samen, hallo, de poëzie moet precies in de roos zijn: een beetje te laag of te hoog gemikt, en zij stort in de diepte (si paulum summo decessit, vergit in imum). Het luistert heel nauw bij de dichtkunst. Ter zake nu, de bundel Dit hier is bijna nergens van Henk van Raak. Oei, die beeldspraak van de roos en de pijl is wellicht nog hinderlijk bij iemand met deze achternaam. Is Henk een achtbaar dichter? Lezen God, de mens en de boekhandel zijn bundel met genoegen? Brengt zijn poëzie ons zegen? Of slaat hij een deerniswekkende figuur als dichter? Ja, dat zijn nog eens vragen! En ik zal ze beantwoorden! Ik neem het laatste gedicht uit zijn bundel: een gedicht over het gedicht. Verhuizing Elk nieuw gedicht is een verhuizing; dezelfde dingen zoeken in een ander huis. Alles krijgt een nieuwe definitieve voorlopige plaats. De eerste regels stoten in het donker, als in de eerste nachten. Tientallen onbekende, ongehoorde geluiden; de oude nog in het oor. De dingen zoeken opnieuw naar hun vorm ten opzichte van elkaar.

59

Veelzeggend gedicht: de poëzie van Henk van Raak is ‘dezelfde dingen anders’. De taal is sober, de toon is een beetje somber. Ontheemdheid, melancholie. Toen ik het bovenstaande gedicht las, moest ik denken aan een uitspraak van Rudi Kousbroek: Het treurigste gevoel dat ik ken: de weg weten in een huis dat niet meer bestaat. Die gedachte ligt nogal voor de hand, want veel gedichten van Henk zijn binnenhuis-gedichten; het is kamer-poëzie. Wat me meteen doet denken aan Kafka die schreef: Jeder mensch trägt ein Zimmer in sich. Het eerste gedicht van de bundel heet Reisbrief en begint zo: Hier was ik niet eerder; hier was ik nog nooit, maar ook deze kamer ken ik. Enfin, er zijn veel kamers in de gedichten van Henk van Raak, en ik zie de dichter vaak voor het raam staan: Moe sta ik daar; ik kijk en zie het aan. (uit het gedicht Buitenstaander)

En ook die regels roepen bij mij weer een herinnering op, wederom aan Franz Kafka, aan het zeer korte verhaal Das Gassenfenster: (in de vertaling van Nini Brunt) Wie eenzaam leeft en zich toch hier en daar graag zou willen aansluiten, wie met het oog op de veranderingen van de tijd van de dag, het weer, de stand van zaken en dergelijke zo maar een of andere willekeurige arm wil zien, waaraan hij zich zou kunnen vasthouden – die zal het zonder raam aan de straat niet lang volhouden. En als het zo met hem staat dat hij helemaal niets zoekt en alleen als een vermoeid man, de blik afwisselend op publiek en hemel gericht, naar het vensterkozijn gaat en hij niet wil en zijn hoofd wat achterover houdt, dan trekken de paarden beneden hem toch mee in hun gevolg van wagens en lawaai en daarmee eindelijk naar de menselijke harmonie. Ach, het raam en Kafka, daar is een heel dik boek over te schrijven! Terug naar Henk. Het voorjaar is losgebarsten, dus waarom zou ik u zijn gedicht Lente onthouden? 60

Lente Tijd vermorst, alweer gedronken van het uitzicht maar nog steeds dorst. Terwijl de dagen breder worden kleurt de aarde zich als een kind het behang, met dezelfde verwondering. Traag vangt de beweging aan, alles staat op uit zijn winterse slaap maar weifelt nog zich uit te rekken. De lente blijft iets in woorden willen vatten wat je nog nooit in handen hebt gehad. Niemand die het wit tussen de regels vorm kan geven. Tijd vermorst, alweer. Gedronken van het uitzicht, maar nog steeds dorst. Daar staat hij weer, de dichter de ‘ik, die voor het raam sta en uitkijk over mijn tuin’ (uit Sporen). Kun je de wereld beschrijven met een blik op je achtertuin? Welzeker, dat kan! Het is wéér Kafka die ons dat leert. De wereld smeekt er als het ware om dat de schrijver of dichter haar beschrijft. Hij hoeft er zijn huis niet voor te verlaten: Es 61

ist nicht notwendig, daß Du aus dem Haus gehst. Bleib bei Deinem Tisch und horche. Horche nicht einmal, warte nur. Warte nicht einmal, sei völlig still und allein. Anbieten wird sich Dir die Welt zur Entlarvung, sie kann nicht anders, verzückt wird sie sich vor Dir winden. Blijf aan je schrijftafel zitten, en luister aandachtig. Nee, wacht slechts. Nee, je hoeft niet eens te wachten; je hoeft enkel maar heel stil en alleen te zijn. De wereld zal zich je aanbieden, ter ontmaskering, ze zal in extase voor je kronkelen. Denk niet dat Henk een stille huismus is; hij komt heus wel buiten. Hoeveel jaren heeft hij niet verslag gedaan van alles wat er in ons dorp voorviel? Je kwam hem overal tegen, op de fiets, het notitieblokje in de jaszak. Correspondent van het Brabants Dagblad. Ik geef u daarom een fietsgedicht. La condition humaine vanaf de fiets gezien Geen dag heeft ooit iets van zijn dromen, daar waar hij is niets van waar hij wilde komen. Zo zit hij op de fiets en trapt maar door en weet niet waar hij heen gaan zal, of waar vandaan hij komen zou. Soms fietst en fluit hij in de maat en schijnt de zon voor hem alleen op straat. Soms ook kraken al zijn botten en wil er niets beklijven. Dan is zelfs de tijd geen plaats om al te lang te blijven. Zo, ik heb u hier nu 3 van de 22 gedichten in de bundel geschonken. Mooie gedichten, of toch zeker gedichten met mooie, onvergetelijke regels. Deze bundel moet u gewoon gaan kopen; hup, niet moeilijk doen en allerlei uitvluchten bedenken, niks daarvan: als de wiedeweerga naar Buitelaar en/of GBG en aanschaffen die bundel! Henk, we zien met ongeduld uit naar je nieuwe bundel. God, de mens en Buitelaar zijn heel tevreden over Dit hier is bijna nergens. Ga door met je zegenrijke dichterswerk! 62

Kees Hermis

Vogel

Hij hield me staande. Onverwacht. Midden op straat. Ik had hem niet gehoord, nergens vandaan zien komen. Ineens was ie er. In levenden lijve. Kop, romp, ledematen. Ogen in een gezicht. Hij vroeg: Waar gaat u heen? Zonder te vragen wie hij was, mompelde ik: Ik ben op weg naar de opening van een expositie. Een expositie van wat? zei hij onmiddellijk. Van schilderijen, zei ik. Moet u daar bij zijn? hield hij aan. Nee mòeten niet, maar ik mag daar wat gedichten lezen, zei ik. Gedichten lezen? Maar is dat werk dan niet eerst gecensureerd? Neen, zei ik verrast. En die schilderijen dan, zei hij, weet de binnenlandse veiligheidsdienst daar van? Niet dat ik weet, zei ik. Dus men exposeert wat men wil en u leest voor wat u wil. Maar dan hebt u toch toestemming moeten vragen aan de autoriteiten? Neen, zei ik, geen toestemming. En er is geen enkele controle te verwachten van politie of veiligheidsambtenaren? Neen, zei ik, natuurlijk niet. Maar zò natuurlijk is dat niet. Een streng verhoor had men u vooraf kunnen afnemen. Wie weet wat er publiekelijk tentoongesteld wordt en wat voor opruiende poëzie er uit uw mond komt. Indoctrinatie en subversieve activiteiten behoren toch tot de mogelijkheden? Zou kunnen, zei ik. Daar hebt u nooit bij stilgestaan? Nou neen, zei ik, niet direct. Maar dat is ongekend, reageerde hij. In wat voor land woont u eigenlijk? Nederland, zei ik. En u hebt daar gewoon het recht van exposeren? Ja, zei ik, als u het zo stelt. Het is een klein landje, maar je mag er veel. Hij deed een stap naar voren en keek me strak aan. Maar dan bent u een ongelofelijke geluksvogel! Beseft u dat wel? Ik kreeg het warm en zei: Niet helemaal, geloof ik. Bijna verwijtend boorde hij zijn blik in de mijne en zei: Hoe kan dat nou?! 63

Ik denk dat ik niet anders weet, zei ik, ik heb nooit anders geweten; ik ben eraan gewend. Toen sloegen zijn woorden in als kogels, vuurstralen dwars door mijn bestaan. Een vogel bent u! Niet gekooid! Maar onuitsprekelijk vrij !… vrij!…vrij!…vrij…! Langzaam lieten zijn ogen mij los. De ijskoude spiegelruit van de winkel, waar ik met mijn bonzend hoofd tegenaan gedrukt stond, bracht mij terug tot de werkelijkheid. Ik rukte mij los en haastte mij op weg naar de expositieruimte. Draagtijd In je kenbare lichaam zoals je er was loop je nog dagelijks door me heen ik jouw volwassen vrucht draag je van mijn geboorte af door dagen en door nachten zwanger van jou ondanks je dood neem ik je mee tot op vandaag, want moeders sterven niet, leven in zonen voort blijven in doen en laten onafgebroken aan het woord, vanaf een overkant die ik niet zie kijk je me aan wanneer ik voor de spiegel sta waarin je hand mij langer dan gewoonlijk scheert in dat genetische gebaar word ik je al die tijd gewaar een levende gestorvene die mij opzoekt ogenblikken zichtbaar teruggekeerd Uit: De val van de witte duiven, verschijnt in mei 2014

64

De branding van de tijd Lucht heeft zich van haar huid ontdaan, stemmen reiken verder, in tuinen klinkt het groener het ruist en rijmt op nieuwe namen, schiet kuit, draagt vrucht, broedt uit rept zich langs heldere lijnen, roept aan het licht, articuleert geboortetaal in kristallijne nerven verdraagt wondpijn van ogenblikken die uitdoven en sterven tijd die ontpopt, aan tijd verbrandt, zich uit zijn eigen as creëert

Aanbeveling Voed het zwijgen met geduld, geef het te eten, te drinken. Want op een dag zal het ontwaken en vragen wie de stilte brak. Schend niet het heilige moment dat alleen woordloos kan bestaan. Stilte is luisteren naar leven, raak haar in vredesnaam niet aan.

65

Tussenstand De verten van wat is geleefd vervagen, het is de tijd die afstand neemt, de jaren oplost in een blinde schemer maar onvoorspelbaar soms keren ze terug als dagen waarop verleden zich door heden spint, men ziet zich even in het kind van toen leven nog vanzelfsprekend was, alles van tijd nog open, op vleugelslagen trekken verliefdheid, afscheid en verdriet voorbij zoals een windvlaag valt over het vijverwater van de herinnering, in kringen praat, uitdooft, tot stilstand komt men slaat de ogen op, herneemt zich, met in het achterhoofd zijn kindertijd, diffuse werkelijkheid, vervlogen

66

Pieter Luykx

die dag was het lente die dag was het lente, stil was het water, waar het niet waaide, in bomen de schaduw, waartussen het licht, dat droeg jou op handen, jij vulde het in, werd zacht als dat licht, hier stond jij, het licht is tot stilstand gekomen, terwijl jij nu elders, nu anders bestaat. ik proefde jouw mond ik proefde jouw mond aan mijn mond, die dag in het najaar, jij spaarde jouw woorden, verzadigde mij, wat jij vrij gaf aan taal, werd verzameld, wat zich aan liefde wou zeggen, vervulde mijn adem, dit voorjaar nog duren jouw lippen, hoe dat geurende spreken van jou zich voortzet in mij. wij deelden de woorden wij deelden de woorden, omdat het niet anders, ze konden niet anders gekozen, ze hielden niet op, maar nooit overbodig, daarin gaf jij je verlangen een naam, nog hoor ik je woorden, ze raken mij aan, maar zo zacht, dat ik denk: dit is strelen. kleindochter 8 jaar ik moet naar haar kijken, eindeloos kijken, naar haar ogen, haar neus en haar kin, naar haar oor met wat haartjes er voor, zij ziet dat ik kijk, en even een glimlach, dan weer een ernstig gezicht, zij zit aan de tafel en schrijft, zij maakt een gedicht. 67

Romain John van de Maele

Moeders huis 1 Elke meter in het veel te groot geworden huis is er een teveel. Vaders stoel blijft onbezet en je kijkt weg van de lege tafel. Het leven speelt zich elders af. Je verleden en je toekomst zijn samengedrukt tot omkijken zonder zin en de verwerping van elke verwachting.

68

2 Wederzijds begrip verzegelt onze lippen. We vrezen het woord en de onzegbaarheid van wat ons bindt. We hebben leren kuchen, en we luisteren naar vreemde vogels in de oude boom in het vermoeide gras. Het vallen van de bladeren gijzelt onze blikken. We kijken ernaar zonder verlangen en zonder te vitten.

Wil Heeffer

Bij het overlijden van Frans van de Wiel

Mijn ogen zoeken uw ogen Op de hoge leeftijd van 92 jaar is dichter Frans van de Wiel ontslapen. Frans van de Wiel was natuurlijk meer dan een dichter, maar voor Leydraden stond dat facet van zijn persoonlijkheid centraal. Hij kenmerkte zich als dichter door een zoekend waarnemen. Dat wil zeggen, als iemand die zoekt naar wat achter de woorden ligt, maar wat slechts door woorden kan worden geopenbaard. Hij was iemand die goed waarnam en die beschikte over een vaardige en grote woordenschat om dat uit te drukken. Een waarnemer die daardoor ook wel een ziener kan worden genoemd. Iets waarin zeker zijn religieuze achtergrond doorklinkt, maar dan wel meteen het vrijmoedige en blijmoedige aspect daarvan. Een ziener die zocht naar het onzienlijke en dat onzienlijke probeerde te duiden via beelden waartoe hij soms nieuwe woorden zocht. Een dichter is echter ook een klankbewust luisteraar naar wat de taal aan klankmogelijkheden verschaft. Hij is een klankbewuste beeldenaar. En Frans was daarin uiterst precies. De redactie van Leydraden kreeg het te horen als er een woord of een zin verkeerd was afgedrukt. En terecht, want in dichten gaat het om klankvormen, om taal die klinken doet wat eigenlijk niet te duiden valt. En dat gebeurde bij hem in een zoekende taal. Iets dat spaak liep wanneer zo maar iets verkeerd stond; dat niet paste in lees maar er staat niet wat er staat. Met het overlijden van Frans is een aimabel mens uit het leven weggevallen. In Leydraden 93 besprak ik nog zijn laatste bundel Schelpen rapen en probeerde ik duidelijk te maken wat hij zocht en hoe hij dat zocht. Met hem stierf een zanger die zijn schepper met ontzag bezong. Niet voor niets werd hij betrokken bij nieuwe bijbel-, met name psalmenvertalingen. Ook daarin gaf hij uitdrukking aan wat in de ervaring de ervaring te boven ging. Een psalmist die in de schepping zijn schepper zocht. Een dichter die niet wegkeek van de dood, maar die dood niet verheerlijkte. Een dichter met een zachte stem die niemand overstemde. Moge zijn stem doorklinken en niet worden overstemd door het egocentrische geraaskal dat tegenwoordig zo vaak voor poëzie doorgaat.

69

Frans van de Wiel

voor Gerard hoboïst de schalmei toen Adam was verbannen weg uit het paradijs weg van de lommerbomen… toen hij van kommer grijs geen slaap geen dromen ergens nog vatten kon zocht hij als troost een stem voor een verlossend requiem hij boort een blaasroer uit en bindt daarop een dubbel riet mondstuk en stemband beide… en spelend vingervlug op toongaten en kleppen voert hij zijn adem op tot stem zijn stem tot lied hartstochtelijke bede om vrede vóór nog een psalm getoonzet was of paalgraf ingewijd werd dit hét lyrisch instrument de troostelijke solofrase de hoopvol morgenrode streep voor herders zwervers en nomaden voor ieder die zijn heimwee kent en als tot op vandaag met schetter van trompetten een symfonie is ingezet en themabreed gedeeld met strijkers en met blazers… 70

zingt uit dat ziedend amalgaam zich jubelend vrij regenbooghoog één stem steekvlam één lied vuurvogel feniks leeuwerik… de onwaardeerlijke schalmei

Voor Greetje in memoriam Ad Bienert leerlooier én fantast een menselijke mens van feiten loog hij zich niet los maar hield toch ook zijn dromen soms was een schemer van verdriet zijn deel, maar in de luwte van zijn lief bleef hij een zonnekoning trekvogel van het eerste uur stijlschaatser vóór de wind was hij van kindsbeen af, uit Brabants-Weens gelid, echt Europees van snit hij hield van al wat soepel was en zacht en glittergaaf, en droomde zelf ook eens te zijn die hij nog steeds niet was

ons rest dan nog zijn lach ontwapenend en soms wat mistig van: och je kent me toch! zijn charitas ging verder dan zijn beurs hij dronk misschien iets meer dan werd geoogst het eerste speet hem niet, het tweede allerhoogst maar… och het leven is soms sterker dan de (het?) leer: wie in de Kets geboren is komt niet uit Zoetermeer geen buitenbeen geen zienerd een allermenselijkste mens een onvervalste Bienert

zijn zachte ogen vroegen om weerlichtschijn geen messcherp mijn of dijn; zijn trouwe hartslag luidde: Mijn Greetje is niet … mijn, ik ben van Greetje, weet je. de flierefluiter vagebond heeft ziel en zaligheid al vroeg aan Greet verloren…… sindsdien geldt hij als waardevast 71

Willem van de Vrande

zondag 4 mei 2014 vlak voor ik wakker werd droomde ik van een dode soldaat die in mijn droom teruggekomen was om mij een helpende hand toe te steken waarmee vroeg ik moet ik geholpen worden jij zo sprak de soldaat moet weten waarvoor ik in jouw land gesneuveld ben en begraven lig op jullie kerkhof ik heb geholpen jouw land te bevrijden jouw land had ons om hulp gesmeekt en daarom ben ik vanuit mijn land gekomen om jullie te bevrijden samen met mijn maten verjoegen wij de bezetter en herstelden de vrede zodat jullie vrij werden vrij om te zeggen wat je hart je ingeeft vrij om je gedachten op te schrijven vrij om je vrienden te kiezen je vlag te hijsen zonder dwang en dreiging te leven dat heeft die dode soldaat mij geleerd

72

De Speelse Muze

Vrij naar Heinrich Heine Ik weet wel wat het moet beduiden Dat ik zo vrolijk ben April biedt voor ons oude luiden Iets hoopvols en ik onderken: De lucht is wel koel maar plezierig En rustig stroomt weer de Ley Niks is er nog armetierig Wij zijn weer een winter voorbij Lejo

Gepleisterd graf Zij maakte mij een compliment En zei jij lijkt een jonge vent Ik zeg mijn beste hadewijch Het is de schijn die hier bedriegt Ik lijk het graf uit het verbond Wel verre van geheel gezond Van buiten witgekalkte grot Van binnen helemaal verrot Zij zegt ad rem en fluks weerom: Toch beter nog dan andersom! Lejo

73

Van 85harte Zijn jaren worden kort Zijn maanden duren weken En die weken snellen voorbij Weer is een seizoen verstreken Ooit telde hij op zijn vingers Van één naar twee naar drie vier vijf Aldoor wachtend om groot te zijn Want dat was pas echt fijn Nu is hij al blij Met de zon van april Want dan volgt de vrolijke zomer snel Dat weet die 85jarige wel Feest zal er komen Zo groot dat je daar alleen van kunt dromen Van harte juichen vrienden hem toe Niemand wordt de ovatie moe WévuduVé

Plattelandsidylle We slenterden door Berkel zijn stille zondagstraten Marietje vrolijk aan mijn zij en wij maar praten, praten, praten. We smeedden speelse plannen: met z’n tweeën naar het zuiden, en uitgelaten lachten wij: Laat de klok voor ’t Lof maar luiden 74

We wandelden door Enschot langsheen de oude Toren Het was zomer en ons lokten zachte weiden, rijpend koren We kuierden naar Heukelom en lagen daar in welig gras. Ik werd tot in mijn merg gewaar hoe welgevormd Marietje was. Er stond voor ons een schelf gereed van gastvrij en beschuttend hooi en vanaf toen zoemt door mijn hoofd: Marietje, o wat is ze mooi. Opeens zei zij: Ik moet naar huis voor de kippen en de biggen. Ik schrok want ik had daar met haar wel duizend uren willen liggen. Zij trouwde met een rijke boer -diens naam was heel terecht: Louw Loeneen toen was het voorgoed gedaan met ons onbezonnen zoenen. En jaarlijks, op een zomerdag, loop ik weer door Heukelom en zeg wat niemand horen mag: ‘hier liepen wij, daar zei zij: ‘kom!’ Maar ook Marietje van de Bakker bleek uitgesproken aardig en daarenboven zeer beslist bijzonder bezienswaardig. Jos de Vet 75

Relaas Te Enschot in een regenplas zag ik op een dag een vliegje dat al haast verdronken was Ik heb het uit het nat gered en heel voorzichtig neergezet op een zonnig stukje gras Het was al gauw weer droog en vloog welgemoed en blij van zin met spoed de wijde wereld in Waarheen, o waarheen? Later las ik in de krant dat het nog diezelfde dag verdronken aangetroffen was helemaal te Vinkeveen in zo’n recreatieplas Waaruit men concluderen mag dat het in Nederland die dag voor vliegen heel goed vliegweer was. Jos de Vet

Sprookje Er was eens een prinsesje van geen politiek belang Zij trouwde met de tuinman en leefde lang ja lang 76

Er was ereis een Hoftuinman Hij trouwde een prinsesje Hij werd een oude knorrepot en zij een zeurend besje. Jos de Vet

Bij de kassa Mevrouw daar in de supermarkt Daar vooraan in de rij Als ik hierachter zachtjes fluit Denk niet die man is blij Ten eerste zat uw wagen vol Nou ja dat mag u doen Dat had ik ingecalculeerd Maar u kent geen fatsoen U kakelt naar die dame daar Dat is vast uw vriendin. Vervolgens pakt u een voor een Uw hele voorraad in Een opvouwkrat, twee tassen ook Gevuld tot aan de rand U steunt dit kruideniersconcern U bent een beste klant Dan kijkt u zeer tevreden rond Dat hebt u voor elkaar Pas daarna duikt u in uw tas En wij, wij wachten maar

77

Met de caissière wachten wij Het lijkt wel uren lang Dan vindt u eindelijk uw pas Het is een martelgang Uw kortingskaart moet ook gezocht Waar zit die nu ook weer? Aha, hij zit toch in dat vak Wat ga ik als een speer Maar ja aan alles komt een eind Kijk nou, u hebt betaald Dat ik dat nog beleven mag We hebben het gehaald De spanning liep behoorlijk op Waarschijnlijk werd ik rood Van woede en van ergernis Dit wordt een keer mijn dood Gelukkig dat ik fluiten kan U hoort mij fluiten Of een zware doffe dreun Omdat ik dan ontplof Henk van Griethuijsen

78

Buik Een rasbourgondiër verzot op pinten bier, wiens sixpack langzaam is verworden tot een fust, die torst daarmee een uiterst zichtbaar souvenir. Een rasbourgondiër verzot op pinten bier verkondigt met zijn buikvet kwabbend zonder spier: ‘Ik ben, vermits mijn hangbuik op mijn broekriem rust, een rasbourgondiër verzot op pinten bier, wiens sixpack langzaam is verworden tot een fust. Henk van Griethuijsen

Alleen Je leven lijkt leeg als een bladzij vol spaties. Je bent weer gedumpt, zit weer ‘tussen relaties’. Henk van Griethuijsen

79

Peper & zout

Leo Vroman Leo Vroman die vorige maand overleed, ontmoette in 1987 op vakantie in Indonesië twee documentairemakers van de VPRO, de een ex-docent en de ander oud-leerling van het Mill Hill College. Hoe het kwam, weet ik niet, maar op een gegeven moment hadden ze het over een jongen die wel eens bij hen verbleef, ook leerling van Mill Hill, die problemen had met de rector over publicaties in het schoolblad Klus. Enfin, Leo Vroman beloofde de jonge schrijver een brief te sturen om hem een hart onder de riem te steken. En hij kwam zijn belofte na. Op een dag in december 1987 lag er een brief op mijn deurmat uit Honolulu. Van de dichter Leo Vroman en zijn vrouw Tineke. Wie had dat verwacht? Hoe kenden Leo en Tineke mij? En waarom zouden ze mij een brief sturen? Gauw opengeritst die enveloppe. Ai pijnlijk! De brief met het briefhoofd: VROMAN en het adres in Brooklyn N.Y. was niet voor mij bestemd, maar voor mijn zoon. We hebben dezelfde voornaam [achternaam ook trouwens]. Uit de brief het volgende citaat: Ik was destijds (ongeveer 1937) redacteur van dat blad [Utrechts studentenblad Vivos Voco], onder Anton Koolhaas, ook Albert Alberts werkte mee. Het was vóór die tijd een typisch blad als je oude (en helaas misschien weer nieuwere) Klus: saaie verslagen, Kranterige stukjes, geen echte literatuur (Wel ‘studentikoze’ versjes over bier en meisjes). Dat zouden wij drieën wel eens even verbeteren. Ik schreef wat surrealistische gedichtjes etc., en op ons hoogtepunt schreef Ton Koolhaas een ‘toneelstuk’ van 2 pagina’s, dat ‘nuchter circus’ heette (over telkens 2 mensen die elkaar tegenkomen, één klaagt dat een derde persoon hem de hand wou schudden, de 2 schudden elkaar de hand; etc., rond). Kort daarna werd achter onze rug om een ‘Rood nummer’ gedrukt: Vivos Voco zoals het vroeger was en weer hoorde te zijn, door een stel oud-redacteuren geschreven. En wij werden er uitgegooid of moesten beloven niet meer zo gek te doen. Nou, laten we bescheiden opmerken dat van die oudredacteuren niemand maar enigszins bekend is geworden, terwijl Koolhaas, Alberts en Vroman heus wel erkend worden, nu. De jonge schrijvers van Klus richtten in 1988 een eigen blad op dat Wrrrok heette. Dat blad bestaat niet meer; Vivos Voco nog wel. Joannes [Hans] Maas 80

Ergerlijke handelswijzen Dezer dagen is hoofdofficier van justitie Bart Nieuwenhuizen prominent in het nieuws –op radio en tv- wegens de roofoverval opeen juweliersechtpaar in Deurne. Zijn optreden roept kritische commentaren op van juristen, omdat hij voorbarig zou concluderen dat het echtpaar vrijuit zou gaan. Maar in deze rubriek moet hij over de knie wegens een andere slordigheid. In enkele volzinnen na elkaar sprak hij drie keer over de ‘handelswijze’ van het echtpaar waar hij handelwijze bedoelde. Hij ziet er met wapperende haardos nog tamelijk jong uit. In elk geval jong genoeg dat zijn leraar Nederlands nog kan leven. Die man moet dezer dagen een verscheurd bestaan lijden: trots op zijn hooggezeten oud-leerling maar ook gekweld doordat diezelfde ellendeling hem alsnog voor heel Nederland verschut zet. Het zijn inderdaad barre tijden voor schoolmeesters. En nu wij toch de roe hanteren, maar meteen het journaille aangepakt. Dat zijn toch mensen die een professionele opleiding hebben gekregen voor werk in de wereld van de media: academisch geschoold of op hbo-niveau. Hoe is het dan toch mogelijk -zo denk ik als burger die niet veel anders te doen heeft- dat journalisten de term ‘media’ niet eens thuis kunnen brengen. Met de regelmaat van de klok hoor je op radio en tv presentatoren van naam spreken over de ‘media heeft’. Je hoeft toch geen classicus te zijn om het niet te hebben over ‘de musea is gesloten’! Het kan niet op. De spraakmakende Sven Kockelmann -de man die zijn slachtoffers zo doordringend aankijkt- opende onlangs het interview met de vroegere voorzitter van de wielrenunie in ‘Een op Een’ met de vraag: bent u paranoia? In de trant van: bent u ziekte? Al twintig jaar geleden stelden Koot en Bie dit taalmisbruik op zeer onderhoudende wijze aan de kaak. Maar een dag na Kockelmann kon je op de radio de veelgehoorde presentator Thijs van den Brink precies dezelfde bocht uit horen vliegen. Heer, waar zijn de dagen van het Spaanse riet gebleven? Lejo Een literatuurles in een notendop Natuurlijk heeft Godfried Bomans Max Havelaar van Multatuli gelezen. Het is zelfs goed mogelijk dat hij De parabel van de Japanse steenhouwer erop heeft nageslagen, toen hij het idee van het verhaal van De rijke bramenplukker kreeg. In mijn ogen is daar niks mis mee, want beide verhalen hebben behalve een interessante inhoudelijke overeenkomst een heel eigen individualiteit, beide 81

verhalen ademen een volstrekt eigen sfeer en ook het taalgebruik is heel eigen en dus onderling volstrekt verschillend. Leest u dus uit zijn boek Sprookjes van Godfried Bomans het verhaal van De rijke bramenplukker en neem daarna tijd en gelegenheid om te vervolgen met De parabel van de Japanse steenhouwer. Of andersom natuurlijk. Lees, geniet en verwonder u. Jaren en jaren heb ik mijn leerlingen en mezelf erop vergast. Willem van de Vrande Een linguïstische onzinzin Als het onderwerp van de hoofdzin het lijdend voorwerp van de bijzin van tijd om 3 uur in de namiddag verzoekt om aan een enquête mee te werken samen met het voorzetselvoorwerp van de bijzin van omstandigheid zodat de bijwoordelijke bepaling van plaats nog net te laat komt om het werkwoordelijke deel van het gezegde te verifiëren, dan staat het wel vast dat die zin beslist een onzinzin is, maar wel eentje van een hoog quasi-ontledingskaliber. Willem van de Vrande Taboe Op 1 maart komen er een aantal dingen bij elkaar die tot een peper&zoutje inspireren. De uitzending van Pauw & Witteman op woensdag 26 februari, de column van Youp van ‘t Hek in NRC-H en de Goirlese carnavalsoptocht op 1 maart. Wat kan de verbindende term zijn? Vrouwen in de overgang! Bij P&W zat naast Youp van ‘t Hek (1954) Ingeborg Beugel (1960). Zij vertelde over een komend televisieprogramma, Uitgebloe(i)d? - vrouwen in de overgang, en het boek dat ze erover geschreven had. Het gezicht van Youp van ‘t Hek! Ik heb hem altijd bewonderd. Ik heb er destijds (1989?) nog ruzie over gemaakt met mijn vader die de eindejaarsconference van Youp afschuwelijk had gevonden, terwijl ik het allemaal prachtig vond. Maar die avond bij P&W vielen mij de schellen van de ogen: mijn vader zaliger had gelijk: Youp is een hufter, een ongelikte beer, een onbeschaafd stuk vreten. Youp kon geen enkel respect opbrengen voor Ingeborg en haar verhaal; hij had alleen maar onbegrip, spot en walging. Nog iets viel mij op: als Youp niet aan de beurt is, is voor hem alles wat er aan tafel gebeurt totaal oninteressant; het boeit hem niet, hij verveelt zich te pletter; hoe kunnen ze het hem aandoen? Voor Youp is alleen Youp interessant. Toen hij aan de beurt kwam, werd het voor hem weer dragelijk. Intussen had hij ook al een paar grappen bedacht ten koste van 82

Ingeborg. Op zaterdag kwam zijn column. Thuis had hij kennelijk op zijn falie gekregen. Zijn vrouw had gezegd: Youp daar krijg je gezeik mee. Zijn column was de gebruikelijke groteske die ik anders zo leuk vind. Deze keer niet. En wat was zijn verhaal? Vrouwen in de overgang was volgens Youp’s analyse een taboe, en dat wilde hij graag zo houden. Taboe? Laat me niet lachen. Sinds de voorbije dagen van Goirles Nieuwsblad tot in onze dagen kennen we in Goirle VIDO, bijeenkomsten van vrouwen in de overgang. En dan de carnavalsoptocht. In de 44ste opstoet zetten 44 vrouwen van 44 + hun beste beentje voor, lachend om zichzelf en de onrechtvaardigheid van moeder natuur die vrouwen doet aftakelen als mannen nog toonbaar zijn. Maar dat laatste is nu ook ontmaskerd. Het zaad van mannen 45 + is van inferieure kwaliteit, hun nakomelingen hebben vaak psychische problemen. Een tweede leg kan niet meer zo onbekommerd gedaan worden als voorheen. Het is wetenschappelijk. Ben Loonen Accent Rutte ontvangt Obama en spreekt hem in het Engels toe. Wij Nederlanders spreken onze talen, nietwaar? Daarna waren er allerlei opmerkingen over het Engels van Rutte: niet best, was de teneur, van alles op aan te merken. In Trouw van 29 maart 2014 demonteert Allison Edwards (promovenda aan de universiteit van Cambridge) die kritiek. Ze zegt: Nederlanders zijn er nog niet aan toe om te accepteren dat er een Nederlands-Engels bestaat. Maar die variant komt er wel aan. Ja, Mark Rutte heeft een accent: get over it! Ik citeer het slot van haar beschouwing. ‘Wat betreft het Engels van Rutte, dat is lang niet slecht als voorbeeld. Is het grammaticaal juist? Ja. Is het goed te verstaan? Zeker. Spreekt hij als de koningin van Engeland? Nee. Maar Obama ook niet. Nou en? Het Engels is nu van ons allemaal.’ Iets anders. Russen die Nederlands hebben geleerd? Je hoort het altijd: dat is een Rus(sin). Maar op de jaarvergadering van de stichting Goirle-Krasnogorsk op 11 maart leerde ik Liza Tsjebysjeva kennen; ze hield schijnbaar uit de losse pols een voordracht over haar werk in Sotsji tijdens de winterspelen. Ze deed dat in foutloos, accentloos Nederlands … zoiets had ik nog nooit gehoord. Toen ik kritisch ging luisteren, ontdekte ik nog iets opmerkelijks: ze maakte hele volzinnen! Als wij onze moedertaal spreken, zijn we vaak stuntelaars; de meeste zinnen komen niet tot een goed einde, ze mislukken vaak jammerlijk. Zo niet bij Liza. Ze is een taalwonder. In Goolse Kringen vertelde ze dat ze op 13-jarige leeftijd naar Nederland was gekomen; met een stoomcursus had ze in vier maanden Nederlands 83

geleerd, daarna had ze de middelbare school doorlopen; ze is nu 27. Ben Loonen Vraagje Nu het zo spant tussen Rusland, de Oekraïne, Europa en Amerika is het van het grootste belang dat we door de media goed geïnformeerd worden. Uit de Nederlandse pers vernemen we dat de Russische media totaal in de greep zijn van de propaganda. Welnu, de bovenvermelde Liza heeft nieuws voor ons. Zij heeft ontdekt dat voor Nederlanders het Nederlandse journaal het equivalent is van de absolute waarheid. Hoe is zij tot die ontdekking gekomen? Wel, zij heeft gemerkt dat je beter niet iets kunt zeggen wat in tegenspraak is met het journaal, want dan worden mensen boos. Als het journaal iets beweerd heeft, dan is het zo. Zouden wij ook gevoelig zijn voor propaganda, of staan wij daar helemaal boven? Vraagje. Ben Loonen Een spookgedicht We kennen Han van Meegeren (1889-1947), een matig begaafde schilder, die valse Vermeers schilderde, maar komt dat ook bij dichters voor? Zijn er dichters die een beroemde naam onder een door henzelf gemaakt gedicht zetten? Die vraag kwam afgelopen zondag bij mij op, toen ik het volgende gedicht vond: Die Welt sie dreht Die Menschen drehen nach oben und unten Ich fliege, entfernt aller und sehe sie drehen und stehe Es ist ein Stöhnen und Jauchzen in der Welt, das nicht durch meine Augen dringt. Sie sehen es. Ja. Aber das nicht durch meine Augen dringt. Die Menschen sie lieben und leiden 84

Sie sind oben und unten und in der Mitte Innen und Außen Ich Außen Mitte Ich Innen Die Sprache versagt, schenke mir die Worte die brauchbaren Worte. Ich sehne mich nach ihnen und den Innenaugen Die Welt sie dreht noch immer Ich nicht stehe im Jenseits, im Nirgends Dit vind je op internet als een van de zeer weinige (een stuk of vier) gedichten die van Franz Kafka bekend zijn. Evenwel, er wordt door sommigen gewaarschuwd: ‘Ik heb het hele verzameld werk van Kafka doorgespit, maar dit gedicht niet gevonden: het moet vals zijn.’ Inmiddels vind je het gedicht op internet ook aangeduid met: dichter onbekend. In de tijd vóór internet was het wat lastiger (maar niet onmogelijk) om ‘valse gedichten’ te verspreiden; tegenwoordig is het een fluitje van een cent. Plaats het maar op een of andere website als een pas ontdekt werkje van een beroemde schrijver, en hup, het gaat de wereld rond. Een spookgedicht is geboren. Norbert de Vries Het imago van een burgemeester We gaan naar de Schouwburg in Tilburg, naar De Verleiders deel 2: de val van een super-man, over Ahold en Cees van der Hoeven BV. We zitten op rij 2. Ik mopper meteen: daar krijg je pijn van in je nek, zeg ik. Ik zit liever op rij 8 of bij de Muppets op het 1e balkon. Welnee, zegt mijn vrouw, hier kun je alles lekker goed zien! Nou, dat niet alleen. We wòrden hier ook goed gezien. Ik zie een paar rijen achter ons al kennissen naar ons zwaaien, en aan de andere kant van onze rij zit mijn schoonzus. Ook zwaaien. En op rij 1 zitten ook al kennissen die achter de rugleuning om ook al zwaaien. En ik zwaai terug, ik ben nooit te beroerd… 85

We zitten op stoel 2 en 4. Op stoel 6 naast mijn vrouw zit een-man-alleen die zich meteen netjes voorstelt. Mijn vrouw hoort een buitenlands accent. Goh, bent u een Belg? vraagt zij aan de man. Nee, zegt hij, ik kom uit Litouwen. O, zegt ze, en kunt u zo’n stuk als vanavond goed volgen dan? Jawel, zegt hij, ik woon al 14 jaar in Nederland. Ik werk op een bank en vind deze voorstelling erg interessant. Een collega van mij op de bank, heeft een beetje uitgelegd waar het precies over gaat, dus dat lukt wel. Maar, zegt hij, is uw man de burgemeester? Nee, zegt mijn vrouw, neenee, dat is hij niet! Hoezo? Nou, zegt de Litouwer, er zwaaien zoveel mensen naar hem, en hij zwaait allemaal terug…. Tja, dat krijg je van rij 2! janvaneijck

86

Bio- bibliografische gegevens

Ineke Broeckx (1953) studeerde na het gymnasium psychologie en cultuurwetenschappen en werkt momenteel als vrijwilligster voor diverse organisaties. Hans Dütting (1947) van hem zijn op het ogenblik in de boekhandel te koop en/ of te bestellen : monografieën over Jan Cremer, Cees Nooteboom, Hugo Claus, Jan Wolkers en Harry Mulisch, één dichtbunel, drie dagboeken, novellen, essays, en vertalingen van Kokuzo Okakura en Jack London. Binnenkort verschijnt zijn boek over Simon Vinkenoog en de eerste Nederlandse biografie van Jack London, plus de vertaling van Londons omvangrijkste roman De Vallei van de Maan. Jan van Eijck (Alphen, 1950) werkt ruim 30 jaar als arts in de GGD-wereld, laatstelijk als medisch adviseur van de directie GGD Hart voor Brabant. Daarnaast is hij conservator van museum De Dorpsdokter in Hilvarenbeek. Hij publiceert met name over heemkundige en medisch-historische onderwerpen. Frans de Groot (1946) werkte 34 jaar als huisarts in Goirle. Hij organiseerde nascholing voor huisartsen en specialisten in de regio en is liefhebber van o.a. literatuur en filosofie. Wil Heeffer (1944) was lange tijd als tandarts werkzaam te Goirle. Publicaties op het gebied van kunst en filosofie. In 1974 verscheen de dichtbundel Sirenenzang, in 2002 Recuerdos, in 2003 En we verdroomden de dag, in 2004 Prematuur en in 2008 de roman Het bitter van de rosse maan, en in 2011 Made in Havanna. Kees Hermis (Hulst, 1941) maakt houtsculpturen en poëzie. Voornaamste publicaties: Een vorm van leven (1984), Van aardse zijde (1984), Zonder omzien (1991), De dood weersproken (1995), Oud asfalt (1998), Anerca (2001), Stuiflicht, een bloemlezing van 25 jaar poëzie (2003) en Gezongen steen (2008) Tijdland (2010). Laetitia van den Heuvel studeerde Romaanse talen, Kunstgeschiedenis en Cultuurpsychologie. Zij geeft colleges moderne Franstalige literatuurbeschouwing en thema’s uit de kunsthistorie (Universiteit van Tilburg, HOVO). In Goirle is zij actief op terreinen van kunst en cultuur. 87

Kees Joosten (1952) was werkzaam in de detailhandel. Reisde in de jaren 70 en 80 de wereld rond. Van 1982 tot 1987 schreef hij columns in het dialect voor het Goirles Nieuwsblad. In 1998 publiceerde hij een kinderboek De lange reis van het kuikentje Suzie en in 2011 een reisboek Een verloren dag. Ben Loonen (1944) is pastor bij een religieuze congregatie van zusters in Eindhoven en docent filosofie bij Fontys Hogescholen in Tilburg. Pieter Luykx (Ginneken 1935) woont in Breda, waar hij werkzaam was als docent pedagogiek. Van hem verschenen verschillende dichtbundels. De meest recente bundel is schaduw, stilte. Ook publiceert hij in literaire tijdschriften in Vlaanderen en Nederland. Joannes Maas (Tilburg, 1944) studeerde Nederlandse taal en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Tot 2006 gaf hij les aan het Sint-Odulphuslyceum in Tilburg. Hij publiceerde in 2009 bij Free Musketeers het boek: Werklust, ’69. Een roman over de Maagdenhuisbezetting in 1969. In november 2012 verscheen in eigen beheer Zwindingen. In De Boschkens en aan Zee. Ook werkt hij aan een lexicon van literaire onderwerpen: Leyeloren, gepubliceerd op Blogger. Romain John van de Maele (1945) is drs. in de algemene cultuurwetenschappen en publiceerde de dichtbundels Dagboek van een paria (1974) en Miniaturen voor stem en hand (1988). De essays Op het spoor van Boon, een contextuele benadering (1999) en Cyriel Buysses plattelandswerelden (2003), plus vertalingen van Scandinavische en Duitstalige poëzie. Voorts publiceert hij regelmatig over poëzie en de culturele betrekkingen tussen de Lage landen en Denemarken. Albert Swaak (1925) arts, publiceerde de dichtbundels: Zwartboek (1980), Aantekeningen (1982), Zonder titels (1983) en Landschappen van mijn dagen (1986). Willem van de Vrande (1940) Neerlandicus, toneelregisseur, dichter. Publiceerde in diverse bladen, schreef toneelstukken en gaf een aantal dichtbundels uit, w.o. Zonder paraplu, Tot in mijn dromen (uitgave Stichting Nacht van het Gedicht/Fado Press, 2001), Dag Dorp (2003), Nooit wil ik vergeten (2010), Er ligt een woord op tafel (2010). 88

Norbert de Vries (1948), lezer, vrijschutter, platonisch minnaar van de Goolse geit (met een zweempje Mestreechter geis), taalliefhebber, opschrijver. Reinoud van Vught (1960) is beeldend kunstenaar, studeerde monumentale vormgeving en schilderkunst aan de kunstacademie Sint-Joost in Breda. Hij woont en werkt sinds 1995 in Goirle. Frans van de Wiel, neerlandicus, destijds medewerker Willibrordvertaling van het Boek Job en van de Psalmen; vertaler van sonnetten van G.M. Hopkins, uitgave Zolderpers Vught.

89

Mededelingen

Activiteitenoverzicht 2014 Literaire Cafés Vrijdag 10 oktober, 20.15 uur, Kapel CC Jan van Besouw, Britta Böhler Vrijdag 21 november, 20.15 uur, Kapel CC Jan van Besouw, Nelleke Noordervliet Verslag Algemene Ledenvergadering LKG 13 maart 2014 Aanwezig Joost Minnaard, José Pothof, Henk van Griethuijsen, Els van Kemenade, Willem van de Vrande, Leo Joosten en Ellen Maas (notulen) Welkom en opening De voorzitter heet de aanwezigen hartelijk welkom en opent de vergadering. Verslag van de AVL 06-02-2013 wordt ongewijzigd goedgekeurd onder dankzegging aan José Pothof; naar aanleiding van het verslag wordt opgemerkt dat de kascommissie vervangen moet worden. José Pothof geeft te kennen dat zij ontslag neemt als bestuurslid van LKG met als reden een verhuizing naar Den Bosch. De voorzitter dankt haar voor de inzet van de afgelopen 11 jaar en José Pothof geeft te kennen dat zij het werk met veel plezier heeft gedaan en met pijn in het hart afscheid neemt als bestuurslid, maar wel lid blijft. Het bestuur draagt Ellen Maas voor als nieuw bestuurslid, waarna zij unaniem gekozen wordt. Financieel overzicht 2013 en begroting 2014 Het financieel overzicht over het jaar 2013 is door de kascommissie, bestaande uit Leo Joosten en Ben Loonen, gecontroleerd en akkoord bevonden. Ook de ALV stemt in met het verslag onder dankzegging aan Henk Griethuijzen. De penningmeester stelt voor de contributie voor volgend jaar te handhaven op het huidige niveau. De vergadering stemt daarmee in. In verband met de continuïteit zal Ben Loonen lid blijven van de kascommissie; Leo Joosten wordt met algemene stemmen vervangen door Willem van de Vrande. 90

Terugblik 2013 In 2013 hebben de volgende lezingen plaatsgehad: • 18 januari Frans Thomese • 20 maart Ad v. Liempt i.s.m Boekhandel BLZ. • 19 april Dylan van Eijkeren • 27 september Frits van Oostrum • 27 november Joost Zwagerman Tevens hebben 4 edities van Leydraden het licht gezien. Vooruitblik 2014 en 2015 Op 10 oktober 2014 zal Britta Böhler te gast zijn. De formaliteiten daarvoor zijn afgerond. De secretaris zal contact opnemen met SSS om het bezoek van Nelleke Noordervliet vast te leggen op 21 november 2014; voortaan zal de reservering van de Kapel van JvB verzorgd worden door de secretaris. Op 2 mei 2015 bestaat LKG 25 jaar. Als gevolg van het dalende ledenaantal en het feit dat de redactie van Leydraden haar taak neerlegt, beraadt het bestuur zich over het voortbestaan van de LKG. Joost Minnaard en Jan van Eijck gaan zich buigen over het, eventueel in een andere vorm, voortbestaan van Leydraden. In de eerstvolgende uitgave zal ook een mededeling opgenomen worden waarin hiervan melding wordt gemaakt, evenals de mededeling dat in het najaar een Algemene Leden Vergadering wordt uitgeschreven waarin de toekomstplannen van het bestuur aan de leden worden voorgelegd. In mei 2014 is een overleg gepland van LKG met JvB, boekhandel BLZ en de Bibliotheek. Daarin zal in samenspraak het programma voor 2015 worden besproken. Wellicht dat de eerste 2 sessies kunnen worden vastgelegd voor dat jaar. Het is de bedoeling om ook volgend jaar 4 literaire cafés te plannen en een extra literair café in samenwerking met de Bibliotheek en boekhandel BLZ in het kader van de Boekenweek. Er zijn geen vragen voor de rondvraag. De voorzitter sluit de vergadering. 91

Bestuur Literaire Kring Goirle Joost Minnaard, voorzitter Schubertstraat 15, 5011 CA Tilburg, 013 – 5431986 Ellen Maas, secretaris Middeleeuwen 25, 5053 EV Goirle, 013 – 4684401 e-mail [email protected] Henk van Griethuijsen, penningmeester Grobbendonckpark 9, 5051 KP Goirle, 013 – 5344520 Els van Kemenade, bestuurslid Tilburgseweg 139, 5051 AD Goirle, 013 – 5341826 Kopij voor Leydraden nummer 97 De redactie van Leydraden nodigt eenieder uit kopij in te sturen aan [email protected]. Stuur de tekst altijd als bijlage in een Word-document. Kopij moet uiterlijk op 1 september 2014 bij de redactie binnen zijn. De LKG en de LOG-radio: Een Uur LiteratUUR Onder auspiciën van de Literaire Kring Goirle gaat op elke eerste maandag van de maand om 19.00 uur het programma Een Uur LiteratUUR de lucht in onder redactie van Ben Loonen, Els van Kemenade en Maritia Witte. Vanaf dinsdag wordt Een Uur LiteratUUR elke werkdag herhaald tussen 10 en 11 uur (behalve op zaterdag); Een Uur LiteratUUR vindt u op FM 87.5 MHz (kabel) of op 105.6 MHz (ether).

92

Aanmelden lidmaatschap Leden van de Literaire Kring Goirle ontvangen vier maal per jaar het literaire tijdschrift Leydraden en hebben bovendien gratis toegang tot de vier Literaire Cafés met bekende en minder bekende gastauteurs. Voor leden binnen de kern Goirle bedraagt de contributie € 28.- per jaar. In verband met de portokosten bedraagt de contributie voor leden wonende buiten de kern Goirle € 32.- per jaar. U kunt zich schriftelijk aanmelden bij: Secretariaat Literaire Kring Goirle, Kerkstraat 20, 5051 LB Goirle. U kunt zich ook aanmelden via e-mail: [email protected]. Afmelden lidmaatschap Leden die hun lidmaatschap willen beëindigen, dienen dat vóór 1 november schriftelijk of via e-mail aan het secretariaat kenbaar te maken. Hun lidmaatschap wordt dan met ingang van het nieuwe jaar beëindigd.

93

? n e z e l ge t i U BOEKHANDEL BUITELAAR

Vind bij ons het ideale kado voor iedere gelegenheid. De boekhandel van Goirle. www.boekhandelbuitelaar.nl

De Hovel 21, 5051 NP Goirle tel: 0135301122 / fax: 0135301124 [email protected] www.boekhandelbuitelaar.nl

De winkel is gevestigd tegenover het gemeentehuis.