Lespakket Texelse Geschiedenis TX 600 jaar stad

Lespakket Texelse Geschiedenis

TX 600 jaar stad

Dit lespakket is gemaakt ter gelegenheid van het 600 jarig jubileum van het Texels stadsrecht. In samenwerking met de Stichting Texel 600 jaar Stad en Ecomare met subsidie van het Bernard Cultuurfonds Noord Holland.

Voor meer informatie: Ecomare, Educatieve dienst Ruijslaan 92, 1796 AZ De Koog t 0222 36 74 40 e [email protected] Colofon Redactie Ecomare Illustraties Juultje Putman Vormgeving Jel, Gonnie Hengelmolen Jaar van uitgave 2015

Bovenbouw Texelse geschiedenis

Texel 600 jaar stad

Inhoud

In deze les krijgen de kinderen een beeld van de volgorde een paar hoogtepunten uit hun geschiedenis. Wanneer en hoe is hun eigen eiland ontstaan en hoe ging het er aan toe ten tijde van het verkrijgen van stadsrechten?

Doelen • • •

1.A Activiteit:

Groepsgrootte: Tijdsduur: Materialen:

De kinderen kennen de volgorde van het bestaan van dinosauriërs, mammoeten, rendierjagers en ridders . De kinderen kennen globaal de ontwikkeling van het eiland vanaf de Dino`s, via de ijstijd tot nu. Ze hebben een beeld van hoe Texel er in het jaar van de stadsrechten uitzag, hoe het bestuurd werd en hoe de mensen leefden.

Start klassengesprek Dit gesprek is bedoeld als startactiviteit van het thema en laat de kinderen weer even beseffen hoe de volgorde van de verschillende hoogtepunten uit de geschiedenis ook weer was. klassikaal 20 minuten praatplaten op het digibord (zie bijlage 1) Plaat 13. Plaat 12. Plaat 11. Plaat 10. Plaat 9. Plaat 8. Plaat 7. Plaat 6. Plaat 5. Plaat 4. Plaat 3. Plaat 2. Plaat 1.

B. Doe activiteit

80.000.000 geleden Texels ontstaan; opstuwing uit de een na laatste ijstijd 150.000 jaar geleden Texel tijdens laatste ijstijd. 90.000 -10.000 jaar geleden. eerste mensen op TX 10.000 jaar geleden. Eerste mens Romeinse tijd 50 v Christus Handeldrijven met Texel Middeleeuwen 600 na Christus (700 n. C Vikingen) Texel wordt een eiland 1170 Texel wordt een stad 1415 Riddertijd VOC opgericht 1602 100 jaar geleden Tweede wereldoorlog 1940 Opa en oma Kind van nu

Tijdlijn lopen op het plein. Zet met de leerlingen een tijdlijn uit op het plein. Als 1 stoeptegel een eeuw is waar komt dan plaat 2 te liggen. En past plaat 11 nog wel op het plein? En hoe ver moeten we reizen voor plaat 13? Leg neer wat mogelijk is. Schrijf jaartallen erbij met stoepkrijt. * Maak dan groepjes met een thema, de dino`s, de mammoeten, de Vikingen, de Ridders, oma en opa`s ,de kinderen van nu etc. Eventueel met een plaatje op hun rug, masker op het hoofd om herkenbaar te zijn. * Laat ze door elkaar lopen en op een teken naar hun juiste plaats op de tijdlijn gaan staan. Wisselen van thema groepjes.

5

TX 600 jaar stad bovenbouw

TX 600 jaar

Texelse geschiedenis

TX 600 jaar stad

6

toneel

2. Activiteit:

Verdiepen in de mensen op Texel in 1415 Groepsgrootte: Materialen:

groepjes Rolbeschrijvingen (zie bijlage 2), tekst stadsomroeper (zie bijlage 3), verkleedkleren, attributen. http://www.wikikids.nl/Middeleeuwen http://www.schooltv.nl/no_cache/video/crid/20050614_ middeleeuwen05/ Schooltv.nl heeft nog veel meer over de middeleeuwen. 60 minuten

Tijdsduur:

Verdeel de klas in kleine groepen. Rolbeschrijvingen uitdelen. Het idee is om de groepjes eerst op verschillende websites en in boeken te laten kijken hoe hun personages leefden in de late Middeleeuwen. Hoe zagen ze eruit? Laat verkleedkleren verzamelen en of maken. • • • • • • • • • • • •

2a.

schout (eigenlijk baljuw) schepenen molenaars boeren boerenkinderen dorpelingen dorpskinderen graaf Willem IV dochter Jacoba poorters rechter struikrovers

Toneelspelen uit de tijd van voor de stadsrechten. Groepjes leerlingen spelen korte scènes uit het leven van voor de stadsrechten . Na het bezoek van de stadsomroeper spelen ze de variant van het verhaal. Zie 2c. Zie de voorbeelden in de bijlage. Laat de leerlingen ook zelf nog wat scènes bedenken vanuit de rollen die nog niet aan bod gekomen zijn.

2b.

rollenspel ‘de stadsomroeper’ Verkleed jezelf als stadsomroeper (of laat een leerling dat doen). Met een aankondiging op een rol papier, waarin de stadsrechten genoemd worden. En met de veranderingen die er zullen plaats vinden omdat Texel een stad wordt.


klassikaal 10 minuten Een hoed en een mantel. Een rol papier. (zie bijlage 3 voor de omroeptekst). Achtergrondinformatie stadsrechten en privileges.

http://www.luckens.nl/achtergr_info/gemeenteomroeper.html

De kinderen spelen hun spel in de variatie van na de stadsrechten. Extra spelelementen -

-

We mogen nu een muur met poorten aanleggen. Geen geld genoeg? Dan maar een gracht graven met drie bruggetjes die toegang geven tot het centrum. En voor de doorgang moest betaald worden. Er is een kunstschilder mee die een schilderij maakt van de verschillende groepjes. (Tableaux vivant variatie; de kinderen zijn bezig in hun rol en verstillen op een teken. Je moet goed aan hun houding kunnen zien wat ze aan het doen zijn.)

3. Activiteit

historische wandeling Den Burg


klassikaal 1 uur Map TX geschiedenis . De vernieuwde historische speurwandeltocht door en is te downloaden op: ecomare.nl/schoolprogramma`s/ zelfstandig uit te voeren.

Intro

Wat was de situatie van de verschillende dorpen? Het thema wordt in de map toegespitst op de kinderen uit de verschillende dorpen. Zie achtergrondtekst voor de leerkrachten ‘’de boom vertelt’’ vanaf blz. 111.

De Koog:

de Vogelmient. Hier stond Kapel 15de eeuw 1415! 1570 Allerheiligenvloed. Blz. 147

Den Burg:

de burcht 14e eeuw. De burgwal (waar de 3 bruggen waren) Blz. 171

Den Hoorn:

in 1398 verwoest door zeerovers. “Likedelers” op de hand van de Friezen blz. 194 Clijf/Den Hoorn. Agrarisch en loodsdorp.

Oosterend:

in 1500 had het 95 huizen. De boeren konden hun koeien overal laten grazen. Toch waren er ook al Tuunwallen in de 14 de eeuw! (Boekje Wilma Eelman)

Oudeschild:

nog niets bekend van voor 1600. De Reede van Texel vanaf de 15 de eeuw.

7

Toneelspelen over de situatie na de stadsrechten

Tx 600 jaar stad

2c.

TX 600 jaar stad

8

ontcijferen van de handgeschreven stadsrechten, het document stadsrechten van Texel.


groepjes 30 minuten kopieën van de oorspronkelijke en de vertaalde acte, voor elke groepje één papier. (zie bijlage 4 a en 4 b) potloden

Intro:

Hoe zag de acte eruit? Hoe schreef en verzegelde men een brief of acte?

4a. Activiteit:

Geef per groepje een stuk van de oorspronkelijke tekst. Laat de leerlingen eerst zoveel mogelijk letters herkennen en naschrijven. Bespreek het. Dan een woord laten zoeken dat ze herkennen. Een hele zin. Probeer uiteindelijk hoe ver je komt met het lezen van de tekst? Lees dan (of laat lezen) stukje van de vertaling voor. Wat staat daar eigenlijk? Hoe zouden we het in onze tijd zeggen?

4b. Activiteit:

schrijven met een ganzenveer

http://nl.wikipedia.org/wiki/Ganzenveer


klassikaal 20 minuten Papier Enveloppen zegellak (of rode kaars) waxinelichtjes in stevige houder zegel(ring) pennen van riet of ganzenveren inkt in inktpotjes en snijmesjes Achtergrondinformatie over het schrijven met ganzenveren en de functie van een lakzegel: Een ganzenveer is een schrijfinstrument gemaakt van de slagpen van een gans of een andere grote vogel. Het gebruik van zulk schrijfgerei stamt uit de middeleeuwen. De komst van de ganzenveer, rond het jaar 700, verdrong de bamboe- en rietpen die tot dan gebruikelijk waren. De veer werd op de juiste wijze bewerkt en in de inkt gedoopt, waardoor deze zich volzoog met inkt en ermee geschreven kon worden. Door de komst van de metalen pen is het gebruik van de ganzenveer voor gewoon schrijven verdwenen. Het gebruik van een lakzegel is een manier om een document (bijvoorbeeld een brief) dicht te maken en te beschermen tegen ongeoorloofd lezen. Nadat een te verzegelen document is dichtgevouwen, wordt een staaf zegellak in een kaars gehouden, zodat de lak gaat smelten. Een grote druppel van de lak laat men op de rand van de sluiting vallen, en de nog zachte vlek wordt gewaarmerkt door er een gravure (bijvoorbeeld die van een

http://members.ziggo.nl/jcdhollander/galnoten/ (handige site met tips voor maken van inkt en snijden van rietpennen) http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030623_klooster01 (film over schrijven met ganzenveer)

Beschrijving van de activiteit

Introductie:

Vertel waarom er vroeger met ganzenveren (rietpennen) geschreven werd en hoe dat allemaal ging in die tijd.

Kern:

Daarna krijgen alle kinderen een pen van een ganzenveer of rietpen, en mogen ze aan hun(groot)ouders of goede vriend een leuke of lieve brief schrijven. Als ze hier mee klaar zijn gaan we de brieven verzegelen. Dit doen we door met een rode zegellak of kaars iets te laten smelten op een envelop, hier met een zegel(ring) in te drukken en dan is de brief verzegeld.

Afronding:

Laat ze allemaal uiteindelijk de brief meenemen. Zorg er goed voor dat het zegel niet breekt.

Alternatief:

Afhankelijk van de leeftijd en handigheid van de kinderen kun je ze natuurlijk ook bijvoorbeeld zelf een punt aan de pen laten snijden en zelf de lak in de kaars houden. Het ook een optie om een kort tekstje te geven(middeleeuws sms-je )in plaats van een hele brief. Al is het maar een paar woorden of een tekeningetje. Het gaat om de beleving.) Of bind een veer aan een scherpgeslepen potlood.

Achtergrondinformatie: Hoe kom je aan veren. Grootste kans op vinden van goede ganzenveren (met slagpennen) is in de ruiperiode van mei/juni. Riet is wat makkelijker te verkrijgen laat zich ook goed snijden in een pen. Snij de punt op ongeveer 1 cm. van een knoop. Oefen eerst zelf goed met snijden van een punt en probeer of je pennen goed schrijven voordat je door de kinderen laat gebruiken. Gebruik altijd een scherp mes en een snijmat en snij van je af. Zegellak en zegel is o.a. te verkrijgen bij de boekhandel, maar als lak werkt een rode of bruine kaars natuurlijk ook. Als zegel kunnen ook andere zaken met een sterk reliëf erin gebruikt worden, bijvoorbeeld een munt of schroefkop van een grote schroef of bout.

5. museumactiviteit:

Bezoek de Oudheidkamer; Kaap Skil en /of Ecomare, de plaggenhut.

6. Buitenactiviteit:

Oude spelletjes Witte zwanen zwarte zwanen. Hoepelen, Bliklopen etc.

9

Tx 600 jaar stad

zegelring) in te drukken. Zo kan de ontvanger zien of het document tijdens het vervoer is gelezen: het lakzegel mag namelijk niet gebroken zijn.

TX 600 jaar stad

10

7. Muzikale activiteit

Rapje Texel de stad had geen echte kastelen met ridders en jonkvrouw die zich zat te vervelen. Geen poorten, geen brug die je op kon halen. Alleen maar een wal met 3 bruggen erin en als je naar binnen wou moest je betalen

8. Verhaal

DE HOLLEWALSWEG,

Bovenbouw

opnieuw vertelt naar een oude overlevering.

Overal werden altijd veel verhalen vertelt over allerlei enge dingen, spannende dingen, en ook leuke dingen. Die verhalen werden vertelt door vertellers, die soms wel 100 verschillende verhalen uit hun hoofd konden vertellen. Bij ons op Texel ging dat ook zo. Totdat we die verhalen op gingen schrijven en de vertellers verdwenen. Dit is ook zo’n oud verhaal wat al heel lang verteld werd. Luister maar; Heel, heel lang geleden, moest er op Texel een nieuwe weg worden aangelegd van Den Burg naar de Westen, dat was toen nog een dorp. Nu is de Westen verdwenen, maar dat is een ander verhaal. Een nieuwe weg was in die tijd heel belangrijk. De schout en schepenen waren degenen die er over moesten beslissen. Ze waren al een heel aantal keren bij elkaar geweest om over deze gewichtige zaak te vergaderen. Dan ging het erover hoe de weg precies moest gaan lopen. En dat was het probleem, daar konden de schepenen het niet over eens worden. De een wilde dat de weg recht ging lopen, de ander wilde een zigzag, en nog een andere wilde dat de weg met een kronkel en een slinger langs een boerderij ging lopen! Ze waren allemaal koppig en wilden dat hun manier gekozen werd. Het ging er heftig aan toe en werden onaangename woorden gesproken! Het dreigde te ontaarden in een strijd die niet alleen over de weg ging, maar waar ook allerlei familie- en dorpsruzie bij kwamen. Het ging niet goed! De schout hoorde alles aan, en kreeg ineens een geweldig idee! ‘Heren schepenen, HEREN SCHEPENEN!’ sprak hij met stemverheffing, terwijl hij met zijn vuist op de tafel sloeg, ‘aandacht alstublieft, aandacht!’ Het werd stil, want iedereen wist dat als de schout met zijn vuist op tafel sloeg, nou, dan kon je maar beter stil zijn. ‘Heren schepenen’, hernam de schout, ‘heren, wij horen als vroedschap in wijsheid en gezamenlijk te beslissen. Nu jullie lijken wel een troep belhamels, ondeugden, schamen jullie je niet! We moeten een besluit nemen over de nieuwe weg, een zaak van groot gewicht, en als jullie onderling verdeeld blijven heb ik een idee! Ik stel voor om een varken over het land te jagen en luister goed! Zoals het dier loopt, zo gaat de weg lopen.’ Eerst was het even stil om de vergadertafel en de schepenen keken elkaar aan, en daarna hoorde je; ‘Bravo! Bravo!’riepen de schepenen, ze vonden het een geweldig plan. Het geharrewar was meteen over, en ze wensten elkaar geluk met deze prachtige oplossing. Dat hadden ze toch maar goed gedaan....

Een paar weken later was het zover, er lag sneeuw. Er kwamen heel veel mensen, het verhaal was als een lopend vuurtje over Texel gegaan, iedereen wilde wel zien hoe dat zou gaan! Het was net een feest! Nu zou het varken worden opgejaagd door het veld zoals de wijze vroedschap het had besloten. De schout nam de leiding; ‘Boeren en burgers, het gaat als volgt geschieden; deze jongkerels maken lawaai door met stokken op de ketels te slaan. Dan schrikt het varken en het loopt weg. Daarachter komen de rakkers die paaltjes in de grond slaan waar het varken gelopen heeft, dan kunnen we precies zien hoe de weg gaat lopen.’ De ketels maakten een verschrikkelijk lawaai, het varken werd opgejaagd. Het schrok en rende er vandoor! De kerels met de ketels gingen achter hem aan. De rakkers sloegen de paaltjes in de grond, de boeren en burgers liepen er joelend achteraan! Het varken ging links, en rechts, slingerend, en weer terug, dan weer verder. Op het eind van de dag wilde het varken niet verder. Hij was bij Driehuizen, nog lang niet bij de Westen...... De nieuwe weg stopte daar ook...., het was wél een mooi kronkelend weggetje geworden. Dat vond iedereen, en ze hadden veel plezier gehad! Ze noemde de weg de ‘Hollewalsweg’, het weggetje kronkelt als een lint in de wind en iedereen wist hoe dat gekomen was. En als je nu soms een Texelaar hoort zeggen; ‘het lijkt de Hollewalsweg wel......’, dan weten wij wat er aan de hand is. Dan gaat het over iets dat raar in elkaar zit!

11

Tx 600 jaar stad

Daarna besloten ze in wijsheid én gezamenlijk dat ze het varken zouden laten lopen als er sneeuw lag, dan konden ze nauwkeurig zien hoe het varken gelopen had. Ja, zo belangrijk was het!

Onderbouw Texelse geschiedenis

Texel 600 jaar stad

Texel is een stad.

Groep 1, 2 en 3

Inhoud: In deze les krijgen de kinderen door verschillende werkvormen een beeld van wat het begrip vroeger inhoudt. Maak een keuze uit de onderstaande activiteiten. Doelen: • • •

Het wordt de leerlingen duidelijk waarom er feest wordt gevierd op Texel: we vieren dat Texel 600 jaar geleden een stad werd. De leerlingen zien dat er in de loop van de tijd van alles veranderd is. Dat bijna niets meer is zoals het vroeger was. Ze leren de begrippen vroeger, nu, stad, dorp, kasteel en graaf.

15

TX 600 jaar

Thema:

TX 600 jaar stad

16

A. Start:

klassengesprek


klassikaal 20 minuten praatplaten op het digibord. (Zie bijlage 1) Een gesprek met de groep over de volgende begrippen:

Vroeger. Wat is dat? Wat is nu? Vroeger was allemaal anders dan nu. Jijzelf nu/ Jijzelf vroeger. Toen ze zelf klein waren. Maar ook toen pappa en mamma klein waren. Toen opa en oma nog een baby waren. Dieren van nu: Cavia, hamster, konijntjes, koeien, paarden, schapen, honden en poezen. Dieren van vroeger: Dino’s, mammoeten, wolharige neushoorns. Zijn er niet meer. Uitgestorven. Huizen van nu: buitenkant, binnenkant. Verwarming. Grote ramen. Badkamer. Huizen van vroeger: Hutten: (Plaggenhut Ecomare), Torenhuis(oudste huis van Texel aan de Westerweg) . Kleine raampjes. Dak van stro. Kachel. WC buiten. Waterput. Maar ook kastelen en ridders. De mensen van nu: juffen, meesters, buschauffeurs, politieagenten, ruimtevaarders , computermakers. Kleren: Nikes /Klompen. Lange rokken/ Spijkerbroeken, korte rokjes, leggings/mutsjes omslagdoek. Mensen van vroeger: Rendierjagers, Vikingen, ridders. Kleren: Dierenvellen, helmen, harnassen, jonkvrouwjurken. Hoe konden de mensen aan eten komen? Vroeger: zelf vissen; jagen. Zaaien en oogsten. Schapen houden voor de melk en de wol. Nu: Vrachtauto`s,vliegtuigen en schepen brengen eten uit het buitenland. Supermarkt. Moestuintjes?


klassikaal 30 minuten uitgeprinte praatplaten. (Zie bijlage 1). Krijtjes. Hoofdbandjes of kettingen met symbolen uit de tijdlijn.

• Teken een tijdlijn op het plein met een paar tot de verbeelding sprekende hoogtepunten uit de geschiedenis in de vorm van uitgeprinte praatplaten of snelle krijttekeningen. • Loop er klassikaal heen en bekijk het. Maak dan groepjes met een thema: de dino’s, de mammoeten, de Vikingen, de ridders, oma en opa`s, de kinderen van nu, etc. Eventueel met een plaatje aan een koordje of masker op het hoofd om herkenbaar te zijn. • Laat ze door elkaar lopen en op een teken op hun juiste plaats op de tijdlijn gaan staan. Wisselen van themagroepjes.

C. lessuggesties over kastelen, ridders en jonkvrouwen. Klassengesprek: • Neem het plaatje van de ridder eruit en vertel de leerlingen dat we het daar over gaan hebben. Over de riddertijd. Wat zijn ridders? Hoe zien ze eruit? Wat hebben ze aan? Waar wonen ze? Ze woonden niet op Texel, wel aan de overkant. Zijn de leerlingen wel eens in een oud kasteel geweest? • Wat zijn jonkvrouwen? Hoe zien ze eruit en wat hebben ze aan? • Kastelen, waarom zo gebouwd? Waarom een ophaalbrug? • In Den Haag woonde een echte ridder: Graaf van Holland. Dat was de baas van Texel. Wie is nu de baas? • Wat is een graaf? (Iemand die in de middeleeuwen in naam van de koning bestuur uitoefent, rechtspreekt, boeten vordert en die voor 2/3 aan de koning afstaat. Dus eigenlijk een rijke man die allerlei werk voor de koning doet.) Activiteiten: • Verkleedkleren in de poppenhoek: ridder en jonkvrouw, boeren en buitenluikleding, etc. • Huisjes maken van doosjes of 16 vierkanten en het dak beplakken met riet • Kastelen maken van doosje en karton • Ridders en paarden in de zandtafel/zandbak • Kastelen maken in de bouwhoek, van blokken, Nopper etc. • Zelf zaaien van radijsjes, tuinkers • Schilderen en tekenen • Gevechten houden. (Afspraken over gevechten: de vroegere toernooien waren vriendengevechten ter vermaak van het publiek. Als je dit aan de kinderen uitlegt, krijgen de gevechten een heel ander uitgangspunt. In dit soort gevechten moet je dus heel voorzichtig zijn met elkaar. Als je hier een gesprek over houdt, zullen gevechten in de klas ook nauwelijks een probleem vormen.)

17

tijdlijn lopen op het plein

Tx 600 jaar stad

B. Buitenactiviteit:

18

TX 600 jaar stad

D. Museumactiviteiten: • Ga naar de plaggenhut van Ecomare. Daar ontvangt Pagga of Antje de kinderen en laat ze ervaren hoe het leven daar vroeger was. • Bezoek de Oudheidkamer. • Ga naar Kaap Skil, de huisjes bekijken. Daar krijgen ze een goed beeld van wat vroeger is.

E. Buitenactiviteit:

oude spelletjes

• Witte zwanen zwarte zwanen, hoepelen, bliklopen, etc. • Schijngevechten. Met gestrekte armen elkaar over de streep duwen. • Stoeien op de mat. Wie is er van de mat afgerold? • Mag ik nu het brugje over ja of nee? Moet ik daarvoor geld betalen? Ja of nee.

F. Doeactiviteit:

aanvullende opdracht voor groep 3


in groepjes 30 minuten Oude kaart van Texel met zijn wallen ,gracht en bruggetjes als voorbeeld. (zie bijlage 6) Eenvoudige kaarten met de omtrek van Texel en de dorpen erop. (zelf maken)

Gesprekje vooraf: Wat is een dorp en wat is een stad? Maak van elk dorp een symbool en leg dat op de kaart. Bijvoorbeeld een boot voor Oudeschild, witte kerkje Den Hoorn, etc. Laat de leerlingen zelf het symbool bedenken en maken. Geef met de Burgwal (een dijkje), een brede ringgracht midden in Den burg en drie bruggetjes aan waar de mensen, toen Texel een stad werd, geld moesten betalen om binnen in het centrum te komen. Info

Als je een stad bent geworden mag je er een muur omheen laten bouwen . Dat was te duur en niet echt nodig. Daarom groef men een brede gracht om toch een stukje extra te kunnen verdedigen en om belasting te heffen. De gracht liep tussen de ring Warmoesstraat- gravenstraatHoogerstraat en de Parkstraat- Groene plaats-KantoorstraatBurgwal. De bruggetjes waarschijnlijk aan het einde van de Parkstraat, aan het einde van de Binnenburg en bij de zwaanstraat.


Klassikaal of in groepjes 10 minuten platen en woorden die over kastelen gaan. www.jufjanneke.nl Teken en schildermateriaal.

Welke woorden weten de kinderen te bedenken over de riddertijd? ridder – kasteel – kasteelmuren met kantelen en schietgaten – een ophaalbrug, toren en torenkamer – binnenplaats – feestzaal – ridderzaal – schildknaap – jonkvrouwen – hofnar – harnas – maliënkolder – feestmaal – koning – kanon – kruit – lans – paard – helm – page – ridderslag – ridderlijkheid – ridderorde –slotgracht – ophaalbrug – steekspel – toernooi – wapenuitrusting – wapenschild – veldslagen– vizier – muur – ridderzwaard – boer – graaf – landerijen – kasteelheer – pakezel – uitrusting – wapen – land

• • • • Tip:

Bespreek de woorden; wat betekenen ze? Welk woord hoort bij welk plaatje? Laat de woorden nazeggen. In zijn geheel en in stukjes. Hak en plak de letters en de lettergrepen. Maak korte zinnen met de woorden en laat nazeggen. Verdubbelde de woorden op een werkblad en laat zoeken naar twee dezelfde woorden. De kinderen tekenen of schilderen een groot schilderij of een paar kleine groepswerkjes waar deze woorden bijgelegd of aangehangen kunnen worden.

H. Muzikale activiteit: twee liedjes 1. Gesprekje vooraf: wat is een graaf? (Iemand die in de middeleeuwen in naam van de koning bestuur uitoefent, rechtspreekt, boeten vordert en die voor 2/3 aan de koning afstaat. Dus eigenlijk een rijke man die allerlei werk voor de koning doet.) De graaf van Holland was de baas. Heel erg de baas. Hij woonde in een kasteel in Den Haag. Toen Texel veel geld betaalde mochten de Texelaars zelf veel meer de baas zijn. Texel werd een stad genoemd. Heel Texel, niet alleen Den Burg. Dat is nu 600 jaar geleden. Daarom vieren we feest op Texel! Liedje: In Den Haag daar woont een graaf. 2. Gesprekje vooraf: Wat is een stad? Zijn de kinderen wel eens in een stad geweest? Wat is een dorp? Wat is het verschil? Ha, ha wat grappig; Texel is een eiland vol dorpen heet toch een stad! Liedje: Grappig is dat!

muziek : (zie bijlage 5) Ik woon in Den Hoorn (opt.) Wat grappig is dat Den Hoorn is een dorp en Texel een stad

19

ridders en kastelen.

Tx 600 jaar stad

G. Taalactiviteit:

TX 600 jaar stad

20

I. Verhaal; De Hollewalsweg.

Onderbouw

DE HOLLEWALSWEG, opnieuw vertelt naar een oude overlevering.

Alle wegen en straten hebben een naam. Dan kunnen we altijd goed de weg zoeken, of een huis vinden waar iemand woont. Nu geeft de gemeente de straten een naam, als er een nieuwe straat komt kiezen ze die naam samen. Vroeger ging dat wel eens anders, luister maar, ik heb eens een oude opa dit verhaal horen vertellen; Heel, heel lang geleden, toen op Texel nog de schout en schepenen de baas waren, moest er een nieuwe weg komen. Van Den Burg naar de Westen, dat was toen nog een dorp. Ze waren er over aan het vergaderen, heel gewichtig! Het ging niet zomaar. De een wilde dat de weg recht ging lopen, de ander wilde een zigzag, en nog een andere wilde dat de weg met een kronkel en een slinger langs een boerderij ging lopen! Eerst werd er over gepraat, daarna begonnen ze naar elkaar te roepen. Ze wilden allemaal hun eigen zin doordrijven en op het laatst werd het een echte ruzie! De schout die de baas was, zat te luisteren naar wat er allemaal gezegd werd, en toen het ruzie werd, sloeg hij met zijn vuist op tafel. Het werd stil, want iedereen wist dat als de schout met zijn vuist op tafel sloeg, nou, dan kon je maar beter stil zijn. ‘Heren’, zei de schout, ‘heren, wij horen wijs te zijn en samen te beslissen, en nu jullie lijken wel kinderen, zo zitten jullie te kibbelen, schamen jullie je niet! We moeten een besluit nemen over de weg, en ik heb een idee! We jagen een varken over het land, en zoals dat beest loopt, zo gaat de weg lopen.’ ‘Bravo! Bravo!’riepen de schepenen, ze vonden het een geweldig plan. De ruzie was meteen over, er werd afgesproken dat ze het varken zouden laten lopen als er sneeuw lag, dan konden ze de sporen goed zien. Een paar weken later was het zover, er lag sneeuw. Er kwamen heel veel mensen, want iedereen wilde wel zien hoe dat zou gaan! Het was net een feest! De schout nam de leiding; ‘Mensen, we doen het zo; deze jongens maken lawaai door met stokken op de ketels te slaan. Dan schrikt het varken en loopt hij lekker hard. Daarachter komen dan mannen die paaltjes in de grond slaan waar het varken gelopen heeft, dan kunnen we precies zien hoe de weg gaat lopen. En zo ging het, het varken schrok vanhet lawaai en rende er vandoor! De mannen met de ketels gingen achter hem aan om te zorgen dat hij doorliep. De paaltjes werden in de grond geslagen, alles ging goed. Het varken ging links, en rechts, slingerend, en weer terug, dan weer verder. Op het eind van de dag wilde het varken niet meer lopen. Hij was bij Driehuizen, nog lang niet bij de Westen...... En de nieuwe weg stopte daar ook...., het was wel een mooi kronkelend weggetje geworden. Dat vond iedereen, en ze hadden veel plezier gehad! Ze noemde de weg de ‘Hollewalsweg’.

Bijlage 1 Praatplaat 1 TX 600 jaar stad





TX 600 jaar stad

Praatplaat 6

Bijlage 1





Bijlage 1 TX 600 jaar stad

Praatplaat 11



Bijlage 2

TX 600 jaar stad

Rolbeschrijvingen TX stad

1.

Toneelstukje struikrovers

Rollen: struikrovers ;molenaar; rakkers Struikrover voor Je bent een struikrover. Samen met je maten bedenk je een plan om een molenaar te overvallen die net zijn geld gekregen heeft voor het malen van een lading graan. Een van jullie verzint een smoes om de molenaar bezig te houden. De andere kunnen dan zijn zakken rollen. Het lukt en jullie laten de molenaar geschrokken achter. Struikrover na Je bent een struikrover en je wilt met je maten een plan bedenken om een molenaar te overvallen. Maar nu durf jij niet meer mee te doen. Jij hebt van je vader gehoord dat er wat veranderd is nu TX stadsrechten heeft. Dat er nu een rechter is in Den Burg en dat jullie gepakt, berecht en opgesloten kunnen worden. Dat er rakkers rondlopen om de orde te bewaken. Dat jullie zelfs voor diefstal onthoofd kunnen worden. De rest moet er om lachen en nemen toch de molenaar te pakken. Maar daar komen de rakkers en die rekenen de kwajongens in! Jij kijkt geschrokken toe van een afstandje. Molenaar voor Je bent een molenaar je hebt een heleboel geld op zak want de boeren hebben je betaald voor het malen van een lading graan. Je loopt heel oplettend door het park naar huis. Je weet maar nooit . Er zijn struikrovers in de buurt. En als die je te pakken krijgen dan valt er weinig aan te doen. Molenaar na Je hebt haast geen geld op zak want de boeren betalen 1 keer per jaar een bedrag om het hele jaar te kunnen komen malen. Je let niet goed op en wordt overvallen door struikrovers. Het enige wat je kunt doen is om hulp roepen. Misschien zijn de rakkers in de buurt om je te redden. Rakker na Dat is een soort politieagent. Boven jou staan de schout met zijn schepenen. Als jullie onraad ruiken gaan jullie eropaf en rekenen de boeven in. Neem ze mee naar de cellen om te wachten op het oordeel van de rechter.

Bijlage 2

Toneelstukje graaf en zijn dochters. Rollen: jonkvrouwen; de graaf

Jonkvrouw voor Jullie zijn jonkvrouwen. Zussen. Erg verwend. Meestal krijgen jullie alles wat je maar wilt. Nieuwe kleren, een nieuw paard , een mooi hemelbed. Nu willen jullie heel graag een nieuwe jurk. Met van die mooie pofmouwen die helemaal in de mode zijn. En een geregen lijfje. Jullie vragen je vader de graaf er naar. Beschrijf de jurk die je wilt zo nauwkeurig mogelijk. Laat zien hoe mooi je er in kan bewegen zodat vader bijna geen nee kan zeggen. Jonkvrouw na Jullie zijn alweer aan nieuwe kleren toe. Vinden jullie. En omdat jullie vader de stadsrechten voor veel geld aan Texel heeft verkocht zit er weer wat geld in de schatkist. Grote kans dat vader goed reageert. De graaf voor Je hebt het erg druk met het tellen en berekenen van je inkomsten en uitgaven. Je schrijft met een ganzenveer alles op papier. Maar steeds weer komen je berekeningen op een negatief saldo uit; je staat rood. Je kunt het niet goed verdragen dat je dochters je nu steeds komen storen met zoiets onbenulligs als nieuwe kleren. Uiteindelijk geef je ze even aandacht maar dan laat je ze goed weten dat er geen geld is voor nieuwe kleren! De graaf na Je zit weer met je papier en je ganzenveer voor je neus om alles op te tellen en af te trekken. Maar nu geniet je zichtbaar. Het gaat goed met de zaken. Als je dochters nu binnenkomen laat je ze geduldig vertellen wat ze willen en vindt alles goed. Vertel ze dat je zo vrijgevig bent omdat je net voor veel geld stadsrechten hebt verkocht aan: ‘’het lant van Texel”.

TX 600 jaar stad

2.

TX 600 jaar stad

Bijlage 3

Boeren en burgers, buitenlui! Zojuist heeft graaf Willem de Zesde van Holland vanuit zijn kasteel in Den Haag laten weten, dat hij aan het eiland Texel stadsrechten zal verlenen. Daarmee zal er op ons geliefde eiland heel veel veranderen! De rentmeester, de heer xxxx yyyy, die door de graaf was aangesteld, zal zijn taak neerleggen. In plaats daarvan zullen op Goede Vrijdag in de kerk van Den Burg een schout en dertien schepenen worden benoemd en door de priester ingezegend. Deze zijn mannen van ons eigen eiland. Drie schepenen komen van De Westen, drie van De Waal, drie van Oosterend en vier van Den Burg. Schout en schepenen zullen drie dagen per week bijeenkomen. Dan zullen zij rechtspreken, veroordeelden straffen opleggen, regels voor het eiland opstellen, en belastingen heffen. De schout zal met zijn rakkers, dat zijn bewapende mannen, de orde op het eiland bewaken. Vanaf Goede Vrijdag mag er ook markt gehouden worden op Texel, en goederen mogen worden opgeslagen. Door al deze voorrechten zal Texel nog welvarender worden dan het nu al is! De namen van de schout en de schepenen zijn nu nog niet bekend. Zodra dat het geval is zal ik op luide toon u kond daarvan doen. Hoort zegt het voort! Hoort zegt het voort!

Bijlage 4 TX 600 jaar stad

TX 600 jaar stad Bijlage 4

Bur - rug Wat grappig is dat Hoo - ren Waa-haal Ko - oog Cocksdorp

-

Ou-de-schild

TX 600 jaar stad

Bijlage 5

Ik woon in Den Den De De De

TX 600 jaar stad Bijlage 6

Privileges: *Stadsmuren: het recht om een muur rondom een stad te bouwen. *Recht van de wind ; Voor een bedrag per jaar met munten zwaar genoeg van gewicht,kon men zoveel malen als men wilde . Voor de stadsrechten moest men per lading graan afrekenen. *Marktrecht: het recht om markt te houden en er voor te laten betalen. *Stapelrecht: het recht om handelsgoederen als eerste te mogen stapelen en verkopen. * Tolrecht: het recht om tol te heffen. Eigen burgers werden daarvan vrijgesteld. Hierdoor werd het aantrekkelijk om je te vestigen in de plaats. *Waagrecht: het recht om goederen te wegen in een waag.

Bestuur: Er was een rentmeester die namens de graaf alle betalingen regelde. Na de stadsrechten konden de schout en de schepenen dat voor hun rekening nemen. De gegoede burgerij kon soms zelf de bestuurders kiezen die in de stadsraad zitting moesten nemen. Rechtspraak: Binnen aangegeven grenzen was de stad vrij om zelf wetgeving en rechtspraak uit te oefenen. Burgers hadden het recht voor een eigen rechtbank te verschijnen. • Belastingen: Het stadsbestuur verwierf het recht om binnen de eigen grenzen belastingen op te leggen aan ingezetenen. • • •

Achtergrondinfo

http://www.tijdslijn.eu/html/oer.htm http://www.hetopenboek.nl/htm/tekstmiddeleeuwen1.htm

Een citaat:

“De verspreiding van het Frankische koningsgoed in Noord-Holland, onder meer op Texel en Wieringen, wijst er op dat zich hier aan het eind van de 7de en in het begin van de 8ste eeuw belangrijke Friese strategische centra bevonden. Na de machtsovername werden die door de Frankische koning in beslag genomen. Dat gebeurde ook met de burg van Den Burg, waardoor aan de bewoning binnen de omwalling een einde kwam. Het is dan ook niet waarschijnlijk dat de burg een functie kreeg in het Frankische bestuursapparaat. Kort na de overname werd in het centrum een symbool van de Frankisch overheersing opgericht: een aan St. Sixtus gewijde kerk (waarvan overigens nooit sporen zijn teruggevonden), de vroegste voorloper van de huidige NH-kerk. Aan de westzijde van de voormalige burg, in het gebied tussen de huidige Binnenburg, Zwaanstraat en Gravenstraat, verrees een bij het koninklijke domein behorende boerderij. Hierin werd later, in het begin van de dertiende eeuw, een uithof van het Friese klooster Ludingakerke gevestigd. Rond het midden van de 14de eeuw leidde het verzet van Texelse boeren tegen het grafelijke gezag ertoe dat leenheer Jan van Beaumont, de broer van graaf Willem III, zijn greep op Texel versterkte. Hij richtte op het kloosterterrein een verdedigbaar bestuurscentrum in. De vervallen en al eeuwen niet meer bewoonde burg werd op zijn gezag uitgebreid in westelijke en zuidelijke richting. De oude wal werd geslecht en een deel van de grachten werd gedempt.

43

Achtergrondinfo

Tx 600 jaar stad

TX 600 jaar stad

44

Het gebied werd in 1346 omringd met een nieuwe, veel grotere ringgracht en waarschijnlijk ook een wal. De gracht liep tussen de ring Warmoesstraat-Gravenstraat-Hoogerstraat-Weverstraat en de ring Parkstraat-Groene Plaats-Kantoorstraat-Burgwal (vroeger Nieuwstraat), waardoor het voormalige klooster er binnen viel. Deze gracht, die het uitgangspunt vormt voor het huidige stratenpatroon, moet ongeveer dertig meter breed zijn geweest, iets minder dan de afstand tussen de Parkstraat en de Warmoesstraat. De laatmiddeleeuwse gracht werd in de loop der laren geleidelijk gedempt en er bleef uiteindelijk een slechts enkele meters brede sloot van over. Dit open riool werd in 1902 gedempt.” Boekentips

Ridders en kastelen. Danielle Serdijn Het spectrum isbn 90-274-9369-3 Atlas van de middeleeuwen. Simon Adams Biblion isbn978-5483-745-9 Heersers in harnas. Ed Franck Biblion isbn 978-76830-93-3

Bestuur Willem VI 1365—1417 Graaf van Holland 1404--1417 Willem VI was de zoon van Albrecht van Beieren en Margaretha van Brieg. Zijn vader was sinds 1347 hertog van Beieren-Straubing en verving na 1358 graaf Willem V, de krankzinnig geworden broer van Albrecht van Beieren. In zijn jeugd was Willem VI vrij veel in Parijs. Na 1378 verbleef hij vaker in Den Haag. Hij kreeg zelfs een eigen appartement op het Binnenhof. Voordat Willem graaf werd, had hij de bijnaam Willem van Oostervant. Deze naam dankte hij aan het kleine Franse graafschapje Ostrevant, dat hij in 1385 van de Franse koning kreeg. Beroemd is zijn huwelijk, het zogenaamde ‘Dubbelhuwelijk van Kamerijk’ in 1385. Albrecht van Beieren liet zijn zoon en opvolger Willem van Oostervant en zijn dochter Margaretha trouwen met de kinderen van Filips de Stoute, hertog van Bourgondië. Willem van Oostervant trouwde met de 11-jarige Margaretha van Bourgondië. Zij kregen één dochter: Jacoba van Beieren. Willem was een vechtersbaas en dol op riddertoernooien. Hij reisde er zelfs voor naar Engeland. Omstreeks 1390 koos Willem van Oostervant aan het hof in Den Haag partij tegen zijn vader. Nadat er doden waren gevallen, week Willem tijdelijk uit naar Henegouwen. In 1394 verzoende hij zich met zijn vader en kon hij terugkeren naar het hof in Den Haag.

Albrecht van Beieren overleed op 16 december 1404. Willem van Oostervant volgde hem op als Willem VI, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Graaf Willem VI verbleef tot aan zijn dood vaak in Den Haag. Soms kwam zijn vrouw met hun dochtertje Jacoba naar Den Haag, maar Margaretha woonde liever in Henegouwen. Graaf Willem VI overleed op 31 mei 1417. Hij werd begraven in de kerk van de Minderbroeders in Valenciennes in Henegouwen (nu Noord-Frankrijk).

Overzicht Texelse geschiedenis. Texel is het grootste Nederlandse Waddeneiland en wordt ook wel “Gouwe Boltje” genoemd. Want wie op een mooi zomerdag vanaf zee op het noordelijke puntje van Noord Holland het zonlicht ziet weerkaatsen op het zand van strand en duin krijgt de indruk dat er een gouden bultje voor hem ligt. Texel staat bekend als schapeneiland, vogeleiland, de veelzijdigheid van de natuur en de vele recreatiemogelijkheden. Het eiland is 23,7 km. lang, 9,6 km breed en heeft 13.400 inwoners verspreid over 7 dorpen. Den Burg is de centrumplaats. Texel is ontstaan uit twee eilanden: Texel en Eijerland. Texel heeft een Pleistoceen kern met als hoogste punt de Hoge Berg, die 15.3 m + NAP ligt. De beide eilanden werden gescheiden door een geul, die nu nog gedeeltelijk aanwezig is als inham in de duinen van Noordwest-Texel, namelijk de Slufter. De eilanden werden in 1630 met elkaar verbonden door middel van een stuifdijk.

Het eiland Eierland Tot 1630 was Eierland een eilandje van enkele losliggende duinen op een zandplaat. Het werd door Provinciale Staten verpacht aan de ‘kastelein’ van het voormalige eiland. De kastelein beheerde een station voor de postverbinding via Texel naar Vlieland. Net als Texel diende Vlieland in die tijd als verzamelpunt van zeeschepen op hun reis van handelsplaatsen als Hoorn en Amsterdam naar verre bestemmingen. Daarnaast was de kastelein strandjutter en verleende hij onderdak aan schipbreukelingen. Eierland dankt zijn naam aan de grote hoeveelheden (meeuwen)eieren die door de kastelein en zijn personeel werden verzameld en verkocht aan de bakkerijen in en rond Amsterdam. De kastelein woonde in het IJslandse Huis, dat stond in de omgeving waar u nu camping Robbenjager kunt vinden. Vroegste geschiedenis Om het eiland goed te kennen moet men iets van de oudste geschiedenis weten en vooral de geschiedschrijvers Pieter van Cuyck en F. Allan vertellen over de oude historie. Van de Texelse

45

Tx 600 jaar stad

In de periode 1396-1401 ondernam Willem van Oostervant met zijn vader Albrecht van Beieren drie grote veldtochten en een kleinere expeditie naar Friesland. Uiteindelijk kwam het in 1401 tot een wapenstilstand.

TX 600 jaar stad

46

geschiedenis tot de vroegste middeleeuwen is maar weinig bekend. Zo’n 1500 jaar geleden moet zich reeds een nederzetting hebben bevonden op Texel, getuige het feit dat bij opgravingen scherven werden gevonden van merovingische potten en Romeinse gebruiksvoorwerpen, ook verschillende werktuigen van steen kwamen te voorschijn. In het begin van onze jaartelling was het eiland bewoond en wel door de Sturiërs, een Friese stam. Oudtijds was Texel verdeeld in drie graafschappen: Texla, Kinheim (Kennemerland) en Wasalant (Waterland). Toen bestond Texel uit een diluviale kern en een smalle Schoorwal met duinen ten westen daarvan. Langzamerhand is stukje voor stukje op de zee veroverd en zo ontstonden de dertig gemeenschappelijke polders, die met de kern het oude land vormen. Uit deze karakteristieke eigenschap van het eiland bemerkt men duidelijk dat de eigenlijke kern van het eiland hoger ligt en anders van structuur is dan de omringende gebieden. Eertijds was het Graaf Floris V die Texel beheerste en dit was een tijd van voortdurende twisten, maar in 1289 kwam een verzoening tot stand en op 24 maart 1414 kreeg Texel van Willem van Beieren stadsrecht (het enige eiland met dit recht). Ook de elementen hebben veel vernield in de loop der tijden, vele schepen vergingen op de kusten; bij de stormvloed van 31 jan.-1 februari 1953 was de duinafslag zo groot dat de vuurtoren achter uit de duinen plotseling dichtbij het strand stond. De polder “Eendracht” liep onder en zes Texelaars verdronken. Rede van Texel Tot het einde van de 16e eeuw was de Nederlandse handel vooral gericht op de Oostzee. Aanvankelijk stuurden de handelssteden ieder apart schepen naar de Oost. In 1602 dienden alle firma’s die met de Oost handel dreven, te fuseren tot één grote handelsonderneming: de VOC. Dit was het begin van de Gouden Eeuw. Als handelswaar vervoerde de VOC kruiden, specerijen, katoen, zijde en porselein naar Europa. Schepen die vanuit plaatsen aan de Zuiderzee vertrokken, gingen op de rede van Texel voor anker om bij gunstige wind uit te varen naar de Oostzeelanden, Frankrijk, Spanje, Portugal en later ook Oostindië. Vooral in de 17e en 18e eeuw was het een drukte van belang op de rede van Texel. Schepen werden geladen en gelost. Texelse loodsschepen en bevoorradingsbootjes voeren af en aan en op de dijk bekeken voorbijgangers de bedrijvigheid. Op 24 december 1593 vond een bekende storm plaats op de rede van Texel toen ongeveer 150 schepen op gunstige wind lagen te wachten. Enkele schepen sloegen van hun ankers en ramden andere schepen. Vierenveertig koopvaardijschepen vergingen en ongeveer duizend mensen verdronken. De bekende Amsterdamse graanhandelaar en dichter Roemer Visscher was een van de reders die veel schade leed. Zijn jongste dochter die enkele maanden na de ramp werd geboren noemde hij daarom Maria Tesselschade. Maria Tesselschade werd een bekend dichteres en werd de Muze van de Muiderkring genoemd.

Het Galgenlandje De Ruyter en Tromp zijn dikwijls, met het admiraliteits schip, naar Texel gezeild. Vroeger lagen, dicht tegen de duinen, twee grote blekerijen, waarvan de laatste in 1775 werd gesloopt. Langs de Schansweg, vlakbij het hoogste punt van de Hoge Berg, ligt het Galgenlandje. In de tijd van de zeeslagen van Michiel de Ruyter en de Verenigde Oost-Indische Compagnie, toen veel schepen de rede van Texel aandeden, werden op dit veld soms muiters opgehangen. De autoriteiten kozen juist deze plek uit omdat de zeelieden de veroordeelden vanaf zee moesten kunnen zien hangen (afschrikking). Opstand van de Georgiërs In de 2e wereldoorlog heeft het eiland veel geleden van de bezetters en wel altijd zal de opstand van de Georgiërs , van 6 april tot 26 april 1945 in herinnering blijven. Op 6 april probeerden deze Georgiërs, onder leiding van kapitein Lodadse, het eiland in bezit te krijgen om het later aan de geallieerden over te geven. Ze zaten in de bunkerstelling Texla; enkelen zijn nog naar Engeland overgestoken om hulp te vragen bij de Engelsen, echter zonder resultaat, het was te riskant. Deze strijd is ook het eiland noodlottig geworden. 117 Nederlanders, 565 Georgiërs en 800 Duitsers sneuvelden hierbij en vele huizen werden verwoest, 120 burgers, vrouwen en kinderen werden bedolven onder het puin. Het eiland was in diepe rouw; een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Texel. Na de oorlog werden 565 gesneuvelde Georgiërs herbegraven op een stuk land op de Hoge Berg. Voor alle Georgiërs die tot het einde hebben gevochten is een roos geplant.

47

Tx 600 jaar stad

Schilsloot en de Wezenputten op de Hoge berg In de tijd dat de rede van Texel vol schepen lag, werd de Schilsloot gebruikt voor de bevoorrading. Kleine bootjes voeren er met vaten drinkwater, afkomstig uit de putten bij boerderij Brakestein. Het water was ijzerrijk en stond bekend om zijn lange houdbaarheid. De putten werden de Wezenputten genoemd omdat de opbrengst van de waterverkoop naar het weeshuis ging.

Lespakket Texelse Geschiedenis TX 600 jaar stad

Recommend Documents