Letterkundig Museum
Jaarverslag 2009 2 Vooraf 4 Archief 10 Museum 13 Literair centrum 16 Uitgeverij 18 Financiën en sponsors 2 Aanwinsten 16 Schenkers en bruikleengevers 19 Activiteiten 19 Publicaties 21 Besturen 21 Personeel
Het Letterkundig Museum in Den Haag is hét instituut op het gebied van het literaire erfgoed. Door onder andere tentoonstellingen, evenementen en publicaties maakt het museum de wereld achter de schrijver en zijn werk toegankelijk. Het Letterkundig Museum is gehuisvest in het Koninklijke Bibliotheek-gebouw. Via de hoofdingang kunt u het museum bereiken. Het museum bevindt zich tussen het station Den Haag Centraal, Babylon en de Utrechtsebaan. Prins Willem Alexanderhof 5 2595 be Den Haag 070 3339666 www.letterkundigmuseum.nl
[email protected] Openingstijden dinsdag t/m vrijdag 10–17 uur weekend en feestdagen 12–17 uur Het museum is gesloten op maandagen, nieuwjaarsdag, eerste paasdag, Koninginnedag, Bevrijdingsdag, eerste pinksterdag en eerste kerstdag.
Illustratie door Sieb Posthuma; brieven van J.J. Voskuil aan Josje Mastenbroek-Meijer.
Aanwinsten 2009 a – Gerrit Achterberg, correspondentie met o.a. J.C. Bloem en de heer Plessen; drukwerk; bundels met opdrachten aan J.C. Bloem; typoscript van een artikel over Achterberg; portrettekeningen door Rien van Holland. – De Arbeiderspers, deel uitgeversarchief, met o.m. typoscripten van Klinkende ikken van Atte Jongstra, De gebroeders Boetkaboet van Hans Sahar, Via Capello van Christiaan Weijts, De kam van Rogi Wieg, Een jaar in scherven van Koos van Zomeren. – Jan Arends, portret door Maurice Thomassen. – Frank Martinus Arion (ps. van F.E. Martinus), deel literair archief, met o.m. typoscripten, familiefoto’s en correspondentie met o.a. Hannes Wallrafen en Gerard van Westerloo. b – Maria Barnas, zelfportret. – Frédéric Bastet, doosje met crematiesteentje. – Geert van Beek, literair archief, met o.m. manuscripten van o.a. Blazen tot honderd, Het Mexicaanse paardje, gedichten en lezingen, plakboeken, persoonlijke documenten, foto’s en correspondentie met o.a. Jeroen Brouwers, Kees Fens, Alfred Kossmann, Cyrille Offermans, Cornelis Verhoeven en Paul De Wispelaere. – Nicolaas Beets, diverse documenten waaronder oorkondes, geboorte- en overlijdensberichten van de familie Beets en een foto. – Bergman (ps. van A. Kok), diverse documenten waaronder typoscripten en drukwerk.
Vooraf Voorwoord Het Letterkundig Museum gonsde van de bedrijvigheid in 2009, al was dat voor de buitenwereld lang niet altijd waarneembaar, omdat de werkzaamheden voor een belangrijk deel achter gesloten deuren werden verricht. De renovatie van het gebouw, waarbij geen steen onberoerd bleef, de voorbereidingen van de nieuwe vaste tentoonstellingen, de ontwikkeling van de nieuwe websites, de jacht op sponsorgelden: ze bezorgden de medewerkers van het museum handenvol werk, dat met groot enthousiasme en inzet van iedereen werd verricht. De studiezaalfunctie bleef in tact, dankzij medewerking van de Koninklijke Bibliotheek en dankzij het improvisatietalent van de medewerkers. Een compliment voor het aanpassingsvermogen is hier op zijn plaats. Ondanks het bovenstaande toonde het museum bij tijd en wijle zijn gezicht. Bijvoorbeeld met de uitreiking van de P.C. Hooft-prijs aan Hans Verhagen en de Theo Thijssen-prijs aan Ted van Lieshout: feestelijke bijeenkomsten, met veel gasten over de vloer die genoten van muziek, filmbeelden en treffend gekozen woorden. De jaarlijkse Vriendendag, die in het teken stond van de exposities in voorbereiding, werd drukbezocht, evenals het symposium van de Jan Campert-Stichting, gewijd aan ‘de moraal van het verhaal’. De collectie van het museum werd onverminderd geraadpleegd, wat leidde tot diverse spraakmakende literairhistorische publicaties. De jeugdige bezoekers deden zich tegoed aan de tentoonstelling Geheimen (elders in het Koninklijke Bibliotheek-gebouw ondergebracht) en bezochten in groten getale een voorstelling van Jacques Vriens, een van de schrijvers die in Geheimen gepresenteerd wordt. 2
Bart Chabot en Jan Mulder tijdens de uitreiking van de P.C. Hooft-prijs 2009. Foto: Mylène Siegers.
– J. Bernlef (ps. van H.J. Marsman), tekst van De Witte Kantate bij een muziekstuk door Bernard van Beurden; poëziekaarten. – Paul Biegel, portret door Sonja Dwinger. – Boekenweek, divers materiaal m.b.t. Het Bal der Geweigerden en Het Friezenbal. – Jo Boer, opdrachtexemplaren van Kruis of munt en Het legaat; cahier met beschrijving van de schelpenverzameling ‘Collection I’ en handgeschreven kaartjes bij deze verzameling; foto’s; drukwerk; brief aan Pim en Meta Jansen-Maas. – Godfried Bomans, typoscript met aanwijzingen van Bloed en liefde. Rytmisch drama in drie bedrijven. – Johan Borgman, deel literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten en typoscripten, exemplaar van Johan Borgman: zijn werk, zijn leven door Jennie Bedier en brieven van o.a. P.C. Boutens, J. Greshoff, Willem Kloos, Jan Toorop en M.H. Werkman. Bijgevoegd zijn manuscripten van anderen onder wie August Heyting en Werkman. – Mies Bouhuys, literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten en typoscripten van gedichten, lezingen, verhalen, tv- en toneelspelen, cahiers met jeugdwerk, persoonlijke documenten waaronder agenda’s en plakboeken, penningen, boeken met opdrachten van o.a. Gerrit Achterberg, S. Carmiggelt, Cola Debrot, Heere Heeresma, Anton Koolhaas, Marga Minco, Adriaan Morriën, Bert Schierbeek, Gabriel Smit, Bea Vianen en Theun de Vries, drukwerk, foto’s met o.a. Ed Hoornik, Harry Mulisch en
Het jaar 2009 is voor het Letterkundig Museum nog het beste te karakteriseren als stilte voor de storm. En die storm zal in 2010 over literair Nederland razen. Erica van Boven Aad Meinderts
Nieuwe directeur Sinds 1 februari 2009 heeft het Letterkundig Museum een nieuwe directeur: Aad Meinderts (1957). Hij volgde Anton Korteweg op, die na dertig jaar met pensioen ging en is, na Gerrit Borgers en Korteweg, pas de derde directeur van het museum. Meinderts, die in Leiden Nederlands heeft gestudeerd, was eerder al twintig jaar aan het museum verbonden. Hij begon in 1982 als directieassistent, ter vervanging van Ellen Warmond. ‘Ze zochten iemand die kon typen,’ herinnert Meinderts zich. Later werd hij onder meer hoofd van de afdeling Bedrijfsvoering. Van 1995 tot 2002 was hij adjunct-directeur/hoofd Presentaties, in welke hoedanigheid hij, behalve tentoonstellingen over onder anderen Remco Campert, Miep Diekmann en Cees Nooteboom, twee semipermanente exposities realiseerde: het Kinderboekenmuseum en Gaan waar de woorden gaan. Van 2002 tot 2005 was Meinderts directeur van het Haags Historisch Museum/Museum de Gevangenpoort te Den Haag en daarna directeur van Stichting Lezen. Hij is bestuurslid van onder meer de Stichting Dichter aan Huis (Den Haag) en de slaa (Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam), en lid van de Programmaraad van de nps. Meinderts publiceerde essays over en brievenedities van onder meer Anna Blaman, Emmy van Lokhorst en Sonja Witstein. Momenteel bereidt hij een biografie over Blaman voor. 3
Foto: Mylène Siegers.
Cees Nooteboom, voorwerpen waaronder een pen en brillen, en correspondentie met o.a. Wim Hora Adema, Marga Minco, Theun de Vries en Victor E. van Vriesland. Bevat tevens documenten betreffende Ed Hoornik, waaronder correctie-exemplaren van Dichterlijke diagnose en De vis, en het typoscript van 50 lines. – José Boyens, correspondentie met o.a. Geert van Beek, Frans Berkelmans en Jozef Deleu. – Menno ter Braak, archief van Léon Hanssen met o.m. manuscripten van Ter Braak, drukproeven van Het carnaval der burgers, boeken met opdrachten en/of aantekeningen, foto’s en correspondentie van en over Ter Braak. – Gerard den Brabander (ps. van J.G. Jofriet), manuscript van ‘Omdat ik wou weten waar Sally zat’. – Willem Brakman, plakboek betreffende Brakman. – Boudewijn Büch, topografische kaarten. – Tine van Buul en Reinold Kuipers, deel literaire nalatenschap, met o.m. aantekeningen, manuscripten en typoscripten, persoonlijke documenten waaronder diploma’s en sollicitaties, foto’s, voorwerpen waaronder een miniatuurbeeldje van De Titaantjes door Hans Bayens, geluidsopnamen en correspondentie. c – Remco Campert, brief. – Isaac da Costa, manuscript van een gedicht over Parijs. – Louis Couperus, manuscript van Elyata; exemplaar van Louis Couperus’ zijlijnen: versieringen uit zijn handschriften, in breder perspectief van Hans van der Horst.
Verbouwing en vernieuwing In verband met een grote renovatie was het Letterkundig Museum sinds najaar 2007 gesloten voor het publiek. Als motto voor de verbouwing en herinrichting is gekozen ‘Alles Wordt Nieuw’. De plannen die in de voorgaande jaren bedacht zijn, werden in 2009 verder uitgewerkt en ingevuld. Sinds maart 2010 zijn de museumdeuren weer wijd open en kan de bezoeker ervaren hoe de vernieuwingsoperatie vorm heeft gekregen. De grootscheepse verbouwing heeft geleid tot ruim 500 m2 extra tentoonstellingsoppervlak en een transparant gebouw waarin de bezoeker kan dwalen door de wereld van de literatuur. Het Kinderboekenmuseum, dat eveneens vernieuwd wordt, zal deo volente eind 2010 heropenen. Er werd niet alleen aan een nieuw Letterkundig Museum gebouwd: ook de website van het museum stond in de steigers. Het museum trad bij de heropening, in maart 2010, met een geheel nieuwe en gebruikersvriendelijke site naar buiten. Ook de huisstijl onderging in 2009 een metamorfose: zo werd er voor zowel het Letterkundig Museum als voor het Kinderboekenmuseum een nieuw logo ontwikkeld, zodat beide musea bij hun heropening met een frisse nieuwe uitstraling voor de dag kunnen komen.
Archief Aanwinsten Heel toepasselijk schonk scheidend directeur, tevens dichter, Anton Korteweg zijn voormalige werkgever de verschillende versies van zijn gedicht ‘Weggaan’. Maar het museum ontving veel meer mooie aanwinsten in 2009. Zoals het handschrift van Gerard Reves rede ‘Het geheim van Louis Couperus’, jeugdversjes 4
Manuscript van ‘Het geheim van Louis Couperus’ van Gerard Reve.
– Jan Cremer, brief aan Commissie Studentenalmanak met het typoscript van ‘De kraai’; diverse documenten waaronder publicaties van/over Cremer, een audioboek Ik Jan Cremer; drukproeven van artikelen over Cremer en een dossier ‘Kinderrechter’. d – Cola Debrot, brief aan S. Vestdijk. – Maria Dermoût, brief aan juffrouw Veldkamp. – Enno Develing, brief aan W.H.K. van Dam. – Miep Diekmann, fluwelen kostuum, gedragen tijdens de uitreiking van de Staatsprijs voor Kinder- en Jeugdliteratuur. – Cor Don, opdrachtexemplaar van Heimwee en branding. – Marie-Louise Doudart de la Grée, deel literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten, foto’s en correspondentie met o.a. Roel Houwink en A. Viruly. – Pierre H. Dubois, divers materiaal waaronder typoscripten, een portret door Toon Kelder, documentatie en drukwerk. – Carla Dura, rijmprenten met opdrachten. e – Frederik van Eeden, foto’s gemaakt op Walden, gemaakt door L.E.M. Leenmans-Creutzberg (moeder van M. Vasalis). – Anna Enquist (ps. van C. WidlundBroer), portret en gebeeldhouwde kop door Liesbeth van Keulen; portret door Trudy Kramer. – Willem Enzinck (ps. van A.J.H.A. Wensink), diverse documenten waaronder opdrachtexemplaren, drukwerk, familiedocumenten en correspondentie.
van Mies Bouhuys en brieven van onder veel meer J.C. Bloem, Remco Campert, Lodewijk van Deyssel, Lucebert, E. du Perron en S. Vestdijk. Toenmalig minister Ronald Plasterk schonk het museum een persoonlijke brief van J.J. Voskuil. De zwerversbroek van Belcampo en het carnavalskostuum van Louis Couperus kregen gezelschap van het fluwelen kostuum dat Miep Diekmann droeg toen zij in 1970 uit handen van minister Marga Klompé de Staatsprijs voor Kinder- en Jeugdliteratuur in ontvangst nam. De fotocollectie werd uitgebreid met familiefoto’s van Frank Martinus Arion, François HaverSchmidt en M. Vasalis, en voor de Nationale Schrijversgalerij ontving het museum portretten van onder anderen Anna Enquist, Cees Nooteboom en Thomas Rosenboom, evenals zelfportretten van dubbeltalenten Hans Verhagen en Maria Barnas. Een van de belangrijke aanwinsten van 2009 is de literaire nalatenschap van Ed Leeflang. Judith Herzberg typeerde hem eens: ‘Als Ed niet zo bescheiden en teruggetrokken had geleefd, zou hij zeker als een van Nederlands belangrijkste dichters bekend zijn.’ De nalatenschap bestaat uit dagboekbladen, cahiers met invallen, en aantekeningen bij het werk van klassieke en eigentijdse auteurs. Van zijn talrijke theateroptredens zijn programma’s, aanwijzingen en notities bewaard gebleven. Een belangrijk deel van de nalatenschap wordt gevormd door uitgebreide correspondenties met collega-dichters als H.H. ter Balkt, T. van Deel, Wim Hofman, Hester Knibbe en Rutger Kopland. Behalve over particuliere aangelegenheden gaan de briefwisselingen hoofdzakelijk over het literaire bedrijf en eigen en andermans werk. In 2009 werd ook de collectie jeugdliteratuur aanzienlijk uitgebreid. Zo schonk de veel bekroonde Hans Hagen een belangrijk deel van zijn archief aan het museum. De collectie bestaat uit onder meer typoscripten en aantekeningen van de Jubelientje5
Foto’s uit het archief van Frank Martinus Arion
– Hans Ester, diverse documenten waaronder correspondentie met Koos van Weringh. – Elsbeth Etty, correspondentie met Marieke Groenhard. f – Flanor, diverse documenten waaronder een manuscript ‘Letterkundige Vereeniging Flanor 1881–1886’ van Mia Lezer, jaarverslagen, notulen en correspondentie. Bijgevoegd zijn het blijspel Het verkochte huis van Frederik van Eeden en lezingen van o.a. F. Abresch en Frederik van Eeden. – Yge Foppema, brieven aan Anthia C.M. Boers. – Iki Freud, drukproeven van Mijn naam is Freud. g – Anton Gerits, diverse documenten waaronder een plakboek, drukwerk en correspondentie met o.a. T. van Deel en Jan Terlouw. Bijgevoegd zijn typoscripten van toespraken van T. van Deel. – Herman Gorter, brief aan de heer en mevrouw S. Gorter-Schimmel; brief van Enno Endt aan mevrouw GorterWillemse. – J. Greshoff, bronzen kop door Ianchelevici. – Arnon Grunberg, correspondentie met Reinjan Mulder; drukproeven van Onze oom met aantekeningen en suggesties. h – Tjaard W.R. de Haan, deel literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten en typoscripten van gedichten en correspondentie met Marie-Cécile Moerdijk. – Annemarie van Haeringen, illustraties voor Bijbelse verhalen voor jonge kinderen door D.A. Cramer-Schaap.
verhalen, Stilte a.u.b. ik denk aan de kip (1995), De dans van de drummers (2003) en kinderboekenweekgeschenk Vlammen (2008). Bijzonder is dat op de achterzijde van de geprinte tekst vaak een andere tekst of aantekeningen staan te lezen. Als printpapier zijn ook brieven, rekeningen en reclamemateriaal gebruikt. De gestaag groeiende collectie jeugdboekenillustraties werd vergroot met het archief van Sieb Posthuma, bestaande uit ruim zeshonderd originele illustraties en schetsen bij zijn eigen verhalen en die van anderen onder wie Eva Gerlach en Annie M.G. Schmidt. De illustraties blinken uit in originaliteit, expressiviteit, kleurgebruik en sfeer. Posthuma bracht zijn werk onder bij het museum omdat hij het belangrijk vindt dat er een centrale plaats is waar kinderboekenillustraties bewaard worden. Dit draagt bij aan de emancipatie van illustratoren en erkenning voor het vak. Hij hoopte dan ook dat veel van zijn collega’s zijn voorbeeld zullen volgen. En dat bleek het geval: Thé Tjong-Khing, die in de afgelopen veertig jaar meer dan driehonderd kinderboeken illustreerde en in 2010 de Max Velthuijs-prijs krijgt, schonk eveneens zijn werk aan het Letterkundig Museum. Onder de vele schetsen en illustraties bevinden zich de tekeningen voor Wiele wiele stap (1978) van Miep Diekmann, Kleine Sofie en Lange Wapper (1984) van Els Pelgrom en Het woordenboek van Vos en Haas (2003) van Sylvia Vanden Heede, alle bekroond met het Gouden Penseel. Bruiklenen Als zoon van Charley Toorop en kleinzoon van Jan Toorop werd Edgar Fernhout al vroeg gestimuleerd te gaan schilderen. Wat resulteerde in een oeuvre van bijna driehonderdvijftig schilderijen, vooral bestaande uit landschappen, stillevens en portretten. Het Museum voor Moderne Kunst Arnhem liet in de tentoonstelling ‘De sprong is nu gemaakt’ Edgar Fernhout Modernist in circa honderd werken de ontwikkeling zien waarin Fernhout 6
Illustratie door Thé Tjong-Khing.
– Hans Hagen, deel literair archief, met o.m. aantekeningen, typoscripten en/ of drukproeven van o.a. De dans met de drummers, de Jubelientje-verhalen, Stilte a.u.b. ik denk aan de kip en Vlammen, werkstukken over Hagen, reclamemateriaal, schetsen door Philip Hopman en een illustratie door Rolf de Bruin. – Anne Hallema, exemplaar van Anne Hallema & Anne Hallema. Twee auteurs met dezelfde naam, werkzaam in eenzelfde periode door Rudof Volz. – Jan Hanlo, cd Over Jazz. Een verhaal van Jan Hanlo gelezen door Martin van der Waals. – De Harmonie, deel uitgeversarchief, met o.m. manuscripten, typoscripten en/of drukproeven van o.a. Monkey Sandwich van Ethel Portnoy en Proeven van moord van Elly de Waard, en correspondentie met o.a. Wim de Bie, Remco Campert, Karel Eykman, Gummbah, Judith Herzberg, A.F.Th. van der Heijden, Freek de Jonge, Ian McEwan, Peter van Straaten, Joost Swarte en Leo Vroman. – Jan de Hartog, deel literaire nalatenschap, met o.m. foto’s, knipsels en correspondentie met o.a. Ike Bertels en Peter Spier. – Jac. van Hattum, brieven aan J.H. van Mourik; foto met aantekening; knipsels; herinneringen van J.H. van Mourik aan Van Hattum. – François HaverSchmidt, diverse documenten waaronder tekeningen, een stamboom, aantekeningen m.b.t. genealogische gegevens, familiefoto’s en een portret, voorwerpen waaronder een doosje met het familiewapen en een zegelring, afschriften van reisverhalen, drukwerk en correspondentie.
zich losmaakt van zijn moeders voorbeeld en zijn realistische manier van schilderen geleidelijk verandert in een geabstraheerde, modernistische schilderswijze. Een van de getoonde werken is het portret dat Fernhout in 1958 van S. Vestdijk maakte en dat normaliter deel uitmaakt van de Nationale Schrijversgalerij. Een ander schilderij uit de collectie van het Letterkundig Museum was te zien in het Drents Museum te Assen. Op de tentoonstelling Kik Zeiler. Made in Mokum was het schilderij van De Herenclub, een groep bekende heren rondom de schrijver Harry Mulisch, prominent aanwezig. Het groepsportret is net als veel van het andere werk van Zeiler tot in het kleinste detail uitgewerkt en toont de geportretteerden in hun ‘natuurlijke habitat’. Verder stelde het museum documenten, voorwerpen, portretten en/of foto’s beschikbaar voor tentoonstellingen of publicaties van onder meer Museum Domburg, het Louis Couperus Museum, Museum De Wieger, Het Limburgs Museum en het Natuurhistorisch Museum te Rotterdam. Studiezaal Hoewel het Letterkundig Museum sinds november 2007 gesloten is, konden onderzoekers toch terecht in de studiezaal, die tijdelijk in de studiezaal Bijzondere Collecties van de Koninklijke Bibliotheek gevestigd was. Ook in 2009 kwamen uiteenlopende personen voor verschillende doeleinden naar de studiezaal om het archief van het museum te raadplegen: voor werkstukken, artikelen, scripties, dissertaties en/of biografieën. Zo werd er in de studiezaal bijvoorbeeld gewerkt aan biografieën van Willem Frederik Hermans, Top Naeff, Jo Otten, M. Vasalis en Theun de Vries. Nop Maas was regelmatig in het Letterkundig Museum voor het langverwachte levensverhaal van Gerard Reve. Najaar 2009 verscheen het eerste deel van zijn imposante driedelige bio7
Jeugdfoto van M. Vasalis.
– Victorine Hefting, diverse documenten waaronder manuscripten en typoscripten, schoolschriftjes, persoonlijke documenten waaronder testamenten en schoolrapporten, foto’s, poesiealbums, voorwerpen waaronder onderscheidingen en vulpennen, dummies van J.B. Jongkind en correspondentie met o.a. Jopje Beerman. – Albert Helman (ps. van L. Lichtveld), kop en portret door Margrieth A.C. Mourik-Zijlstra; geluidsopnamen. – F.R.A. Henkels, exemplaar met aantekeningen van A–Z, geschreven door de redactie van Der Clercke Cronike onder wie A.J. Staverman en Garmt Stuiveling. – Willem Frederik Hermans, portret door Jopie Roosenburg; portret door Alphons Freymuth; correspondentie met Gust Gils; foto’s; brief aan Jaco Groot van uitgeverij De Harmonie; kopij van Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans door Frans A. Janssen en Sonja van Stek. – Judith Herzberg, divers materiaal waaronder poëziekerstballen getiteld Goede sier met gedichten en correspondentie met o.a. Chris van Geel, Gerard Reve, Elly de Waard en August Willemsen. – Dick Hillenius, tekeningen. – Jürgen Hillner, divers materiaal. – Roel Houwink, reclamedrukwerk; manuscripten. – Johan Huizinga, familiefilmpjes, o.m. van Huizinga’s tweede huwe lijk, gemaakt door Leonhard Huizinga. – Willem Hussem, divers materiaal waaronder manuscripten en typoscripten.
grafie, dat bij voorbaat werd beschouwd als hét standaardwerk over Reves leven en werken. Kroniek van een schuldig leven. i De vroege jaren (1923–1962) bevat een schat aan tot dusver onbekend materiaal over onder meer Reves jeugd en jongelingsjaren, zijn huwelijk met Hanny Michaelis, de worsteling met zijn homoseksualiteit, zijn communistische verleden en de godsdienst, en over de aanloop tot zijn doorbraak naar het grote publiek met Op weg naar het einde (1963). De door Reve in omloop gebrachte mythes worden ontrafeld; de verwevenheid van leven en werk wordt, voor zover mogelijk, vastgelegd. De delen ii en iii verschijnen respectievelijk voorjaar en najaar van 2010. Diverse media vonden in 2009 het Letterkundig Museum: veel kranten en bladen waaronder Hollands Diep en Vrij Nederland deden een beroep op het fotoarchief. Voor de veelbekeken npsserie De Oorlog werd geput uit de collectie van het museum en ook de redactie van de Schooltv-serie Literatuurgeschiedenis – 19e eeuw van de Teleac/not bezocht de studiezaal. Deze serie, voor havo- en vwo-leerlingen, bestaat uit vier afleveringen die in chronologische volgorde de negentiende eeuw behandelen. Elke aflevering toont beelden uit archieven en musea, voorzien van commentaar door deskundigen. Voice-over teksten van contemporaine schrijvers als Multatuli en Jacob van Lennep brengen de tijdsgeest van toen tot leven. Ook buiten Nederland wist men het Letterkundig Museum te vinden: zo belandden diverse Nederlandse schrijversportretten uit de museumcollectie in een Amerikaanse uitgave over de Nederlandse literatuurgeschiedenis en gebruikte Ernst Klett Verlag documenten van De Gemeenschap voor een Duits schoolboek. 3sat, een Duitse cultuurzender en onderdeel van de zdf, zocht ter promotie van een documentaire over Joseph Roth een portrettekening van Roth door Mies Blomsma, met als onderschrift ‘Das bin ich wirklich; böse, besoffen, aber gescheit’. 8
Uitsnede van het portret van Willem Frederik Hermans door Alphons Freymuth.
i – Willem van Iependael (ps. van W. van der Kulk), opdrachtexemplaar van Liederen van de zelf kant. j – Karel Jonckheere, opdrachtexemplaar van Spiegel der zee. – David de Jong, opdrachtexemplaar van De stenen doolhof. k – Jan Kamerbeek, divers materiaal waaronder manuscripten, tekeningen, foto’s en correspondentie. – Willem Kloos, brieven. – Henri Knap, correspondentie met Piet Schatz van Het Parool. – George Kool, correspondentie met Nienke Bakker. – Anton Korteweg, brieven aan de redactie van De Gids en Rudolf Geel; brief van Reinder Storm; geschreven en getypte versies van ‘Weggaan’. l – Liesbeth Lagemaat, diverse documenten waaronder manuscripten, foto’s en een brief aan Reinder Storm. – Ed Leeflang, literaire nalatenschap, met o.m. aantekeningen, manuscripten en typoscripten, boeken met opdracht van o.a. Judith Herzberg, Leonard Nolens en Renate Rubinstein, foto’s, en correspondentie met o.a. Herman De Coninck, Wim Hofman, Elisabeth Eybers, Rutger Kopland, Tomas Lieske, Leonard Nolens, Els Pelgrom, Renate Rubinstein, Annie M.G. Schmidt, L.H. Wiener en Leendert Witvliet; brieven aan Piet Piryns. – Aart van der Leeuw, diverse documenten waaronder drukwerk, foto’s en brieven aan Maria Cornelia van Greuningen.
LeesMij! Het Letterkundig Museum opende met Viewpoint Productions en Stichting Lezen in januari 2007 de internetpoort naar een originele, literaire website voor jongeren: LeesMij! Een nieuwe manier om deze moeilijk te bereiken doelgroep te betrekken bij het geschreven woord. Het project bestaat uit een serie korte filmpjes over boeken en schrijvers. Deze laten zien waarom een boek de moeite van het lezen waard is en geven scholieren op een aansprekende manier een voorproefje om een keuze te kunnen maken voor de Nederlandse literatuurlijst. Vanaf het moment dat www.leesmij.nu online stond, bleef het project zich ontwikkelen en optimaliseren. Ook in 2009. In maart werd naar aanleiding van het Boekenweekthema ‘dieren in de literatuur’ het filmpje Vanwege een tere huid gemaakt. Een sferische interpretatie die de grimmigheid en de spanning in het verhaal van A. Koolhaas goed weergeeft. Het Letterkundig Museum leverde hiervoor leuke geluidsfragmenten uit de documentairereeks Schrijvers In Beeld. Verder werden filmpjes gemaakt over Wild Vlees (2000) van Marita De Sterck en Oeroeg (1948) van Hella S. Haasse. In 2009 werd ook promotiemateriaal voor LeesMij! ontwikkeld. Het materiaal bleek erg in de smaak te vallen bij zowel docent als leerling en vond gretig aftrek. Metamorfoze-project Het Nationaal Programma voor het Behoud van het Papieren Erfgoed, Metamorfoze, bindt al jaren de strijd aan met verzuring en andere vormen van autonoom verval, zoals inkt- en kopervraat, opdat het papieren erfgoed wordt behouden voor de toekomst. Sinds de start in 1997 zijn meer dan driehonderd projecten van bijna honderd erfgoedinstellingen door het Metamorfozeproject gesubsidieerd. Het Letterkundig Museum neemt sinds 9
Brief van Wim Hofman aan Ed Leeflang.
– J.H. Leopold, poesiealbum van Leopolds zus met o.a. een tekening door Leopold; familiefoto; geluidsopnamen. – Silva Ley (ps. van J.A.M.W. Versteden), deel literaire archief, met o.m. manuscripten en typoscripten, drukproeven, bio- en bibliografische gegevens, foto’s en tekeningen, geluidsopnamen en correspondentie. – Litterair Dispuut Gezelschap Brugman, deel archief, met o.m. ledenlijsten, notulen en foto’s. – Paul van Loon, foto’s. – Lucebert (ps. van L.J. Swaanswijk), diverse documenten waaronder drukwerk en een brief; brief aan Gabriel Smit. m – Willem de Mérode (ps. van W.E. Keuning), manuscript van ‘Ontmoeting’; foto. – Jaap van de Merwe, typoscript van Nozem’s Home. – Bertus Meijer, correspondentie met Tinus Heijmans. – Martin Mooij, deel literair archief, met o.m. manuscripten van o.a. een autobiografie, vertalingen, persoonlijke documenten en correspondentie. – Adriaan Morriën, kop door Hans Sassen. – Maarten Mourik, literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten van o.a. Brandenburgs Requiem (met oorlogsdagboeken) en Nomade, vertalingen, geluidsopnamen van interviews met Albert Helman en Josepha Mendels, portret door Margrieth A.C. MourikZijlstra en correspondentie met o.a. J.C. Bloem, Heinrich Böll, Marnix Gijsen, Albert Helman, Judith
het vroegste begin deel aan het project. De afgelopen jaren zijn onder meer de collecties van Louis Couperus (naar wiens boek Metamorfoze uit 1897 het project is vernoemd), Willem Kloos, H. Marsman, Nescio en J. Slauerhoff geconserveerd. In 2009 werd gewerkt aan het digitaliseren van het archief van Menno ter Braak. De laatste paar jaar zijn in het kader van Metamorfoze ook veel foto’s uit de collectie van het museum gedigitaliseerd. In 2009 werden veel fotobeschrijvingen ingevoerd in de online catalogus. Deze catalogus is toegankelijk en raadpleegbaar op de website: www.letterkundigmuseum.nl.
Museum Tentoonstellingen Net als in 2008 waren in 2009 het Letterkundig Museum en het reguliere Kinderboekenmuseum gesloten in verband met de grootscheepse verbouwing. Achter gesloten deuren werden tentoonstellingsconcepten ontwikkeld, zowel voor volwassenen als voor de jeugd. Een van de grote nieuwe tentoonstellingen is Het Pantheon. 100 schrijvers – 1000 jaar literatuur, de eerste tentoonstelling waarin Nederlandse en Vlaamse schrijvers vanaf de middeleeuwen tot heden te bewonderen zijn. Het Pantheon is een hommage aan auteurs die het literaire landschap van de Lage Landen hebben bepaald en brengt alle hoogtepunten uit de Nederlandstalige literatuur in de meest brede zin bijeen. In 2009 werd gewerkt aan de research voor en productie van honderd filmpjes over de Pantheon-schrijvers, die elk een kenschets, een typering van werk en persoon biedt. Deze films zijn ingenieus gekoppeld, zodat zij een samenhangend geheel vormen. Daarnaast werd er de laatste hand gelegd aan de invulling 10
Envelop uit het literair archief van Martin Mooij.
Herzberg, Arthur Lehning, Gerard Reve, F. Springer, Hendrik de Vries, Leo Vroman en Jan Wolkers. n – Alice Nahon, opdrachtexemplaar van Maart–April. – Attie Nieboer, literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten en typoscripten, boeken met opdracht en/of aantekeningen, officiële documenten waaronder een testament, en correspondentie. – J.C. Noordstar (ps. van A.J.P. Tammes), portret door Jan Wiegers. – Cees Nooteboom, portret door Maurice Thomassen; exemplaar van Licht overal met etsen van Hugo Claus. – M. Nijhoff, brief aan redactie van De Gids. p – Jos Panhuysen, divers materiaal waaronder reclamedrukwerk en een brief van uitgeverij Nijgh & Van Ditmar. – François Pauwels, deel literaire nalatenschap, met o.m. typoscripten, een manuscript van J.C. Bloems ‘Dankoffer aan François Pauwels’, persoonlijke documenten waaronder visitekaartjes en een overlijdensbericht, en brieven van o.a. J.C. Bloem en Charley Toorop. – Martin Permys (ps. van M. Premsela), divers materiaal waaronder een buste door Iancelevic en twee portretten. – E. du Perron, brief aan Adriaan Morriën; drukproef van Verzameld werk met correcties van F. Batten; brief aan Victor E. van Vriesland. – Johan Polak, brief. – Sieb Posthuma, deel literair archief, met o.m. schetsen en illustraties van o.a. de Rintje-boeken, Peter en de wolf, Feodoor heeft zeven zussen van Marjet
van de vier thematische deelopstellingen waarin de bezoeker nader kennis maakt met de literatuur. In ‘Wording’ staat het schrijfproces centraal, van de eerste krabbel tot de laatste drukproef. De literatuur zelf komt aan bod in ‘Vorm en Stijl’, waar de bezoeker in speciaal ontworpen stoelen kan genieten van gedichten, prozafragmenten, toneelstukken en boekverfilmingen. Diverse literaire ruzies en het maatschappelijke belang van schrijvers en hun werk worden uitgelicht in de deelopstelling ‘Ophef’. Tot slot komt de wereld van de schrijver en zijn werk aan bod in ‘Biografie’. De tweede vaste tentoonstelling van het nieuwe museum is de Nationale Schrijversgalerij. Sinds maart 2010 wordt de bezoeker bij het betreden van het museum als het ware begroet door vijfhonderd geschilderde en gebeeldhouwde schrijversportretten. Van Kader Abdolah tot Joost Zwagerman, van Louis Couperus tot Anna Enquist, van De Schoolmeester tot Toon Tellegen. Het Pantheon. 100 schrijvers – 1000 jaar literatuur en de Nationale Schrijversgalerij werden op 4 maart 2010 door Harry Mulisch geopend. In 2009 waren ook de voorbereidingen voor het nieuwe Kinderboekenmuseum in volle gang. En dan met name voor de nieuwe vaste tentoonstelling Papiria, een unieke ontmoetingsplaats waar kinderen verhalen ontdekken, beleven én zelf kunnen maken. De tentoonstelling, voor kinderen vanaf 7 jaar, belooft een avontuurlijke ontdekkingstocht door de jeugdliteratuur te worden. Kinderen zullen de magie van het verhaal ervaren en ondergaan, terwijl ze ontdekken waaruit een verhaal en een illustratie kan bestaan en hoe schrijvers en tekenaars dat gebruiken. Creatief omgaan met taal en het stimuleren van plezier in lezen en schrijven staan centraal. Voor de allerkleinsten komt er een aparte ruimte waarin Kikker van Max Velthuijs centraal staat. 11
Harry Mulisch opent het vernieuwde Letterkundig Museum, maart 2010. Foto: Mylène Siegers.
Huiberts, Oog in oog in oog van Eva Gerlach en De leeuw is los! van Annie M.G. Schmidt. q – Em. Querido’s Uitgeverij, deel uitgeversarchief, met o.m. het manuscript van Het punt met mij is dat ik alles kan van Eva Gerlach, typoscripten van Wim Hofman, een schets van Mance Post, dossier van Van Aap tot Zip van Wim Hofman en correspondentie van Jacques Dohmen met o.a. Helene Nolthenius. r – G.J. Resink, literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten en typoscripten, bibliografische gegevens en boeken met opdracht. – Gerard Reve, geschreven versies van de lezing ‘Het geheim van Louis Couperus’. – Karel Reijnders, brief aan Harry G.M. Prick. – Tony de Ridder, opdrachtexemplaar van Van den akker. – P.H. Ritter, brief. – A. Roland Holst, brief aan Henriette Roland Holst-van der Schalk; brief van R.N. Roland Holst; manuscript van Denkend aan Richard Nikolaus Roland Holst door Rudolf Escher; brief van C.A. Worp-Roland Holst. – Annie Romein-Verschoor, correspondentie met de heer Van Hoboken. – Thomas Rosenboom, portret door Judith Lansink. s – Arthur van Schendel, brief over Van Schendel door W.C. Schimmel aan M.F. Morzer Bruyns. – Jacob van Schevichaven, manuscripten van toneelstukken en een knipsel.
Educatie neemt een prominente plaats in in Papiria. Met deze nieuwe tentoonstelling zal het Kinderboekenmuseum een programma brengen waarin op vernieuwende manier cultuureducatie wordt geboden. De bezoekers zullen ervaren hoe leuk jeugdliteratuur is. Daarbij worden ze in workshops uitgedaagd zelf verhalen te maken of te bewerken. Het tentoonstellingsconcept is afgestemd op de ontwikkelingen in het basisonderwijs en op de door het Ministerie van ocw geformuleerde kerndoelen, en sluit nauw aan bij het taalonderwijs. Het multimediale karakter maakt de tentoonstelling aansprekend voor de jeugd van nu. Geheimen Paul van Loon, Francine Oomen en Jacques Vriens behoren tot de populairste schrijvers voor de jeugd. Hun boeken worden verslonden, om hun handtekeningen wordt gebedeld. In afwachting van de nieuwe tentoonstelling toont het Kinderboekenmuseum Geheimen, over het leven en werk van deze drie auteurs. De tentoonstelling zal te zien zijn tot het Kinderboekenmuseum heropend is. Daarom ontdekten ook in 2009 vele kinderen hoe Jacques Vriens Oorlogsgeheimen (2007) schreef, droomden ze weg op het grote Hoe overleef ik?-bed en maakten ze huiverend een rit met de Griezelbus. Bij de tentoonstelling Geheimen biedt het museum diverse museumlessen voor leerlingen van zowel het primair onderwijs als de brugklas. Zoals de museumles ‘Een schatkist vol geheimen’. Hierin wordt geprobeerd antwoord te geven op vragen als: Waar halen Paul van Loon, Francine Oomen en Jacques Vriens hun inspiratie vandaan? Hoe schrijven zij hun boeken? In de les ‘Schrijversgeheimen’ stappen de leerlingen bijna letterlijk de boeken en werkkamers binnen van de drie auteurs. De vraag ‘Hoe wordt een boek gemaakt?’ wordt beantwoord in de les ‘De geboorte van een boek’. De verschillende stappen die genomen worden om van een manuscript een ‘echt’ boek te maken, komen aan bod. 12
In Geheimen. Foto: Mylène Siegers.
– Hans Sleutelaar, deel literair archief, met o.m. persoonlijke documenten waaronder een perskaart, en aantekeningen, manuscripten, typoscripten, correspondentie, geluidsopnamen, foto’s en/of andere documenten van/over o.a. Martin Bril, Jan Cremer, Johnny van Doorn, C.B. Vaandrager enHans Verhagen. – Gabriel Smit, portrettekening door J.H. Moesman. – Jac. van der Ster, opdrachtexemplaar van Niemand begrijpt het. – Kees Stip, exemplaar van Kees Stip. De man die een dag met een woord bezig kon zijn en andere verhalen door Hette Wassenaar. – Garmt Stuiveling, opdrachtexemplaren van o.a. Mens wees vrij! en De dag breekt aan. – Carel Swinkels, deel literaire nalatenschap, met o.m. aantekeningen, bio- en bibliografische gegevens en correspondentie met Marie-Cécile Moerdijk. t – Thé Tjong-Khing, literair archief, met o.m. aantekeningen, illustraties en schet sen, en brieven van o.a. Els Pelgrom. Bijgevoegd is het manuscript van Kleine Sofie en Lange Wapper van Els Pelgrom. – Marten Toonder, correspondentie met Sylvia Willink-Quiël; foto’; brief aan Tysger Boelen. v – Paul de Vaan (ps. van J.P. Naeff), literaire nalatenschap, met o.m. manuscripten en typoscripten van gedichten, toneelstukken en cabaretteksten, drukwerk en correspondentie. – M. Vasalis (ps. van M. Leenmans), divers materiaal waaronder een rijmprent en familiefoto’s.
Ook voor het vieren van hun verjaardag kunnen kinderen terecht in Geheimen. Met een verjaardagskoffer gaan de jarige en al zijn vrienden op avontuur in deze tentoonstelling om zo de geheimen van Paul van Loon, Francine Oomen en Jacques Vriens te ontdekken. Op locatie Niet alleen de nieuwe vaste tentoonstellingen zijn in ontwikkeling, ook werden er in 2009 voorbereidingen getroffen voor de eerste wisseltentoonstelling van het Letterkundig Museum ‘nieuwe stijl’: Charlotte Mutsaers. Paraat met pen en penseel. Deze aan de markante schrijfster en beeldend kunstenares gewijde expositie was in een andere vorm in het najaar van 2009 te zien in de Venetiaanse Gaanderijen te Oostende onder de titel Aangespoeld met pen en penseel. Behalve haar schilderijen en grafiek werden in samenwerking met het Letterkundig Museum ook talloze voorwerpen, manuscripten, brieven, foto’s en andere documenten bijeen gebracht. Sinds april 2010 is de expositie in het Letterkundig Museum te bewonderen. Hoogtepunten van de tentoonstelling zijn de Piëta’s die Mutsaers in 1984 schilderde en de verschillende versies van Rachels rokje (1994), waardoor de bezoeker de ontstaansgeschiedenis van deze bejubelde roman kan volgen.
Literair centrum Schrijvers op bezoek Jacques Vriens kwam zondag 24 mei naar het Kinderboekenmuseum met zijn theatervoorstelling Het geheim van meester Jaap en andere verhalen. Als de bij veel kinderen geliefde meester Jaap vertelde, speelde en zong hij over zijn schoolverhalen en 13
Uitsnede van Last Tango van Charlotte Mutsaers.
– Max Velthuijs, divers materiaal waaronder aantekeningen, manuscripten van o.a. De mier en het wonderhuis en Kikker en het vogeltje, tekeningen en schetsboeken. – Hans Verhagen, zelfportret. – Cornelis Verhoeven, literaire nalatenschap, met o.m. aantekeningen, manuscripten en typoscripten van o.a. artikelen, essays en lezingen, drukproeven, ongepubliceerd werk, persoonlijke documenten waaronder agenda’s, contracten, familiepapieren en correspondentie met o.a. Ida Gerhardt en J.P. Guépin. – S. Vestdijk, correspondentie met de heer Plessen; knipsels uit Franse kranten; brief aan Anna Blaman. – S. Vinkenoog, exemplaar van Atonaal met opdracht aan J.J. Buskes; ov-chip kaartfolder met foto van Vinkenoog. – A. Viruly, diverse documenten waaronder een exemplaar van Gedachten over het leven van Tonny Viruly-Butner met aantekeningen van de schrijfster, knipsels en een brief aan Miep Streep. – W.H. Vliegen, opdrachtexemplaar van De dageraad der volksbevrijding. – Greta Vollewens-Zeylemaker, diverse documenten waaronder een brief aan De Hollandsche Lelie met als bijlage een typoscript. – Ida Vos, typoscripten/drukproeven met correcties van Dansen op de brug van Avignon en De lachende engel, foto en een brief aan haar kleinkinderen. – J.J. Voskuil, brief aan Ronald Plasterk; overzicht ‘Who is who in Het Bureau’ met aantekeningen door Voskuil; brieven aan Josje Mastenbroek-Meijer; werkstuk van Voskuil over Indische belletrie als bron van sociologische
de Bende van de Korenwolf. Ook was er bijzondere aandacht voor zijn boek Oorlogsgeheimen (2007). Samen met percussioniste Fredrike de Winter zorgde Vriens voor een geestige, spannende en ontroerende familievoorstelling vol verhalen, muziek en verbeelding. Aansluitend was er de mogelijkheid een handtekening van ‘meester Jaap’ te vragen. En daarvan werd gretig gebruik gemaakt. Prijsuitreikingen In een volle zaal nam Hans Verhagen donderdag 28 mei tijdens een feestelijke bijeenkomst in het Letterkundig Museum de P.C. Hooft-prijs voor Letterkunde 2009 in ontvangst. Hans Keller hield een feestrede in woord en beeld en Mark Lotterman en band verzorgden een geanimeerd optreden. Maar alle aandacht ging natuurlijk uit naar de laureaat, die volgens de jury, zowel tijdens de jaren zestig als in de eenentwintigste eeuw ‘verbluffend goede poëzie’ schreef. ‘Vanwege zijn humor, zijn engagement, zijn poëtische durf en eigenzinnigheid dragen wij hem voor voor de P.C. Hooft-prijs 2009’, aldus de jury. Ted van Lieshout ontving op donderdag 24 september de Theo Thijssen-prijs 2009, een oeuvreprijs bestemd voor kinder- en jeugdliteratuur. De jury wilde in Van Lieshout een schrijver en dichter bekronen, die ook als illustrator, boekenmaker én activist vanaf 1986 een veelzijdig en kwalitatief hoogstaand oeuvre heeft opgebouwd. ‘In de poëzie van Van Lieshout krijgen eenvoudige woorden een heel speciale betekenis en dat maakt het lezen van zijn gedichten tot een belevenis. Alledaagse dingen worden vaak op originele wijze verwoord. Van Lieshout speelt met woorden, weegt ze af, laat overbodige taal weg, biedt hoop en roept indringende beelden op’.
14 Hans Verhagen tijdens de uitreiking van de P.C. Hooft-prijs 2009. Foto: Mylène Siegers.
kennis van de koloniale samenleving; brieven aan Chris van Oostrom en H. van Oostrom-Kramps; opdracht aan Jan Bruggeman in Ver heen van P.C. Kuiper. – Theun de Vries, correspondentie met Jan van Herpen; brieven aan Gabriel Smit. – Victor E. van Vriesland, brieven van M. Nijhoff, E. du Perron en Gerard Walschap. – Leo Vroman, brief aan Louise Rolaff. w – Joop Waasdorp, typoscripten. – Aldert Walrecht, diverse documenten waaronder een overlijdensbericht en een brief over Walrecht. – Jacob Winkler Prins, manuscript. – Helma en Loeka Wolf Catz, deel literaire nalatenschappen, met o.m. aantekeningen, manuscripten en typoscripten, boeken met opdrachten van o.a. Ad den Besten, N.A. Donkersloot, Hella S. Haasse, Bert Schierbeek en Victor E. van Vriesland, poesiealbums, geluidsopnamen, persoonlijke documenten waaronder sinterklaasgedichten, vertalingen, tekeningen, foto’s en correspondentie met o.a. Willem Brandt, Adriaan van Dis en N.A. Donkersloot. z – Hans van Zijl, divers materiaal waaronder drukwerk, foto’s met o.a. Godfried Bomans, brieven van Harrie Kapteijns en Kees Verwey, en een brief van Lodewijk van Deyssel aan Kees Verwey over Van Zijl. – P.J. Zwart, brief. Diversen – Foto’s van de Dag van de Literaire Held met o.a. Anna Enquist, Kees ’t Hart,
Vriendendag De jaarlijkse Vriendendag van het Letterkundig Museum stond in 2009 in het teken van de verbouwing. Op zondag 6 september gunde het museum zijn Vrienden, belangstellenden en de pers een blik op de vorderingen. Directeur Aad Meinderts vertelde wat er nog allemaal te gebeuren stond, architect Herbert van der Brugghen praatte het publiek bij over de bouwwerkzaamheden en de projectleiders, Joris Kwast en Annelie Grob, gaven al wat prijs over de nieuwe permanente tentoonstellingen, respectievelijk Het Pantheon en Papiria. Ten slotte sprak Ted van Lieshout, die een kleine drie weken later in het museum de Theo Thijssen-prijs 2009 in ontvangst zou nemen, over zijn persoonlijke lees- en schrijfgeschiedenis. De moraal van het verhaal Het Letterkundig Museum en de Jan Campert-Stichting organiseerden op vrijdag 27 november 2009 het jaarlijkse symposium, dit keer getiteld De moraal van het verhaal. Boeiende sprekers, indringende filmbeelden, vrolijke muziek en scherpe debatten verzekerden het publiek van een aantrekkelijk programma. Tijdens het Campert-symposium kwamen vragen aan de orde als: op welke wijze wordt moraal gepresenteerd in literatuur of lectuur? Is moraal per definitie kitsch? Hoort goede literatuur geen moraal te hebben? Renate Dorrestein liet in de openingslezing aan duidelijkheid niets te wensen over: een verhaal zonder moraal is geen verhaal en ontaardt in bloedeloze literatuur van louter vorm en stijl. Marita Mathijsen en Tom Sintobin lieten hun licht schijnen over de literaire kritiek in respectievelijk de negentiende en twintigste eeuw, terwijl Joukje Akveld inging op de moraaldiscussie die juist bij kinderboeken altijd gevoerd wordt. Fragmenten uit de Schrijvers In Beeld-film Letter & Geest van Jan Louter deden de felle discussies herleven over de be15
Ted van Lieshout tijdens de Vriendendag 2009. Foto: Mylène Siegers.
Saskia de Jong, Bart Moeyaert en Nelleke Noordervliet. – Foto’s van uitreiking Campert-prijzen 2009 met o.a. Anneke Brassinga, Doeschka Meijsing, Tonnus Oosterhoff en Peter Verhelst. – Foto’s van jubileumfeest van het Letterkundig Museum 2004 met o.a. Remco Campert, Hella S. Haasse, Anton Korteweg, Nelleke Noordervliet en Marten Toonder. – Foto’s van Maarten Biesheuvel, Arnon Grunberg en Jan Wolkers in boek winkel De Kler te Leiden.
Aanwinsten in de vorm van krantenknipsels, tijdschriften, drukwerk, scripties, beeld- en geluidsopnamen en foto’s zijn niet allemaal opgenomen in deze lijst. Schenkers en bruikleengevers a Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam Frank Martinus Arion, Willemstad (Curaçao) b Nienke Bakker, Oegstgeest Maria Barnas, Amsterdam Anne van Beek-Bos, Veghel Nienke Begemann, Den Haag Leonie Biegel, Haarlem Tysger Boelens, Den Haag Anthia C.M. Boers, Amsterdam Pieter Boersma, Amsterdam José Boyens, Groesbeek Patrick Buch, Wassenaar Mevrouw A.L. Buch-Elfers, Wassenaar c Jan Cremer, Amsterdam
roemde roman van Frans Kellendonk, Mystiek lichaam (1986). Ten slotte gingen Marja Pruis en Arie Storm in gesprek over de vraag welke plaats moraal inneemt bij de beoordeling van literatuur. Smartlappen zorgden voor de nodige vrolijkheid, al waren de liedjes die gezongen werden nog zo hartverscheurend.
Uitgeverij Goede papieren Het full colour vriendenblad Goede papieren verscheen in april en oktober. Ook in 2009 stond het blad vol informatie over aanwinsten en tentoonstellingen; daarnaast werden bijzondere documenten uit de collectie en werken uit de Nationale Schrijversgalerij toegelicht. In het eerste nummer van 2009 werd stilgestaan bij het vertrek van directeur Anton Korteweg en de komst van zijn opvolger Aad Meinderts. In een dubbelinterview zei Korteweg: ‘Een sterk punt van Aad is zijn oprechte liefde voor de literatuur (…) Aad is zelfs dol op boeken van oude, vergeten vrouwtjes.’ Ook publiceerde het blad een kort en tot dan toe onbekend verhaal van Harry Mulisch, geschreven naar aanleiding van de watersnoodramp van 1 februari 1953. Het tweede nummer opende met een artikel van Nop Maas over Reves eerste grote liefde, James Holmes. Hierin werd rijkelijk geciteerd uit brieven van de Volksschrijver en tevens Pantheon-auteur. In deze aflevering was er ook aandacht voor twee andere Pantheon-schrijvers: zo deed Annette Portegies een onthulling over Maurice Gilliams en verhaalde Aad Meinderts over het tribunaal tegen Anna Blaman. Goede papieren verschijnt in samenwerking met de Stichting Vrienden van het Letterkundig Museum. 16
Uitsnede van het zelfportret van Maria Barnas.
d W.H.K. van Dam, Den Haag Jacques Dohmen, Amsterdam Douane & Belasting Museum, Rotterdam Carla Dura, Naarden e Maatje van Eck, Oud-Beijerland Gemeente Eemsmond, Uithuizen Anna Enquist, Amsterdam Hans Ester, Nijmegen Jan Eijken, Rijswijk f Rinus Ferdinandusse, Amsterdam Edith Ferree, Montfoort De heer S. Franken, Apeldoorn g Anton Gerits, Hilversum Mevrouw Gorter-Willemse, Duivendrecht Mevrouw Ming Govaers, Oegstgeest Jan van Griethuysen, Den Haag Jaco Groot, Amsterdam De heer J.H. de Groot, Rotterdam De heer J.J. Grootenboer, Borne h Annemarie van Haeringen, Amsterdam Hans Hagen, Kortenhoef Mevrouw M. de Hartog, Gwynedd (Verenigde Staten) De heer R.J. den Hartog, Utrecht Greetje Heemskerk, Amsterdam De heer G.R. Heerebout, Kloetinge De heer J.A. Henry, Voorhout Petra Heringa, Putten Judith Herzberg, Amsterdam Tinus Heijmans, Amsterdam Jürgen Hillner, Nesso (Italië) Bauke Hoekstra, Almelo Sanne Hogenhuis, Amsterdam Antiquariaat Fokas Holthuis, Den Haag
Zacht Lawijd Van het door het Letterkundig Museum in samenwerking met het amvc-Letterenhuis uitgegeven literair-historische tijdschrift Zacht Lawijd verschenen de afleveringen 1 tot en met 4 van jaargang 8. Nummer 3 stond geheel in het teken van Michel Seuphor, grensverkenner van de avant-garde. Manu van der Aa schreef over de gedichten van Seuphor, die vooral als beeldend kunstenaar bekend is, en Johan Vanhecke verhaalde over de briefwisseling met Victor Delhez. Verder was er in 2009 aandacht voor onder meer Cyriel Buysse, François Pauwels en vertalingen uit de Engelse literatuur in de eerste helft van de negentiende eeuw in Nederland. Paraat met pen en penseel Tijdens de opening van de aan Charlotte Mutsaers gewijde expositie Aangespoeld met pen en penseel op zaterdag 31 oktober 2009 in de Venetiaanse Gaanderijen te Oostende werd het begeleidende Schrijversprentenboek Charlotte Mutsaers. Paraat met pen en penseel gepresenteerd. Het boek is samengesteld door Daan Cartens, conservator van het Letterkundig Museum, en verscheen in samenwerking met De Bezige Bij en de stad Oostende. Talloze foto’s, citaten en fragmenten uit haar werk en interviews geven een schitterend beeld van Mutsaers’ vaak bejubelde veelzijdigheid. Daarbij bevat het rijk geïllustreerde werk inleidende essays over haar literaire werk (door Bart Vervaeck) en beeldende werk (door Paul Hefting). De schilderijen zijn paginagroot en full colour afgebeeld. Januari 2010 verscheen de tweede druk van Paraat met pen en penseel. Ook werd er in 2009 gewerkt aan de film De wereld van Charlotte Mutsaers, die op 2 april 2010 in Het uur van de wolf is uitgezonden en tevens in het Letterkundig Museum bij de tentoonstelling Paraat met pen en penseel wordt vertoond. 17
Charlotte Mutsaers. Foto: Jan Fontijn.
Frank van der Horst, Weesp Hans van der Horst, Kampen Mary Huizinga, Den Haag i De heer F.J.P. van den Ingh, Leiden k Ama Kaag, Amsterdam Willem Kervers, Rotterdam Mevrouw M. Knap-Droogleever Fortuyn, Amsterdam De heer W.R.H. Koops, Haren Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, Leiden Koninklijke Bibliotheek, Den Haag Anton Korteweg, Leiden Trudy Kramer, Groningen Genootschap Kunstliefde, Utrecht Roos Kwakernaak, Heveadorp l De heer J.M. Leeflang, Alkmaar Marius en Marian van LeeuwenScheltema, Utrecht Els van Liebergen, Deventer m Jobje Mastenbroek-Meijer, BurghHaamstede Museum Meermanno, Den Haag De heer A. Menalda, Amerongen De heer D. van der Meulen, Leiden Marie-Cécile Moerdijk, Lommel (België) Martin Mooij, Capelle aan den IJssel De heer W.F.J. Morzer Bruyns, Bussum De heer J.H. van Mourik, Amsterdam Margrieth A.C. Mourik-Zijlstra, Callantsoog Bertram Mourits, Haarlem Reinjan Mulder, Amsterdam n Mevrouw J.G. Naeff-Hoogenboom, Doesburg Eddy Neter, Schellinkhout
Financiën en sponsors Exploitatierekening in euro’s uitkomst begroting uitkomst 2009 2009 2008 Inkomsten Subsidie ocw 2.999.907 2.888.175 2.808.209 Subs. Metamorfoze-project 39.657 11.000 76.549 Bijdragen derden 36.935 0 9.366 Directe opbrengsten 31.700 30.000 35.290 Indirecte opbrengsten 35.012 0 0 Rentebaten (per saldo) 37.559 4.944 33.037
3.180.770 2.934.119 2.962.451
Uitgaven Salarislasten Afschrijvingen Huisvestingskosten Aankopen Overige lasten
1.721.393 1.539.419 1.549.107 17.213 28.000 20.529 735.742 886.500 725.792 47.650 91.000 91.667 481.408 364.200 572.254
3.003.406 2.909.119 2.959.349
Saldo 177.364 25.000 3.102 Reserve Alles Wordt Nieuw 151.624 0 0 Resultaat
25.740 25.000 3.102
Sponsoring In 2009 ontving het museum financiële bijdragen van: De heer Bongers, Jean Brüll, Gemeente Den Haag, St. Vrienden van het Letterkundig Museum. 18
Foto: Mylène Siegers.
De heer J.A. Niermans, WestTerschelling Marianne Noordenbos-Huber, Eindhoven Mevrouw D. Noppen-Nieboer, Gorsel p Ton Panhuijsen, Den Haag Uitgeverij Papieren Tijger, Breda Mevrouw S.F.M. Pauwels, Leidschendam Piet Piryns, Berchem (België) Ronald Plasterk, Bussum Mevrouw Plessen, Bilthoven Ruud Poortier, Rijswijk Sieb Posthuma, Amsterdam r Radboud Universiteit, Nijmegen Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag Louise Rolaff, Rotterdam s De heer M.A. Schroeder, Voorburg Josephine Sloet, Marcillac-St-Quentin (Frankrijk) De heer E.R. Slooten, Maarssen Peter Smit, Purmerend Marijke Stapert-Eggen, Lunteren Per Staugaard, Utrecht Mevrouw R.M.J.J. Stenger-Hettema, Voorschoten Reinder Storm, Den Haag Esther Streep, Amsterdam t Thé Tjong-Khing, Haarlem v Gé Vaartjes, Boskoop De heer J. Veelders, Spaarndam Mevrouw H. Veldhuijzen, Goudriaan Hans Verhagen, Amsterdam Daan en Neeltje Verhoeven, Groenekam Mevrouw J.A.M.W. Versteden, Breda
Publicaties De heer Volz, Bergen Publicaties Letterkundig Museum Bert Vos, Uithoorn – Daan Cartens (red.), Charlotte Mutsaers. w Paraat met pen en penseel. De Bezige Bij, Martin van der Waals, Oss Amsterdam / Letterkundig Museum, De heer P.A. Wackie Eysten, Den Haag Den Haag 2009. Mevrouw H.C. Wassenaar, Veenendaal – Goede papieren. Verschenen: 2x. Uitgave Mevrouw W. Wensink-Heersink, i.s.m. Vrienden van het Letterkundig Oostburg Museum Sylvia Willink-Quiël, Amsterdam – Zacht Lawijd. Verschenen: 4x. Uitgave i.s.m. amvc-Letterenhuis, Antwerpen Activiteiten 2009 Het Letterkundig Museum en KinderPublicaties op basis van de collectie boekenmuseum waren in 2009 geslo – Ronny Boogaart & Eric de Booij, ten. Wel waren, van dinsdag tot en ‘“Spelen met Reve is spelen met vuur”. met vrijdag, de studiezaal en de tijdeBernard Sijtsma op bezoek bij Gerard lijke jeugdtentoonstelling Geheimen Reve’. In: De Parelduiker 14 (2009), nr. 3, geopend. Van reguliere activiteiten 2–19. was nauwelijks sprake. – Stefan Van Den Bossche, ‘“Hij doet een Totaal aantal bezoekers: 6.855 beetje gewichtig altijd”. F.V. Toussaint (2008: 9.431) van Boelaere institutioneel’. In: Elke Bezoeken website 39.181 Brems & Tom Sintobin (red.), De goud(2008: 83.673) Dit verschil is mede te smid en de klein-inquisiteur. Essays over F.V. wijten aan het gebruik van een andere Toussaint van Boelaere, gevolgd door een meetmethode. geannoteerde uitgave van ‘Het gesprek in Tratoria’. kantl, Gent 2009, 37–51. Tentoonstellingen – Erica van Boven, ‘De middlebrowGeheimen roman schrijft terug. Visies op elite en “hoge literatuur” in enkele publieksActiviteiten romans rond 1930’. In: Tijdschrift voor Theatervoorstelling Nederlandse Taal- en Letterkunde 3 (2009), Jacques Vriens 24/5 nr. 2, 264–284. Uitreiking P.C. Hooft-prijs – José Buschman, Een dandy in de Oriënt. aan Hans Verhagen, 28/5 Louis Couperus in Afrika. Lubberhuizen, Vriendendag 6/9 Amsterdam 2009. Uitreiking Theo Thijssen-prijs – Anne van Buul, ‘“Gij zijt niet hier aan Ted van Lieshout 24/9 gelijk gij waart”. Egidius in de nagaSymposium De moraal van het leten poëzie van P.C. Boutens’. In: De verhaal 27/11 Parelduiker 14 (2009), nr. 3, 20–33. – Charlotte Cailliau, ‘Jong bezield of Educatie oud bedaard? Een nieuwe editie van Lessen in Geheimen 167 Willem Kloos’ Verzen en de keuze Kinderpartijtjes 34
19 Foto: Mylène Siegers.
van een basistekst’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- & Letterkunde 125 (2009), nr. 4, 404–418. – Niels Coppes e.a., Franz Ziegler. Virtuoos fotograaf (1893–1939). Walburg Pers, Zutphen 2009. – Joke Corporaal, Grimmig eerlijk. Anne Wadman en het probleem van de Friese literatuur. Frysje Akademy, Ljouwert 2009. – Marco Daane, ‘Een ontspoorde tramconducteur. Leven, streven en straf van Mau Marssen’. In: De Parelduiker 14 (2009), nr. 4, 14–36. – Joop Dera, ‘“Aan een boom zo volgeladen met Gard Siviki, miste men die ene mispel niet”: Gard Sivik versus Podium, 1960–1964’. In: Ts.> Tijdschrift voor tijdschriftstudies nr. 25 (2009), 4–19. – Hans Dütting (ed.), Hugo Claus. De reus van Vlaanderen. Aspekt, Soest 2009. – Hans Dütting (ed.), Jan Wolkers. De Rubens van de literatuur. Aspekt, Soest 2009. – Sjoerd van Faassen, ‘Een aanvulling op de briefwisseling van A. Roland Holst met Richard en Henriette Roland Holst’. In: Zacht Lawijd 8 (2009), nr. 1, 70–75. – Sjoerd van Faassen, “‘Een dichter wordt geboren en niet gemaakt. Een generatie daarentegen wordt gemaakt en niet geboren”. Ed. Hoornik als criticus aan het eind van de jaren dertig’. In: Gillis J. Dorleijn e.a. (red.), Kritiek in crisistijd. Literaire kritiek in Nederland en Vlaanderen tijdens de jaren dertig. Vantilt, Nijmegen 2009, 195–216. – Sjoerd van Faassen, ‘“Heb ik nu werkelijk zulke grove misdaden bedreven?” Ernest Claes en de culturele collaboratie’. In L. de Vos, Y. T’Sjoen & L. Stynen (red.), Verbrande schrijvers. ‘Culturele’ col-
laboratie in Vlaanderen 1933–1953. Acade- – Ruben van Luijk, ‘“Schooner ben jij dan de heilige Foedsji”. Slauerhoff en mia Press / Restant, Gent 2009, 40–69. de eerste Nederlandse haiku’. In: De – Sjoerd van Faassen, ‘Een aanvulling Parelduiker 14 (2009), nr. 3, 47–64. op Brieven van E. du Perron’. In: Zacht – Nop Maas, ‘Gescheden circuits. Lawijd 8 (2009), nr. 4, 52–63. Lodewijk van Deyssel, Alfred Haighton – Léon Hanssen, ‘“Altijd het zelfde in en Adolf Hitler’. In: Tirade nr. 431 een ander vergezicht”. De correspon (december 2009), 67–76. dentie Nescio – Chr.J. van Geel’. In: – Nop Maas, Gerard Reve. Kroniek van een De Parelduiker 14 (2009), nr. 1, 31–45. schuldig leven. I De vroege jaren (1923– – Willem Frederik Hermans, Rudy 1962). Van Oorschot, Amsterdam 2009. Kousbroek en Ethel Portnoy, Machines en emoties. Een briefwisseling. De Bezige – Etty Mulder, Rede en vervoering. Helene Nolthenius 1920–2000. Vantilt, Nijmegen Bij, Amsterdam 2009. 2009. – Jan J. van Herpen, Met bestendig jeukende pen. Documentair klein memoriaal – Andrea Nagel, ‘The Friendship between Hans Jacoby and Julius Spier, over leven en werk van dr. P.H. Ritter Jr. or Jung’s Connection with Graphology (1882–1962). Flanor, Nijmegen 2009. and Chirology’. In: The Graphologist 27 – Peter Hofman, ‘Tranen om Anneliese. (2009), nr. 4, 73–80. Luceberts “Apollensdorfse Elegie”’. In: De Parelduiker 14 (2009), nr. 2, 2–9. – Lidy Nicolasen, De eeuw van Sonja Prins. Burgerkind, revolutionair, kluizenaar. Bert – Madelon de Keizer, ‘“God-allemachtig! Bakker, Amsterdam 2009. Daar moet toch een norm zijn!”. Over het modernisme van Albert Verwey’. – Bram Oostveen, ‘De omgekeerde tropenagenda. De dagboekjes van Willem In: Frank Bosman & Theo Salemink Frederik Hermans’. In: Armada 15 (red.), Avant-garde en religie. Over het (2009), nr. 54, 65–74. spirituele in de moderne kunst, 1905–1955. Van Gruting, Utrecht 2009, 125–145. – Mieke Rijnders e.a., ‘De spong is nu gemaakt’. Edgar Fernhout modernist. – Marsha Keja, ‘“Mijn verleden is verThieme Art, Deventer / Museum voor brand. Stil staan kan ik er niet bij”. Moderne Kunst, Arnhem 2009. Een blik in het archief van Chris van Geel’. In: De Parelduiker 14 (2009), – [Tjalie Robinson], Schrijven met je vuisten. Brieven van Tjalie Robinson (ed. Wim nr. 1, 18–30. Willems). Prometheus, Amsterdam – Marsha Keja, ‘“Er is een drukfout be2009. kroond!”. De briefwisseling Chris van – Hubert Roland, Leben und Werk von Geel en Geert van Oorschot’. In: De Friedrich Markus Huebner (1886–1964). Parelduiker 14 (2009), nr. 1, 51–67. Vom Expressionismus zur Gleichschaltung. – Nico Keuning, Oorlog en pap. Het bezeten Waxmann, Münster etc. 2009. leven van Johnny van Doorn. De Bezige – Mathijs Sanders, ‘Apollo en Calvijn. P.J. Bij, Amsterdam 2009. Meertens als poëziecriticus’. In: Gillis – Arno Kuipers, ‘François Pauwels: J. Dorleijn e.a. (red.), Kritiek in crisistijd. dichter, romancier, advocaat’. In: Literaire kritiek in Nederland Zacht Lawijd 8 (2009), nr. 4, 24–51.
20 Uitsnede van het portret van S. Vestdijk door Edgar Fernhout.
en Vlaanderen tijdens de jaren dertig. Vantilt, Nijmegen 2009, 217–236. – Liselotte Vandenbussche, ‘“Ik heb mijn dag verdroomd, zoo doe ik met mijn leven”. Het estheticisme van Hélène Swart’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 3 (2009), nr. 2, 264– 284. – Liselotte Vandenbussche, Het veld der verbeelding. Vrijzinnige vrouwen in Vlaamse literaire en algemeen-culturele tijdschriften (1870–1914). kantl, Gent 2009. – Francisca van Vloten & Joost Bakker, Een tere stilte en een sterk geluid. Domburgse dames en Veerse joffers. De Factory, Deventer 2009. – Mariëtte Wolf, Het geheim van De Telegraaf. Geschiedenis van een krant. Boom, Amsterdam 2009. – Co van der Zwet, ‘Vals ingeburgerd. Uitgeversmaatschappij Oceanus 1941– 1945’. In: De Boekenwereld 25 (2009), nr. 4, 274–292. Besturen Dagelijks bestuur De heer mr. J.J.H. Pop, voorzitter De heer prof.dr. R.E.O. Ekkart, vice-voorzitter Mevrouw dr. E.M.A. van Boven, secretaris De heer drs. J.C.M. Damen, penningmeester Algemeen bestuur De heer R.W.J.M. Ammerlaan De heer dr. M.P. Bossenbroek De heer prof.mr. A.G. Castermans Anna Enquist Mevrouw mr.dr. L.M.C. Faro De heer J.A.A. Louws Mevrouw prof.dr. M. Spies
Bestuur Vrienden Anna Enquist, voorzitter Mevrouw S.A. van Amelsfort, secretaris/penningmeester De heer mr. J. Dohmen De heer dr. G.P.M. Mourits De heer A.P. van de Langkruis Personeelsgegevens (eind december 2009) – Directie Aad Meinderts, directeur Jeannette Smit, adjunct-directeur Jessica Nan, directieassistent – Bedrijfsvoering Jeannette Smit, hoofd Tom Asselman, coördinator Interne Dienst Marieke Hoek, administratief medewerker pz Wil Kools, medewerker Interne Dienst Ria Overduin, receptionist Anton Tetteroo, publieksbegeleider Marian van Wissen, administrateur – Communicatie Jeannette Smit, hoofd Maaike Kramer, public relations Jessica Nan, administratief medewerker Ingrid Verkiel, senior marketeer – Presentaties Annelie Grob, projectleider Papiria Joris Kwast, projectleider Pantheon Joyce Adema, conservator Carina Brummel, conservator Titia Douma, educatief medewerker Stance Eenhuis, conservator Marsha Keja, conservator Maud van Tongeren, educatief medewerker Dick Welsink, conservator
– Collecties Sjoerd van Faassen, hoofd Salma Chen, coördinator Taakgroep Ontsluiting Archivalia Ria Dijkhuizen, coördinator Taakgroep Beheer en Beschikbaarstelling Walter Berentsen, medewerker Ontsluiting Archivalia Pauline Bloemsma, medewerker Ontsluiting Archivalia en Beheer en Beschikbaarstelling Daan Cartens, conservator Annelies Flinterman, medewerker Beheer en Beschikbaarstelling Ellen Gloudie, medewerker Ontsluiting Archivalia Christie Hak, medewerker Ontsluiting Archivalia Arno Kuipers, conservator Madelon Monté, administratief medewerker en medewerker Beheer en Beschikbaarstelling Dika Mual, medewerker Beheer en Beschikbaarstelling Joke Nieuwveld, medewerker Ontsluiting Archivalia Anita van Oostrom, medewerker Beheer en Beschikbaarstelling Hester Quist, medewerker Ontsluiting Archivalia Anneke Roelsma, medewerker Beheer en Beschikbaarstelling Reineke Zielhuis, medewerker Ontsluiting Archivalia – Oproepkrachten, stagiaires en vrijwilligers Judith Brock, Davien Dirkzwager, Caja van der Poel, Aline Snoek, Sara Stel, Marlies Vlieland en Karin de Vreugd.
21 François HaverSchmidt.
