Lesbrief Hiëronymus van Alphen: ‘Kleine gedigten voor kinderen’ Voor groep 6 en 7
Vooraf De bundel Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen is uitgegeven in 1778 door de Utrechtse advocaat en vader van drie kinderen, Hiëronymus van Alphen.Maatschappelijk gezien en wat betreft zijn privé-omstandigheden had hij tot op dat moment niet veel geluk: hij was jurist maar had geen werk en in 1775 was zijn vrouw Johanna Maria van Goens in haar kraambed overleden. De drie kinderen die zij hadden, waren op dat moment, zo blijkt uit het voorbericht van de bundel ‘thands zijn eenig en grootst vermaak’. Voor hen waren de gedichten uit de bundel ‘Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen’ in eerste instantie geschreven. Van Alphen wilde met zijn gedichtjes kinderen van vijf tot tien jaar iets nuttigs laten lezen, maar ook iets wat ze konden begrijpen. In de 18e eeuw waren er nog geen echte kinderboeken, in die zin dat de schrijver zich echt tot jonge kinderen richtte met een voor hen begrijpelijke en op een attractieve manier gepresenteerde pedagogische boodschap. Van Alphen werd met deze bundel de vader van het Nederlandse kinderboek. De bundel werd een groot succes en er volgden twee vervolgbundeltjes. Hiëronymus van Alphen was, zoals meer mensen in die tijd, een verlicht denker. Men ging in die tijd nadenken over de opvoeding van kinderen en in de gedichtenbundel zijn dan ook (opvoedings)idealen te vinden die teruggaan op ideeën van bijvoorbeeld de verlichte denkers John Locke en Rousseau. ‘Deugd en Godsvrucht’ waren termen die in die tijd veel gebruikt werden. En intellectuele vorming was belangrijk: kennis stond in die tijd gelijk met deugd. Wie dom bleef, miste de kans op volwaardig mens zijn. God werd in de gedichten van van Alphen gezien als een Vriend, die ons ‘tot geluk geschapen heeft’. Een vlijtig en oppassend kind heeft daarom niets te vrezen. Niet van zijn vader, die zijn ‘beste vriend ‘ is en niet van God, die een liefdevolle vader is. De kinderwereld die
in de gedichten naar voren komt, wordt bovenal gekenmerkt door een geest van blijmoedigheid en de natuur is altijd mooi, zelfs wanneer het regent. Alle reden dus om tevreden, dankbaar en vrolijk te zijn.
Wat kunt u in de klas doen? U kunt als inleiding op de lesbrief (een aantal van) de gedichten voorlezen in de klas. U kunt de kinderen daarbij concrete opdrachten geven, zoals: Noteer alle moeilijke 18e-eeuwse woorden. Noteer dingen die Van Alphen belangrijk vond in de opvoeding en die in de gedichten naar voren komen. Noteer verschillen tussen de 17e eeuw en de 21e eeuw, die je in de gedichten opvallen. Maak in je schrift twee kolommen: één voor deugd en één voor godsvrucht. Noteer in iedere kolom woorden uit de voorgelezen gedichten die erbij horen. Bijvoorbeeld: ‘iedere dag je lessen leren’ bij deugd. Enzovoorts. Het kan wel verstandig zijn om de kinderen eerst tijdens de instructie van de nodige informatie te voorzien. Wat betekenen de woorden deugd en godsvrucht bijvoorbeeld? De opdrachten tijdens het voorlezen vormen een goede basis voor de opdrachten die hierna volgen. Zie verder: ‘Suggesties’.
Opdrachten: De opdrachten kunnen zelfstandig gedaan worden, individueel of in groepjes. Dit wordt steeds aangegeven. De creatieve opdracht kunt u klassikaal laten maken tijdens de tekenles. Bespreek de opdrachten met de kinderen en laat het eindresultaat bijvoorbeeld in groepjes voordragen in de vorm van radiolezen, waarbij de kinderen hun product op toon en in de sfeer van die tijd kunnen voordragen, eventueel vergezeld van een toneelstukje. De resultaten kunnen in de klas opgehangen worden. Het geheel zou groter aangepakt kunnen worden, door het een plaats te geven in een thema rond de 18e eeuw, waarbij de klas in de sfeer van die tijd gebracht wordt, met bijvoorbeeld boeken en voorbeelden van speelgoed uit die tijd.
Suggesties: Presenteer de gedichten aan het eind van de les door middel van radiolezen in groepjes. Het is wenselijk om de kinderen op de opdrachten voor te bereiden door tijdens de instructie informatie te geven over zowel denkbeelden uit de 18e eeuw als over het boek van Hiëronymus van Alphen en de ontstaansgeschiedenis. Leg de woorden deugd en godsvrucht duidelijk uit. Laat de kinderen de woorden eventueel eerst in het woordenboek opzoeken en bespreek daarna de betekenis van de woorden. Dit kan ook in de vorm van een kringgesprek: laat de kinderen een kinderboek meenemen dat ze mooi vinden en laat hen vertellen wát ze er mooi aan vinden. Dit kan aanleiding zijn voor een gesprek, waarin duidelijk wordt dat er niet altijd kinderboeken zijn geweest. Laat bijvoorbeeld plaatjes zien van Hiëronymus van Alphen, zijn gedichtenbundel en andere kernpunten. Besteed aandacht aan de denkbeelden van de verlichting (hoe dacht men toen en wat was belangrijk in de opvoeding), omdat deze denkbeelden erg duidelijk in de gedichten naar voren komen. Vraag de kinderen steeds naar hun mening en laat ze op elkaar reageren. Opdracht 1 kan in dit geval vervallen.
Materiaallijst
De bundel ‘Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen’. De bundel is ook te vinden op de website DBNL, www.dbnl.org/tekst/alph002klei01_01/ A4-papier voor de tekening (creatieve opdracht) Postpapier (bijlage) voor het moderne kindergedicht Pen Potloden Grijs potlood Gum Schaar Eventuele versierselen voor het moderne kindergedicht met plaatje Eventueel stiften Groot vel karton voor het moderne gedicht en de tekening Indien gewenst: attributen voor (het toneelstukje bij) het radiolezen De gedichten van opdracht 2 en 3, zodat de kinderen deze gedichten kunnen bewerken. Woordenboeken (opdracht 2) Kladblaadjes (opdracht 3)
Opdracht 1: Waarom kinderboeken? Vind jij het belangrijk dat er speciale boeken voor kinderen zijn? Waarom? ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... Vind jij plaatjes belangrijk in een kinderboek? Waarom? …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. Ben jij het eens of oneens met de volgende stelling? Leg uit waarom wel / niet. Het is belangrijk dat je iets leert van een kinderboek. Het gaat niet alleen om het leesplezier.
………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………...
De schrijver van het eerste kinderboek, Hiëronymus van Alphen, wilde de kinderen in zijn boekje leren hoe ze deugdzame burgers, oftewel brave kinderen konden worden. Vind jij het goed dat hij de kinderen wilden opvoeden door het schrijven van boeken, of vind jij dit de taak van de ouders, en niet van schrijvers? …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………... De juf of meester leest straks een paar gedichten voor uit de gedichten bundel voor kinderen ‘Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen’. Schrijf hieronder opvoedtips van Hiëronymus van Alphen op, die je in deze gedichtjes tegenkomt. Hiëronymus van Alphen vond het belangrijk dat kinderen: ……………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………….
Opdracht 2: Een paar gedichten Deze opdracht (en de bijbehorende opdrachten die nog komen) mag je met z’n tweeën doen. Benodigdheden: Woordenboek. Opdracht: lees het gedicht hieronder, ‘Het kinderlijk geluk’ en zoek moeilijke woorden op in het woordenboek. Vertel aan je buurman of buurvrouw waar het gedicht volgens jou over gaat. Beantwoord dan de volgende vragen: 1. Noem een paar dingen die de schrijver van dit gedicht, Hiëronymus van Alphen, belangrijk vond voor een kind. Een voorbeeld: Van Alphen vond het belangrijk dat kinderen speelgoed hadden en lekker konden spelen (en God hiervoor bedankten). Zijn deze dingen nog steeds belangrijk? Hiëronymus van Alphen vond het belangrijk dat kinderen:.………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Wij vinden deze dingen nog steeds belangrijk / niet meer belangrijk voor kinderen omdat: ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. Kunnen jullie iets zeggen over hoe Van Alphen wilde dat de kinderen tegen God aankeken? Bijvoorbeeld als een strenge God of anders? Waarom denken jullie dat? Gebruik hiervoor zinnen uit het gedicht. Hiëronymus van Alphen wilde dat kinderen God zagen als een: …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… Dit denken wij omdat: ………………………………………………………………………………..…………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………...
'k Heb speelgoed, kleedren, melk en brood, Een wieg om in te slapen.
Het kinderlijk geluk Ik ben een kind, Van God bemind, En tot geluk geschapen. Zijn liefde is groot; 'k Heb speelgoed, kleedren, melk en brood, Een wieg om in te slapen. Ik leef gerust; Ik leer met lust; Ik weet nog van geen zorgen. Van 't speelen moe, Sluit ik mijn oogjens 's avonds toe, En slaap tot aan den morgen. Geloofd zij God Voor 't ruim genot Van zo veel gunstbewijzen! Mijn hart en mond Zal hem, in elken morgenstond, En elken avond prijzen.
Opdracht: Lees het gedicht hieronder, ‘De naarstigheid’ en zoek moeilijke woorden op in het woordenboek. Vertel aan je buurman of buurvrouw waarover volgens jou het gedicht gaat. Beantwoord dan de volgende vragen: 1. De juf of meester heeft uitgelegd wat het woordje ‘deugd’ betekent. Kunnen jullie uit het gedicht belangrijke deugden halen? Anders gezegd: wat vond Van Alphen belangrijk dat kinderen vroeger deden volgens dit gedicht? En hoe moesten ze zich gedragen? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. Wat vond Van Alphen geen goed gedrag voor kinderen, volgens het gedicht? Noem minstens twee dingen. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Mijn lessen wil ik leeren
De naarstigheid Des morgens lang te slapen, Te geeuwen en te gapen, Staat lelijk voor een kind.
Die altoos veel moet snappen, En zotte taal wil klappen, Ziet zelden zig bemind. Zou ik mijn tijd besteden Aan duizend nietigheden? 'k Heb daar geen voordeel van. Mijn lessen wil ik leeren, Mijn meesters zal ik eeren, Dan worde ik haast een man.
Opdracht 3: Gedichten moderner maken De gedichten die Hiëronymus van Alphen schreef, zijn al meer dan twee eeuwen (200 jaar) oud. Tegenwoordig is onze taal een beetje anders dan de taal van toen. We gebruiken andere woorden en zeggen dingen soms een beetje anders, of we gebruiken nog wel dezelfde woorden, maar schrijven ze een beetje anders. De volgende opdracht mag je weer met z’n tweeën doen. Luister goed naar elkaars ideeën. Dit gedicht gaan we straks opplakken op een groot vel papier, samen met een tekening. Daarna mogen jullie het aan de klas laten zien en voordragen. Doe dus goed je best! Opdracht: Kijk nog een keer naar de gedichten uit de volgende opdrachten. Kies één gedicht uit dat jullie moderner gaan maken. Zoek moeilijke woorden op in het woordenboek (als jullie dit nog niet gedaan hebben) en zet de betekenis, of een moderner woord boven het oude woord in het gedicht. Verander moeilijke zinnen in ‘moderne zinnen’. Je mag hiervoor een kladblaadje gebruiken. Schrijf het gedicht nu opnieuw, met moderne woorden en zinnen. Zorg wel dat de woorden blijven rijmen! De zinnen mag je dus veranderen, maar probeer ervoor te zorgen dat de betekenis van het gedicht zoveel mogelijk hetzelfde blijft. Het moderne gedicht schrijf je, als je klaar bent, op het postpapier dat je van de juf of meester krijgt. Een voorbeeld: Mijn lessen wil ik leren, Mijn juffen en meesters zal ik eren. In plaats van: Mijn lessen wil ik leeren, Mijn meesters zal ik eeren. (Uit het gedicht ‘De naarstigheid’).
Creatieve opdracht De gedichtenbundel van Hiëronymus van Alphen werd eerst zonder plaatjes uitgegeven. Omdat het vroeger heel veel geld kostte om plaatjes af te drukken, wachtte men in die tijd eerst af of het boek een succes zou worden. Pas toen het boekje ‘Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen ‘ een succes bleek te zijn, kwamen er plaatjes. Deze plaatjes werden apart verkocht en konden vervolgens in het boekje gebonden worden. Een tijdje later wilde men de plaatjes opnieuw tekenen, omdat ze de plaatjes te ouderwets vonden. Omdat de plaatjes niet mooi genoeg waren, heeft men er daarna toch weer voor gekozen om de oude plaatjes in het boekje af te drukken. Hieronder zijn drie van die oude plaatjes te zien
Opdracht: Jullie hebben inmiddels allemaal een gedicht uitgekozen en moderner gemaakt. Nu mogen jullie, net als de mensen vroeger, een plaatje tekenen dat bij het gedichtje past. Als jullie klaar zijn, plakken jullie het moderne gedicht en het moderne plaatje op een groot vel karton. Straks hangt jullie klas vol met een moderne uitgave van het boekje ‘Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen’. Is jullie boek mooi en goed genoeg om lang bewaard te blijven?
Slotopdracht: Radiolezen Nu jullie een modern gedicht hebben gemaakt en een moderne tekening, mogen jullie de gedichten, nadat jullie geoefend hebben, aan de klas laten zien en laten horen. We doen dit in de vorm van ‘radiolezen’. Jullie mogen er eventueel voor kiezen om samen te werken met een ander groepje. Jullie kiezen dan één gedicht uit. Twee kinderen dragen dit gedicht voor en twee kinderen beelden het gedichtje kort uit. Als jullie klaar zijn mogen de gedichten in de klas worden opgehangen.
De meester of juf zal jullie eerst uitleggen wat radiolezen precies is en hoe het moet. Zorg dat jullie tijdens het voordragen goed op toon lezen en dat het voor de andere kinderen uit de klas duidelijk is dat jullie gedicht rijmt!
