Vervolg
Leuven Tijdens de Eerste Wereldoorlog Het tweede deel van onze paper bestaat, zoals het eerste deel ook uit drie secties. Dit deel handelt over de oorlog in Leuven. De eerste sectie bestaat uit een basistekst over de Eerste Wereldoorlog in Leuven, die voorafgegaan wordt door een beknopte tekst over België in de Eerste Wereldoorlog. De tweede sectie is een verzameling van bronnen die leerkrachten kunnen gebruiken tijdens hun lessen. De laatste sectie bevat de handleiding van onze stadswandeling die we ontwikkeld hebben.
Basistekst over de Eerste Wereldoorlog in Leuven Het uitbreken van De Eerste Wereldoorlog in België1 De Duitse inval Op 4 augustus vallen de eerste Duitse troepen België binnen, in de buurt van het vierlandenpunt. Ze schenden zo de Belgische neutraliteit. Het doel van de Duitsers was om de Franse hoofdstad, Parijs, snel te bereiken. Daarnaast was het ook de bedoeling om Antwerpen en het kustgebied zo snel mogelijk te veroveren. Waar de Duitsers niet op gerekend hadden, was de felle weerstand van het Belgische leger. Zo werd de dag ervoor, op 3 augustus, het bevel gegeven alle bruggen rond de streek van Luik, Namen en Visé op te blazen. “Dinsdag 4 augustus rond halfvijf ‘s morgen schrikt het Waalse stadje Visé op door een geweldige knal. Honderden inwoners wippen uit hun bed en gaan kijken naar wat de oorzaak kan zijn van de ontploffing (…). Al snel blijkt dat Belgische genietroepen, geholpen door enkele burgers, de brug over de Maas hebben doen springen. Een poging de avond voordien was nog mislukt, maar nu is een stuk van ongeveer twintig meter van het mooie bouwwerk in de Maas verdwenen.”2 Luik was de eerste grote stad die weerstand bood. Rondom de stad werden er namelijk verschillende forten opgericht, die de Duitse opmars vertraagde. De slag om Luik startte op 5 augustus. Vier dagen later werd de stad gebombardeerd. Op 10 augustus haalden de Duitsers hun meest sterke wapen, de Dikke Bertha, boven.3 De meeste forten werden
1
Bronnen: ALAERTS, L., Thema’s uit de nieuwste en de eigen tijd, cursustekst, KHLEUVEN, Leuven, 2012-2013, p. 80-81; CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Peeters, Leuven, 2004, p. 15-26; DE SCHAEPENDRIJVER, S., De Groote Oorlog, Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Atlas, Amsterdam-Antwerpen, Eerste druk 1997, 366 pagina’s.; PEETERS, J., De Duitse inval in Belgie 1914, ASPEKt, Soesterberg, Nederland, 2009, 180 pagina’s. ;VAN THUYNE, D., 1914 De Duitsers komen, de moordende begindagen van de eerste wereldoorlog in België, Lannoo, 216 pagina’s; X., Leuven 1914, Oorlog in beeld 3, Uitgeverij ‘De Krijger’, Erpe, p. 3-6. 2 VAN THUYNE, D., 1914 De Duitsers komen, de moordende begindagen van de eerste wereldoorlog in België, p. 28-29. 3 Dikke Bertha: de naam voor een Duitse Houwitser. Het kanon had voor in die tijd een ongekend groot kaliber van 420 mm. De granaten die de Dikke Bertha afvuurde wogen meer dan 1000 kilo. De Houwitser kon doelen
1
Vervolg verwoest en 11 dagen na het uitbreken van de slag om Luik, was de stad volledig in Duitse handen. Naast Luik, werden ook nog Namen, Tienen en Givet onder de voet gelopen. Het stadje Halen was de plaats voor het eerste gevecht tussen de Belgische en Duitse infanterie. Dit gevecht staat bekend als ‘De Slag der Zilveren Helmen’.4 De Belgen slaagden er in een overwinning op de Duitsers te behalen, maar moesten zich kort daarna terugtrekken. Ondanks deze overwinning konden de Duitsers op twee maanden tijd bijna heel België veroveren.
Het belang van België voor de Duitsers Waarom wilden de Duitsers België binnenvallen en hun neutraliteit schenden? Er zijn verschillende redenen. Ten eerste wilden de Duitsers Frankrijk binnenvallen. Als zij niet via België gingen, waren ze op een linie van forten gestoten. Via België konden de Duitsers Frankrijk via het noorden binnenvallen en zo verder naar het zuiden trekken. Ze vielen de hoofdmacht van het Franse leger in de flank en in de rug aan. Daarnaast steunde het Duitse aanvalsplan in grote mate op de spoorwegen. België bestond uit een goed spoorwegennetwerk. De verbinding van oost naar west was noodzakelijk voor de Duitsers. Eenmaal in Frankrijk konden ze via de Belgische spoorwegen manschappen en materiaal aanvoeren. Leuven lag langs één van de belangrijkste spoorlijnen in middenBelgië. Leuven was een knooppunt van wegen en voor de Duitsers noodzakelijk voor het verplaatsen van hun krijgsmacht.
Belgisch verzet “Op 9 augustus vertelde het ‘Journal des Petites Affiches’ dat de Belgische weerstand belangrijk was want dit liet de geallieerden toe rustig te mobiliseren en al hun krachten te verzamelen.”5 Belgisch verzet was er in verschillende vormen. Hieronder bespreken we twee vormen van het Belgisch verzet in het begin van de Eerste Wereldoorlog.
Fortengordels België was een land dat voor de Duitsers tussen hen en Frankrijk stond. Ze rekenden da ook nauwelijks op verzet. Eenmaal in België aangekomen stootten de Duitsers op hevig verzet. De Belgische Staat had zich namelijk goed voorbereid. Jaren voordien had de Belgische regering zich afgevraagd welke oorlogsdreiging het grootst was. Ze kwamen uit treffen tot op 9 km afstand. WIKIPEDIA, Dikke Bertha, Internet, 9 -03 -2013, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Dikke_Bertha). 4 De naam kwam er door het groot aantal zilveren helmen dat achterbleef op het slagveld. WIKIPEDIA, Battle of Haelen (1914), Internet, 2013-05-01, (http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Haelen_%281914%29). 5 CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), p. 31-32.
2
Vervolg op een confrontatie tussen Frankrijk en Duitsland. Om zich tegen een mogelijk dreigende oorlog te wapenen bouwden de Belgen een fortengordel rond de steden Namen en Luik. Deze fortengordel moest de vijand afschrikken. Het Belgische leger hoopte dankzij deze fortengordels de strijd van het binnenland af te houden. Zo zouden enkel de Ardennen als opmarsgebied dienen. Indien deze fortengordels zouden bezwijken, was er nog de versterkte vesting Antwerpen. Deze was groter en sterker als die van Namen en Luik, en diende als vluchtheuvel. De fortengordels werden uiteindelijk vrij gemakkelijk vernietigd dankzij de ‘Dikke Bertha’s’ van het Duitse leger.
‘Francs-tireurs’6 “Na het uitbreken van de oorlog besloten de gemeentebesturen om de wapens te laten inleveren. (…) Men wou de overmachtige Duitse troepen niet voor de borst stoten door zich als burger met geweld te verzetten.”7 De Duitsers zouden angstig geweest zijn voor burgers die gewapend verzet pleegden. De tactiek van het Belgische leger was meestal een kort gevecht te leveren en daarna te verdwijnen. Deze guerrilla-tactiek gebruikte het Belgische leger vanwege haar numerieke minderheid.8 Door deze korte gevechten en het ontbreken van sporen na een gevecht, dacht het Duitse leger aan burgerlijk verzet. Tijdens de Duitse doortocht werden burgers dan ook niet altijd gespaard.
Leuven 19149 Aan de vooravond van 19 augustus 1914 Zoals eerder vermeld capituleerde Luik op 16 augustus. Kort nadien verkondigde de regering dat ze van Brussel naar Antwerpen zou verhuizen. Voor Leuven was dit allesbehalve goed nieuws. Als Brussel opgegeven werd, werd alles tussen Brussel en de Duitsers, waar Leuven lag, ook opgegeven. Leuven, waar het Belgische hoofdkwartier van het leger gelegen was, werd op 18 augustus klaargemaakt voor een snelle uittocht. Deze uittocht begon de dag erna al om 5uur ’s ochtends. Op dit tijdstip verliet de Koning
6
Francs-tireurs: burgers die gewapend verzet pleegden, sluipschutters. X., Leuven 1914, Oorlog in beeld 3, p. 3. 8 Guerrilla: een klein aantal strijders proberen een georganiseerd leger te ontregelen. Meestal wordt een open confrontatie vermeden. WIKIPEDIA, Guerrilla, Internet, 2013-05-20, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Guerrilla). 9 Bronnen: CEUNEN, M., Beelden van een Verwoeste Stad, openluchttentoonstelling in de Leuvense binnenstad naar aanleiding van de herdenking van de negentigste verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog, Stad Leuven, Leuven, 2008, 27 pagina’s.; CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Peeters, Leuven, 2004, 355 pagina’s.; COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2005, 543 pagina’s.; DEREZ, M., Leuven Brandt, 25-26 augustus 1914, Balder n.v., Leuven, 1989, 6 pagina’s. ; VAN IMPE, J., De universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, 90 pagina’s; VAN THUYNE, D., 1914 De Duitsers komen, de moordende begindagen van de eerste wereldoorlog in België, Lannoo, 216 pagina’s. 7
3
Vervolg Leuven in de richting van Mechelen. Nadien werden er treinen ingezet om de troepen te verplaatsen. Op 19 augustus was het zo ver.
De Duitsers vallen Leuven binnen Leon Schreurs Tijdens de uittocht van het Belgische leger, hielden enkele manschappen de wacht aan de Tiensepoort in Leuven. Hun doel was niet te vechten tegen de Duitse troepen, maar het vergaren van informatie over het Duitse leger. De snelheid van de Duitse opmars verraste de Belgische troepen echter en er ontstond een vuurgevecht. De Duitse overmacht was te groot en het enige dat de Belgische soldaten nog konden doen was vluchten. Korporaal Léon Schreurs offerde zich op en gaf zijn kameraden zo de kans te ontkomen. Hij verborg zich achter een postbus en slaagde er zo in vijf Duitsers om het leven te brengen, alvorens zelf te sneuvelen. Leon Schreurs kreeg de bijnaam: ‘Laatste verdediger van Leuven’. Op uitzondering van dit incident verliep de Duitse inval vlot. Na WOI wou men de herinnering aan Léon Schreurs levendig houden. Een deel van de vesten
werd
naar
hem
vernoemd.
Er
werd
ook
geld
ingezameld
voor
een
gedenkmonument. Op 25 juni 1923 werd het Schreursmonument ingewijd.
Figuur 1: herdenkingsmonument voor Léon Schreurs10
Schreurs wordt er afgebeeld achter een postbus, wachtend op de Duitsers. Achter hem staat ‘de Glorie’ afgebeeld. De glorie staat klaar om Schreurs te eren. 11
10
FLICKR, gedenkteken Léon Schreurs, Leuven, internet, 30 mei 2013, (http://www.flickr.com/photos/erfgoed/6888556577/in/photostream/). 11 CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Peeters, Leuven, 2004, p. 290-291.
4
Vervolg
De toestand verslechtert Na de Duitse inval trok het Duitse leger verder richting Brussel. Het hoofddoel van de Duitsers was namelijk zo snel mogelijk in Frankrijk te geraken. Er moesten echter wel soldaten in Leuven blijven die de stad zouden bezetten. Leuven was namelijk een belangrijk wegenknooppunt. In de daaropvolgende dagen verslechterde de toestand door een paar oorzaken. Ten eerste werd een avondklok ingesteld. Hiermee werd de bewegingsvrijheid van de Leuvense burgers drastisch beperkt. Zonder ‘Passierschein’ raakte je de stad niet meer in of uit. 12 Daarnaast kwamen er meer en meer Duitse soldaten in de stad overnachten. De eerste soldaten werden in kazernes ondergebracht, en brachten geen overlast met zich mee. Naarmate er meer soldaten in de stad moesten overnachten groeide het rumoer. Burgers stonden ook niet te springen om Duitse soldaten onderdak te bieden. Zoals eerder al vermeld hadden de Duitsers een panische angst voor zogenaamde “francstireurs”. Die angst werd hen in Duitsland door de overheid ingepraat. De Belgische overheid had dan ook de opdracht gegeven aan de gemeentebesturen om wapens van burgers in te zamelen. Represailles van de Duitsers, tegen de Belgische bevolking, moesten vermeden worden. De Duitsers hadden een verbod uitgehangen, waarin stond dat de ramen van de bovenste verdieping gesloten moesten blijven, maar dat de gordijnen open moesten blijven. Inwoners van de Bondgenotenlaan en de Brusselse straat moesten daarnaast ook hun lichten laten branden. Zo voelden de Duitsers zich veiliger. Op 21 augustus maakten de Duitsers nog eens duidelijk dat wie betrapt werd met een wapen in zijn bezit doodgeschoten werd, en huizen waaruit gevuurd werd stak men in brand. De paranoïde houding van de Duitsers ging zelfs zo ver dat ze de burgemeester van Leuven samen met vijf anderen, waaronder een senator, hadden gegijzeld. “Zo wilden ze garanderen dat de bevolking zich rustig hield.”13
25 augustus: ‘Leuven brandt’ Aanleiding Op 24 en 25 augustus besliste de Belgische legerleiding om aan te vallen richting Mechelen en Haacht. De Belgische troepen wilden zo de druk van het Duitse leger op de geallieerden aan de Franse grens verminderen.14 Ze slaagden in hun opzet. Een groot deel van de Duitse troepen rukte op naar het noorden. Beide kanten verloren 12
Passierschein: een papier met een Duitse stempel waarop stond of je ergens naartoe mocht en met welk vervoersmiddel je dat mocht doen. CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), p. 50. 13 CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), p. 52 14 Gealieerden: Franse en Britse troepen.
5
Vervolg manschappen, en op sommige plaatsen slaagden de Belgen erin om de Duitsers terug te drijven. Het Belgische leger naderde Leuven tot op enkele kilometers. Aan de stadspoorten van Leuven vonden er gevechten plaats met als doel het vernietigen van de spoorlijn, die voor de Duitsers levensbelangrijk was. Op sommige plaatsen slaagden de Belgen ook in hun opzet. De avond van 25 augustus staat bekend als een tragische avond. Duitsers zouden op elkaar gevuurd hebben. Zo zouden de Duitsers in Leuven, de terugkerende Duitsers aanzien hebben voor Belgen en vervolgens het vuur geopend hebben. Om deze ernstige vergissing te verdoezelen besloten de Duitsers de Leuvense bevolking de schuld te geven. Zo werd de schuld in de voeten van de ‘francs-tireurs’ geschoven. De meningen over de oorzaak lopen dus uiteen. De Duitse versie, volgens Wilhelm Kotzde klonk als volgt: “De houding van de Leuvense bevolking werd steeds dreigender. De luitentant-kolonel ging even de stad in. Het was avond. Hij nam zijn pistool in de hand als teken dat hij op alle gevaar voorbereid was. Hij was nog altijd in de lange Statiestraat (…) zowat 500 meter van het station toen een projectiel op hem werd afgevuurd. 15 Vanuit alle dakluiken en vensters brak meteen een hels geweervuur los op alle soldaten die zich op straat bevonden. Het volledige stadsgedeelte tussen het station en de universiteit was in een hel veranderd. (…) Vanuit alle huizen in de stationsbuurt werd er op de Duitsers geschoten. Ja, men hoorde heel duidelijk een Belgisch machinegeweer dat op een balkon van het hotel du Nord stond. (…) Er bleef nu nog één middel over om de opstandige bevolking de baas te worden: men stak de huizen van waaruit geschoten werd in brand. Het vuur sloeg door de straten. Het werd een echte horrornacht. Wat uit de huizen vluchtte, werd prompt neergeschoten. Enkel een keihard optreden, kon nog de laffe aanval afweren. (…) Ook in de brandende huizen hoorde men continu schoten. Het was de munitie die daar heimelijk verstopt was. Het vuur bracht die nu tot ontploffing.”16 Naast deze versie, waarin alle schuld op de schouders van de burgers van Leuven terechtkomt, is er ook de versie van een Nederlandse, onafhankelijke, journalist. Zijn versie verschilt van de Duitse versie: “Den 25sten Augustus deed de bezetting van Antwerpen een uitval, o.a. in de richting van Leuven. De Belgen hadden aanvankelijk succes en rukten op tot zeven kilometer van deze stad. De toestand werd ook daar zelfs een oogenblik critiek en tegen 7 uur kwam een kleine afdeeling cavalerie in woesten galop vanaf het strijdtoneel naar Leuven, waarschijnlijk om de bezetting van deze stad ter hulp te ontbieden. 15
De Statiestraat: de huidige Bondgenotenlaan. VAN THUYNE, D., 1914 De Duitsers komen, de moordende begindagen van de eerste wereldoorlog in België, p. 121-122. 16
6
Vervolg In dat avonduur was het op de Naamsche Vest, die zwaar beboomd is, al aardig aan het donkeren en plotseling werden de wilde ruiters beschoten, naar door verscheidene neutrale getuigen is vastgelegd, door een kleine afdeling infanterie van het eigen leger, die vanuit de richting van de statie kwam aangelopen, waarschijnlijk, om ook naar het strijdtoneel te vertrekken en die in de meening was, dat de Belgen, de stad kwamen ingestormd. De cavaleristen hielden hun paarden in, stegen af en velen begonnen van achter hun rossen vandaan terug te vuren. (…) Alles was door dit treffen opgeschrikt. Vanaf de statie kwamen ook schietende soldaten toegeloopen en rond het bedoelde gebouw zelf, liepen verscheidene manschappen angstig heen en weer onder de kreet: ‘We worden overvallen’. Sommigen meenen, dat die overval door binnendrukkende Belgen gebeurt en snellen naar de plaats van den strijd, andere begrijpen de woorden verkeerd en meenen, dat het burgers zijn, op wie ze beginnen te schieten, evenals op de huizen. Als men op de Naamsche Vest de vergissing bemerkt, heeft het schieten zich reeds door het grootste deel van de stad voortgezet en de opgewonden mannen, die elkander beschoten hebben, doen al gauw met de anderen mee. (…) De bevolking werd dan [de volgende morgen] naar het station gedreven, waar men mannen wreed van de vrouwen scheidde en verschillende personen neerschoot.(…)”17 Deze meningen verschillen fel van elkaar. Waar ze wel in overeenstemmen is het feit dat de Duitse soldaten Leuvense huizen in brand hebben gestoken. De nacht van 25 augustus was dan ook een echte tragedie voor Leuven.
Gevolgen van de brand De meningen over de oorzaken lopen uiteen. De gevolgen van de brand kennen we wel. De Duitsers hielden zich bij hun versie van de feiten. De volgende dag, op 26 augustus, startten de Duitsers met hun represailles. De bevolking werd uit hun huizen gesleurd, en zonder enige vorm van proces, werden er op het Statieplein een tiental burgers geëxecuteerd. Vooral de buurt van de Bondgenotenlaan, die het zwaarst had geleden onder de brand, werd geterroriseerd. De daaropvolgende dagen stierven er in totaal meer dan tweehonderd burgers. Onder hen eenentwintig vrouwen en elf kinderen. Op 27 augustus kwam het zelfs zo ver dat de Duitsers iedereen verplichtten de stad te verlaten. De stad zou immers gebombardeerd worden. Deze bedreigingen bleken achteraf gezien niet te kloppen. Mensen die de stad niet ontvlucht waren, werden als krijgsgevangenen afgevoerd.
17
Ibidem, p. 123; Deze twee getuigenissen kan je in je lessen gebruiken als historische kritiek. Leg de twee versies naast elkaar en vraag naar mogelijke subjectiviteit.
7
Vervolg De brand was verwoestend. Meer dan 1000 panden, 1081 om precies te zijn, waren helemaal uitgebrand. Ongeveer één negende van alle gebouwen werden vernietigd. De Duitsers staken de huizen met behulp van fosfortabletten in brand. Naast particuliere woningen, waarvan vooral de Statiestraat en de Volksplaats getroffen werden, werden ook historische gebouwen beschadigd.18 Onder meer de stadsschouwburg, de SintPieterskerk, het Witvrouwenklooster en ook de Universiteitsbibliotheek gingen deels in de vlammen op. Het stadshuis werd niet getroffen door de brand. Dat is niet verwonderlijk wanneer we weten dat de Duitse commandant zijn intrek in het stadhuis had genomen. Hij liet alle aanpalende gebouwen slopen. Zo wou hij verhinderen dat de brand zich zou uitbreiden tot aan het stadhuis. Naast Leuven werden er ook nog 461 panden in KesselLo, 312 in Herent, 129 in Korbeek-Lo en 95 in Heverlee verwoest.
‘Kultur und Krieg’ Van de Universiteitsbibliotheek bleef er na de brand niet veel over. Ongeveer 230.000 boeken, 800 incunabelen en 1000 handschriften gingen verloren. Daarnaast ging er ook een deel van het universiteitsarchief, met onder meer de originele stichtingsakte van de universiteit uit 1425, in de as op. Naast de documenten gingen er ook kostbare munten, penningen, beeldhouwwerken en schilderijen verloren. Het zou zelfs tot in Waals-Brabant fragmenten
van
bladeren
hebben
geregend.
De
impact
van
de
brand
op
de
Universiteitshal en het overige gedeelte van de Oude Markt is op de onderstaande foto’s duidelijk te zien.
Figuur 2: Ets van de Oude Markt uit 191319
18
De Volksplaats: het huidige Mgr. Ladeuzeplein. COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, p. 136; K.U.Leuven, Centrale Bibliotheek, Prentenkabinet. 19
8
Vervolg
Figuur 3: Lithografie Oude Markt, september 191420
Op de bovenstaande afbeeldingen zien we de Leuvense Oude Markt. De bovenste afbeelding is een ets, gemaakt door Jeanne Dricot. De Groentemarkt vormde het trefpunt van stad en platteland. Aan de rechterkant zien we de gevel van de universiteitshal uitspringen boven de huizen. Het contrast van de sfeer die de groentemarkt uitstraalt kan niet groter zijn met de sfeer die uitgaat van de onderste prent. Het dak van de universiteitshal is ingestort, net zoals een tal van huizen op de Oude Markt. Op de achtergrond zien we de beschadigde Sint-Pieterskerk, en het onaangetaste stadhuis. Leuven was zeker niet de enige stad die getroffen werd door het Duits geweld. Plaatsen als Andenne, Tamines, Aarschot en Visé waren ook slachtoffers van het Duits geweld. Eigenlijk was geweld tegen burgers deel van de Duitse tactiek. De Duitse legerleiding hoopte de bevolking te demoraliseren en het moreel van het Belgisch verzet te breken. Zo hoopten ze op een afschrikkingseffect. De Duitsers dachten door de verwoesting van Leuven respect voor hun natie te verkrijgen, maar ze mislukten in hun opzet. De verwoesting van Leuven lokte reacties uit in de nationale en internationale pers. De verontwaardiging was enorm. Hieronder volgen enkele reacties uit de internationale pers: “The Times: ‘Leuven is in de as gelegd. Verschrikkelijke daad van Duits vandalisme. (…) Een stad met 45.000 inwoners, de intellectuele hoofdstad van de Lage Landen sinds de 15de eeuw, is nu niet meer dan een hoop as.’ (29 augustus 1914)”21
20
Ibidem. VAN IMPE, J., De Universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, p. 12. 21
9
Vervolg Naast Britse kranten reageren er ook Nederlandse kranten. De Telegraaf reageerde als volgt: “‘De verwoesting van Leuven. (…) Maar het overwinnende volk bezoedelt zijn naam als cultuurvolk door in blinde woede, zonder eenig spoor van zelfbeheersing, monumenten van beschaving, kunstvoortbrengselen, uit een zeer hoogstaand verleden te vernietigen.’ ( (…) De telegraaf, 30 augustus 1914)”22 Ook de Belgische pers reageerde geschokt. Onder meer De Nieuwe Gazet , De Gazet van Antwerpen, De Volksgazet en La Métropole reageerden. Hieronder volgen enkele reacties.23 “’Leuven door de Duitschers verwoest. De Duitschers die op elkander geschoten hebben, beweren dat de Leuvensche bevolking hen aangevallen heeft en vernietigen de stad.’ (De Nieuwe Gazet, 30 augustus 1914)”24 “‘Duitsche furie te Leuven. Groote daden van een Cultuurvolk.’ (De Gazet van Antwerpen, 31 augustus – 1 september 1914)”25 Naast de reacties in de pers hebben we ook een reactie van Mgr. Ladeuze, de toenmalige rector van de Leuvense universiteit. Hij vertelde over de brand van Leuven in zijn toespraak op 21 januari 1919. Deze toespraak hield hij voor het starten van de lessen na de oorlog. “ (…) Faut-il redire les horreurs de cette nuit sinistre du 25 août ? (…) l’ennemi avait décidé de brûler notre antique cité, en prétextant qu’on y avait tiré sur ses soldats. Le bloc des constructions voisines de l’Hôtel de Ville est compris dans le plan de l’incendie. Dans ce bloc se trouvent les Halles universitaires (…) Vers 11 1/2 heures, le feu est mis directement à la Bibliothèque par le rez de chaussée dont on a brisé la porte sur le Vieux Marché. (…) En quelques heures, l’œuvre des siècles fut annihilée, et il nous reste même pas les élément nécessaires pour en décrire l’importance ! (…)”26
22
Ibidem, p. 14. De Nieuwe Gazet: De Nieuwe Gazet is een Antwerpse liberale en vrijzinnige stadskrant. De krant is nu een regionale editie geworden van zusterkrant Het Laatste Nieuws. WIKIPEDIA, De Nieuwe Gazet, Internet, 24 december 2012, (http://nl.wikipedia.org/wiki/De_Nieuwe_Gazet); De Volksgazet: De Volksgazet was een Vlaamse socialistische krant. WIKIPEDIA, Volksgazet, Internet, 1 juni 2012, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Volksgazet); La Métropole: Een Franstalige Belgische krant die verdween omstreeks 1974. WIKIPEDIA, La Métropole, Internet, 11 september 2011, (http://fr.wikipedia.org/wiki/La_M%C3%A9tropole). 24 VAN IMPE, J., De Universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, p. 14. 25 VAN IMPE, J., De Universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, p. 14. 26 MGR. LADEUZE, P., Le Crime Allemand contre l’Université de Louvain, les leçons de la guerre, p. 3-4 23
10
Vervolg De oorlog was tot dan toe een politiek en militair conflict geweest, maar veranderde door deze act van terreur in een echte cultuurstrijd. De zinloze aanvallen op de bevolking, maar vooral de verwoesting van de universiteitsbibliotheek, leidde tot hevige reacties. Leuven werd als het ware ‘het symbool’ voor het ongelijk van de Duitsers. Na de wereldoorlog kon men een chronogram op de gevel van de oude bibliotheek lezen: ‘IcI fInIt La CVLtVre aLLeManDe’.27 (vert.: Hier houdt de Duitse cultuur op te bestaan.) Het lot van de Leuvense bibliotheek kreeg zelfs mythische dimensies en werd dan ook vergeleken met de grote bibliotheek van Alexandrië.28 Naast de verslagen in de binnenen buitenlandse pers zijn er ook afbeeldingen van de brand, die vanaf dan symbool stond voor het onrecht in de oorlog. Hieronder zien we een afbeelding van de brand van Leuven gezien door de ogen van professor Henry de Vocht. Hij was in Leuven op het ogenblik van de brand en heeft dit portret toen of later gemaakt.
Figuur 4: De brand van Leuven29
De Duitsers ontkenden natuurlijk alle schuld. Volgens hen zouden de Leuvense burgers, nadat de overheid hen er had toe aangezet, in opstand zijn gekomen. Ze zouden daarbij gruwelijke misdaden hebben begaan tegenover Duitse soldaten. Deze zouden daarmee hun verdiende loon hebben gekregen. De Duitse keizer Willem II stuurde de Amerikaanse president, Woodrow Wilson, zelfs een telegram waarin hij de gruweldaden van de Duitse soldaten rechtvaardigde, en de schuld op de Leuvense bevolking, meer bepaald op de vrouwen en op de geestelijken, stak:
27
“Chronogrammen zijn inscripties waarvan de in kapitaal gezette letters volgens het Romeinse systeem een jaartal weergeven. Daartoe worden de ‘Romeinse cijfers’ in de tekst opgeteld: M = 1000; D = 500, C = 100, L = 50, X = 10, V = 5 en I = 1. [ bij de inscriptie: ‘IcI fInIt La CVLtVre aLLeManDe’ lezen we dus het jaartal 1914 ]”. 28 Ibidem, p. 15-16. 29 COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, p 138; KULEUVEN, Universiteitsarchief, Archief De Vocht.
11
Vervolg “… de gruwelen in dezen (Belgischen), guerillakrijg bedreven door vrouwen en kinderen en door priesters, zelfs aan gewonde soldaten, leden van den geneeskundigen dienst en hospitaalverplegers
(geneesheren
zijn
gedood,
ambulances
zijn
aangevallen
met
geweervuur) zijn van dien aard, dat mijn generaals ten slotte verplicht waren zijn geworden hun toevlucht te nemen tot de strengste maatregelen om de schuldigen te straffen, en schrik te brengen onder de bloeddorstige bevolking, ten einde haar te beletten die gruwelen en moorden voort te zetten.”30 De Duitse regering reageerde op deze beschuldigingen van terreur met haar beruchte “witboek”.31 Dit boek verscheen op 15 mei 1915 en schetste een beeld dat de Leuvense bevolking in een meer dan slecht daglicht plaatste. De Duitse soldaten zouden niet enkel beschoten zijn geweest, maar zouden ook kokende olie over zich gekregen hebben. Daarnaast zouden vrouwen met messen, de ogen van soldaten hebben uitgestoken en hen gecastreerd hebben. De discussies over wie nu de schuld droeg, duurde nog decennia lang voort. Pas na het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de Belgische versie van de feiten officieel aanvaard.
Didactisch materiaal We hebben een oplijsting gemaakt van didactisch materiaal over de Eerste Wereldoorlog in België, en meer specifiek in Leuven. Deze bestaat uit een selectie van foto’s gemaakt. Deze foto’s zijn in Leuven na de verwoestende brand getrokken. Daarnaast hebben we bronnen verzameld die handelen over de Eerste Wereldoorlog in Leuven en in België. We hebben ook een lessuggestie ontworpen. Deze handelt over historische kritiek met betrekking tot de oorzaken en gevolgen van de brand van Leuven. Foto’s
Foto’s32 Hieronder hebben wij enkele foto’s toegevoegd, die vlak na de verwoestende brand in Leuven, getrokken zijn. Deze foto’s zijn afkomstig uit het stadsarchief van Leuven. Dit zijn niet alle foto’s die wij verzameld hebben. Voor de hele verzameling foto’s kan men terecht op ‘Lightroom’. Als u daarna op ‘galerij’ klikt, komt u op de pagina met alle foto’s terecht. In deze selectie kan u de foto’s vinden die wij het meest bruikbaar vonden voor onze stadswandeling. We hebben ons dan ook beperkt tot zeven locaties.
30
MOKVELD, L., De Belgische franc-tireurskwestie, p. 18. “Een witboek of white paper is een technisch document dat beschrijft hoe overheidsbeleid, een technologie, en/of product een specifiek probleem oplost.” WIKIPEDIA, Witboek, document, Internet, 14-03-2013, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Witboek_%28document%29). 32 Foto’s: Stadsarchief Leuven, Fotocollectie Brand v. Leuven, 2013. 31
12
Vervolg
De stadsschouwburg
Het stadhuis
13
Vervolg
De Diestestraat
14
Vervolg
De Oude Markt
De universiteitshal
15
Vervolg
De Sint-Pieterskerk
16
Vervolg
Het station
17
Vervolg
Bronnen De onderstaande bronnen zijn opgedeeld in drie secties. De eerste reeks bronnen zijn authentieke documenten die afkomstig zijn uit de periode van de Eerste Wereldoorlog. Daarna hebben we een selectie van boeken, die over het verloop van WOI in België handelen, geplaatst. Ten slotte hebben we bronnen geselecteerd die over Leuven tijdens de Eerste Wereldoorlog gaan.
Authentieke bronnen Le Crime Allemand contre l’Université de Louvain MGR. LADEUZE, P., Le Crime Allemand contre l’Université de Louvain, les leçons de la guerre, Leuven, 1919, 16 pagina’s. Dit boekje is de toespraak die Mgr. Ladeuze, rector van de Leuvense Universiteit van 1909 tot 1940, hield in 1919 bij de heropening van de lessen op de universiteit. In dit boekje beschrijft hij de brand van Leuven en de gevolgen ervan. Dit boekje kan eventueel wel gebruikt worden in de lessen, maar moet dan wel vereenvoudigd worden.
33
Figuur 5: Le Crime Allemand contre l’Université de Louvain
De Belgische franc-tireurskwestie MOKVELD, L., De Belgische franc-tireurskwestie, : De Hofstad, ‘s-Gravenhage, 1917, 75 pagina’s. In dit boek tracht de auteur een juiste situatie van de volgens hem ‘al dan niet’ verzonnen beschuldigingen van de Duitse soldaten, inzake de franc-tireurskwestie te schetsen. Wat dit boek zo bijzonder maakt is dat het nog tijdens de oorlog geschreven werd. De auteur trachtte hierdoor het verdwijnen van bewijsstukken voor te zijn. In dit 33
Ibidem.
18
Vervolg boek komt de versie van de Duitsers ook aan bod. Zo staat er een fragment in van een correspondentie van Keizer Wilhelm naar de president van de Verenigde Staten, Woodrow Wilson, waarin hij de terreurdaden van zijn soldaten rechtvaardigde. De auteur is als onpartijdige verslaggever op zoek gegaan naar bronnen en bewijsmateriaal over beschuldigingen van de
Duitsers jegens de Belgische bevolking, en bekrachtigde of
ontkrachtte daarna de beschuldigingen. Meestal draaide de zoektocht naar bewijs uit in het voordeel van de Belgische bevolking.
Figuur 6: De Belgische franc-tireurskwestie34
In oorlogstijd STREUVELS, S., In oorlogstijd, Het volledige dagboek van de Eerste Wereldoorlog, Uitgeverij Orion, Brugge, 1979, 700 pagina’s. Dit is een dagboek van Stijn Streuvels. Tot in 1978 werd er een deel, begin WOI tot december 1914, van ‘In oorlogstijd’ gepubliceerd. In 1978 ontdekte men dat Stijn Streuvels ook een dagboek had bijgehouden van de periode januari 1915 tot november 1918. In dit dagboek beschrijft de bekende Vlaamse schrijver hoe hij de Groote Oorlog beleefd heeft. Het boek kan in de lessen over WOI zeker gebruikt worden, maar over Leuven staat er niet veel informatie in. Van zijn Boek is er ook een online versie raadpleegbaar. Deze bevindt zicht op de site: ‘http://www.dbnl.org/’, De pagina van Stijn Streuvels’ boek ‘In oorlogstijd’ is de volgende: DBNL, Stijn Streuvels, In oorlogstijd (1915 – 1916), Internet, 03 – 06 – 2013, (http://www.dbnl.org/titels/titel.php?id=stre009inoo01)35
34
Foto: exemplaar uit de Universiteitsbibliotheek van Leuven. DBNL, Stijn Streuvels, In oorlogstijd (1915 – (http://www.dbnl.org/titels/titel.php?id=stre009inoo01). 35
1916),
Internet,
03
–
06
–
2013,
19
Vervolg
Figuur 7: In Oorlogstijd36
De Eerste Wereldoorlog in België De Grote Oorlog CHAERLE, D. (red.), e.a., De Grote Oorlog, De Eerste Wereldoorlog in de Westhoek, Lannoo, Tielt, 2008, 95 pagina’s. Dit boek moet je samen met een interactieve cd-rom gebruiken. Het boek vertelt het verhaal van 15 oorlogsgetuigen. Dit boek is zeker geschikt voor jongeren. Het leest vrij vlot en is voldoende geïllustreerd. Met de cd-rom kan je een bezoek brengen aan een virtueel oorlogsmuseum en foto’s en filmpjes bekijken. De Groote Oorlog, Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog DE SCHAEPENDRIJVER, S., De Groote Oorlog, Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Atlas, Amsterdam-Antwerpen, Eerste druk 1997, 366 pagina’s. Dit boek schetst het verloop van de Eerste Wereldoorlog in België. Er wordt niet veel over Leuven verteld. De Grote Oorlog voor kleine kinderen LANGLEY, L, LANGLEY, N, De Grote Oorlog voor kleine kinderen, Heldenmoed in beeld, Uitgeverij Davidsfons, Leuven, 2012, 151 pagina’s. De titel is eerder misleidend. Je zou denken dat het boek voor kleine kinderen geschreven is, maar dat is niet zo. Het boek geeft een overzicht van literatuur, in België en haar buurlanden, voor kinderen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dit boek is zeer mooi geïllustreerd, wat de leerkracht de mogelijkheid geeft fragmenten uit het boek te gebruiken in de lessen. 36
Foto: exemplaar uit de Universiteitsbibliotheek van Leuven.
20
Vervolg De Duitse inval in België 1914 PEETERS, J., De Duitse inval in België 1914, ASPEKt, Soesterberg, Nederland, 2009, 180 pagina’s. Dit boek gaat over de Duitse inval. Wat er aan vooraf gaat, en hoe het Duitse leger door België walste. De beschrijving gebeurt aan de hand van authentieke fragmenten, kaarten en is vrij gedetailleerd. Over Leuven wordt er in dit boek weinig verteld.
Figuur 8: De Duitse inval in België 191437
De Grote Oorlog Toen en nu SCHOETERS,
S.,
De
Grote
Oorlog
Toen
en
nu,
W.O.
I
in
monumenten
en
begraafplaatsen, Davidsfonds, Leuven, 2011, 271 pagina’s. Het boek van Schoeters biedt een vernieuwde kijk op WOI. Het benadert de Eerste Wereldoorlog via monumenten en begraafplaatsen. 1914 De Duitsers komen VAN THUYNE, D., 1914
De Duitsers komen, de moordende begindagen van de Eerste
Wereldoorlog in België, Lannoo, 216 pagina’s. “Augustus 1914. Duitsland valt België binnen in de hoop een snelle doorgang van Frankrijk te forceren. Maar het kleine en slecht uitgeruste Belgische leger biedt meer weerstand dan verwacht. Deze moordende begindagen van WOI kregen tot nog toe niet
37
PEETERS, J., De Duitse inval in België 1914, ASPEKt, Soesterberg, Nederland, 2009, 180 pagina’s. Afbeelding: Bibliotheek KHLeuven campus Hertogstraat.
21
Vervolg de aandacht die ze verdienden: de Eerste Wereldoorlog is voor velen synoniem aan het IJzerfront. Weinigen weten wat er aan die loopgravenoorlog vooraf ging. Daar brengt dit boek verandering in. Dirk Van Thuyne reconstrueert de vergeten zomermaanden van 1914 aan de hand van authentieke getuigenissen en originele dagboekfragmenten. De nadruk ligt niet op de geschiedenis, maar wel op de persoonlijke verhalen van de ‘kleine man’ in de Groote Oorlog.”
38
Figuur 9: 1914 De Duitsers komen39
De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten VANDEWEYER, L., De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten, Standaard Uitgeverij, 2005, 392 pagina’s. Dit boek schetst het verloop van de Eerste Wereldoorlog in België. Een belangrijke rol is weggelegd voor koning Albert I, leider van het Belgische leger tijdens WOI.
38
VAN THUYNE, D., 1914 De Duitsers komen, de moordende begindagen van de eerste wereldoorlog in België, Lannoo, achterflap. VAN THUYNE, D., 1914 De Duitsers komen, de moordende begindagen van de eerste wereldoorlog in België, Lannoo, 216 pagina’s. Afbeelding: Centrale universiteitsbibliotheek KULeuven. 39
22
Vervolg
De Eerste Wereldoorlog in Leuven Beelden van een Verwoeste Stad CEUNEN, M., Beelden van een Verwoeste Stad, openluchttentoonstelling in de Leuvense binnenstad naar aanleiding van de herdenking van de negentigste verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog, Stad Leuven, Leuven, 2008, 27 pagina’s. Dit boekje is de bijsluiter van een tentoonstelling die in 2008 heeft plaatsgevonden. Naar aanleiding van de negentigste verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog heeft Marika Ceunen in samenwerking met het Stadsarchief van Leuven, doeken gemaakt over de verwoesting van de stad. Deze zijn in de stad zelf opgehangen. Het boekje toont afbeeldingen van voor de Eerste Wereldoorlog, vlak na de verwoesting en als laatste een hedendaagse foto. Het contrast is boeiend en er wordt heel beknopt uitleg gegeven over de gekozen plaatsen.
Figuur 10: Beelden van een Verwoeste Stad40
40
CEUNEN, M., Beelden van een Verwoeste Stad, openluchttentoonstelling in de Leuvense binnenstad naar aanleiding van de herdenking van de negentigste verjaardag van het einde van de Eerste Wereldoorlog, Stad Leuven, Leuven, 2008, 27 pagina’s.
23
Vervolg Aan onze helden en martelaren… CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Peeters, Leuven, 2004, 355 pagina’s. Dit boek handelt over Leuven tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het bespreekt de komst van de Duitsers, De verwoesting van Leuven en de heropbouw. Wat dit boek zo interessant maakt is het beeldmateriaal. Er is een hoofdstuk gewijd aan foto’s van verwoeste delen van de stad. Er werd een foto voor de brand van 1914 getrokken, een vlak na de brand, die de verwoesting weergeeft, en een in de jaren 2000. Er wordt ook een hoofdstuk aan oorlogsmonumenten en gedenktekens gewijd. Hierin wordt de aanleiding en bouw van de belangrijkste oorlogsmonumenten besproken.
Figuur 11: Aan onze helden en martelaren41
41
CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Peeters, Leuven, 2004, 355 pagina’s.
24
Vervolg Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000 COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2005, 543 pagina’s. Dit boek gaat integraal over de universiteitsbibliotheek. Het boek bespreekt de geschiedenis van 1425 tot 2000. Hierbij wordt het onderscheid gemaakt tussen de volgende delen: ‘I Bibliotheek van de oude universiteit 1425-1797’, ‘II De bibliotheek in de overgangstijd 1797-1835’, ‘III Een bibliotheek voor de katholieke universiteit 18351914’, ‘IV Bello Diruta. De Eerste Wereldoorlog en de wederopbouw 1914-1940’, ‘V Bis Diruta. De Tweede Wereldoorlog en de wederopbouw 1940-1970’ en ‘VI De bibliotheek na de boedelscheiding 1970-2000’. Ons interesseert vooral deel IV, ‘Bello Diruta. De Eerste Wereldoorlog en de wederopbouw 1914-1940’. Dit deel telt meer dan 150pagina’s aan beschrijvingen van de brand, de wederopbouw en aan afbeeldingen over de brand en wederopbouw.
Figuur 12: Universiteitsbibliotheek Leuven 1425-200042
Leuven DEREZ, M., Leuven, Lannoo, Tielt, 1991, 93 pagina’s. Dit boek is een reisgids over Leuven. Het boek vertelt de geschiedenis van Leuven, en staat vooral stil bij de grote trekpleisters. Het verschil met traditionele reisgidsen is het ontbreken van praktische informatie zoals wandelroutes en accommodaties. Het is dus eerder een boek over de geschiedenis van Leuven, maar is wel bedoeld voor mensen buiten Leuven. Er komen passages van WOI voor in het boek, maar als je echt veel informatie over Leuven in de Eerste Wereldoorlog wil moet je best een ander boek raadplegen.
42
COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2005, 543 pagina’s. Afbeelding: Centrale universiteitsbibliotheek KULeuven.
25
Vervolg Leuven Brandt DEREZ, M., Leuven Brandt, 25-26 augustus 1914, Balder n.v., Leuven, 1989, 6 pagina’s. Deze brochure van een tentoonstelling over de brand van Leuven werd in 1989 opgesteld. In datzelfde jaar vond de tentoonstelling plaats. Dit was voor het 75-jarige jubileum van de brand. In deze brochure worden de brand van Leuven, de aanleiding en de gevolgen kort maar vrij volledig besproken. Omdat de tentoonstelling reeds langer dan 20 jaar afgelopen is, hebben wij de brochure van ‘Leuven brandt’ in bijlage toegevoegd.43
Figuur 13: Leuven brandt
Alexandria’s ashes: war and the loss of libraries HAMBLIN, P., Alexandria’s ashes: war and the loss of libraries, internet, 21-03-2013, (http://ils.unc.edu/MSpapers/2552.pdf). Dit is een thesis in het Engels door een studente die aan de universiteit van North Carolina studeert. Ze schreef haar thesis over bibliotheken die verwoest werden. De brand van de Leuvense universiteitsbibliotheek wordt er beknopt weergegeven. Andere bibliotheken
die
verwoest
zijn
geweest
komen
ook
aan
bod.
Zo
kan
je
de
universiteitsbibliotheek van Leuven met andere bibliotheken vergelijken.
43
Brochure ‘Leuven brandt’: zie bijlage 3.
26
Vervolg De ‘sacosj’ van ons bomma HANDELAARSVERBOND
BENEDEN
TIENSESTRAAT
&
LEUVENS
HISTORISCH
GENOOTSCHAP, De ‘sacosj’ van ons bomma, geschiedenis en verhalen over het Fochplein, Leuven. Dit boekje vertelt verhalen over het Fochplein. 44 Tussen de verhalen is er ook een verhaal dat gelinkt wordt aan WOI. De getuigenis van een Leuvense inwoner kan zeker gebruikt worden in de klas. Het boekje werd gemaakt naar aanleiding van de archeologische opgravingen die in 2010 van start gingen. Het verhaal uit de Eerste Wereldoorlog hebben we in de bijlage toegevoegd.45
Figuur 14: De ‘sacosj’ van ons bomma
Die Bibliothek van Löwen SCHIVELBUSCH, W., Die Bibliothek van Löwen, Eine Episode aus der Zeit der Weltrkriege, Hanser, München-Wenen, 1988, 243 pagina’s. Dit boek vertelt de verwoesting van de universiteitsbibliotheek. Het is geschreven door een Duitser. Via dit boek kunnen we zien of de Duitse versie dezelfde is. Geeft een Duitse schrijver dezelfde details? Verbloemt hij de feiten ten voordele van de Duisters?
44 45
Fochplein: het huidige Rector de Somerplein. Verhaal uit ‘De ‘sacosj’ van ons bomma’: zie bijlage 4.
27
Vervolg De Leuvense Universiteitsbibliotheek VAN IMPE, J., De Leuvense Universiteitsbibliotheek, Historische wandelgids, Universitaire Pers Leuven, Lipsius Leuven, Leuven, 131 pagina’s. Dit boek geeft de geschiedenis van de Leuvense universiteitsbibliotheek weer. Het boek bestaat uit drie delen, waarvan het eerste gaat over de Eerste Wereldoorlog. Het tweede deel bespreekt de geschiedenis van de universiteitsbibliotheek van 1636 tot 1914. Het derde en laatste deel is eigenlijk een gids van het gebouw. De stijl van het huidige bibliotheekgebouw op het Mgr. Ladeuzeplein wordt er besproken. Daarnaast bevat het derde deel ook nog leuke weetjes over de bibliotheek.
Figuur 15: De Leuvense universiteitsbibliotheek46
De universiteitsbibliotheek van Leuven VAN IMPE, J., De universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, 90 pagina’s. Dit is een boek over de Universiteitsbibliotheek van Leuven. Het handelt onder meer over de geschiedenis van de bibliotheek, dit van bij de oorsprong tot na de splitsing in 1968. Het grootste deel van de geschiedenis spreekt over de brand tijdens WOI. De opbouw na WOI en de Amerikaanse hulp worden ook besproken. Het laatste deel bevat een rondleiding door de bibliotheek. Hierin worden alle buitengevels behandeld, maar ook de binnenkant van de bibliotheek wordt zaal per zaal besproken.
46
VAN IMPE, J., De Leuvense Universiteitsbibliotheek, Historische wandelgids, Universitaire Pers Leuven, Lipsius Leuven, Leuven, 131 pagina’s.
28
Vervolg
Figuur 16: De universiteitsbibliotheek van Leuven47
Leuven 1914 X., Leuven 1914, Oorlog in beeld 3, Uitgeverij ‘De Krijger’, Erpe, 80 pagina’s. Dit boek geeft een korte en bondige uitleg over het verloop van WOI in Leuven. Deze uitleg wordt geïllustreerd met foto- en beeldmateriaal. Er worden veel foto’s van het verwoeste Leuven getoond, daarnaast vindt men er ook tekeningen van vuurgevechten en vluchtelingen.
Figuur 17: Leuven 191448
47
VAN IMPE, J., De universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, 90 pagina’s. 48 X., Leuven 1914, Oorlog in beeld 3, Uitgeverij ‘De Krijger’, Erpe, 80 pagina’s.
29
Vervolg Paul Reekmans We hebben Paul Reekmans, voorzitter
van het Leuvens Historisch Genootschap,
geïnterviewd. Hij vertelde ons ‘zijn’ versie over de oorzaak van de brand van Leuven. Hieronder kan u zijn versie van de feiten lezen. ‘De grote aanleiding zou een friendly fire van de Duitsers op hun eigen soldaten geweest zijn. De dag van de grote brand zijn er van de Boelenberg een grote groep soldatenpaarden in paniek Leuven binnen gestormd. De zadels van de paarden hingen onder hun buik en hun ruiters waren ze al lang kwijt. Dit waren de oorlogspaarden van de Duitsers. Vanuit Antwerpen hebben de Belgen de Duitser een stuk kunnen terugdringen. De Duitse soldaten die dus gedwongen werden zich terug te trekken zijn dan beschoten door hun eigen leger. Deze friendly fire zou de aanleiding zijn om de Belgen te doen boeten en Leuven was net slecht gelegen. Voor dit voorval ging het er in Leuven echter vrij vredig aan toe, de Duitse soldaten waren al ruim 10 dagen in Leuven voor deze gebeurtenis. Ze behandelden de bevolking nog redelijk en kochten zelfs sigaren en drank van de kleine handelaars. Maar de 25ste augustus is alles omgeslagen. Na dit voorval moest de bevolking dus boeten voor “hun” daden. Dit doen de Duitsers door gebouwen in heel Leuven in brand te steken.’
Lessuggestie: Historische kritiek rond de brand van Leuven Opbouw van de les De leerlingen worden in twee groepen of “kampen”, verdeeld. De ene helft van de leerlingen vormt het kamp van de Belgen, het andere deel vormt het kamp van de Duitsers. Eenmaal de leerlingen verdeeld zijn is het aan de leerlingen zelf om de oorzaken en gevolgen van de brand van Leuven te achterhalen. Ze moeten hierbij natuurlijk rekening houden met het kamp waarin zij zitten. De leerlingen krijgen hiervoor natuurlijk bronmateriaal. Dit zijn foto’s van voor de brand en na de brand. Daarnaast krijgen ze ook fragmenten die over de brand gaan ter beschikking. Tussen deze fragmenten zijn er zowel authentieke als secundaire bronnen. De opdracht van de leerlingen is op zich vrij duidelijk. Beide kampen moeten een presentatie maken. In deze presentatie moeten zij de oorzaken van de brand aanhalen, alsook de gevolgen ervan.
30
Vervolg Dit gebeurt natuurlijk in stappen. Eerst is het aan de leerlingen om de bronnen te analyseren. Ze moeten de bronnen lezen en dan afleiden of het een primaire of een secundaire bron is. Hier filteren de leerlingen de bronnen die voor hen het meest bruikbaar zijn. Het analyseren van de bronnen gebeurt aan de hand van enkele vragen die op een opdrachtenblad staan. (zie ‘werkblad historische kritiek m.b.t. de brand van Leuven’) In dit document moet je als leerkracht weinig tot geen aanpassingen meer maken. Het enige dat je moet doen is de tweede pagina ‘documentstudie’ meerdere malen afdrukken. In totaal moet je die pagina negen keer afdrukken. Er zijn namelijk zeventien bronnen. Vervolgens spitsten ze zich toe op de bronnen die voor hen het meest bruikbaar zijn. De leerlingen bouwen een geloofwaardig verhaal, dat gebaseerd is op hun bronnen, op. Ze beschrijven de oorzaken van de brand en de eventuele gevolgen ervan. Dit doen ze door hun versie van de feiten te beargumenteren met documenten. Hiervoor kunnen ze gebruik maken van de derde pagina van het bestand ‘werkblad historische kritiek m.b.t. de brand van Leuven’, ‘Verloop’. Op het einde stellen beide kampen hun versie van de feiten door middel van een PowerPoint presentatie voor. Daarin stellen ze hun verhaal dan voor, en verantwoorden ze de keuze van de bronnen waarop ze zich gebaseerd hebben. Wij vermoeden dat de les ongeveer twee lesuren in beslag zal nemen. Indien de leerlingen het analyseren van de bronnen verdelen onder elkaar, kunnen ze elkaar daarna briefen. Het analyseren van de bronnen zal dan waarschijnlijk iets minder dan een halve les in beslag nemen. Het verhaal van de brand opstellen zal zeker een halve les in beslag nemen. De volgende les moeten de leerlingen hun presentatie voorbereiden en ze opvoeren. Daarna volgt feedback, zowel van de medeleerlingen als van de leerkracht. Ten slotte willen we nog melden dat het belangrijk is de bronnen ook elektronisch aan te bieden aan de leerlingen. Zo kunnen ze de foto’s en fragmenten van de bronnen gebruiken in hun presentatie. Voor de werkbladen en de bronnen voor het groepswerk verwijzen we naar de bijlage. 49
49
Werkbladen Historische kritiek met betrekking tot de brand van Leuven: zie bijlage
31
Vervolg
Situering in de eindtermen50 2.2 Vaardigheden i.v.m. de methodologische onderbouwing 2.2.1 Verzameling van historisch informatiemateriaal De leerlingen kunnen 14 doeltreffend informatie selecteren uit gevarieerd informatiemateriaal omtrent een ruim geformuleerde historische of actuele probleemstelling. 15 hun selectie van informatie kritisch verantwoorden. 2.2.2 Bevraging van het historisch informatiemateriaal De leerlingen kunnen 16 zelfstandig de nodige gegevens voor het beantwoorden van een historische probleemstelling halen uit het historisch informatiemateriaal zoals beeldmateriaal, schema's, tabellen, diagrammen, kaarten, cartoons, dagboekfragmenten, reisverslagen, memoires. 18 argumenten weergeven die worden gebruikt om standpunten omtrent problemen uit het verleden en heden te onderbouwen. 2.2.3 Historische redenering De leerlingen kunnen 19 verschillende argumentaties tegen elkaar afwegen. 20 een redenering opbouwen vanuit de studie van verleden en heden om hun standpunt t.o.v. een maatschappelijk probleem te verdedigen. 21 bij hun historisch onderzoek de aangewende methode evalueren en eventueel bijsturen.
50
ONDERWIJS VLAANDEREN, Curriculum, Secundair onderwijs - Derde graad ASO- Geschiedenis – Algemeen, Internet, 10-06-2013, (http://www.ond.vlaanderen.be/curriculum/secundair-onderwijs/derdegraad/aso/vakgebonden/geschiedenis/algemeen.htm).
32
Vervolg Achtergrondinformatie Indien u meer te weten wil komen verwijzen we naar de volgende bronnen: CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Peeters, Leuven, 2004, 355 pagina’s. COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2005, 543 pagina’s. VAN IMPE, J., De Leuvense Universiteitsbibliotheek, Historische wandelgids, Universitaire Pers Leuven, Lipsius Leuven, Leuven, 131 pagina’s. VAN IMPE, J., De universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, 90 pagina’s.
Stadswandeling We hebben een stadswandeling ontworpen door middel van de applicatie “7scenes”. De bedoeling van de wandeling is leerlingen op een originele manier kennis te maken met de brand van Leuven. Hieronder volgen de instructies. De eerste instructies zijn bedoeld om de applicatie te kunnen downloaden en om aan de slag te kunnen gaan met de applicatie eens deze geïnstalleerd is. Het tweede deel van de instructies zijn de handleidingen bij de opdrachten van de stadswandeling.
Algemene instructies Er bestaat momenteel een kleine applicatie die gratis ter beschikking staat voor wie graag eens iets extra wil doen rond de Eerste Wereldoorlog in Leuven. Hieronder vind je de instructies die je moet volgen om de app te installeren en te gebruiken.
Download en installatie Stap 1: U moet beschikken over een smartphone of tablet. De applicatie werkt op de toestellen van Apple (iPhone, iPod touch, en iPad) en toestellen die draaien op het Android besturingssysteem. Controleer of u toestel in een van deze twee categorieën valt. Stap 2: Indien u toestel voldoet kan u de applicatie zoeken en downloaden. Apple gebruikers kunnen de applicatie vinden door in de zoek balk van de Appstore 7scenes in te geven. De applicatie die u moet downloaden ziet er als volgt moeten uit (zie figuur 39).
33
Vervolg Gebruikers van Android-toestellen,
openen de play store en geven bij de zoekbalk
bovenaan, 7scenes in. Ook zij zouden het onderstaande logo moeten vinden.
Figuur 18: 7Scenes applicatie51
De mogelijkheid bestaat dat u de applicatie niet via deze weg vindt in dat geval gaat u naar de website www.7scenes.com en u kiest bovenaan welk toestel u gebruikt. Na uw keuze komt u rechtstreeks op het downloadscherm van de applicatie terecht. Klik op installeren en de applicatie wordt geïnstalleerd.
Figuur 19: Statrtpagina 7scenes52
Stap 3: Controleer of de applicatie op uw toestel staat. Indien dit niet het geval is herhaal dan stap 2. Indien dit wel het geval is open de applicatie dan door er op te drukken. Wanneer u de applicatie opent is het belangrijk dat u verbonden bent met het internet (wifi of 3G netwerk) en dat u locatie voorziening aanstaat. Indien dit niet het geval is zal de applicatie vragen om deze aan te zetten en wordt u normaal gezien automatisch doorverwezen. Stap 4: Nu u de applicatie geopend hebt zal u merken dat u op een kaart uitkomt. Het is de bedoeling dat u bovenaan uw scherm op de knop info klikt. Dan komt u op een scherm terecht waar dat de drie grote knoppen, inloggen, maak een nieuw account en quick guide, staan. Indien u al een 7scenes account heeft zijn deze onbelangrijk en hoeft u hier
geen rekening mee te houden. Klik dan bovenaan rechts op de kleine knop
scenes en ga naar stap 5. Indien u geen account heeft ga naar stap 4.1
51 52
APPLINKS.NL ,Applinks.nl, internet, 11/06/2013, (http://www.applinks.nl/ios?view=details&aid=18087) 7SCENES, Connect your story to the city,internet,11/06/2013,(www.7scenes.com)
34
Vervolg Stap 4.1: klik op maak een nieuw account. Geef een gebruikersnaam op (uw naam met eventueel een kleine toevoeging). Geef ook uw e-mailadres in (u zal een bevestigingsmail ontvangen) en geef twee maal een wachtwoord in naar uw keuze. Klik dan op maak mijn account en wacht op een e-mail. In deze e-mail zal een link zitten die u dient aan te klikken om te bevestigen dat u een 7scenes account wil. Hierna zal uw account actief zijn en kan u verder gaan. Het kan zijn dat de applicatie ondertussen werd gesloten. Herhaal dan stap 4 en sla stap 4.1 over.
Figuur 20: (links) inlogpagina van de applicatie, voorbeeld van Scenes (rechts)
Stap 5: U zit nu in het scenes scherm met weer drie knoppen: uitgelicht, in de buurt en zoek. Klik op de knop zoek. U krijgt nu een balk waar u een zoekterm kunt invoeren. In de deze balk voert u de volgende zoekterm in: WO I Leuven. U zou dan onderstaande afbeelding moeten vinden. Het is de bedoeling dat u deze scene downloadt. Dit doet u door er op te klikken. Klik vervolgens bovenaan op start, log uzelf in en u bent vertrokken.
Figuur 21:scene: WOI Leuven53
53
7SCENES, Connect your story to the city,internet,11/06/2013,(www.7scenes.com)
35
Vervolg
De wandeling De bedoeling van deze applicatie is leerlingen op een moderne, speelse manier kennis te laten maken met de Eerste Wereldoorlog in Leuven. Hieronder vind u alle onderdelen van de wandeling.
Figuur 22: voorbeeld van de applicatie op een Iphone54
Onderdelen van de wandeling 1. De kaart De bedoeling van deze applicatie is op een moderne, speelse manier kennis te maken met de Eerste Wereldoorlog in Leuven. Het voornaamste aan de applicatie is dat u beschikt over een interactieve kaart waarop u kan in- en uitzoomen. De kaart is standaard ingesteld op geheel Leuven en biedt een overzicht over de ganse regio. 2. Tags (blauwe pijltjes) U zal merken wanneer u de wandeling opent dat er verschillende tags (gekleurde pijltjes met symbool) op een kaart staan. De kaart is standaard ingesteld op geheel Leuven en biedt een overzicht over de ganse regio. De tags hebben een klein symbool dat verraadt wat eronder zit. Zo zijn er tags waaronder foto’s zitten, tags met video’s en tags met vragen. 3. Foto’s/video’s De tags met foto’s zijn er in twee kleuren. De groene zijn foto’s die u zeker eens moet bekijken en waarbij er belangrijke informatie wordt gegeven over de gebeurtenis. De oranje foto’s zijn eerder optioneel, zij schetsen vaak een beeld van de verwoesting die de oorlog heeft veroorzaakt. Aan het einde van de wandeling zit er een Youtube filmpje in dat nog eens vertelt hoe de situatie in Leuven was.
54
7SCENES, Connect your story to the city,internet,11/06/2013,(www.7scenes.com)
36
Vervolg 4. Tasks (opdrachten) Nu zijn er ook een tags met opdrachten. Zo zijn er opdrachten die gemaakt worden in de wandeling door middel van multiple choice. Er zijn ook doe-opdrachten waarbij men bijvoorbeeld de applicatie tijdelijk moet sluiten om dan gebruik te maken van de camera. Zo zijn er opdrachten waarbij u een foto moet maken om dan te vergelijken met de foto in de applicatie. Dit zijn technisch de moeilijkste opdrachten en vereisen wat inzicht. Voor iPad, waarvoor de applicatie eigenlijk bedoeld is, doet u dit door op de home-toets te drukken. De camera-applicatie te openen en dan een foto te nemen. Op deze manier blijft het spel stand-by en kan er meteen verder gespeeld worden. Uitleg van de wandeling. Stap 1: de wandeling begint bij een van de punten met een groene foto. De keuze is vrij welk punt dit is naargelang uw voorkeur. Het is wel aan te raden om te beginnen bij het station van Leuven. Bij elk punt moet u altijd eerst de groene foto en dan pas een van de opdrachten die rond deze foto staan aanklikken. Stap 2: Vervolgens kan u de extra foto’s (oranje) en/of video’s (paars) openen. Indien deze er niet zijn ga dan naar de volgende groene foto. Volgorde speelt geen rol. U kunt de kaart gebruiken om de snelste route tussen de twee punten te vinden. Stap 3: De opdrachten die bij de groene foto’s staan kunnen u punten opleveren indien ze correct worden opgelost. Het is de bedoeling dat alle opdrachten zo goed mogelijk worden opgelost. Het kan zijn dat u bij enkele opdrachten een bundeltje nodig hebt om in te vullen. Dit zal per opdracht worden aangegeven.
37
Vervolg
Handleiding wandeling door Leuven Stadhuis Opdracht: Voor het stadhuis maken we gebruik van een foto-opdracht, en een inhoudelijke opdracht. De foto opdracht bestaat uit twee delen. Eerst moeten de leerlingen de foto van de Duitse officieren in Leuven, aan het Leuvense stadhuis, reconstrueren.
Figuur 23: Duitse officieren voor het stadhuis55
Daarna moeten de leerlingen de foto van de Duitse officieren die zij reeds hebben, fotograferen, met op de achtergrond het huidige stadhuis van Leuven. Deze stijl van foto’s nemen is een recente hype, en komt van de website ‘www.dearphotograph.com’. Hieronder zijn er enkele voorbeelden die het concept duidelijk moeten maken.
55
CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914),p. 77.
38
Vervolg
Figuur 2456
Figuur 2557
Het resultaat van de tweede foto opdracht zou er dan ongeveer als volgt uitzien:
56
DEAR PHOTOGRAPH, Dear Photograph, take a picture of a picture, rom the past, in the present, Internet, 03 – 06 – 2013, (http://dearphotograph.com/). 57 Ibidem.
39
Vervolg
Figuur 26: Oude en nieuwe foto van het stadhuis58
Daarnaast krijgen de leerlingen ook enkele foto’s van de omgeving van de Grote Markt te zien. Van de twee beelden hebben we een versie voor de brand van Leuven, en een versie vlak na de brand. (zie onderstaande foto’s) Bij die foto’s hoort een open vraag die luidt: Wat is er zo bijzonder aan het stadhuis tijdens WOI met betrekking tot de brand van Leuven? Het antwoord zou dan lijken op: Het stadhuis van Leuven heeft gediend als hoofdkwartier voor de Duitse bezetters. Ze hadden er tijdens de brand dan ook alle belang bij om het stadhuis niet in de vlammen te laten opgaan. De leerlingen krijgen voor deze opdracht beeldmateriaal ter beschikking om zo tot het juiste antwoord te komen.
58
Oude foto: CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914),p. 77.
40
Vervolg
Figuur 27: Zuidzicht Grote Markt voor de brand59
Figuur 28: Zuidzicht Grote Markt vlak na de brand60
Figuur 29: Zicht op Stadhuis en Sint-Pieterskerk voor de brand61
59
CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914),p. 151. 60 Ibidem, p. 150. 61 CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914),p. 159.
41
Vervolg
Figuur 30: Zicht op stadhuis en Sint-Pieters kerk na de brand62
Achtergrondinformatie: Waarom laten we de leerlingen nu een foto nemen zoals de Duitse officieren dit deden? De leerlingen achterhalen zo dat de Duitsers hun intrek namen in het Leuvense Stadhuis. Ook zien ze op de foto dat het stadhuis ongeschonden bleef. Er kan daarna verduidelijkt worden dat het stadhuis ongeschonden uit de brand gekomen is, omwille van het feit dat de Duitsers er hun intrede hadden genomen. De Duitsers hadden immers tijdens de brand, de omringende huizen afgebroken, om de brand niet op het stadhuis te laten overslaan.
62
Ibidem, p. 158.
42
Vervolg
Universiteitsbibliotheek Opdracht Inhoudelijke deel Eerst krijgen de leerlingen een tekst over de universiteitsbibliotheek te lezen. ‘Op 25 augustus 1914 besloten de Duisters Leuven in de as te leggen. Ze gebruikten de ‘leugen’, dat Belgische sluipschutters hen hadden beschoten, als excuus. Ongeveer één negende van de gebouwen werd verwoest. Ook de Universiteitsbibliotheek op de Naamsestraat brandde. 300.000 boeken, 800 wiegendrukken, 1000 handschriften, en onder meer de originele stichtingsakte uit 1425 gingen verloren. Dit leidde tot internationale verontwaardiging. Heel de wereld beschouwde dit als vandalisme. Leuven kon na de Eerste Wereldoorlog rekenen op internationale hulp. Volgens het verdrag van Versailles moest Duitsland alle verwoeste objecten vergoeden. Belgische provincies en andere landen steunen Leuven. Ze sturen boeken op. In 1928 is de boekenstapel gestegen tot 750.000 exemplaren. In
1918
komen
de
Amerikanen
met
een
nieuw
idee.
Ze
willen
een
nieuw
universiteitsgebouw voor Leuven oprichten. 10 jaar later op 4 juli 1928, Independence Day, is het dan zover. De Leuvense universiteitsbibliotheek op het Mgr. Ladeuzeplein wordt ingewijd.’
Daarna krijgen de leerlingen een korte inhoudelijke opdracht. Ze krijgen twee foto’s, uit de grote leeszaal van de universiteitsbibliotheek, te zien. Deze foto’s stellen drie dieren voor, een leeuw, een adelaar en een slang. De leerlingen moeten de dieren met de juiste landen verbinden.
43
Vervolg
Figuur 31: Trapleuningen Grote leeszaal in de Centrale universiteitsbibliotheek63
Verbind de dieren met de landen: Leeuw
België
Adelaar
VS
Slang
Duitsland
Foto gedeelte Daarna is het aan de leerlingen om zelf twee foto’s te maken. Ze moeten voor deze opdracht de bibliotheek niet binnengaan, aangezien de beelden waarvan zij foto’s moeten nemen , zich op de voorgevel bevinden. De leerlingen moeten een foto maken van ‘Maria’. Daarnaast moeten ze twee kenmerken geven die opvallen aan haar beeltenis. Kenmerken die je opvallen Helm Zwaard Nadien krijgen de leerlingen de volgende vraag voorgelegd: Op wie lijkt Maria (tip: mythologie) : Pallas Athena De antwoorden op deze vragen kan de leerkracht later overlopen. Hij/zij kan er dan bij vermelden dat de link met Athena gelegd wordt omwille van het feit dat Athena naast godin van de oorlog, ook godin van de wijsheid en van de kunst en letteren was. De link met de bibliotheek is dan snel gelegd.
63
VAN IMPE, J., De universiteitsbibliotheek van Leuven, Het verhaal van een feniks, Universitaire Pers Leuven, Leuven, 2003, 90 pagina’s.
44
Vervolg Creatieve opdracht Na de foto-opdracht volgt er nog een opdracht met chronogrammen. Chronogrammen zijn inscripties waarvan de in kapitaal gezette letters volgens het Romeinse systeem een jaartal weergeven. Daartoe worden de ‘Romeinse cijfers’ in de tekst opgeteld: M = 1000; D = 500, C = 100, L = 50, X = 10, V = 5 en I = 1. De leerlingen krijgen dezelfde uitleg over chronogrammen als hierboven. Daarna krijgen zij het volgende chronogram te lezen: IcI fInIt La CVLtVre aLLeManDe. De opdracht luidt dan als volgt: Welk jaartal is er verscholen in dit chronogram. 1914. De leerkracht kan later dan de bedoeling van het chronogram uitleggen aan de leerlingen: De makers verwijzen naar de brand van Leuven, en vooral naar de verwoesting van de toenmalige universiteitsbibliotheek. Door de verwoesting ervan hebben de Duitsers zich verlaagd tot cultuurbarbaren. Ten slotte volgt er nog een laatste opdracht met de chronogrammen. De leerlingen moeten op zoek naar de eerste steen. Deze bevindt zich op de hoek van het Mgr. Ladeuzeplein met de Blijde Inkomststraat. Om deze te herkennen krijgen de leerlingen een foto van de eerste steen (langs de kant van het Mgr. Ladeuzeplein) te zien.
Figuur 32: hoeksteen universiteitsbibliotheek Leuven64
64
COPPENS, C. DEREZ, M., Roegiers, J., Universiteitsbibliotheek Leuven, 1425-2000, p.204.
45
Vervolg De steen die zij dan moeten herkennen is de volgende:
Figuur 33: Eerste steen65
De inscriptie is in het Latijn, waardoor niet alle leerlingen over de nodige kennis beschikken om deze te vertalen. Daarom krijgen zij de vertaling ‘Eerste steen in luister voor de heropbouw van de Leuvense bibliotheek’ Wat moeten de leerlingen dan nog doen? Het is aan hen om het jaartal van de eerste steenleging te ontcijferen. Ze krijgen de originele inscriptie niet op hun applicatie maar moeten deze aflezen van de gevel. Het jaartal dat zij moeten uitkomen is 1921.
Achtergrondinformatie: Zie deel 6.1.2.4: ‘Kultur und Krieg’66
65 66
Ibidem. 6.1.2.4: ‘Kultur und Krieg’: zie p. 51
46
Vervolg
Station Opdracht: Foto gedeelde67 Ook voor het station maken we gebruik van een foto opdracht. De leerlingen krijgen eerst twee foto’s te zien van het station van Leuven.
Figuur 34: Station van Leuven voor de brand
Figuur 35: Station van Leuven na de Brand
Na het bekijken van de afbeeldingen moeten de leerlingen uitzoeken vanwaar deze foto ‘s zijn genomen (positie van de fotograaf). Wanneer ze deze plaats hebben bepaald moeten ze vanaf dezelfde plaats een hedendaagse foto van het station nemen.
67
CEUNEN,M., Beelden van een verwoeste stad,2008, p. 5.
47
Vervolg Aan de hand van deze foto’s moeten ze dan de functies van vroeger en nu achterhalen. Vroeger: vooral handels- en woonfunctie Vandaag: vooral horeca Inhoudelijke deel Na het foto gedeelte krijgen de leerlingen een inhoudelijk gedeelte. Ze krijgen twee verhalen te lezen die mogelijk aan het begin van de terreur in Leuven liggen. Het is dan aan de leerlingen om te achterhalen welk verhaal waar / het meest waarschijnlijk is. Het verhaal van Paul Reekmans ligt echter aan het begin van de terreur in Leuven. Het eerste verhaal : Leon schreurs
68
Toen het Belgische leger op 19 augustus Leuven ontruimde, bleef korporaal Léon Schreurs achter in de stad. Hij besloot Leuven eigenhandig te verdedigen tegen de Duitsers. Scheurs verborg zich achter een postbus aan de Tiensepoort en slaagde erin vijf Duitsers uit te schakelen alvorens hij zelf sneuvelde. Scheurs kreeg de bijnaam ‘laatste verdediger van Leuven’. Omdat de Duitsers deze actie erg serieus namen en vonden dat de bevolking hiervoor gestraft moest worden hebben ze Leuven in de as gelegd. Deze gebeurtenis is dus de oorzaak voor de grote brand ven Leuven. Na WOI wou men de herinnering aan Léon Schreurs levendig houden. Een deel van de vesten
werd
naar
hem
vernoemd.
Er
werd
ook
geld
ingezameld
voor
een
gedenkmonument. Op 25 juni 1923 werd het Schreursmonument ingewijd.
68
CEUNEN, M., VEDMAN, P. (red.), Aan onze helden en martelaren…, Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), p. 290-291.
48
Vervolg Het tweede verhaal: Paul Reekmans
69
Volgens Paul Reekmans van het Leuvens Historisch gemeenschap ligt de oorzaak echter elders. De grote aanleiding zou een friendly fire van de Duitsers op hun eigen soldaten geweest zijn. De dag van de grote brand zijn er van de Boelenberg een grote groep soldatenpaarden in paniek Leuven binnen gestormd. De zadels van de paarden hingen onder hun buik en hun ruiters waren ze al lang kwijt. Dit waren de oorlogspaarden van de Duitsers. Vanuit Antwerpen hebben de Belgen de Duitser een stuk kunnen terugdringen. De Duitse soldaten die dus gedwongen werden zich terug te trekken zijn dan beschoten door hun eigen leger. Deze friendly fire zou de aanleiding zijn om de Belgen te doen boeten en Leuven was net slecht gelegen. Voor dit voorval ging het er in Leuven echter vrij vredig aan toe, de Duitse soldaten waren al ruim 10 dagen in Leuven voor deze gebeurtenis. Ze behandelden de bevolking nog redelijk en kochten zelfs sigaren en drank van de kleine handelaars. Maar de 25 ste augustus is alles omgeslagen. Na dit voorval moest de bevolking dus boeten voor “hun” daden. Dit doen de Duitsers door gebouwen in heel Leuven in brand te steken.
Achtergrondinformatie Vroeger vonden we rond het station vooral handelspanden en woningen terug. Het statieplein heeft tijdens de eerste wereldoorlog ook een belangrijke rol gespeeld. Hier startte de Duitse soldaten op de avond van 25 augustus een wilde schietpartij toen ze zich
bedreigd
voelden
door
de
vermeende
Leuvens
Franc-tireurs.
Tijdens
de
brandstichting werden hier heel wat gijzelaars bijeengedreven. Het plein was eveneens de verzamelplaats voor honderden Leuvenaars die na de brand op transport naar Duitsland werden gezet. Bovendien werd op het plein ook een aantal inwoners standrechtelijk geëxecuteerd en begraven in het plantsoen. Na de oorlog heeft men op de hoek met de Maria- Theresiastraat de stoffelijke overschotten van 32 burgers opgegraven.
69
REEKMANS, P., Voorzitter Leuvens Historisch gemeenschap, interview, 2013.
49
Vervolg Ter nagedachtenis van de slachtoffers, veranderde het stadsbestuur de naam van het statieplein reeds in 1918 in martelarenplein. Bovendien werd er ook een gedenkteken opgericht ter nagedachtenis van de gebeurtenissen van augustus 1914. 70
Sint-Pieterskerk Opdracht:
Bij de Sint-Pieterskerk hebben we twee foto opdrachten. Bij de eerste opdracht krijgen de leerlingen enkele foto’s te zien van de Sint-Pieterskerk na de brand van 1914. Aan de hand van de foto’s moeten de leerlingen trachten te achterhalen welke delen allemaal vernield werden tijdens de brand. Dit was voornamelijk het dak en enkele stukken van de buitenmuur.
Figuur 36: Sint-Pieterskerk na de brand van 1914
Figuur 37: Sint-Pieterskerk vanuit de Diestsestraat
70
Stadsarchief Leuven, Fotocollectie Brand v. Leuven, 2013.
50
Vervolg
Figuur 38: Interieur van de Sint-Pieterskerk
Voor de tweede opdracht moeten de leerlingen twee onderstaande gedenkplaatjes zoeken rond de Sint-Pieterskerk. De leerlingen bedenken ook waarvoor deze plaatjes in de muur geplaatst werden.
Figuur 39: Gedenkplaatjes na de brand van 1914
51
Vervolg
Diestsestraat
71
Opdracht: Foto gedeelde De leerlingen krijgen enkele foto’s te zien van de Diestsestraat na de brand van Leuven. Aan de hand van deze foto’s kunnen ze afleiden dat er vele huizen platgebrand zijn. Maar toch zijn er enkele huizen blijven rechtstaan zoals bijvoorbeeld de elektrozaak. De leerlingen moeten in groep overleggen waarom sommige huizen gespaard bleven door de Duitsers.
Figuur 40: Overzicht van de Diestsestraat na de brand
Figuur 41: Diestsestraat met op de achtergrond de Sint- Pieterskerk
71
Stadsarchief Leuven, Fotocollectie Brand v. Leuven, 2013.
52
Vervolg
Voor de laatste foto die de leerlingen te zien krijgen moeten ze ook weer de positie van de fotograaf achterhalen. Dit kunnen ze doen door te kijken naar de omgeving. (op de achtergrond zie je de verwoeste Sint-Pieterskerk).
Figuur 42: Diestsestraat met op de achtergrond de Sint-Pieterskerk
Inhoudelijk deel Voor de brand waren er veel huizen, hotels, horecazaken en winkels in de Diestsestraat gehuisvest. Met de brand werden er 157 gebouwen in de as gelegd. Maar welke functie overheerst er vandaag in de Diestsestraat? De leerlingen moeten voor deze opdracht door de Diestsestraat wandelen en kijken welke functies ze veel tegenkomen. Vandaag vinden we daar vooral winkels, horeca en appartementen/ studio’s terug.
53
Vervolg 72
Stadsschouwburg en de bondgenotenlaan (Statiestraat) Opdracht: Foto gedeelde
De leerlingen krijgen eerst een kort stukje tekst te lezen en enkele foto’s te zien. Na de Duitse doortocht bleef er van de mooie stadschouwburg van Leuven niet veel meer over. Enkel de buitenmuren, binnenmuren en een stuk van het auditorium bleven overeind. Na de Groote Oorlog werd de stadschouwburg heropgebouwd. De herstellingswerken duurden ruim 20 jaar. Aan de versiering van het gebouw hebben verschillende kunstenaars meegewerkt.
Figuur 43: Interieur stadsschouwburg
Figuur 44: Inkomhal Stadsschouwburg
72
Foto’s: Stadsarchief Leuven, Fotocollectie Brand v. Leuven, 2013.
54
Vervolg
Figuur 45: Exterieur Stadsschouwburg
Daarna gaan de leerlingen in de Bondgenotenlaan op zoek naar dit gebouw om er daarna een foto van te nemen. Inhoudelijk deel De leerlingen krijgen eerst een kort stukje tekst te lezen waarna ze een affiche zullen analyseren. De statiestraat, later Bondgenotenlaan, was tijdens de vorige eeuwwisseling de voornaamste straat van de stad. Deze straat werd in 1914 zwaar getroffen door de Duitse brandstichting. Van de 170 huizen werden er slecht een 30-tal bewaard. Op deze plaats werden vele (on)schuldige slachtoffers gemaakt, waaronder ook gewone burgers. Tijdens deze periode werd er ook veel gebruik gemaakt van oorlogspropaganda. Daarvan is onderstaande afbeeldingen die de leerlingen ook zullen analyseren een mooi voorbeeld. Het is de bedoeling dat de leerlingen achterhalen wat de tekenaar bedoelde met deze spotprent.
Figuur 46: oorlogspropaganda Duitsers vs. onschuldige bevolking
55
Vervolg
Besluit. Zoals we reeds eerder vermeldden is ons afstudeeronderzoek veranderd in een afstudeerproject. Door ons onderzoek in archieven en bibliotheken zijn we tot een concept dat ons allen lag gekomen. Ons project bestaat uit twee overeenkomstige delen. Beide bestaan uit drie secties: een inhoudelijk deel, een bronnenonderzoek en een didactische verwerking. We hebben ons tijdens deze zoektocht vooral toegespitst op het lot van Leuven tijdens de Groote Oorlog. Het eerste deel gaat over de Eerste Wereldoorlog in het algemeen. Het inhoudelijke gedeelte heeft ons beeld op de Eerste Wereldoorlog verruimd. Dankzij dit gedeelte hebben we ons kunnen verdiepen in Leuven tijdens WOI. We hebben ondervonden dat er een tekort aan didactisch materiaal was. Daarvoor hebben we eerst een bronnenstudie ondernomen. Dankzij die bronnenstudie zijn we tot een geordende lijst van bruikbare werken gekomen. Dankzij deze lijst hebben wij uiteindelijk een lessuggestie kunnen maken. We hebben ons hiervoor gefocust op kinderen in WOI, omdat dit thema niet vaak aan bod komt. Naast deze suggestie kunnen leerkrachten ook zelf aan de slag met onze bronnenlijst. Ze kunnen de lijst gebruiken om hun lessen op te smukken. Het tweede deel gaat specifiek over Leuven tijdens de Groote Oorlog. Voor het inhoudelijk gedeelte zijn we ons gaan verdiepen in deze materie. We hebben zowel secundaire als primaire bronnen onderzocht en gebruikt. Door een degelijke selectie zijn we tot een basistekst gekomen waarvan wij hopen dat leerkrachten deze kunnen gebruiken voor hun lessen. Net zoals in het eerste deel bestaat de tweede sectie uit een bronnenonderzoek. Bij dit bronnenonderzoek hebben we enkele primaire bronnen gebruikt die we onder andere in onze lessuggestie over historische kritiek hebben verwerkt. Ook dit onderzoek heeft tot een bronnenlijst geleid. We hopen dat deze bronnenlijst een vrij volledig overzicht geeft over beschikbare bronnen die over de Eerste wereldoorlog in België, en specifieker over de Eerste Wereldoorlog in Leuven gaan. Ook hier hebben we een lessuggestie bijgevoegd. Deze lessuggestie bundelt onze bronnen die over WOI in Leuven gaan in een mogelijke les over historische kritiek. De
derde
sectie
van
het
tweede
deel
bestaat
uit
onze
stadswandeling.
Deze
stadswandeling hebben we via een bestaande applicatie, 7scenes, ontworpen. De stadswandeling loodst de leerlingen doorheen Leuven in 1914. Wij hopen dat we met deze stadswandeling het didactische en het inhoudelijke hebben kunnen combineren. Naast onze stadswandeling hebben we ook een website ontworpen waar we het 56
Vervolg verzamelde materiaal op hebben geplaatst. We hopen dan ook dat leerkrachten hun weg naar onze website zullen vinden. Zo zal onze zoektocht hopelijk tot enkele creatieve lessen over WOI leiden. Het zoeken naar goede bronnen was een van onze voornaamste opdrachten voor dit project. Op zoek gaan naar goede bronnen is niet gemakkelijk. Je moet met rekening houden met verschillende factoren: de ouderdom van de bron, de lay-out, de relevantie. Pas als we met al deze criteria rekening hielden konden we een degelijke lijst opstellen. Het uitwerken van opdrachten voor onze stadswandeling was ook een van de grote uitdagingen. Deze zijn bedoeld voor leerlingen van de derde graad, een publiek waar wij niet erg veel voeling mee hebben. We hopen een evenwicht gevonden te hebben tussen uitdagende, inhoudelijke en recreatieve opdrachten. We weten dat wij niet al het bestaande materiaal hebben kunnen bundelen. Dit zou dan ook onbegonnen werk zijn. We hebben ons daarom vooral toegespitst op Leuven. Wij hopen dat we met dit afstudeerproject enerzijds een globaal beeld hebben kunnen scheppen over welk materiaal er voor handen is over de Eerste Wereldoorlog, en anderzijds een aantal creatieve didactische suggesties hebben kunnen ontwerpen.
57
Vervolg
58
