LEREN BEHEREN VAN HET FAMILIEVERMOGEN VOOR VOLGENDE GENERATIES
Johan Lambrecht en Diane Arijs Onderzoek uitgevoerd in opdracht van het Instituut voor het Familiebedrijf
Mei 2004
INHOUDSOPGAVE LIJST VAN FIGUREN............................................................................................................vi LIJST VAN TABELLEN .........................................................................................................vii Woord vooraf .....................................................................................................................x SAMENVATTING EN ZEVEN AANBEVELINGEN ............................................................... xii Inleiding 1. 2. 3. 3.1 3.2 3.3 4. 5. 6. 7. 8.
…………………………………………………………………………………..xiii Wat behelst familievermogen? ............................................................xiv Emotionele kant van ‘rijk zijn’.................................................................xv Rol van de erflater-overdrager.............................................................xvi Doorgeven van de familiewaarden................................................... xvii Financiële opvoeding.......................................................................... xviii Verwachtingen en druk......................................................................... xix Rol van de erfgenaam-opvolger ..........................................................xx Overleg over het familievermogen ......................................................xx Beheer van het familievermogen ....................................................... xxii Overdracht van het familievermogen ...............................................xxiii Zeven aanbevelingen ............................................................................. 1
DEEL 1: EEN DUIK IN DE LITERATUUR ................................................................................ 5 1.
Wat behelst familievermogen? .............................................................. 6 Spiritueel kapitaal ..................................................................................... 7 Financieel kapitaal................................................................................... 9 Menselijk kapitaal ..................................................................................... 9 Familiaal kapitaal ................................................................................... 10 Structureel kapitaal ................................................................................ 11 Sociaal kapitaal...................................................................................... 12 Intellectueel kapitaal ............................................................................. 12 2. Het individuele familielid ....................................................................... 13 2.1 Door de lens van de erflater................................................................. 14 2.1.1 Verwachtingen ....................................................................................... 15 2.1.1.1 Te hoge verwachtingen................................................................... 16 2.1.1.2 Oorzaken van te hoge verwachtingen ......................................... 16 2.1.1.3 Drie soorten verwachtingen ............................................................ 17 2.1.1.4 Onrealistische en gezonde verwachtingen.................................. 19 2.1.2 Opvoeding .............................................................................................. 21 2.1.2.1 Waaruit bestaat een goede opvoeding door rijke ouders? ...... 21 2.1.2.2 Wat moeten rijke ouders vermijden in de opvoeding?............... 43 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7
ii
2.1.2.3 Aandachtspunten voor ouders bij de opvoeding door kinderverzorgsters ............................................................................. 57 2.1.3 Wijze van vermogensoverdracht ......................................................... 58 2.1.3.1 Voorbereidende opleiding over de erfenis................................... 59 2.1.3.2 Het dilemma van hoeveel ouders best nalaten aan hun kinderen ............................................................................................. 60 2.1.3.3 Op welke leeftijd zijn kinderen klaar voor hun erfenis? ............... 65 2.2 Door de lens van de erfgenaam ......................................................... 69 2.2.1 Gevoelens ............................................................................................... 69 2.2.1.1 Groeiproces van het kind ................................................................ 69 2.2.1.2 Welke gevoelens?............................................................................. 70 2.2.1.3 Oorzaken ............................................................................................ 84 2.2.1.4 Antwoorden en oplossingen ........................................................... 90 2.2.2 Relaties..................................................................................................... 99 2.2.2.1 Levenspartner .................................................................................. 100 2.2.2.2 Vrienden ........................................................................................... 104 3. De familie............................................................................................... 106 3.1 Vier uitdagingen ................................................................................... 107 3.1.1 Erkenning van andere vormen van rijkdom ..................................... 107 3.1.2 Invloed van de familiestichter ............................................................ 108 3.1.3 Druk van het familiebeeld................................................................... 109 3.1.4 Verstandhouding binnen de familie.................................................. 110 3.2 Beheer van het familievermogen door de familie .......................... 111 3.2.1 Doelen.................................................................................................... 112 3.2.1.1 Missie van de familie....................................................................... 112 3.2.1.2 Investeringsfilosofie.......................................................................... 112 3.2.2 Bestuurssysteem .................................................................................... 113 3.2.2.1 De familievergadering ................................................................... 113 3.2.2.2 De familiebank ................................................................................ 114 3.2.2.3 De ‘family office’............................................................................. 115 3.2.2.4 De stichting ...................................................................................... 117 3.2.3 Werkinstrumenten................................................................................. 119 3.2.3.1 Intergenerationele financiële planning ....................................... 119 3.2.3.2 Balans en inkomensstaat van de familie ..................................... 120 DEEL 2: EIGEN KWANTITATIEF ONDERZOEK................................................................. 121 Inleiding 1. 2. 2.1 2.2 3. 3.1 3.2 4.
…………………………………………………………………………………122 Kenmerken van de respondenten..................................................... 124 Perceptie van rijkdom.......................................................................... 126 ‘Rijk zijn’ voor mij en mijn familie......................................................... 127 Beeld over rijke mensen....................................................................... 134 Interesse voor het familiebedrijf ......................................................... 135 Het familiebedrijf thuis.......................................................................... 135 Een familiebedrijf in de naaste familie (broers/zussen/nonkels/tantes/grootouders) ................................... 137 Persoonlijkheid en gevoelens ............................................................. 139
iii
4.1 4.2 4.3 4.4 5. 5.1 5.2 6. 6.1 6.2 6.3 6.4 6.4.1 6.4.2 7. 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 8. 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.8.1 8.8.2
Uitspraken .............................................................................................. 139 Doelen.................................................................................................... 140 Waardebesef van geld ....................................................................... 141 Gevoelens ............................................................................................. 142 Financiële opvoeding.......................................................................... 143 Communicatie over geld en financiële zaken in de familie.......... 144 Zakgeld .................................................................................................. 145 Algemene opvoeding ......................................................................... 147 Kenmerken ............................................................................................ 147 Invloed op levensstijl ............................................................................ 149 Vakantiejobs of weekendwerk........................................................... 150 Geld voor het goede doel en vrijwilligerswerk................................. 151 Geld geven aan een goed doel ....................................................... 151 Vrijwilligerswerk...................................................................................... 152 Beheer van het familievermogen ...................................................... 153 Oorsprong familierijkdom .................................................................... 153 Overleg over het familievermogen ................................................... 156 Vertrouwenspersonen.......................................................................... 158 Beheerders van het familievermogen............................................... 159 Overdracht van het familievermogen .............................................. 161 Bij wijze van samenvatting: terugblik op de zeven facetten van familievermogen en de rol van de opvoeding ............................... 162 Financieel kapitaal............................................................................... 162 Intellectueel kapitaal ........................................................................... 163 Spiritueel kapitaal ................................................................................. 164 Sociaal kapitaal.................................................................................... 164 Familiaal kapitaal ................................................................................. 165 Structureel kapitaal ............................................................................. 166 Menselijk kapitaal ................................................................................. 167 Multivariate analyse ............................................................................. 168 Profilering volgens vermogensstatus en familiebedrijf .................... 168 Naar een verklarend model voor de voortzetting van het familiebedrijf thuis................................................................................. 169
DEEL 3: EIGEN KWALITATIEF ONDERZOEK ................................................................... 172 Inleiding 1. 2. 3. 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7
…………………………………………………………………………………173 Kenmerken van de praktijkgevallen.................................................. 175 Wat wordt verstaan onder familievermogen?................................. 176 Rol van de overdrager(s) .................................................................... 178 Meegeven van waarden in de opvoeding ..................................... 178 Aanleren van waardebesef van geld............................................... 181 Open en eerlijke communicatie ........................................................ 183 Formaliseren van het overleg ............................................................. 186 Afbakening verantwoordelijkheden en taken................................. 187 Geen dwang......................................................................................... 188 Overdrager wordt coach .................................................................. 190
iv
4. 4.1 4.2 4.3 4.4 5. 5.1 5.2 5.3 5.4 6. 6.1 6.2 6.3 7.
Rol van de opvolger(s) ........................................................................ 191 Studies .................................................................................................... 191 Leerschool binnen of buiten het familiebedrijf ................................ 192 Op initiatief van de opvolger ............................................................. 193 Communicatie en familieband.......................................................... 193 Wijze van overdracht familievermogen............................................ 194 Wanneer hoeveel overdragen? ........................................................ 195 Formeel karakter van de overdracht ................................................ 197 Inwinnen van extern advies ................................................................ 199 Informeren van jongere generatie .................................................... 200 Beheer van het familievermogen ...................................................... 202 Overleg over het beheer van het familievermogen...................... 203 Externe raadgevers .............................................................................. 204 Beheer door de eigen familie............................................................. 205 Samenvattende tabel ......................................................................... 207
LIJST MET REFERENTIES................................................................................................... 215 LIJST VAN BIJLAGEN...................................................................................................... 219
v
LIJST VAN FIGUREN
Figuur 1: Zeven facetten van familievermogen........................................................... 7 Figuur 2: Waarden in de opvoeding door rijke ouders ............................................. 25 Figuur 3: Elementen van een financiële opvoeding ................................................. 33 Figuur 4: Te vermijden elementen in de algemene opvoeding.............................. 43 Figuur 5: Te vermijden elementen in de financiële opvoeding............................... 50 Figuur 6: Gevoelens van rijke erfgenamen................................................................. 71 Figuur 7: Oorzaken van de verstoorde psychologische gevoelens bij erfgenamen ................................................................................................................................... 84 Figuur 8: Antwoorden en oplossingen ......................................................................... 90
vi
LIJST VAN TABELLEN
Tabel 1: Kenmerken van de respondenten.............................................................. 125 Tabel 2: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet hebben van een familiebedrijf thuis (N = 837) ......................................................................... 126 Tabel 3: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet voortzetten van het familiebedrijf thuis (N = 186) .................................................................. 126 Tabel 4: Eigen perceptie van ‘rijk zijn’ volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis.......................................................................................... 128 Tabel 5: Perceptie van ‘rijk zijn’ door familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis.......................................................................................... 129 Tabel 6: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis............................................ 130 Tabel 7: Eigen perceptie van 'rijk zijn' volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis.......................................................................................... 131 Tabel 8: Perceptie van 'rijk zijn' door de familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis.................................................................... 131 Tabel 9: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis ............................... 133 Tabel 10: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) ..................................................................................... 134 Tabel 11: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis (kolompercentages) ............................................................................ 134 Tabel 12: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens vermogensstatus ............................................................................. 135 Tabel 13: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens de graad van generatie van het familiebedrijf ......................... 136 Tabel 14: Redenen om later het familiebedrijf van de ouders niet voort te zetten volgens vermogensstatus ............................................................................. 137 Tabel 15: Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis............................................ 137
vii
Tabel 16: Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis................. 138 Tabel 17: Redenen om het familiebedrijf in naaste familie wel respectievelijk niet te willen voortzetten...................................................................................... 138 Tabel 18: Uitspraken over persoonlijkheid volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis.......................................................................................... 140 Tabel 19: Oorzaken van een goed waardebesef van geld volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis............................................ 141 Tabel 20: Gevoelens tegenover de financiële situatie thuis volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis............................................ 143 Tabel 21: 'Wordt er openlijk over geld en financiële zaken gepraat in de familie?’ volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) ..................................................................................... 144 Tabel 22: Startleeftijd voor het krijgen van zakgeld (N = 675) ................................ 145 Tabel 23: Kenmerken van de algemene opvoeding volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis ................................................................................ 148 Tabel 24: Motivatie voor vakantiejobs en weekendwerk volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis........................................................................... 151 Tabel 25: Motivatie om geld te geven aan een goed doel volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis............................................ 152 Tabel 26: Oorsprong familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis................... 154 Tabel 27: Gevoelens bij de oorsprong van de familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis.......................................................................................... 154 Tabel 28: 'Hoe weet ik dat mijn familie vermogend is?' volgens bezit familiebedrijf thuis.................................................................................................................. 155 Tabel 29: Aantal generaties in rijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) ..................................................................................... 156 Tabel 30: 'Wat wordt er concreet besproken in familieverband' volgens bezit familiebedrijf thuis.......................................................................................... 157 Tabel 31: Het hebben van een 'family mission statement' volgens bezit en voortzetting van familiebedrijf thuis ............................................................ 158
viii
Tabel 32: Vertrouwenspersonen (buiten de eigen familieleden) voor het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis................................... 159 Tabel 33: Beheerders van het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis .......................................................................................................................... 160 Tabel 34: ‘Zelf regelmatig contact met financieel adviseurs’ volgens bezit en voortzetting familiebedrijf thuis.................................................................... 160 Tabel 35: 'Hoe zal het familievermogen aan jou worden doorgegeven?' volgens bezit familiebedrijf thuis ................................................................................ 161 Tabel 36: Kans op voortzetting van het familiebedrijf thuis volgens FB in naaste familie, overleg en verwachting van in sporen familie te treden .......... 171 Tabel 37: Kenmerken van de praktijkgevallen......................................................... 175 Tabel 38: Samenvattende tabel………………………………………………………….203
ix
Woord vooraf
‘Elke dwaas kan een fortuin maken. Je moet evenwel geniaal zijn om het gemaakte fortuin te kunnen behouden’. Op zijn sterfbed in 1877 gaf Cornelius Vanderbilt deze profetische woorden mee aan zijn zoon-William (Vanderbilt II, 1989). Cornelius Vanderbilt, die een gigantisch fortuin had verzameld met het transport via stoomschepen en nadien via het spoor, was toen de rijkste man van de Verenigde Staten. Zijn zoon-William was zes jaar later zelfs de rijkste man ter wereld. Dertig jaar na de dood van Cornelius Vanderbilt behoorde evenwel geen enkele Vanderbilt nog tot de rijkste mensen van de Verenigde Staten. Bijna vijftig jaar na zijn dood stierf
een
directe
afstammeling
in
armoede.
Wanneer
120
afstammelingen van Cornelius Vanderbilt in 1973 voor de eerste maal een familievergadering hielden op de Amerikaanse Vanderbilt-universiteit, was er geen enkele miljonair meer in hun rangen. William Vanderbilt beschouwde geërfd vermogen als een handicap voor geluk. De titel ‘The burdens of wealth’ (‘De lasten van het vermogen’) van een recent artikel in Families in Business geeft ook aan dat het blijkbaar niet steeds een zegen is om te behoren tot een vermogende bedrijfsfamilie (Jaffe, juni/juli 2003). Vele bedrijfsfamilies vragen zich af hoe ze het beheer van het familievermogen voor komende generaties kunnen leren (Aronoff, 1998; Jaffe, december 2003). Met die vraag kondigde de prestigieuze Wharton School-University
of
Pennsylvania
in
augustus
2003
een
vormingsprogramma voor bedrijfsfamilies aan. Zij stelde dat er weinig kennis voorhanden is om bedrijfsfamilies te helpen die complexe vraag het hoofd te bieden. Met dit onderzoek willen we die lacune aanvullen.
Voor het onderzoek maken we gebruik van drie bronnen: literatuur, grootschalige
enquête
bij
studenten
en
praktijkgevallen
van
10
x
bedrijfsfamilies. Die drie bronnen delen ook dit onderzoeksrapport in. We openen met een samenvatting van de onderzoeksresultaten en met de aanbevelingen. Op die manier willen we onmiddellijk de aandacht op de essentie vestigen.
In dit ‘Woord vooraf’ passen woorden van oprechte dank aan iedereen die ons met raad en daad heeft bijgestaan. Een aantal personen en instellingen noemen we graag bij naam. Zonder hen was dit onderzoek niet mogelijk geweest. In de persoon van Patrick De Schutter en Jozef Lievens danken we het Instituut voor het Familiebedrijf voor de onderzoeksopdracht en de financiering ervan. Wanneer deze studie zich situeert op braakliggend terrein is dat hun grote verdienste. Patrick De Schutter reageerde constructief op tussentijdse rapporten en was voor de onderzoekers dan ook een heel belangrijk klankbord. Meermaals zette hij ons aan het denken. Via directeur Dirk De Ceulaer en rector Marc Van Hoecke vermelden we graag de Europese Hogeschool Brussel (EHSAL) en de K.U. Brussel voor de stimulerende wetenschappelijke omgeving. We vernoemen de eerstejaars- en laatstejaarsstudenten van EHSAL die meewerkten aan de grootschalige enquête. Ten slotte richten we ons tot de geïnterviewde leden van de tien bedrijfsfamilies. Zij lieten ons delen in hun ervaringen met een gevoelige onderzoeksthematiek.
Moge de inbreng van zoveel personen leiden tot een succesvol beheer van het familievermogen voor volgende generaties…
Johan Lambrecht en Diane Arijs Brussel, mei 2004
xi
SAMENVATTING EN ZEVEN AANBEVELINGEN
xii
Inleiding De
onderzoeksthematiek
luidt:
het
leren
beheren
van
het
familievermogen voor volgende generaties. Bij wijze van samenvatting maken we in dit deel een vergelijking tussen de drie delen van het werk. De literatuurstudie vormt het eerste deel. Die uiteenzetting is een weergave van de visie van verschillende auteurs over familievermogen, het leren omgaan met en beheren van dat familievermogen door de lens van de erflater en van de erfgenaam en tot slot op het niveau van de familie als één geheel. Het tweede deel (kwantitatief onderzoek) bundelt de resultaten van een schriftelijke bevraging van 876 studenten over de onderzoeksthematiek. Het laatste deel (kwalitatief onderzoek) is de neerslag van individuele gesprekken met 10 bedrijfsfamilies. Deze samenvatting
is
geweven
rond
zeven
thema’s:
wat
behelst
familievermogen, emotionele kant van ‘rijk zijn’, rol van de erflateroverdrager,
rol
van
de
erfgenaam-opvolger,
overleg
over
het
familievermogen, beheer van het familievermogen en overdracht van het familievermogen. Tot slot formuleren we zeven aanbevelingen voor het leren beheren van het familievermogen voor volgende generaties.
xiii
1.
Wat behelst familievermogen?
Voor verschillende auteurs omvat het familievermogen meer dan het financiële luik. Zij verwijzen naar nog zes andere facetten: spiritueel kapitaal (familiewaarden), menselijk kapitaal (vaardigheden, motivatie en karakter van erfgenamen), familiaal kapitaal (familieharmonie), structureel kapitaal (bestuursstructuren), sociaal kapitaal (oog voor de gemeenschap) en intellectueel kapitaal (kennis). Gebrekkige aandacht voor de veelzijdigheid van het familievermogen kan het behoud ervan voor komende generaties hypothekeren.
In het kwantitatieve onderzoek koppelt 78 % van de studenten ‘rijk zijn’ aan ‘veel geld hebben’ en 62,9 % aan ‘veel materiële bezittingen hebben’. We geven voor de andere facetten van het familievermogen de antwoorden van de vermogende studenten met een familiebedrijf thuis (FBrijk) en van de deelgroep die het familiebedrijf wil voortzetten (FBrijkVtz): Spiritueel kapitaal (familiewaarden)
FBrijk
FBrijkVtz
21,4 %
18,5 %
Menselijk kapitaal -
Zelfvertrouwen
59,3 %
69,2 %
-
Doorzetter
92,7 %
96,3 %
17,9 %
22,2 %
22,9 %
23,1 %
9,7 %
17,7 %
16,7 %
7,4 %
29,8 %
33,3
Familiaal kapitaal (goede familieband) Structureel kapitaal -
Formeel overleg over familievermogen
-
‘Family mission statement’
Sociaal kapitaal (sociale verantwoordelijkheid) Intellectueel kapitaal (veel intellectuele kennis hebben)
xiv
Van de vermogende studenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten, haalt amper 18,5 % familiewaarden aan als betekenis van ‘rijk zijn’. Ze geven wel familiewaarden vaker (42,3 %) aan als ‘rijk zijn’ voor hun familie.
Het is opvallend dat de studenten met een familiebedrijf thuis aangeven dat hun familie ‘rijk zijn’ vooral vereenzelvigt met verantwoordelijkheid voor het behoud van het familievermogen, terwijl dat bij henzelf ontbreekt in hun top-vijf betekenissen van ‘rijk zijn’.
In de helft van de praktijkgevallen duikt naast het financiële luik ook een of meer van de volgende elementen op als familievermogen: de fierheid over het familiebedrijf en over de familienaam, de familiewaarden en de familieband. In één praktijkgeval haalt de vader spontaan aan dat het familievermogen een verantwoordelijkheid inhoudt. Hij verwijst naar het belang van de opvoeding en opleiding van de opvolgers. Voor hem is het familievermogen in de eerste plaats de familiewaarden.
2.
Emotionele kant van ‘rijk zijn’
De gevoelens van erfgenamen tegenover en ten gevolge van hun rijkdom worden uitvoerig beschreven in de literatuur. Volgende gevoelens komen aan bod: lage eigenwaarde, doelloosheid, gebrekkige motivatie, gebrek aan zelfdiscipline, schaamte en schuldgevoelens. De oorzaak van die verstoorde psychologische ontwikkeling wordt voornamelijk in de schoenen
van
de
vermogende
ouders
geschoven:
materiële
compensatie voor hun afwezigheid, te hoge verwachtingen stellen en taboesfeer rond het familievermogen.
xv
De grootschalige enquête bij de studenten weerlegt die negatieve gevoelens bij vermogende erfgenamen. Vergeleken met de vermogende respondenten duiden de niet-vermogende meer aan dat ze niet weten wat ze willen bereiken in hun leven. De vermogende studenten met familiebedrijf thuis hebben beduidend meer zelfvertrouwen. Zij geven ook het meest aan dat ze fier zijn over de financiële situatie thuis. De nietvermogende respondenten hebben veeleer een neutraal gevoel tegenover de financiële situatie van hun familie. Niemand van de vermogende studenten had schuldgevoelens wegens zijn/haar rijkdom. Toch blijkt dat de vermogende studenten zich willen bewijzen, wat wel strookt met de literatuur. Zij verwijzen beduidend meer naar ‘zich willen bewijzen’ als motief voor vakantie- of weekendwerk. Daarenboven kampt een derde van de respondenten (zowel vermogend als niet-vermogend) met faalangst.
Tijdens de interviews geven de overdragers noch de opvolgers blijk van negatieve gevoelens tegenover of wegens hun financiële situatie. Enkele overdragers en opvolgers stippen aan dat ze het familievermogen als een verantwoordelijkheid ervaren.
3.
Rol van de erflater-overdrager
We onderscheiden doorgeven van de familiewaarden, financiële opvoeding, en verwachtingen en druk.
xvi
3.1
Doorgeven van de familiewaarden
De invloed van rijkdom op het leven van jonge erfgenamen kan positief zijn, op voorwaarde dat die rijkdom samen met de familiewaarden wordt overgedragen. De erfgenamen moeten de familiewaarden meekrijgen in hun opvoeding. In de literatuur over de opvoeding van verantwoordelijke kinderen in rijke milieus vinden we dat liefdadigheid deel moet uitmaken van de familiewaarden. Het kan de erfgenamen een tevreden gevoel bezorgen tegenover hun rijkdom.
Het kwantitatieve onderzoek leert dat enkel de vermogende studenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten familiewaarden in de top-vijf betekenissen van ‘rijk zijn’ voor hun familie aangeven. In hun eigen top-vijf komen
familiewaarden
niet
voor.
Voor
de
meeste
vermogende
respondenten is een ‘family mission statement’ onbekend. Het al dan niet schenken van geld aan een goed doel verschilt niet significant volgens het al dan niet vermogend zijn. De vermogende studenten die zelf reeds geld geven aan een goed doel doen dat beduidend meer vanuit een schuldgevoel.
Uit de interviews blijkt dat de overdragers veel nadruk leggen op het meegeven van waarden in de opvoeding, zoals hard werken voor geld en
bescheidenheid.
Die
waarden
dringen
voornamelijk
via
het
voorbeeldgedrag van de ouders in de poriën van de jonge generatie. In twee praktijkgevallen zijn de familiewaarden schriftelijk vastgelegd. In twee praktijkgevallen engageert de vermogende familie zich voor liefdadigheid. In één praktijkgeval doet de familie aan liefdadigheid vanuit de overtuiging dat ‘rijk zijn’ een verantwoordelijkheid voor de wereld inhoudt.
xvii
3.2
Financiële opvoeding
De literatuur leert dat de erfenis van een groot familievermogen een zegen kan blijven, wanneer naast het financiële kapitaal ook de wijsheid wordt meegegeven hoe het te gebruiken. Die wijsheid moet in de opvoeding meegegeven worden. De erfgenamen moeten in de financiële wereld ingeleid worden.
De studenten zijn positief over hun financiële opvoeding. Zij ervaren bijna allemaal dat ze een goed waardebesef van geld hebben. De vermogende respondenten met een familiebedrijf thuis geven beduidend minder (43,9 %) aan dat het financieel-juridische wereldje een raadsel is voor hen. Desalniettemin is het financieel-juridische wereldje voor bijna de helft van de vermogende respondenten een raadsel. Daarenboven heeft de meerderheid geen contact met financiële raadsmannen en neemt minder dan een derde van de vermogende respondenten zelf deel aan het overleg over het familievermogen. Een minpunt in de financiële opvoeding van vermogende studenten met een familiebedrijf thuis is dat ze beduidend meer antwoorden dat ze gewoon meer geld aan hun ouders vragen als hun zakgeld vroegtijdig op is. Bovendien zeggen zij beduidend minder dat ze steeds een langere periode met hun zakgeld moeten rondkomen naarmate ze ouder worden.
Het aanleren van waardebesef van geld aan de opvolgende generatie is een belangrijk aandachtspunt van de geïnterviewde vermogende overdragers.
Dat
waardebesef
wordt
op
verscheidene
manieren
aangeleerd: wijzen op de kostprijs, thuis hard werken en sparen, niet alles gratis geven aan de kinderen en het verplichten tot een vakantiejob.
xviii
3.3
Verwachtingen en druk
Vermogende ouders krijgen de kritiek dat ze een te hoge druk op de schouders van de jonge generatie leggen. Ze stellen zeer hoge verwachtingen en wensen dat hun kinderen, zoals hen, uitblinken.
De vermogende studenten met een familiebedrijf thuis antwoorden beduidend meer (ongeveer een derde) dat hun familie verwacht dat ze in haar sporen treden en dat ze een belangrijke familienaam in ere moeten houden. Onze statistische analyse toont aan dat de kans om het familiebedrijf voort te zetten 4,5 keer groter is wanneer de familie verwacht dat de opvolgers in haar sporen treden dan wanneer de familie dat niet verwacht. De meeste kans (70,6 %) op voortzetting van het familiebedrijf thuis doet zich voor wanneer de familie verwacht dat de opvolger in haar sporen treedt, er vaak of geregeld over financiële zaken gepraat wordt met de familie en er een familiebedrijf is in de naaste familie.
In de interviews halen zowel de overdragers als de opvolgers aan dat de kinderen zelf mogen kiezen wat ze willen doen in hun leven. In een aantal praktijkgevallen gaat de overdrager nu bewust geen druk uitoefenen op zijn kinderen om het familiebedrijf voort te zetten. Hij heeft vroeger zelf die druk ervaren. Overdragers willen soms dat hun kinderen eerst buitenshuis ervaring opdoen alvorens ze in het familiebedrijf stappen. Overdragers halen daarvoor volgende redenen aan: opvolgers moeten zich eerst elders bewijzen, werkdiscipline aankweken en een bredere kijk krijgen. Opvolgers verwijzen naar volgende redenen voor hun intrede in het familiebedrijf: betrokkenheid, ermee opgegroeid zijn en een moreel plichtsgevoel.
xix
4.
Rol van de erfgenaam-opvolger
In de literatuur ligt de klemtoon voor de jonge erfgenamen op het opbouwen
van
zelfvertrouwen
en
ontwikkelen
van
doorzettingsvermogen.
Uit de schriftelijke vragenlijst blijkt dat vermogende studenten met een familiebedrijf thuis het meest (bijna 60 %) aangeven dat ze veel zelfvertrouwen hebben. Ruim 90 % van de vermogende respondenten beweert een doorzetter te zijn.
Uit de interviews leiden we nog andere taken voor de opvolger af. Voor de opvolgers zelf primeren de studies. In zes praktijkgevallen behoort het leren kennen van het familiebedrijf tot de opdracht van de opvolgers. In vier praktijkgevallen staan de overdragers erop dat de opvolgers eerst buitenshuis ervaring opdoen.
5.
Overleg over het familievermogen
In de literatuur overheerst het beeld dat het familievermogen nog in de taboesfeer zit.
In ons kwantitatief onderzoek zegt bijna 40 % van de vermogende studenten die het familiebedrijf willen voortzetten dat hun familie geen overleg pleegt over het familievermogen. Indien er een familiebedrijf is, beoogt de familie met dat overleg het behoud van het familievermogen. Indien er geen familiebedrijf is, dan is het vermijden van familieconflicten het doel van het overleg. Dat overleg is veeleer informeel. Slechts een derde van de vermogende studenten neemt zelf deel aan dat overleg.
xx
Slechts bij 36,9 % van de vermogende respondenten met een familiebedrijf vertelde hun familie dat ze vermogend zijn. Zij leiden dat vaker af uit de gedragingen van hun familie en uit contact met de buitenwereld.
De taboesfeer hangt nog rond het familievermogen in de helft van de praktijkgevallen. Het familievermogen wordt er niet besproken met de jongere generatie en soms zelfs niet tussen de leden van de overdragende generatie onderling. In de helft van de praktijkgevallen worden er evenwel familiebijeenkomsten georganiseerd die dat overleg een formeler karakter geven. Vanaf de leeftijd van 18 à 20 jaar neemt de jonge generatie deel aan dat overleg. De interviews bevestigen de bevinding uit de literatuur en uit het kwantitatieve onderzoek dat een open communicatie met opvolgers over geld en financiële zaken in het algemeen makkelijker ligt dan overleg over het eigen familievermogen.
De bedrijfsfamilies halen de volgende redenen aan om het overleg over het familievermogen in een formeel kleedje te steken:
-
Vermijden van onherstelbare conflicten en samen zoeken naar een consensus bij meningsverschillen.
-
Betrekken van alle familieleden (ook niet-actieven en schoonfamilie over alle generaties heen), zodat het een echte familiezaak blijft en alle familieleden zich emotioneel eigenaar voelen.
-
Anticiperen op mogelijke veranderingen en problemen in de toekomst.
-
Krijgen en houden van alle familieneuzen in dezelfde richting.
-
Zorgen voor openheid en vermijden van verborgen agenda’s.
xxi
-
Geven van een voorsprong aan de jongere generatie in het professionele leven.
-
Vereeuwigen van de familiewaarden.
-
Voorbereiden op mogelijke overdracht.
-
Behouden van eigendom van het familiebedrijf.
-
Doorbreken van taboe.
De volgende gebeurtenissen hebben de bedrijfsfamilies aangezet tot het formaliseren van het overleg: -
Uitbreiden van het aantal aandeelhouders.
-
Aanwezigheid van verschillende familietakken in het bedrijf.
-
Het huidige tijdperk van luxe en overvloed kan familiewaarden en waardebesef van geld in vergeethoek duwen.
-
Volgen
van
seminaries
en
ervaringsuitwisseling
met
andere
familiebedrijven. -
Contacten tussen financieel adviseurs en de jongere generatie, waardoor de oudere generatie makkelijker over familievermogen kan overleggen met de jongere familieleden.
6.
Beheer van het familievermogen
Verschillende auteurs menen dat elke familie haar missie moet opstellen. Die omvat de waarden, de doelstellingen, de geschiedenis van de familie en het gekozen beleidssysteem. Opdat de familie zich naar de familiewaarden zou oriënteren en er gezamenlijke beslissingen kunnen genomen worden, is er nood aan een bestuurssysteem. De literatuur verwijst naar de familievergadering, de familiebank en de ‘family office’.
xxii
De schriftelijke optekening van de familiewaarden is voor de meerderheid van de respondenten onbekend terrein. De vermogende studenten met een familiebedrijf thuis geven het meest aan (29 %) dat alle generaties samen beslissen over het vermogen, zonder hulp van financiële raadsmannen. De jonge generatie heeft zelf geen regelmatig contact met financieel adviseurs. Indien vermogend en geen familiebedrijf thuis gebeurt het beheer van het familievermogen het meest door een bank.
Slechts in twee praktijkgevallen kiest de familie ervoor om het familievermogen uitsluitend door de familie zelf te laten beheren. De meeste praktijkgevallen kloppen aan bij een externe raadgever voor het beheer van het familievermogen. De opvolgende generatie heeft doorgaans geen contact met die externen. De financieel directeur van het familiebedrijf wordt meermaals geopperd als mogelijke leermeester voor de jonge generatie. In één praktijkgeval wordt veel belang gehecht aan het uitwisselen van ervaringen met andere familiebedrijven.
7.
Overdracht van het familievermogen
Het dilemma van hoeveel na te laten aan de erfgenamen krijgt veel aandacht in de literatuur. Er zijn overdragers die welbewust slechts een klein deel van het familievermogen overdragen, om het zelfvertrouwen en de motivatie van de jonge erfgenamen niet te ondermijnen. Toch kan de erfenis van een groot vermogen een zegen blijven, als voldoende aandacht wordt besteed aan de psychologische kant van geld. Het concept ‘trust’, waarbij de erfenis volgens vooraf bepaalde voorwaarden vrijkomt, en een stapsgewijze overdracht worden verdedigd in de literatuur. Cruciaal is dat de erfgenamen al vroeg ingelicht worden over
xxiii
de wijze en omvang van overdracht van het familievermogen. Zo kunnen ze zich mentaal en financieel-technisch voorbereiden.
Meer dan de helft van de vermogende studenten is niet op de hoogte van hoe het familievermogen aan hen zal worden overgedragen. Daarnaast geven de vermogende studenten aan dat die overdracht zal plaatsvinden bij sterfgeval of via een stapsgewijze overdracht voor welbepaalde doelen (studies, aankoop huis, …).
Tijdens de interviews horen we vaak dat de overdracht een geleidelijk proces is. Het belang van een vroegtijdige regeling van de overdracht wordt door twee overdragers benadrukt. Problemen moeten immers voorzien en opgelost worden wanneer het nog kan. Voor sommige overdragers is het belangrijk dat de erfgenamen eerst op eigen benen leren staan. De meeste overdragers en opvolgers benadrukken dat het een eerlijke verdeling moet zijn. De helft van de families in de praktijkgevallen winnen extern advies in voor de regeling van de overdracht. De objectiviteit en expertise van de adviseurs, het vermijden van conflicten en een eerlijke verdeling zijn daarvoor de redenen. In een aantal praktijkgevallen is de verdeling van de aandelen al formeel geregeld via een aandeelhoudersovereenkomst of een holdingstructuur. In drie praktijkgevallen is de erfregeling via een administratiekantoor in Nederland uitgewerkt. In drie praktijkgevallen is de opvolgende generatie niet betrokken, noch ingelicht over de erfregeling.
xxiv
In onderstaand schema vatten we de essentie van dit onderzoek samen: Zekere druk op jonge generatie:
Leren beheren van het
In voetsporen van familie
o
familievermogen voor
treden
FAMILIEVERMOGEN:
komende generaties:
Familienaam in ere
o
houden
Meer dan het financiële
-
Zeven facetten: spiritueel, financieel,
Waarom? o
menselijk, familiaal, structureel,
alle familieleden
sociaal en intellectueel -
Faalangst
-
Vraag en krijg zakgeld
o
Weinig overleg over familievermogen in familieverband
o
Mogelijke opvolgers
‘Rijk zijn’ voor familie, maar niet
weinig betrokken bij
zozeer voor jonge generatie:
overleg
o
Verantwoordelijkheid
o
Behoud familiaal
o
Weinig duidelijkheid over
voor behoud
wijze van overdracht
familievermogen
familievermogen
Voorbereiding overdracht
TABOE:
naarmate men ouder wordt
o
Preventie
o
Minder een langere periode met het zakgeld rondkomen
o
karakter
wanneer het op is -
Betrokkenheid van
-
Hoe? o
Opvoeding
o
Voorbeeldgedrag
o
Neerschrijven van familiewaarden
o
Familiebijeenkomsten
o
Familiaal charter
o
Contacten met financieel adviseurs
Familiewaarden
xxv
8.
Zeven aanbevelingen
Aanbeveling 1) Aanzie het familievermogen als meer dan het financiële
Het familievermogen is een vlag die een brede lading dekt. Naast het financiële kapitaal behoren best ook het spirituele (familiewaarden), menselijke (vaardigheden, motivatie en karakter van erfgenamen), familiale (familieharmonie), structurele (bestuursstructuren), sociale (oog voor de gemeenschap) en intellectuele (kennis) kapitaal tot het familievermogen. Wanneer de bedrijfsfamilie aandacht heeft voor die veelzijdigheid van het familievermogen, verhoogt ze de kans op het behoud van het financiële vermogen.
Aanbeveling 2) Beitel de familiewaarden in de stenen tafelen Voor het behoud van het familievermogen zijn familiewaarden, zoals eerlijkheid, respect, terughoudendheid, enzovoort, cruciaal. Zij moeten dan ook in de poriën van de jonge generatie doordringen. Daarom is het wenselijk de familiewaarden neer te schrijven en het geschrift aan alle betrokken familieleden mee te geven. Op die manier heeft de familie in uiteenlopende generaties een toetssteen. Daardoor verkleint de kans dat het familievermogen wegkwijnt onder eindeloze compromissen en onder een uitgavenwedloop.
1
Aanbeveling 3) Koester symbolen van de bedrijfsfamilie, zoals namen, het familiehuis, portretten van de stichter en van leden van de vorige generaties, …
Door de symbolen uit te stallen, de jongere generatie er kennis mee te laten maken, de betekenis ervan toe te lichten, en er een sfeer rond te creëren, wordt de ziel van het familievermogen doorgegeven. Zij vormen het spirituele kapitaal.
Aanbeveling 4) Doorbreek het taboe rond het familievermogen
De toekomstige erfgenamen moeten op jonge leeftijd ingelicht worden over de vermogende situatie thuis. Anders kunnen ze hun rijkdom als iets beschamends ervaren, wanneer ze kennismaken met ‘de andere wereld’.
De
familie
moet
overleg
durven
plegen
over
het
familievermogen, en daar de jonge generatie bij betrekken. Het verdient ook aanbeveling om het proces van vermogensoverdracht aan te kaarten. Wanneer het familievermogen in de taboesfeer blijft, kan het later als een boemerang terugkeren. Eerlijke en directe communicatie, ook al leidt dat tot hoog oplaaiende discussies, is heilzaam.
Aanbeveling 5) Draag het familievermogen stapsgewijs over
De erfgenamen mogen niet het slachtoffer worden van hun erfenis. Daarom is het wenselijk dat ze pas hun erfenis in handen krijgen als ze eerst hun eigen centen hebben verdiend. Dan beseffen ze beter de waarde van geld en van werken. Ze moeten trouwens eerst de tijd krijgen
2
om zich mentaal en financieel-technisch voor te bereiden op het bezitten en beheren van een groot familievermogen. Een stapsgewijze overdracht die afhankelijk wordt gemaakt van de leeftijd waarop de erfgenamen de nodige maturiteit hebben getoond of van welbepaalde doelen (zoals studies, aankoop van een huis, …) is dan ook aan te raden.
Aanbeveling 6) Giet het communiceren en het leren beheren van het familievermogen in een proces en in structuren
Het beheer van het familievermogen voor komende generaties is een levenslang aanhoudend proces. Daarom wordt dat leerproces best georganiseerd of gestructureerd via de volgende kanalen:
-
Opvoeding waarin de familiewaarden centraal staan.
-
Voorbeeldgedrag. De familiewaarden moeten als het ware uit de gedragingen van de individuele familieleden en van de familie kunnen worden afgeleid.
-
Familiebijeenkomsten die het taboe op het familievermogen doorbreken.
-
Familiaal charter dat de rechten en de plichten van de familieleden vastlegt en door iedereen wordt onderschreven.
-
Contacten
tussen
de
opvolgende
generatie
en
financieel
adviseurs, zodat de financiële taal voor de familieleden geen gesloten boek is.
3
De voordelen van dergelijke kanalen zijn:
-
Alle familieleden voelen zich emotioneel eigenaar en scharen zich om dezelfde waarden en doelen.
-
Preventie door te anticiperen op mogelijke toekomstige problemen.
-
Behoud van het familiale karakter van het bedrijf.
-
Voorbereiden van de overdracht.
Aanbeveling 7) Stel gezonde verwachtingen in de jonge generatie
Gezonde verwachtingen zijn die van het jonge familielid zelf. De kans op het behoud van het familievermogen en het vestigen van een familiedynastie is het grootst wanneer de eigen verlangens van de nakomelingen worden gerespecteerd. Druk uitoefenen en eisen stellen waaraan de jonge generatie niet kan en niet wil voldoen, dreigen veeleer een hypotheek te leggen op het behoud van het familievermogen.
4
DEEL 1: EEN DUIK IN DE LITERATUUR
5
Eerst geven we aan hoe de literatuur familievermogen omschrijft. Daarna komen achtereenvolgens het individuele familielid en de familie aan bod. Een besluit rondt de literatuurstudie af.
1.
Wat behelst familievermogen?
Volgens Jaffe (april 2003) heeft familievermogen zes facetten: spiritueel, financieel, menselijk, familiaal, structureel en sociaal kapitaal.
Hughes
(1997) spreekt eveneens over het intellectuele kapitaal, dat in Figuur 1 als zevende facet is opgenomen.
Ook Rodolfo Gucci, telg van de tweede generatie van het voormalige Italiaanse familiebedrijf-Gucci, maakte aan zijn zoon-Maurizio duidelijk dat vermogen meer dan geld is (Forden, 2001): “Elk menselijk wezen heeft drie essentiële dingen die altijd met elkaar in harmonie moeten zijn: een hart, een brein en een portefeuille. Wanneer die drie elementen niet samenwerken, ontstaan er problemen”. Rodolfo gaf die boodschap aan Maurizio, omdat hij zich zorgen maakte over de ambities, de ijver en de wijze van geldbeheer van zijn zoon.
We lichten hierna de zeven facetten van familievermogen toe.
6
Figuur 1: Zeven facetten van familievermogen
Spiritueel kapitaal
Financieel kapitaal
Intellectueel kapitaal Familievermogen
Menselijk kapitaal
Sociaal kapitaal Structureel kapitaal
Familiaal kapitaal
Bron: Hughes (1997); Jaffe (april 2003).
1.1
Spiritueel kapitaal
Spiritueel kapitaal bestaat uit alle waarden en doelen volgens dewelke de familie leeft (Jaffe, april 2003). Het vormt de basis van hoe de familie rijkdom en de onderlinge relaties benadert.
Rijkdom moet samen met het geheel van waarden waar de familie belang aan hecht, worden overgedragen. Nakomelingen moeten immers weten wat de familie verwacht over de aanwending van hun erfenis. Is het de bedoeling dat erfgenamen hun rijkdom uitgeven, voornamelijk delen met de gemeenschap, of bewaren en laten aangroeien voor de volgende generaties?
Families kunnen hun waarden en doelstellingen schriftelijk vastleggen. Zo hebben de volgende generaties een geheel van waarden en principes
7
dat hen samenhoudt. Een ander middel om de waarden van de familie over te dragen naar de volgende generaties is het doorvertellen van de familiegeschiedenis. Alle familieleden moeten samen kunnen praten over wat voor hen echt van belang is.
Bij de unieke geschiedenis van de familie is de oorsprong van het vermogen belangrijk (Levy, 1999). Erfgenamen willen zich goed kunnen voelen bij de manier waarop het vermogen oorspronkelijk verworven en opgebouwd werd. Zo kunnen ze het trotse gevoel krijgen tot een dynastie te behoren, zoals bij de Rockefellers en Rothschilds, van wie ze de traditie in ere willen houden. Indien het fortuin in de familie is gekomen op een moeilijk te rechtvaardigen manier, verdient het aanbeveling om het geld op een sociaal verantwoordelijke manier aan te wenden. Zo kunnen de erfgenamen zich beter voelen bij de familierijkdom.
Bij de Binghams, een Amerikaanse familie die tot 1986 de kranten-CourierJournal en -Louisville Times bezat, heeft de oorsprong van het vermogen een schaduw geworpen op de volgende generaties (Tifft en Jones, 1991). Het begin van het krantenimperium en het familiefortuin van de Binghams zijn toe te schrijven aan het huwelijk van Bob Bingham, de ‘Judge’, met Mary Lily Kenan Flagler in 1915. Zij was toen de meest vermogende vrouw van de Verenigde Staten. Amper twee jaar na hun huwelijk overlijdt Mary Lily aan syfilis, maar dat werd nooit bekend gemaakt om achterklap te vermijden. Haar nalatenschap van $ 5 miljoen aan de ‘Judge’ luidt het begin van rijkdom in voor de Bingham-familie. De ‘Judge’ kon met die erfenis in 1918 de kranten-Courier-Journal en -Louisville Times aankopen. Buitenstaanders zagen hem als een man die voor het geld getrouwd was. De ‘Judge’ zag zichzelf daarentegen als een man die hard gewerkt had voor zijn bezittingen. Hij vond dat hij alle recht had om zijn rijkdom tentoon
8
te spreiden. Het gerucht verspreidde zich dat de ‘Judge’ Mary Lily vermoord had. Barry Sr., zoon van de ‘Judge’, had veel moeite met de beschuldigingen van moord aan het adres van zijn vader. Heel zijn leven bleef hij angstig en beschaamd voor die gevoelige materie.
1.2
Financieel kapitaal
Financieel kapitaal omvat de middelen die moeten geïnvesteerd worden en die een comfortabele levensstijl mogelijk maken (Jaffe, april 2003). Het heeft betrekking op het behoud en het beheer van de financiële middelen.
Om hun financiële vermogen in stand te houden over de generaties heen, moeten vermogende families hun erfgenamen inlichten over hoeveel ze op welk tijdstip mogen verwachten. De erfgenamen moeten een basis aan financieel inzicht en management verwerven door opleiding. Erfgenamen moeten zelf hun investeringen kunnen beoordelen en overzien. Dat bevordert de relatie met financiële deskundigen van wie de erfgenamen dan minder afhankelijk zijn.
1.3
Menselijk kapitaal
Jaffe (april 2003) beschouwt menselijk kapitaal als de vaardigheden, de motivatie en het karakter van erfgenamen. Dat moet hen toelaten om zinvol met hun geërfde rijkdom om te gaan, nuttig werk te vinden en in de complexe samenleving te functioneren. Hughes (1997) benadrukt dat het
9
menselijke kapitaal - het emotionele welzijn van elk familielid - het allerbelangrijkste is voor het behoud van het familievermogen. Families kunnen op verscheidene manieren de ontwikkeling van menselijk kapitaal stimuleren. Het begint met leeftijdsaangepaste discussies over geld met de kinderen. Zo leren ze wat rijk zijn betekent in de familie: status, compensatie voor de afwezigheid van de ouders, een controlemiddel of een privilege waarvoor men dankbaar moet zijn. Een moeilijke opdracht voor de ouders en eventuele financiële planners is de begeleiding van erfgenamen bij de ontwikkeling van zelfvertrouwen en een eigen identiteit. Erfgenamen moeten de kans krijgen om te bewijzen dat ze iets kunnen bereiken zonder dat geld. Ze moeten geholpen worden bij het vinden van een betekenisvolle bezigheid in hun leven, wat niet altijd overeenkomt met een betaalde job.
1.4
Familiaal kapitaal
Familiaal kapitaal omvat de vaardigheid om verbonden te blijven en samen te kunnen werken met de uitgebreide familie (Jaffe, april 2003). Het opbouwen van positieve en vruchtbare relaties hoort daarbij.
De sleutel tot de vorming van familiaal kapitaal is een goede communicatie. Familieleden moeten regelmatig samen praten over hun diepere gevoelens en eventuele verschillen. In plaats van vroegere conflicten te vermijden, moet men daar leren over spreken. Families moeten een methode ontwikkelen om conflicten op te lossen zonder escalaties, zodat die conflicten de gezamenlijke droom van de familie niet kunnen vernietigen. Cruciaal is respect te hebben voor elkaar.
10
1.5
Structureel kapitaal
Structureel kapitaal betekent dat de familie bestuursstructuren heeft uitgewerkt om beslissingsprocessen (wie kan wat beslissen en hoe worden beslissingen
genomen?)
te
regelen
(Jaffe,
april
2003).
Die
bestuursstructuren moeten de familie helpen om met alle generaties samen te werken aan de overdracht van de rijkdom en eventueel het familiebedrijf. Die structuren dienen ook om de rijkdom, de investeringen en eventueel het familiebedrijf te beheren met oog voor het behoud van de familieharmonie en de sociale impact.
Een familie kan best een beginselverklaring opstellen, waarin duidelijk staat omschreven hoe en in hoeverre familieleden hun rijkdom actief kunnen beheren. Soms zijn familieleden bijvoorbeeld wel begunstigden, maar komt het actieve beheer van hun rijkdom toe aan een gemachtigde derde partij. Vooral als het aantal familieleden toeneemt, is er meer nodig dan enkel een geschreven overeenkomst. Een eerste instrument is een familievergadering, een samenkomst waarop alle kwesties van en tussen familieleden kunnen besproken worden. Een meer formele structuur is de investeringsraad, die meestal bestaat uit familieleden en externe adviseurs. Zij moeten de investeringen van de familie beheren en daarover verantwoording afleggen aan alle familieleden. Die moeten op hun beurt begrijpen wat er in hun naam en met hun geld gebeurt.
11
1.6
Sociaal kapitaal
Sociaal kapitaal houdt in dat het behoud van de rijkdom gepaard gaat met een respect en zorg voor de minderbedeelden (Jaffe, april 2003).
Vermogende families moeten hun waarden vertalen in concrete acties in de gemeenschap. Elk familielid moet zelf beslissingen kunnen nemen over het wegschenken van geld voor het goede doel. Toch richten veel vermogende families een familiestichting op. Die werkt procedures uit om geld te schenken voor goede doelen en organiseert de betrokkenheid van de erfgenamen bij de groepen die ze willen steunen.
1.7
Intellectueel kapitaal
Intellectueel kapitaal bestaat uit alle kennis van de familieleden verworven door studie of levenservaring (Hughes, 1997). Goed opgeleide familieleden zijn noodzakelijk in het huidige informatietijdperk.
12
2.
Het individuele familielid
Bij de gedachte aan het hebben van veel geld, slaat bij de meeste mensen de fantasie op hol. Men denkt al vlug dat geld voor een gelukkiger, meer bevredigend en productiever leven zal zorgen (Levy, 1999). Zo blijkt uit een recent onderzoek van psycholoog-Evans in de Verenigde Staten dat ouders hun baby’s steeds meer naar merken noemen, zoals L’Oréal, Armani, Del Monte, … (“Amerikaanse baby’s krijgen merknamen”, 15 november 2003). Volgens Evans weerspiegelt dat het groeiende verlangen van ouders om hun kind als ‘anders’ te bestempelen. Bovendien geeft dat uiting aan hun materiële verlangens. De namen worden immers vereenzelvigd met geld en luxe. Verschillende fortuinlijke mensen hebben ontdekt dat weelde geen onverdeeld genoegen brengt (Goldsmith, 2002). Zij voelen zich vaak ongelukkig of onbevredigd. Rijkdom is dus niet altijd een zegen (Le Van, 2002). Sedgwick (1985), die jonge erfgenamen van zeer vermogende families in de Verenigde Staten interviewde, vergelijkt het met een magisch zwaard. Het geeft de houder ervan zeldzame krachten, maar enkel de machtigste krijgers slagen erin om zelf niet door het zwaard te worden getroffen. Jung, een bekende Zwitserse psycholoog, merkt op dat rijkdom zelfs de gedaante van een vloek kan aannemen (Levy, 1999; Le Van, 2002): “Je krijgt een vals gevoel van zekerheid. Die valse zekerheid doet je minderwaardig voelen. Je leeft in een watje, beschermd tegen de koude en de hitte. Het is niet goed om nooit koude of hitte te voelen”. Gallo en Gallo (2002) spreken over rijkdom als een tweesnijdend zwaard. Enerzijds laat het ouders toe hun kinderen te laten opgroeien in comfort. Anderzijds kunnen ouders hun kinderen te veel verwennen. Verder zorgt rijkdom voor veel meer keuzemogelijkheden voor jongeren. Ze kunnen
13
echter overladen worden door activiteiten en bezwijken onder de druk om succesvol te zijn.
Natuurlijk zijn er ook mensen die zeer goed kunnen omgaan met hun geërfde geld en gelukkige, creatieve en bevredigende levens leiden (Levy, 1999). Veel hangt af van hoe het individu tegenover zijn uitzonderlijke situatie staat en hoe hij met het vermogen omgaat (Willis, 2003).
We kijken achtereenvolgens door de lens van de erflater en van de erfgenaam.
2.1
Door de lens van de erflater
Uit een Amerikaans onderzoek naar ‘Wealth Management’ blijkt dat meer dan de helft van vermogende1 ouders bezorgd is dat hun kinderen niet hun werkethiek gaan overerven (Phoenix Wealth Management, 2003). Ouders willen weten vanaf welke hoeveelheid, geld ‘giftig’ wordt (Bodnar en Jones, december 2000). Veel ondernemers maken zich zorgen dat hun kinderen niet met de (toekomstige) rijkdom om kunnen gaan. Kinderen moeten eerst de waarde van het geld leren kennen (Flören, april 2003).
Het doorgeven van rijkdom aan de volgende generatie(s) is pas een waar geschenk als naast het geld ook de wijsheid wordt overgedragen hoe het te gebruiken (O’Neill, 1997). Het louter bezitten van geld maakt niet gelukkig; alles hangt af van hoe je het gebruikt. De opvoeding bepaalt grotendeels hoe vermogende mensen met hun rijkdom omgaan. 1
In die studie is een vermogende iemand met een vermogen van meer dan $ 5 miljoen.
14
Vermogende ouders hebben extra mogelijkheden voor de opvoeding van hun kinderen (Hausner, 1990). Vanwege hun rijkdom kampen ze evenwel ook met specifieke problemen. We staan eerst stil bij de verwachtingen van vermogende ouders in hun kinderen. Die zijn vaak hooggespannen. Daarna zoomen we in op de opvoeding. Levy (1999) deed een onderzoek naar het anticiperen en aanpakken van de unieke opvoedingsproblemen ten gevolge van overvloedige rijkdom. Er was daar nog maar weinig onderzoek naar gebeurd. Op basis van zijn studie formuleert de literatuur een aantal richtlijnen voor vermogende ouders om hun rijke kinderen op te voeden tot bekwame en respectvolle volwassenen. Ten slotte komt de wijze van vermogensoverdracht aan bod.
2.1.1 Verwachtingen Vermogende ouders hebben vaak heel veel bereikt in hun leven (Hausner, 1990). Ze hebben zelf een fortuin opgebouwd of het familiefortuin vergroot. Meestal gaat het hen professioneel ook voor de wind. Het gevolg is vaak dat vermogende ouders hun kinderen onder druk zetten om op hun beurt die hoge doelen te bereiken. We staan eveneens stil bij de oorzaak van de te hoge verwachtingen en bij drie soorten verwachtingen die vermogende ouders stellen. Tot slot duiden we op het verschil tussen onrealistische en gezonde verwachtingen.
15
2.1.1.1
Te hoge verwachtingen
Vermogende ouders stellen vaak onrealistisch hoge verwachtingen in hun kinderen (Hausner, 1990). Dat zijn standaarden die ouders vooropstellen, zonder rekening te houden met de unieke talenten en interesses van hun kind. Generatie op generatie worden kinderen van vermogende families opgevoed met de druk om zowel persoonlijk, sociaal als professioneel superieure prestaties neer te zetten. Daarenboven wordt verwacht dat ze het
familiefortuin
behouden
en
laten
groeien
(Levy,
1999).
Die
verantwoordelijkheid kan een zware last op de schouders van de erfgenaam leggen (Blouin en Gibson, 1995):
“Mijn vader praatte altijd over ‘van hemdsmouwen naar hemdsmouwen’ in drie generaties. Als tiener dacht ik bijgevolg: ‘Ben ik diegene die de familie terug naar de middenklasse gaat drijven?’”. “Wat door mijn gedachten spookt, is wat mijn vader zei toen ik jong was: ‘Als je je rijkdom niet cultiveert, als je je rijkdom niet behandelt als het pronkstuk, zal het bezoedeld worden en verdwijnen’. Ik wil niet meemaken dat dat onder mijn ogen gebeurt”.
2.1.1.2
Oorzaken van te hoge verwachtingen
Vermogende ouders hebben vaak veel bereikt in hun leven: hun fortuin opgebouwd of vergroot, professionele successen, … Dat verklaart waarom ze op hun beurt in hun kinderen hooggespannen verwachtingen stellen (Hausner, 1990).
Ouders maken soms de fout dat ze hun ervaringen met werknemers toepassen op hun kinderen (Hausner, 1990). Werknemers worden ook
16
aangespoord tot buitengewone standaarden. Ouders vergeten echter dat kinderen maar de beste kunnen zijn binnen hun eigen grenzen.
2.1.1.3
Drie soorten verwachtingen
We onderscheiden verwachtingen rond uitmuntendheid, rond maturiteit en verwachtingen van analogie.
a) Verwachtingen rond uitmuntendheid
Rijke ouders verwachten van hun kinderen dat ze uitblinken in alles wat ze doen (Hausner, 1990). Ze willen het beste kind, net zoals ze over de beste auto, het beste huis, de beste vakanties, enzovoort beschikken. Vermogende
ouders
hebben
vaak
zelf
buitengewone
prestaties
neergezet op professioneel, financieel of sociaal vlak en eisen dat nu ook van hun kinderen. De enorme druk op de kinderen is vernietigend voor hun interne motivatie en zelfvoldoening. Het probleem is dat ouders enkel oog hebben voor het resultaat, maar niet voor de moeite die daaraan voorafgegaan is. Het volgend citaat spreekt dienaangaande boekdelen (Blouin en Gibson, 1995):
“Elke dag van ons leven moesten we in de tuin werken. We moesten de beige steentjes uit de hoop witte steentjes rapen. Het onkruid moest gewied worden. Alles moest perfect zijn. Voor mijn vader bestond er niets minder dan 110 procent. Er was geen reden om iets te doen als het niet perfect en precies was”.
17
b) Verwachtingen rond maturiteit
Dure restaurants, omgang met hoog bezoek en andere sociale verplichtingen maken dat rijke ouders verwachten van hun kinderen dat ze zich fysiek, emotioneel en psychisch volwassener gedragen dan hun leeftijd toelaat (Hausner, 1990). Een te snelle ontwikkeling kan evenwel de volwassenwording vertragen. Een kind heeft trouwens zelf geen controle over zijn maturiteitsgraad.
c) Verwachtingen van analogie
Vermits welvarende ouders zelf een succesvol leven hebben opgebouwd met hun manier van zijn en doen, willen ze dat hun kinderen hen imiteren. Het komt ook voor dat ouders van hun kinderen verwachten dat ze hetzelfde doen als de kinderen van hun rijke vrienden (Hausner, 1990). De druk om het evenbeeld te worden van iemand negeert de unieke individualiteit van het kind, met frustraties tot gevolg.
Het verhaal van de Bingham-familie illustreert de omvang en impact van verwachtingen op de volgende generaties (Tifft en Jones, 1991). De nalatenschap aan Bob Bingham van $ 5 miljoen door zijn vrouw, Mary Lily Kenan Flagler, betekent de intrede van rijkdom in de Bingham-familie. Vanaf dan bekommerde Bob Bingham zich enkel nog om het beheer van zijn fortuin. Zijn zoon Barry Sr. Bingham stapte in de kranten omdat hij wist dat het van hem verwacht werd als oudste zoon. Zijn belangrijkste motief was bij zijn vader in de gratie zijn. Worth Bingham, de oudste zoon van Barry Sr., liet zich ontmoedigen op schoolvlak. Hij ervoer dat zijn ouders een standaard van perfectie hadden bereikt die hij onmogelijk kon
18
evenaren. Gezien de traditie bij de Binghams dat de oudste zoon zijn vader opvolgde, voelde Worth zich gedwongen om mee te werken in het familiebedrijf. Hij voelde zich onvoorbereid en heel angstig om zijn rol als erfgenaam op te nemen. Daarenboven raakte hij overstuur door al die bijkomende familieverwachtingen. Zijn vrouw Joan beschreef het als volgt (Tifft en Jones, 1991): “Worth dronk en schreeuwde uit angst bij de gedachte aan al die familieverwachtingen: hoe hij zich moest kleden, hoe te praten en wie zijn vrienden waren”. Het vooruitzicht op te groeien tot een volwassen Bingham boezemde Jonathan Bingham, de jongste zoon, eveneens angst in. Voor hem waren al de familieverwachtingen, bijvoorbeeld het studeren aan Harvard, een zware last.
2.1.1.4
Onrealistische en gezonde verwachtingen
Kinderen voelen zich angstig en hopeloos doordat ze het onmogelijk achten aan de hoge verwachtingen te kunnen voldoen (Hausner, 1990). Het gevolg is dat ze vaak niets meer ondernemen: “Mijn familie had altijd hoge verwachtingen in mij. Vanwege mijn familienaam werd ik verondersteld briljant te zijn. Ik voelde dat ik geduwd werd. Ik moest succesvol zijn en een briljante carrière hebben. Daardoor kreeg ik een overweldigend gevoel: zelfhaat. Ik zonk weg in een depressie” (Sedgwick, 1985). Een ander gevolg van het niet kunnen inlossen van de hoge verwachtingen is dat de rijke erfgenamen met de vorige generatie wedijveren op het vlak van consumptie (Sedgwick, 1985). Ze gaan meer uitgeven dan de vorige generatie om een hogere levensstandaard tentoon te spreiden. 19
Ouders moeten gezonde verwachtingen stellen in hun kinderen. Dat zijn de verwachtingen van het kind zelf (Hausner, 1990). Ouders kunnen gerust zijn dat kinderen hun volledige potentieel zullen benutten, als ze dat kunnen inzetten voor activiteiten waarvoor ze zelf gemotiveerd zijn.
Kinderen mogen niet in de schaduw van de overdrager leven. Ze moeten hun
eigen
doelen
en
standaarden
kunnen
ontwikkelen
en
zelf
overwinningen kunnen boeken (Willis, 2003). Door zichzelf en door buitenstaanders worden ze echter in de eerste plaats gezien als lid van de familie en als zoon of dochter van (Levy, 1999; Le Van, 2002). Dat blijkt ook uit het volgende citaat (Blouin en Gibson, 1995): “Waar wij woonden, was mijn vader erg bekend. Dat vond ik tegelijkertijd fantastisch en verschrikkelijk. Het was fantastisch omdat het leuk was rijk te zijn, een mooi huis en een mooie wagen te hebben. Het was verschrikkelijk omdat ik me daardoor altijd anders voelde. Ik voelde me verloren. Er was geen ‘ik’. Ik dacht dat mensen me graag hadden voor mijn vader en mijn geld. Mijn eigen zelf verdween in mijn vaders grote persoonlijkheid”. De Rockefellers hebben het stadium van een dynastie bereikt door de eigen verlangens van de nakomelingen te respecteren. John Davison Rockefeller Sr. stichtte het familiefortuin dankzij zijn scherpe neus voor zaken (Hughes, 1997). Hij was ook een grote filantroop. Zijn enige zoon had geen interesse voor een bedrijfscarrière. Rockefeller Sr. liet zijn zoon vrij om te doen waarbij hij zichzelf gelukkig voelde. Zijn vader ging akkoord dat Rockefeller Jr. zijn leven zou wijden aan het familiebeleid en aan liefdadigheid.
20
2.1.2 Opvoeding We beantwoorden de vragen ‘Waaruit bestaat een goede opvoeding door rijke ouders’ en ‘Wat moeten rijke ouders vermijden in hun opvoeding’. We eindigen met aandachtspunten voor ouders bij de opvoeding door kinderverzorgsters.
2.1.2.1
Waaruit bestaat een goede opvoeding door rijke ouders?
Het aanleren van waarden, het belang van naar school gaan en de financiële opvoeding staan centraal in een goede opvoeding van vermogende kinderen.
a) Het aanleren van waarden
Schervish en Havens (zomer 2001) observeren dat nagenoeg alle vermogende erflaters de overdracht van rijkdom beschouwen als de overdracht van waarden. Een van hun belangrijkste uitdagingen is het meegeven van de verantwoordelijkheden van rijkdom aan hun kinderen.
Het geheel van waarden - hoe de familie zaken doet, het belang van de familieband, van schenkingen aan de gemeenschap, van de opvoeding van de kinderen - moet aan de toekomstige generaties doorgegeven worden (Jaffe, Goldbart en DiFuria, 2002). Die waarden vormen een impliciet contract en verantwoordelijkheid die bij de erfenis horen. Door een open communicatie in de familie krijgen de volgende generaties duidelijkheid over de aan te houden familiewaarden. Het zijn de waarden die men meegeeft in de opvoeding die bepalen of rijkdom een positieve
21
of een negatieve invloed heeft op de ontwikkeling van rijke kinderen (Gallo en Gallo, 2002). Rijkdom op zich is niet gevaarlijk voor de emotionele gezondheid van kinderen. Het is de combinatie van rijkdom met weinig of geen waarden die problematisch kan zijn.
Rijkdom kan een verschil creëren tussen de dagelijkse waarden waarin iemand gelooft en de waarden die hij/zij toepast voor het verwerven, gebruiken en beheren van geld. Gallo en Gallo (2002) geven het volgende voorbeeld. Iemand gelooft sterk in eerlijkheid. Toch hoort zijn kind hem aan de telefoon een werknemer aanmoedigen om op een bedrieglijke manier geld te winnen bij een contract voor het bedrijf.
Het naleven van waarden kan het verschil maken tussen de verdwijning en het voortbestaan van het familiebedrijf. De geschiedenis van twee Amerikaanse bedrijfsfamilies met een krantenimperium, de Binghams en de Ochs-Sulzbergers, illustreert dat heel goed (Tifft en Jones, 1999). De Binghams, de vroegere eigenaars van de Courier-Journal en Louisville Times en waar de derde generatie de laatste was, zagen zichzelf als koning, koningin, prins en prinses. Ze huldigden te veel het principe dat het bedrijf deel uitmaakt van de familie, wat in 1986 leidde tot de verkoop van het familiebedrijf. Zo leefden Sallie en Eleanor Bingham, twee dochters in de derde generatie, van hun dividenden. Zij beschouwden dat als een soort loon, een verworven recht dat losstond van de prestaties van het bedrijf. Sallie en Eleanor beschouwden besparingen als een bewijs van onbekwaam management van hun broer-Barry Bingham Jr. Sallie kreeg van haar vader-Barry Sr. de functie van redacteur van de boekenpagina. Hij gaf haar dat, niet vanwege haar prestaties, maar omdat ze dan betrokken zou blijven bij het bedrijf.
22
Barry Jr. dreigde op te stappen als zijn zussen niet uit de raad van bestuur zouden worden verwijderd. Uiteindelijk stemde Barry Sr. in met zijn eis. Voor hem
was
die
tweestrijd
tussen
zijn
zoon
en
twee
dochters
hartverscheurend. Sallie wreekte het verlies aan prestige door haar aandelen aan een niet-familielid te verkopen. Eleanor werd door Sallie opgehitst om ook haar aandelen te verkopen. Barry Sr. kon de spanning niet meer aan en ging over tot de verkoop van het familiebedrijf.
De familie-Ochs-Sulzberger daarentegen, die al vijf generaties lang de New York Times controleert en leidt, schrijft het beginsel ‘de familie behoort tot het bedrijf’ in het vaandel. Het respecteren van dat beginsel door alle generaties is vooral de verdienste van Iphigene Ochs, de dochter van de grondlegger-Adolph Ochs. Zij leefde van 1892 tot 1990 en heeft de waarden ‘plicht, eenheid en het centrale belang van het voeden van The New York Times’ doorgegeven aan haar vier kinderen en dertien kleinkinderen. Ze heeft ze allemaal doen inzien dat de familie en de krant naadloos bij elkaar aansluiten. Iphigene zag het als haar plicht om de dynastie die haar vader had opgebouwd te bewaren. Ze was getrouwd met The New York Times, waarvoor ze financiële en vooral psychische offers bracht. Op een ogenblik dat de onafhankelijkheid van The New York Times in het gedrang was, stemde ze in met een regeling die gepaard ging met een aanzienlijke vermindering van haar jaarlijkse dividend. Ze incasseerde het vreemd gaan van haar man, Arthur Hays Sulzberger, om de familie en het bedrijf samen te houden. Arthur had de leiding van The New York Times, omdat de vader van Iphigene vond dat een vrouw geen opvolger kon zijn. In haar binnenste wist ze dat The New York Times van haar was. Iphigene leerde aan de Sulzbergers vanaf hun geboorte dat ze nooit mochten denken dat ze rijk en machtig waren. Ze hadden een heel goed besef van het woord ‘genoeg’. De familieleden
23
kregen onderricht dat het gemaakte geld terug in het bedrijf terecht moest komen, zodat The New York Times nog zoveel beter kon worden.
Ook bij de familie-Mars, van de gelijknamige chocoladereep en van het familiebedrijf-Masterfoods,
komt
het
bedrijf
op
de
eerste
plaats
(Huijsmans, november 2003). De huidige directeuren, de broers Forrest Junior en John Mars van de derde generatie, wonen niet in grote huizen en gaan bijna nooit op vakantie. Het hele jaar door reizen ze de wereld af om hun fabrieken te bezoeken. Als ze thuis zijn, werken ze ruim tachtig uur per week. ‘Diep van binnen geloven ze dat ze heel arm zijn’, tekende een journaliste eens op uit de mond van een medewerker van het familiebedrijf. De familie neemt nooit dividend, de broers krijgen elk een jaarsalaris van een miljoen dollar en dat is al decennia zo. Er heerst een keiharde eis dat de winst na belasting rond de drie procent moet liggen. Minder is niet goed voor het bedrijf. Meer zou niet eerlijk zijn tegenover de klant.
Alle
verdiensten
worden
onmiddellijk
terug
in
het
bedrijf
geïnvesteerd. Stamvader-Forrest Mars was bezeten. Alles draaide om de zaak. De flat waarin hij met zijn vrouw en eerste zoon woonde, diende ook als opslagplaats en dus mocht de verwarming nooit aan. Jammer voor zijn vrouw en hun pasgeboren kind, maar de zaak ging voor. Zijn zoons Forrest Junior en John werden samen directeur toen Forrest Mars op zijn 69ste afstand deed van de zaak. Later trad dochter-Jackie ook nog toe tot het managementteam. Naar verluidt is de managementstijl van de broers even agressief als die van hun vader. Ze zijn even perfectionistisch als hun senior. De oudste zoon van John, Frank en de vermoedelijke opvolger, woont in een sober ingericht appartement, noemt zich ‘een gewone jongen’ en leeft onopvallend en bescheiden.
24
Figuur 2 geeft een overzicht van de waarden in de opvoeding die de literatuur benadrukt. Ze worden hierna besproken. We hebben het ook over de toepassing van de waarden.
Figuur 2: Waarden in de opvoeding door rijke ouders
Waarden over de ‘andere wereld’ Een doel vinden in het leven
Sociale waarden Waarden Relationele waarden
Waarde van werken Waarde van geld
Bron: Hausner (1990); Blouin en Gibson (1995); O’Neill (1997); Levy (1999); Le Van (2002); Gallo, Gallo en Gallo (winter 2003); Willis (2003).
a1) Waarden over de ‘andere wereld’
Ouders mogen niet te veel via speciale kleding, taalgebruik, privéscholen, enzovoort benadrukken dat hun kinderen ‘anders’ zijn (O’Neill, 1997). Anders krijgen kinderen angst van die ‘andere wereld’, van het beeld dat de gewone mensen over hen hebben. Ze kunnen zich schuldig voelen
vanwege
hun
bevoorrechte
situatie.
Kinderen
moeten
aangeleerd worden dat geld een verschil creëert tussen mensen. Ze moeten echter beseffen dat het bezitten van veel rijkdom hen niet beter of slechter maakt dan die andere mensen.
25
Ouders mogen hun kinderen niet te veel beschermen en afsluiten van de ‘harde’ buitenwereld. Anders krijgen die nooit de kans om de nodige sociale vaardigheden en karaktertrekken te ontwikkelen om in een breder sociaal milieu te functioneren. Ouders mogen het contact met mensen met een andere sociale achtergrond en waarden niet afkeuren (Levy, 1999).
a2) Sociale waarden
Ouders zouden de morele ontwikkeling bij hun kinderen moeten stimuleren (Hausner, 1990). Gallo en Gallo (2002) stellen dat liefdadigheid deel
moet
uitmaken
van
de
waarden
van
de
familie
om
verantwoordelijke kinderen te kunnen opvoeden in rijke milieus. Door de kinderen te betrekken bij liefdadigheid kunnen ouders hun waarden tonen en worden de kinderen gevoeliger voor de noden van de minderbedeelden. Zo kunnen de kinderen hun eigen bevoorrechte situatie ook meer waarderen. Ouders kunnen het inlevingsvermogen van hun kinderen in de andere sociale klassen bevorderen door hen te leren het huispersoneel respectvol te behandelen.
Volgend citaat geeft een voorbeeld van een erfgenaam die op zijn sociale verantwoordelijkheden gewezen werd (Blouin en Gibson, 1995):
“Mijn vader zei altijd dat rijkdom zowel voor- als nadelen heeft, en dat de voordelen opwegen tegen de nadelen. Hij stelde dat rijkdom mogelijkheden biedt om mooie dingen te doen, niet zozeer voor jezelf, maar ook voor anderen in de samenleving. Op mijn zestiende werd ik aangemoedigd om liefdadigheidsgiften te doen”.
26
a3) Relationele waarden
Voor vermogende mensen is een gezonde achterdocht tegenover de bedoelingen van andere partijen in hun relaties niet overbodig (Levy, 1999). Toch moeten ouders hun kinderen tonen dat ze risico moeten durven nemen om van mooie relaties te kunnen genieten. Zo getuigde een erfgename (Blouin en Gibson, 1995):
“Mijn moeder waarschuwde me constant dat mensen mij benaderden vanwege mijn rijkdom. Ik werd echt paranoïde en verwachtte dat niemand eerlijk tegen me was”. Het is belangrijk dat de personen die fysiek en emotioneel aanwezig zijn in het leven van jonge kinderen niet steeds wisselen (Gallo en Gallo, 2002). Anders leren kinderen geen relatie opbouwen en krijgen ze geen veilig gevoel over hun omgeving. Als de ouders druk bezet zijn, kunnen de kinderen zich ook hechten aan kindermeiden.
a4) Waarde van geld
Kinderen moeten een waardebesef van geld krijgen en leren welke inspanning nodig is om het te verdienen (Hausner, 1990). Anders denken ze dat het geld onuitputbaar is, wat kan ontaarden in het verkwisten van het familiefortuin. Kinderen moeten eerst de waarde van geld beseffen alvorens ze het kunnen leren beheren.
Belangrijk is dat rijke families hun kinderen leren om dankbaar te zijn voor de privileges. Op die manier leren ze op een gezonde manier met geld
27
omgaan. Zo vertelt Willis (2003) het verhaal van een cliënt van haar die dankbaarheid wil aanmoedigen bij zijn kinderen:
“Hij neemt zijn kinderen mee naar soepkeukens. Hij kiest boeken en films uit voor hen, die aantonen hoe de rest van de wereld leeft. Hij ziet erop toe dat ze dankbriefjes schrijven en hun dankbaarheid uitdrukken, zelfs als ze slechts zeer kleine geschenkjes krijgen of als anderen vriendelijk voor hen zijn. Als er cadeautjes worden uitgedeeld met Kerstmis, let hij erop dat zijn kinderen doen wat ze geleerd hebben. Ze mogen slechts één cadeautje tegelijkertijd openen en moeten dan naar de persoon van wie ze het gekregen hebben toestappen om hem of haar te bedanken”. Willis (2003) verwijst in dat verband naar een aflevering van de oude televisieserie ‘The Twilight Zone’. In die aflevering sterft een misdadiger, die naar het hiernamaals gaat. Daar leeft hij een leven van overvloedige luxe. Hij wordt omringd door mooie vrouwen. Hij gaat gokken en wint altijd. Hij woont in een weelderige omgeving en consumeert de beste wijnen en maaltijden. Na een tijd geraakt hij evenwel verveeld en gefrustreerd, want hij ervaart nooit het gevoel van iets niet te krijgen wat hij wil. Daarom contacteert hij de toezichthouder van zijn hiernamaals en deelt hem mee dat er een vergissing in het spel moet zijn. Hij vertelt hem dat hij denkt niet in de hemel thuis te horen, waar al zijn noden en verlangens worden ingewilligd. Hij zegt dat hij gek wordt van die plaats, en dat hij naar ‘de andere kant’ wil. De toezichthouder antwoordt: “Dit is ‘de andere kant’".
a5) Waarde van werken
Als kinderen zo rijk zijn dat ze niet hoeven te werken om hun luxeleven te kunnen handhaven, valt de belangrijkste drijfveer om te gaan werken
28
weg (O’Neill, 1997). Vanuit financieel standpunt hoeven die rijke mensen niets te doen.
De maatschappij meet de waarde en nuttigheid van een persoon aan de job die hij uitoefent (Willis, 2003). Het is een soort ingeburgerde regel dat iemand een doel en betekenis vindt in zijn leven door middel van een job of door vrijwilligerswerk.
Levy (1999) besluit uit observaties van jonge erfgenamen dat diegenen die bewezen hebben dat ze succesvol kunnen zijn zonder hulp van het familievermogen het minst schade ondervinden van hun fortuin. Heel vermogende ouders moeten hun kinderen aansporen om zelf geld te verdienen en in hun onderhoud te voorzien. Zo voelen de jonge erfgenamen zich bekwamer en geruster dat ze niet afhankelijk zijn van hun geërfde weelde. Dat wordt bevestigd in volgende getuigenis (Blouin en Gibson, 1995): “Ik ben blij dat mijn ouders me een ‘werkethiek’ hebben gegeven. Dat heeft mijn leven gered. De rust die ik nu voel, heeft veel te maken met het feit dat als ik het geld zou verliezen, ik mezelf zou kunnen onderhouden. Het zou moeilijk zijn, maar het zou lukken”. Vaak moedigen rijke erflaters hun kinderen al vroeg aan om te werken. Zo ontwikkelen de kinderen een ‘werkethiek’ (Blouin en Gibson, 1995): “Mijn ouders gaven me altijd de duidelijke boodschap dat je een nietsnut bent als je niet werkt. Nu voel ik me enorm schuldig als ik niet elke dag strak in het pak op mijn werk verschijn. Hoewel ik mijn eigen beslissingen kan nemen, kan toekomen en weggaan wanneer ik wil, vind je me vijf dagen per week op kantoor. Mijn ouders zeiden altijd: ‘Wat je ook doet, blijf niet thuis om niets te doen’”. “Ik ben altijd opgevoed met de verwachting dat ik zou werken. De boodschap van onze ouders was: ‘Draag bij tot het gemeengoed’”. 29
Er zijn echter vermogende ouders die hun kinderen liever niet zien werken, althans niet in alledaagse jobs. Dat blijkt uit volgende getuigenis (Blouin en Gibson, 1995): “Mijn ouders hebben me nooit aangemoedigd om een stap in de wereld te zetten. Ze hebben me ook nooit geleerd hoe ik voor mezelf kon zorgen. In mijn tienerjaren mocht ik bijvoorbeeld geen vakantiewerk doen in een ijssalon, want dat vonden mijn ouders denigrerend”.
a6) Een doel vinden in het leven
Vermits rijke erfgenamen niet hoeven te werken, hebben ze een zee aan tijd en keuzemogelijkheden om hun dagen te vullen (O’ Neill, 1997). Het is belangrijk dat iedereen een doel en een betekenis vindt in zijn leven (Levy, 1999; Willis, 2003). Dat kan door het uitoefenen van een job of door op een of andere manier een bijdrage te leveren aan de gemeenschap. Daarvan getuigen de interesse van Prins Charles voor de Britse architectuur
en
het
engagement
van
Andrew
Carnegie2
in
liefdadigheidswerken (Le Van, 2002).
Ouders moeten hun kinderen begeleiden bij het zoeken naar een missie in hun leven. Ze mogen hen evenwel niet dwingen een vooraf bepaald pad te volgen. Een en ander blijkt uit de volgende citaten (Blouin en Gibson, 1995):
2 Andrew Carnegie maakte met zijn staalbedrijf een fortuin (Carnegie Corporation of New York, 2004). Hij stichtte de ‘Carnegie Corporation’ in 1911. Die liefdadigheidsorganisatie berust op zijn overtuiging dat rijken de morele verplichting hebben om hun fortuin, uitgezonderd wat nodig is om hun eigen familie een bescheiden leven te bezorgen, weg te schenken.
30
“Vader sprak over geld alsof het iets zeer speciaal was, maar tegelijkertijd wilde hij niet dat we het te serieus gingen nemen. Hij zei altijd: ‘Jullie hebben keuzes, en het hangt van jullie af wat jullie willen in het leven. Denk er alsjeblief over na, en als je kunt, vind dan een passie in het leven’”. “Op mijn zestiende zei mijn vader me: ‘Je gaat geld erven. Je zal niet moeten werken als je niet wil, maar ik hoop dat je zal werken en een betekenisvol leven zal leiden. Laat de erfenis geen hindernis zijn. Gebruik het als een middel om de opleiding te krijgen die je wil en om de kansen op je eigen levensweg te grijpen’”.
a7) De waarden toepassen
Belangrijk is dat ouders niet enkel praten over de goede bedoelingen die ze hebben met hun grote vermogen, maar dat ze die ook uitvoeren (O’Neill, 1997). Kinderen ontdekken de familiewaarden vooral door te kijken naar het gedrag van hun ouders (Levy, 1999; Gallo, Gallo en Gallo, winter 2003). Hoe hun ouders omgaan met geld, personeel, familie en vrienden leert de kinderen veel over de ethische en psychologische waarden van het gezin. Kinderen zullen gemakkelijker de verkondigde waarden navolgen als die blijken uit het voorbeeldgedrag van hun ouders (Gallo en Gallo, 2002).
Ouders geven hun overtuigingen over geld vaak onbewust door aan hun kinderen (Hausner, 1990). Daarom zouden ze eerst hun eigen demonen rond rijkdom onder de loep moeten nemen (Gallo, Gallo en Gallo, winter 2003). Ouders zouden dan hoge standaarden moeten vooropstellen (Willis, 2003). Bovendien moeten ze zich zelf naar die standaarden gedragen en de tijd nemen om de kinderen daarin bij te staan. De waarden die ouders doorgeven, vormen immers standaarden van wat juist of fout is (Gallo en Gallo, 2002). Die kunnen kinderen dan toepassen 31
in moeilijke situaties. Het volgende citaat getuigt dat erfgenamen heel wat waarden lezen in het gedrag van hun ouders (Blouin en Gibson, 1995): “Er waren heel wat onuitgesproken boodschappen en regels over rijkdom in onze familie. Ik heb ze geleerd door te observeren: raak de hoofdsom niet aan, spendeer niet te veel, spreek niet over geld, pas op dat men je niet gebruikt voor je geld, laat geen man met je trouwen voor je geld… Liefdadigheid is nog zoiets: alleen ‘oud-geld’doelen worden aangemoedigd, zoals het orkest of de opvoeding. Maar je kunt je geld niet geven aan doelen voor sociale verandering, zoals de homo- en lesbienne-beweging. Die regels zijn zeer machtig, omdat er niet over gesproken wordt”. Het doorgeven van waarden aan de kinderen vraagt herhaalde interacties tussen ouders en kinderen gedurende vele jaren (Gallo en Gallo, 2002). Helaas hebben vele vermogende families daarvoor geen tijd vanwege
hun
professionele
verplichtingen.
Bijgevolg
ontwikkelen
kinderen dan hun eigen waarden. Die zijn in vermogende gezinnen maar al te vaak gericht op materiële zaken in plaats van op betekenisvolle gedachten.
b) Het belang van naar school gaan
De keuze van de school kan niet veralgemeend worden. Zowel aan een privé- als publieke school zitten voor- en nadelen inzake de intellectuele, psychologische en sociale ontwikkeling (Levy, 1999). Belangrijk is dat het kind bij de keuze actief betrokken wordt.
School is onontbeerlijk voor de ontwikkeling en stimulering van de intellectuele capaciteiten, en dat geldt evenzeer voor rijke erfgenamen.
32
Ouders moeten de lesroosters respecteren en hun kinderen niet uit school houden voor bijvoorbeeld frivole vakanties. Dat geeft kinderen de boodschap dat onmiddellijke behoeftebevrediging voorrang heeft op schoolwerk. Zo leren kinderen geen zelfdiscipline ontwikkelen.
Om te vermijden dat rijke kinderen de school gebruiken om hun intrede in de echte wereld nog wat uit te stellen, kunnen de ouders een trust opzetten waarbij de uitkering afhangt van het behalen van het diploma binnen een bepaalde termijn.
c) Financiële opvoeding
Figuur 3 toont de belangrijkste elementen van financiële opvoeding. We doen ze hierna uit de doeken.
Figuur 3: Elementen van een financiële opvoeding Startleeftijd
Geld als taboe doorbreken Financiële opvoeding
Motivatie van rijke kinderen Financiële verantwoordelijkheid aankweken
Instrumenten om kinderen te leren omgaan met geld
Het financiële beheer van vermogen
Bron: Hausner (1990); O’ Neill, 1997); Levy (1999); Bodnar en Jones (december 2000); Akright (2001); Schervish en Havens (zomer 2001); Willis (2003).
33
c1) Geld als taboe doorbreken
In veel vermogende families wordt er zelden over geld gesproken met de kinderen. Daarvoor zijn tal van redenen.
Sommige vermogende ouders gaan ervan uit dat de discussie over de kostprijs van een goed aangeeft dat men zich dat niet kan veroorloven (Hausner, 1990). Opdat hun kinderen zich niet zouden hoeven te bekommeren over zoiets plebsachtig, wordt de discussie vermeden.
Verder achten vermogende ouders geldzaken te complex om hun kinderen daarover in te lichten.
In sommige gevallen hebben de ouders zelf een harde financiële tijd gekend. Ze praten dan liever niet over de moeilijkheden rond geld. Ze willen er liever niet meer aan herinnerd worden. Daarenboven zien ze het nut niet in van het belasten van hun kinderen met de problematiek van dagelijkse geldzaken. Hun kinderen kunnen immers altijd de vruchten van het familiefortuin plukken.
Andere vermogende ouders willen hun financiële leven niet onthullen tegenover hun kinderen, omdat ze vinden dat het hun zaken niet zijn.
Angst om de kinderen te demotiveren productieve levens te leiden, is een andere reden voor het stilzwijgen (Bodnar en Jones, december 2000).
Het feit dat geld en persoonlijke macht nauw met elkaar verbonden zijn, maakt eveneens dat geld moeilijk bespreekbaar is (O’Neill, 1997).
34
Levy (1999) waarschuwt dat kinderen de rijkdom als iets beschamend en duister ervaren, wanneer ouders niet openlijk kunnen praten over geldkwesties en de latere overdracht ervan. Daardoor wordt het nog minder waarschijnlijk dat de kinderen zich ooit goed in hun vel zullen voelen met die rijkdom en hun rol als erfgenaam. Bovendien zullen kinderen dat stilzwijgen interpreteren als een teken dat ze niet vertrouwd worden. Levy raadt aan dat ouders hun kinderen wijzen op de valkuilen en problemen van rijkdom, met voorbeelden van families en individuen die hun geld bijzonder goed of slecht beheren.
Kinderen moeten ook betrokken worden bij ethische discussies rond geld. Op die manier leren ze dat hun erfenis gepaard gaat met een verantwoordelijkheid tegenover de samenleving.
Een andere reden waarom ouders met hun kinderen moeten praten over hun rijkdom is dat kinderen zich dan beter kunnen verdedigen tegen verwijten van andere kinderen (Bodnar en Jones, december 2000). Als de ouders bijvoorbeeld benadrukken dat ze voor dat mooie huis veel gespaard hebben of voor die rijkdom hard hebben moeten werken, kunnen kinderen hun bevoorrechte situatie beter verdedigen. Bovendien voelen ze zich dan beter bij die rijkdom.
Het grote probleem is dat kinderen geen waardebesef krijgen van geld en het evenmin kunnen beheren als er nooit met hen over gepraat werd (Hausner, 1990). Elke vorm van financiële realiteit waarmee ze hoe dan ook in hun latere leven zullen geconfronteerd worden, ontgaat hen op die manier.
35
Het is belangrijk dat de kinderen de redenering achter de financiële planning van hun ouders begrijpen (O’Neill, 1997). Dat bevordert de emotionele gezondheid van de erfgenamen van grote vermogens.
c2) Startleeftijd
Belangrijk is dat kinderen een antwoord krijgen op hun vragen rond geld (Bodnar en Jones, december 2000). Die uitleg moet dan wel aangepast worden aan de leeftijd van het kind. Wanneer ouders hun kinderen nog niet bekwaam achten, dan moeten ze de kinderen vertellen wanneer die een antwoord op hun vraag mogen verwachten (Levy, 1999).
Als heel jonge kinderen aan hun ouders vragen of ze rijk zijn, dan willen ze achterhalen of ze zich veilig kunnen voelen (Levy, 1999; Gallo en Gallo, 2002). Wanneer kinderen ouder worden, willen ze weten hoeveel geld zij mogen verwachten en voor welke doeleinden (O’Neill, 1997). Dan is het hoog tijd om de kinderen de waarden van de familie inzake rijkdom bij te brengen. Gallo en Gallo (2002) stellen dat kinderen tussen de leeftijd van 6 en 12 jaar verschillen zullen opmerken tussen de levensstijl van hun familie en die van andere families. Zij leven bijvoorbeeld in een groter huis en hebben een luxueuze auto. Daarnaast leren ze op school over kinderen die
sterven
van de
honger.
Ouders
moeten
van die
gelegenheden gebruik maken om de familiewaarden te bespreken. Ze moeten uitleggen dat de familiewaarden bepalend zijn voor de keuzes die de familie maakt en voor de wijze waarop ze geld spenderen.
Op latere leeftijd zal ook de vraag rijzen hoe groot het familiefortuin is en waar het vandaan komt (Levy, 1999). Ouders mogen hun kinderen niet in
36
het ongewisse laten over hun erfenis: hoeveel geld, wanneer en waarvoor moeten besproken worden (O’Neill, 1997).
Uit de studie van Schervish en Havens (zomer 2001) blijkt dat 60 % van de vermogende ouders hun kinderen tijdens hun kinder- en jeugdjaren (0 tot 17 jaar) aanleert dat ze relatief vermogend zijn en hoe ze daar moeten mee omspringen.
Peter Buffett, zoon van de beursspecialist-Warren Buffett die zichzelf tot de rijkste mensen van de Verenigde Staten mag rekenen, werd zich bijvoorbeeld pas bewust van de immense rijkdom van zijn familie na het beëindigen van zijn collegetijd (O’Neill, 1997). De familie-Buffett leidt een relatief normaal middenklasseleven. Vader-Warren Buffett is immers enkel geïnteresseerd in het opbouwen van zijn fortuin en niet in het besteden ervan.
c3) Instrumenten om kinderen te leren omgaan met geld
Hierna bespreken we volgende instrumenten om kinderen te leren omgaan met geld: zakgeld, een eigen bankrekening, het leren vergelijken van prijs-kwaliteit, het rapporteren en beoordelen van de uitgaven.
Zakgeld
Een waardevol instrument om kinderen te leren omgaan met geld is het geven van zakgeld (Hausner, 1990). Al op jonge leeftijd (3 à 4 jaar) kan daarmee gestart worden. Gallo en Gallo (2002) waarschuwen dat
37
kinderen die pas op hun 11 jaar zakgeld beginnen te krijgen, makkelijker budgetteringsproblemen kunnen krijgen. Kinderen moeten al op jonge leeftijd keuzes leren maken. Het kind moet dan geleidelijk aan leren het zakgeld te splitsen in drie delen: vaste uitgaven, persoonlijke uitgaven en een deeltje sparen (Hausner, 1990; Gallo en Gallo, 2002). Ter bevordering van de langetermijnplanning van geld kunnen ouders het tijdsinterval tussen uitkeringen vergroten naarmate het kind ouder wordt.
Een belangrijke vraag is hoeveel zakgeld er moet gegeven worden (Hausner, 1990; Gallo en Gallo, 2002). Enerzijds mag het bedrag niet te krap zijn waardoor kinderen steeds te kort hebben. Dat kan hen doen afschrikken van geld. Anderzijds mag het zakgeld niet zo hoog zijn dat het kind geen keuzes meer hoeft te maken. Het zakgeld mag in geen geval afhankelijk gemaakt worden van het gedrag van het kind (Willis, 2003). Door kinderen hun zakgeld af te nemen als ze zich misdragen, geven de ouders een verkeerde boodschap aan hun kinderen: geld is een controlemiddel (Hausner, 1990). Ouders kunnen wel een deel van het zakgeld inhouden als de kinderen iets stuk gemaakt hebben dat moet heraangekocht worden. Dat brengt hen financiële verantwoordelijkheid bij.
Als blijkt dat het kind zijn zakgeld vroegtijdig heeft uitgegeven, dan mogen ouders geen extra geld toestoppen (Hausner, 1990; Gallo en Gallo, 2002). Anders leren kinderen nooit doordacht met geld om te springen. Het verdient daarentegen aanbeveling om kinderen extra karweitjes te laten opknappen om hun zakgeld aan te vullen. Een aantal karweitjes moeten ze echter gratis opknappen om bij te dragen tot het familiegevoel. Het voordeel van die karweitjes of andere betaalde jobs is dat kinderen nog beter de waarde van geld leren kennen, doordat ze
38
het verband met de benodigde tijd en inspanning aan den lijve ondervinden. Werken draagt daarenboven bij tot een gevoel van bekwaamheid.
Ouders moeten hun kinderen vrij laten in de besteding van het zakgeld (Gallo en Gallo, 2002). Kinderen moeten fouten kunnen maken. Ze moeten
het
gevoel
krijgen
dat
ze
vertrouwd
worden
in
hun
aankoopbeslissingen. Uiteraard moeten ouders optreden als kinderen gevaarlijke en onaanvaardbare dingen willen aankopen.
Een eigen bankrekening
Door het bezit van een eigen bankrekening geraken kinderen vertrouwd met de bankwereld, bijvoorbeeld met bankkosten en interesten (Hausner, 1990).
Vergelijking prijs-kwaliteit
Ouders moeten hun kinderen leren dat het bezitten van het benodigde geld nog niet rechtvaardigt om iets aan te kopen (Willis, 2003). Ze moeten hun kinderen leren nadenken of iets zijn geld wel waard is door de kostprijs te bespreken. Een vergelijking prijs-kwaliteit van grote aankopen creëert een waardebesef van geld (Hausner, 1990). Kinderen mogen niet het gevoel hebben dat ze recht hebben op al die privileges, maar moeten er dankbaar voor blijven (Willis, 2003).
Het is belangrijk dat ouders zorgen dat de begeerde objecten verdiend worden door hun kinderen, of dat ze hen er een tijdje laten op wachten
39
(Hausner, 1990). Het is de taak van de ouders om de kinderen bij te brengen dat er grenzen zijn aan behoeftebevrediging.
Volgende getuigenis wijst daarop (Blouin en Gibson, 1995): “Mijn ouders leerden me dat als ik echt iets wilde, ik ervoor moest sparen. Ik kocht mijn eigen radio en mijn eigen ski’s. Cadeautjes waren voor Kerstmis en verjaardagen”.
Uitgaven rapporteren en beoordelen
Volgens David Bork, een financieel consulent die met heel vermogende families samenwerkt, is het heel belangrijk dat kinderen al vanaf jonge leeftijd gedetailleerd bijhouden waar hun geld naartoe gaat (Hausner, 1990). Ouders kunnen de uitgaven van hun kinderen beoordelen en aangeven hoe zij het geld zouden gespendeerd hebben (Willis, 2003).
c4) Het financiële beheer van vermogen
Het is nuttig om tieners geleidelijk aan meer geld te geven en het te laten beheren (O’Neill, 1997). Zodoende leren ze omgaan met grote bedragen en leren ze uit hun eigen keuzes en eventuele fouten.
Ouders kunnen een deel van het spaargeld van de kinderen beleggen in aandelen (Hausner, 1990). Op die manier kan de interesse voor aandelen bij hun kinderen aangewakkerd worden.
Andere mogelijke leerpisten blijken uit volgend citaat van een rijke erfgenaam (Blouin en Gibson, 1995):
40
“Op mijn 12de of 13de mocht ik mee naar de ‘family offices’ van beide kanten van de familie. De financiële planning gebeurde er door het hele gezin. Dat was zo de gewoonte. Hoewel ik nog niet veel van de details begreep, nam ik deel aan vergaderingen en werkte ik mee aan de uitgaven en budgetten. Er werd me uitgelegd welke de familie-investeringen waren. Mijn ouders namen me bovendien mee op bezoeken aan bedrijven waarin we geïnvesteerd hadden”. Vermogende ouders kunnen hun kinderen helpen zoeken naar een mentor die ze kan aanleren hoe het geld te benutten (O’Neill, 1997).
c5) Financiële verantwoordelijkheid aankweken Goldsmith (2002) acht het belangrijk dat kinderen leren verantwoordelijk om te springen met geld. Hij vertelt het verhaal van een 19 jaar oude zoon die de schulden van zijn kredietkaart niet kon afbetalen. Zijn vader weigerde hem uit de penarie te helpen, wetend dat hij zijn zoon anders op lange termijn zou schaden. Zijn zoon slaagde er dan toch in zijn schuld te vereffenen en hij heeft diezelfde fout niet meer gemaakt. Hij neemt nu op financieel vlak zijn verantwoordelijkheden op. Hoewel de vader zijn zoon niet uit de nood hielp, zorgde hij er wel voor dat zijn zoon zelfvertrouwen won. Zijn zoon leerde dat hij zichzelf kon redden uit een moeilijke financiële situatie, zonder te moeten terugvallen op zijn ouders.
Hierna volgt een getuigenis die aantoont dat ouders hun kinderen moeten verplichten om financiële verantwoordelijkheid op te nemen (Blouin en Gibson, 1995): “Toen kreeg ik terug een brief van de Belastingen en ik was opnieuw een enorme som geld verschuldigd. Ik vroeg mijn vader om hulp, maar hij wilde me niet helpen. Vandaag weet hij nog steeds niet waarom hij me toen niet hielp, maar ik denk dat het een soort
41
‘goddelijke tussenkomst’ was. Ik denk dat de zaken echt heel slecht moeten gaan voordat je ze echt verandert. Het was een crisis, maar tegelijkertijd ook het beste wat me ooit kon overkomen. Het dwong me verantwoordelijkheid op te nemen”.
c6) Motivatie van rijke kinderen
Men stelt dat rijkdom demotiveert om zich in te spannen in het leven. Het probleem bij rijke kinderen is vaak niet een gebrekkige, maar een verkeerde motivatie (Hausner, 1990). Kinderen voelen zich gedreven om aan de externe verwachtingen van hun ouders te voldoen. Die gedrevenheid staat evenwel los van hun eigen verlangens, die ze niet bevredigen.
Als de ouders daarentegen de verlangens van het kind erkennen, dan kunnen ze zijn interne motivatie stimuleren (Hausner, 1990). Dat kunnen ouders bereiken door de nadruk te leggen op de inspanningen die hun kind heeft geleverd en niet enkel hun bewondering uit te drukken voor het resultaat, bijvoorbeeld een diploma. Daarenboven moeten ouders opletten dat hun kind die interne motivatie niet verliest, zodra het weet dat er sowieso een financieel vangnet is ingeval van mislukking.
Opdat het familievermogen de kinderen niet demotiveert, moeten ouders verder zorgen dat hun kinderen het verband tussen inspanning en beloning aanleren (Hausner, 1990). Al te vaak gaan kinderen er immers vanuit dat het geld er gewoon is. Ouders moeten hun kinderen aanmoedigen om vakantiewerk te doen of extra karweitjes op te knappen tegen betaling. Zo ervaren ze dat het moeite kost om geld te verdienen.
Uiteraard
mogen
hun
schoolprestaties
daardoor
niet
ondermijnd worden (Akright, 2001). 42
2.1.2.2
Wat moeten rijke ouders vermijden in de opvoeding?
We maken een onderscheid tussen elementen die te vermijden zijn in de algemene opvoeding en in de financiële opvoeding.
a) In de algemene opvoeding?
Figuur 4 vat de elementen samen die men best vermijdt in de algemene opvoeding van vermogende kinderen. Ze worden hierna besproken.
Figuur 4: Te vermijden elementen in de algemene opvoeding
Onvoldoende aandacht schenken aan de kinderen Onmiddellijk alle verlangens van kinderen inlossen
Gebrekkige communicatie van normen en waarden Algemene opvoeding
Handelingen en reacties van ouders afhankelijk van de buitenwereld
Managementstijl uit professionele leven overnemen als ouderschapsstijl Te opdringerig in het leven van hun kinderen
Bron: Hausner (1990); O’ Neill (1997); Levy (1999); Willis (2003).
43
a1)
Onvoldoende aandacht schenken aan de kinderen
Rijke ouders maken vaak de fout hun kinderen te negeren (Levy, 1999). Ze leiden te drukke levens en nemen dan hun toevlucht tot kostscholen en dure geschenken. De nadruk ligt op het sussen van de kinderen met materiële zaken en niet of veel minder op emotionele steun (O’Neill, 1997). Geld wordt dan een substituut voor liefde. Voor de kinderen zijn dat evenwel tweederangs vervangmiddelen (Levy, 1999). Ze kunnen niet voorzien in de persoonlijke aandacht en zorg die kinderen van hun ouders verlangen. Dat blijkt ook uit volgende getuigenis (Blouin en Gibson, 1995): “Mijn moeder werd altijd genegeerd door haar charismatische moeder. Ze groeide op als ‘arm rijk meisje’ en had interne conflicten rond geld. Ze leerde al vroeg dat geld belangrijke dingen als tijd, aandacht en liefde niet kon kopen”. Als de zorg en de liefde van de ouders gebrekkig en ontoereikend zijn, kan het kind moeilijk vertrouwen krijgen in anderen.
Ook in de Bingham-familie ging de aandacht van de ouders te veel naar professionele en sociale bezigheden (Tifft en Jones, 1991). Toen de ‘Judge’ $ 5 miljoen erfde, bekommerde hij zich enkel nog om het beheer van dat kapitaal. Zijn aandacht voor zijn kinderen leed daaronder. Als compensatie verwende hij zijn kinderen materieel. Hij kon niet ‘neen’ zeggen. In de tweede generatie werd de tijd van Barry Sr. opgeslorpt door de kranten. Zijn vrouw-Mary Caperton vond dat het opvoeden van de kinderen behoorde tot de taken van een goede vrouw: “Het hoofddoel van een ouder is instrueren, corrigeren, discipline bijbrengen en begeleiden”. Toch schreef ze het volgende naar haar man:
44
“Ik geloof dat ik geen talent heb om moeder te zijn. Ik voel me schuldig omdat ik meer van mijn professionele bezigheden houd dan van mijn moederschap”. Marry liet de opvoeding vaak over aan kindermeiden. Ze zat mee in de kranten. Daarnaast werd haar tijd ingepalmd door sociale verplichtingen.
Barry Sr. nam zijn gezin voor een jaar mee naar Frankrijk. Hij was in 1949 aangesteld als hoofd van het ‘Marshall Plan’. Hij zag geen graten in zijn afwezigheid als ouder: “Ik was zo druk doende in Parijs dat ik geen tijd over had om met de kinderen door te brengen. Maar de ervaring zal voor hen een warme herinnering blijven”. De kinderen, Worth, Barry Jr., Sallie, Jonathan en Eleanor, voelden zich uitgesloten door hun ouders. Ze poogden tevergeefs een intiemere band te smeden. Zowel Barry Sr. als Mary verkozen echter een zekere afstandelijkheid in de relaties met hun kinderen. Zij waren dat gewoon uit hun eigen jeugd.
a2)
Onmiddellijk alle verlangens van kinderen inlossen
Ouders mogen niet onmiddellijk alle verlangens van hun kinderen inlossen (O’Neill, 1997). Anders leren kinderen geen geduld uit te oefenen en kunnen ze in hun latere leven zelfs met de kleinste frustratie niet om.
Vermits heel vermogende personen niet hoeven vol te houden in een of andere bezigheid, is heel wat discipline nodig om niet op te geven bij de minste frustratie (O’Neill, 1997). Ouders moeten daarom ook mislukkingen, frustraties en streefgevoelens in het jonge leven van hun kinderen 45
toestaan (Willis, 2003). Die ervaringen leiden tot emotionele maturiteit en een diep gevoel van persoonlijke tevredenheid. De innerlijke groei van de kinderen wordt dan gestimuleerd.
a3)
Managementstijl
uit
professionele
leven
overnemen
als
ouderschapsstijl
Ouders moeten vermijden dat ze hun managementstijl vanuit hun professionele leven overnemen als hun ouderschapsstijl (Hausner, 1990). Zij oefenen graag een totale controle uit. Daardoor ontnemen ze hun kinderen evenwel de mogelijkheid om zelf verantwoordelijkheid op te nemen, en om zelfvertrouwen en onafhankelijkheid te ontwikkelen.
a4)
Te opdringerig in het leven van hun kinderen
Vanwege hun bezorgdheid om het familiefortuin zijn sommige rijke ouders te opdringerig in het leven van hun kinderen (Levy, 1999). Voorbeelden van een dergelijke houding zijn: altijd alles (laten) regelen voor de kinderen, beslissen over de omgang met vrienden, hun kinderen in een bepaalde carrière duwen, enzovoort. Dat ondermijnt het zelfvertrouwen en de maturiteitsontwikkeling van de kinderen.
Het beknotten van de vrijheid van komende generaties heeft geleid tot de teloorgang van verschillende bekende familiedynastieën. De sage van het Italiaanse familiebedrijf-Gucci is een welsprekend voorbeeld (Forden, 2001). Maurizio Gucci, familielid van de derde generatie, zat steeds in de houdgreep van zijn vader-Rodolfo. Maurizio klampte steeds
46
de chauffeur of de secretaresse van zijn vader aan. Hij was bang om rechtstreeks aan zijn vader zakgeld te vragen. De secretaresse van Rodolfo getuigt: “Rodolfo gaf zijn zoon als het ware het kasteel, maar niet het geld om het te onderhouden”. Volgens de adviseur van Maurizio was de grootste fout van Rodolfo dat hij zijn zoon niet vroeger in vertrouwen nam: “Hij hield zijn hand te stevig op de knip en gaf Maurizio nooit de kans om op eigen benen te staan”. Eén van de gevolgen van die verdrukking was dat Maurizio nooit het concept
geld
begreep,
aldus
een
medewerker
van
de
investeringsmaatschappij-Investcorp die een deelneming in Gucci had. Een ander gevolg was dat Maurizio vernietigend uithaalde, wanneer hij vrijheid verwierf. Zijn vader-Rodolfo had daarvoor gewaarschuwd. Aan de latere externe manager van Gucci, Domenico De Sole, had hij gezegd dat zijn zoon geen besef van grenzen had. Aan zijn schoondochter had hij verteld dat zijn zoon zou veranderen wanneer hij het geld en de macht zou erven. Maurizio kreeg die vrijheid wanneer zijn vader stierf; Maurizo was toen 35 jaar. Die vrijheid, waarmee hij nooit had leren omgaan, bedwelmde Maurizio. Uiteindelijk was het zijn doodvonnis en dat van het familiebedrijf. Het eerste doelwit van Maurizio was zijn echtgenote, aan wie hij zijn wil tot echtscheiding duidelijk maakte: “Ik snak naar vrijheid, vrijheid, vrijheid. Begrijp je dat dan niet? Eerst was er mijn vader, die me steeds zei wat ik moest doen, nu ben jij er. Ik ben nog nooit in mijn leven vrij geweest. Ik genoot niet van mijn jeugd en nu wil ik eindelijk doen wat ik wil doen”.
47
Vervolgens ontstak hij veldslagen met zijn neven en nonkel, omdat hij zijn visie op Gucci wilde doordrukken. Ten slotte wilde hij van geen wijken weten op het ogenblik dat Gucci kreunde onder de financiële problemen en nood had aan een andere operationele leidinggevende. Zijn reactie aan het adres van de investeringsmaatschappij, die een deelneming had in Gucci, was toen: “Ik ben niet van plan om dit bedrijf aan jullie over te dragen. Ik heb alles verloren: mijn fortuin, mijn gezicht, mijn respect. Dit schip gaat met mij de dieperik in. We gaan samen onder”. Een vertegenwoordiger van die investeringsmaatschappij vertelt over Maurizio Gucci: “Hij was als een jongetje in de snoepwinkel, dat onmiddellijk alles moest hebben. Hij kon totaal geen prioriteiten leggen. Het was als ‘Ik ben hier, ik heb de controle en ik kan het’”. Die bedwelming door de vrijheid, waardoor Maurizio geen omstaanders duldde, is begrijpelijk vanuit zijn verleden. Zijn vader wenste absolute gehoorzaamheid, zijn nonkel wilde een andere opvolger en zijn echtgenote was uit op roem en rijkdom. Bovendien had hij zijn vader en nonkel ettelijke malen horen zeggen dat hij niet bekwaam was om Gucci te leiden.
Ook de neef van Maurizio, Paolo, ging gebukt onder de tirannie van zijn vader-Aldo. Samenwerking frustreerde hen beiden. Paolo klaagde: “Ik mocht niets doen. Ik had geen enkele autoriteit”.
Ook nu haalt de zoon vernietigend uit, om uit de cocon te breken. Paolo dokterde een plan uit om onder zijn eigen naam luxeproducten te
48
fabriceren. Toen zijn vader-Aldo en zijn nonkel-Rodolfo daar lucht van kregen, ontsloegen ze Paolo op staande voet. Paolo was echter vastbesloten en begon zijn aanval in 1981 met een rechtszaak. Hij strijdde voor het recht om zijn naam te mogen gebruiken. Tegen 1987 had hij tien rechtszaken lopen tegen zijn vader en het bedrijf-Gucci.
a5)
Handelingen en reacties van ouders afhankelijk van de buitenwereld
Ouders maken hun handelingen en beslissingen ook wel eens afhankelijk van de reacties van de buitenwereld (Hausner, 1990). Het kind voelt dan dat het enkel gewaardeerd wordt wanneer het bijdraagt tot het vergroten van het familie-imago. Dat vernietigt de zelfwaarde van het kind.
a6)
Gebrekkige communicatie van normen en waarden
Ouders moeten onduidelijke berispingen vermijden. Sedgwick (1985) geeft het voorbeeld van een kind dat geregeld te horen krijgt ‘Mensen zoals ons doen dat niet’, maar in het ongewisse wordt gelaten over wat die dan wel doen. Het kind weet dat het volgens een andere standaard moet leven, maar weet niet wat die is. Het heeft alleen te horen gekregen wat die standaard niet is. Het kind voelt zich dan abnormaal, beschaamd en verloren.
49
b) In de financiële opvoeding?
In Figuur 5 vatten we de elementen samen die vermogende ouders best vermijden in hun financiële opvoeding. Laten we ze eens ontleden.
Figuur 5: Te vermijden elementen in de financiële opvoeding
Kinderen rot verwennen
Geld als oplossing van alles
Financiële opvoeding Geld als een mannenzaak Geld als controlemidddel Uitstellen van de financiële onafhankelijkheid
Geld als maatstaf voor persoonlijke waarde
Bron: Hausner (1990); O’Neill (1997); Levy (1999); Willis (2003).
b1) Geld als oplossing van alles
Ook al is het financieel geen probleem, vermogende ouders mogen niet telkens de fouten van hun kinderen verdoezelen of goed maken met geld (O’Neill, 1997). Het is belangrijk dat ook rijke kinderen de gevolgen van hun gedrag voelen en leren wat de aanvaardbare grenzen binnen onze samenleving zijn.
Ouders mogen hun geld niet aanwenden om alle deuren voor hun kinderen te openen. Het is noodzakelijk dat kinderen zelf iets kunnen 50
bereiken met het oog op hun persoonlijke ontwikkeling en zelfvertrouwen. Willis (2003) vertelt over een cliënt van haar: “Ivan zat in zijn laatste jaar middelbaar. Hij had besloten zijn aanvraag in te dienen bij enkele universiteiten, zonder enige hulp van zijn vader. Hij wou zijn vader er absoluut buiten houden en daarom hield hij alle aanvragen geheim. Toch vertelde Ivan op een dag aan zijn vader bij welke instituten hij een aanvraag had ingediend. Zijn vader deed een telefoontje en gaf een schenking van $ 25 miljoen. En zijn zoon was ingeschreven bij de beste school. Toen zijn vader hem het goede nieuws meldde, was Ivan onthutst en woedend”. Barry Sr. Bingham kreeg de ‘Bronze Star’ voor zijn schrijfwerk tijdens de tweede wereldoorlog in Londen (Tifft en Jones, 1991). Dat was de eerste keer dat Barry Sr. erkenning kreeg voor een professioneel succes dat hij volledig alleen had gerealiseerd. Hij was daar in gelukt zonder de richtinggevende hand van zijn vader-de ‘Judge’ en van zijn vrouw-Mary. Hij schreef naar zijn vrouw dat hij tegelijk verlegenheid en vreugde voelde bij het opspelden van zijn medaille. Het versterkte zijn geloof in zijn persoonlijke charme en zijn talent als sluiter van compromissen.
Ouders moeten er zich voor hoeden dat ze het geklaag of de teleurstellingen van hun kinderen telkens afwimpelen met de verwijzing naar al de materiële voordelen waarvan ze kunnen genieten (Hausner, 1990). Dat wakkert immers het schuldgevoel aan bij rijke kinderen dat ze al die rijkdom niet verdiend hebben. Kinderen moeten leren dat rijkdom neutraal is. Men kan zich zowel gelukkig als ellendig voelen, ongeacht hoeveel geld men heeft (Gallo en Gallo, 2002).
Als ouders hun afwezigheid compenseren door materiële geschenken bestaat het gevaar dat de kinderen geld als een middel zien om ongepast gedrag mee te rechtvaardigen (Hausner, 1990). 51
b2) Geld als controlemiddel
Ouders moeten opletten dat ze hun kinderen niet tonen dat ze geld gebruiken om anderen te controleren (Hausner, 1990). Vaak gaan vermogende ouders ook hun kinderen controleren via hun rijkdom. Daarvan getuigt volgend citaat (Blouin en Gibson, 1995):
“Mijn moeder gebruikte geld als een wapen. Als ze je aardig vond, dan kocht ze je alles wat je wilde. Als ze kwaad op je was, dan niet”. Ook in de Bingham-familie werd geld als controlemiddel gebruikt (Tifft en Jones, 1991). Barry Sr. Bingham had als grote droom dat zijn kinderen een hechte band zouden hebben. Hij geloofde dat het betrekken van zijn drie kinderen, Barry Jr., Sallie en Eleanor, een oplossing bood. Om die droom te realiseren en om eveneens de kranten in handen van de Binghams te houden, had hij wel wat financiële lok- en lijmmiddelen over. Hij ontzegde zijn kinderen niets, ook al was het economisch onhaalbaar en financieel onverantwoord.
Zo drong Barry Jr., vlak na zijn terugkeer naar Louisville, aan op het optrekken van een nieuw bedrijfsgebouw. De financiële raadsman, Lisle, waarschuwde Barry Sr. dat het een onnodig groot en buitensporig duur gebouw ging zijn. Barry Sr. trok zich daar niets van aan, zoals blijkt uit zijn volgende uitspraak: “Het gebouw is een beloning voor Barry Jr. om terug te keren naar Louisville en ik wil mijn zoon gelukkig houden”.
52
Een poosje later had Barry Jr. de idee om een klassiek muziekstation op te starten. Lisle berekende dat het gegarandeerd op een faillissement ging uitdraaien. De reactie van Barry Sr. luidde: “Ik begrijp dat Lisle, toch doen we het. Barry Jr. moet een kans krijgen”. Daarmee hoopte Barry Sr. zijn zoon tevreden te houden. De bedoeling was dat Barry Jr. de kranten niet zou verlaten.
b3) Geld als maatstaf voor persoonlijke waarde
Ouders moeten vermijden dat ze hun eigen succes of dat van anderen uitdrukken in termen van geld of bezittingen (Hausner, 1990). Anders gaat het kind geld als een teken van persoonlijke waarde zien.
b4) Uitstellen van de financiële onafhankelijkheid
Voor vermogende ouders is het geen probleem om de financiële onafhankelijkheid van hun kinderen op de lange baan te schuiven (Hausner, 1990). Dat kan evenwel leiden tot (financiële) onbekwaamheid bij de kinderen. Vermogende ouders moeten zich afvragen of ze de financiële steun waarop hun kinderen rekenen moeten stopzetten opdat die op eigen benen zouden leren staan (Gallo en Gallo, 2002). Het volgende verhaal toont die moeilijke situatie aan.
Christina zat in de tweede generatie van de familierijkdom. Haar ouders hadden een succesvol bedrijf geleid. Door de trust die haar ouders
53
opgezet hadden, hoefde Christina nooit te gaan werken. Maandelijks stortte Christina aan haar dochter, Jessica (25 jaar), $ 6 000 waarmee ze voltijds naar de hogeschool kon gaan, een flat kon leasen en niet hoefde te werken. Toch maakte Christina zich zorgen: “Ga ik nu van Jessica iemand maken die net als ik aan haar zelf twijfelt”? Na maandenlang piekeren, besloot ze om de financiële steun aan haar dochter geleidelijk terug te schroeven over een periode van vijf jaar. Christina riep de hulp van een financieel adviseur in. Ze durfde immers de confrontatie met haar dochter niet alleen aan. Jessica reageerde hysterisch: “Hoe kunnen jullie mij onderhouden”?
dat aandoen?
Hoe
kan ik mezelf
De financieel adviseur hielp Jessica bij het opstellen van een budget. Daaraan had ze voordien nog nooit gedacht. Na die vijf jaar was Jessica blij dat haar moeder haar gedwongen had om op haar eigen financiële benen te leren staan. Jessica had haar diploma behaald, oefende een voltijdse job uit en was financieel volledig onafhankelijk.
Ouders mogen niet de fout maken om hun kinderen te redden van zodra ze het financieel moeilijker hebben (Gallo en Gallo, 2002). Dat ondermijnt bij de jong volwassen kinderen het geloof in hun bekwaamheid om financieel onafhankelijk te zijn.
54
b5) Geld als een mannenzaak
Een kritiek punt is het voorbeeld stellen dat geld een mannenzaak is (Hausner, 1990). Dat wordt in de hand gewerkt als kinderen zien dat enkel hun vader zich buigt over de financiële zaken. Het klassieke rollenpatroon is in de wereld van de rijken nog sterker aanwezig (O’Neill, 1997). Zonen worden geacht het familiefortuin verder te zetten, worden betrokken bij financiële discussies en in een veeleer wiskundige opleiding geduwd. Dochters moeten zoeken naar een geschikte echtgenoot, die hun fortuin kan beheren in hun plaats. Het
volgende
citaat illustreert dat
rollenpatroon (Blouin en Gibson, 1995): “Mijn vader betrok mij nooit in geldzaken. Als hij iets wilde zeggen over een investering of een of andere deal, schreef hij naar mijn man. Ik maakte er geen deel van uit. Ik had geen chequeboekje, betaalde nooit een rekening en raakte nooit vertrouwd met het financiële deel van mijn leven. Ik begreep er ook niks van. Het was een mysterieus, amorf ding dat ‘geld- en financieel management’ heette”. De echtgenote van Barry Sr. Bingham, Mary, behoorde tot de ‘Montague girls’, wat zoveel betekende als mooie dames die geen hogere opleiding nodig hadden en niet hoefden te werken (Tifft en Jones, 1991). Haar moeder, Helena Lefroy Caperton, had duidelijk gemaakt dat huwen de enige zekere weg naar welvaart is.
b6) Kinderen rot verwennen
Er zijn verschillende motieven waarom rijke ouders hun kinderen te veel toezeggen en rot verwennen (Hausner, 1990):
55
-
Heel vermogende ouders gebruiken materiële verwenning ter compensatie van hun frequente afwezigheid.
-
Rijke ouders kunnen hun kinderen ook verwennen met dure kleding, exclusieve naschoolse activiteiten en dergelijke, om aan de buitenwereld hun eigen succes en weelde tentoon te spreiden. In het verlengde daarvan voelen vele rijke ouders een competitieve drang. Ook hun kind moet net als de andere kinderen uit de rijke buurt naar dat exclusieve zomerkamp of die bekende privé-school gaan.
-
Het rot verwennen van de kinderen kan zijn wortels hebben in de eigen kindertijd van de ouders. Ze willen hun kinderen dezelfde luxueuze jeugd schenken die zij hebben gehad of ze willen hun kinderen sparen van al de ontzeggingen die zij hebben moeten doorstaan.
Het rot verwennen van de kinderen kan verregaande gevolgen hebben. Kinderen kunnen zich dan arrogant gaan gedragen en het gevoel krijgen van ‘recht hebben op’ (Hausner, 1990). Ze vinden het normaal om zoveel geld
te
hebben
en
genieten
van
de
macht
en
de
speciale
behandelingen die ermee gepaard gaan. Ze krijgen een narcistische persoonlijkheid en hebben enkel oog voor hun eigen behoeften.
56
2.1.2.3
Het
Aandachtspunten voor ouders bij de opvoeding door kinderverzorgsters
verdient
kindermeiden
aanbeveling voldoende
dat
de
ouders
bij
opvattingen
de
over
aanwerving opvoeding
van
peilen
(Hausner, 1990). De voorkeur gaat best naar kindermeisjes van wie de aanpak en waarden zo nauw mogelijk aansluiten bij die van de ouders. Het
gevaar
bestaat
namelijk
dat
kinderverzorgsters
de
familieverwachtingen en –waarden niet of onjuist overbrengen naar de rijke kinderen (O’Neill, 1997). Uit volgende citaten blijkt de invloed van kindermeiden op de kinderen inzake het doorgeven van waarden (Blouin en Gibson, 1995): “Het was ons kindermeisje dat de regels rond geld doorgaf. Zij gaf de waarden in onze familie door. Mijn ouders praatten nooit over geld. Nanny gaf ons haar visie op geld. Ze zong liedjes als ‘I once had a beautiful doll, dear…’, waarvan de moraal was dat Nanny maar één pop had, die ze heel graag zag, ook al was ze vuil en kapot. Wij hadden daarentegen veel speelgoed en we apprecieerden niet wat we hadden. We waren verwend”. “Volgens Nanny was geld de baas. Eén van haar grondregels was: je kunt niet rijk zijn en tegelijkertijd gelukkig. En ook: je kunt niet rijk zijn en tegelijkertijd goed”. Geringe aandacht van de ouders gecombineerd met een opvoeding door
kindermeisjes
kunnen
leiden
tot
kinderen
die
een
sterke
voorbeeldfunctie moeten missen in hun jeugdjaren (Hausner, 1990).
Ouders moeten alert zijn dat hun kinderen die altijd omringd worden door huishoudpersoneel niet het slachtoffer worden van het ‘afhankelijkheidssyndroom’. Dat betekent dat ze onwillig of onbekwaam worden om voor zichzelf te zorgen en overdreven afhankelijk worden van anderen. Ouders moeten duidelijk maken aan hun diensters dat de kinderen bepaalde 57
taken zelf moeten uitvoeren, zodat ze leren verantwoordelijkheid op te nemen.
Ouders mogen de impact van het wegrukken van een kindermeisje op hun kind niet onderschatten. Als ouders geen of onvoldoende uitleg geven over dat vertrek, dan geven de kinderen zichzelf daarvan de schuld en voelen ze zich ongeliefd. Bovendien verhindert het geregeld wisselen van kindermeisjes een duurzame opvoedstijl.
Ouders moeten aan het huispersoneel, in het bijzijn van de kinderen, uitdrukkelijk de toestemming geven om grenzen te stellen en het overtreden van de regels te bestraffen. Dat draagt bij tot het aanvaarden door de kinderen van het gezag van het huispersoneel.
Kinderen observeren hoe hun ouders het huispersoneel behandelen (Levy, 1999). Dat bepaalt mede hun toekomstige houding tegenover personeel en minder rijke mensen.
2.1.3 Wijze van vermogensoverdracht Overdracht van vermogen is er doorheen de geschiedenis altijd geweest. Momenteel staat de tweede wereldoorlog–generatie op het punt om vermogen over te dragen (Akright, 2001). Het gaat over een enorme massa rijkdom omdat die generatie, die nu tussen de 50 en 75 jaar is, bestaat uit harde werkers en grote spaarders.
Eerst wordt het belang van een vroege opleiding over de erfenis uitgelegd. Daarna komt het dilemma van hoeveel ouders best nalaten
58
aan hun kinderen aan bod. Ten slotte behandelen we de vraag ‘Op welke leeftijd zijn kinderen klaar voor hun erfenis?’.
2.1.3.1
Voorbereidende opleiding over de erfenis
Reeds vanaf jonge leeftijd moet met de voorbereiding van de nakomelingen op hun erfenis gestart worden. Om de jongere generatie goed voor te bereiden op hun erfenis moeten ze in drie domeinen worden
opgeleid:
spirituele
erflating,
financiële
activa
en
managementvaardigheden (Dashew, 2000).
a) Spirituele erflating
De spirituele erflating is het geheel van waarden die kenmerkend zijn voor de familie en die geleid hebben tot het welzijn van de familie en tot een succesvol familiebedrijf. De jongere generatie kan veel leren over de familiewaarden uit de verhalen die telkens opnieuw verteld worden en geput worden uit de familiegeschiedenis. Het harde werken, het doorzettingsvermogen en het vertrouwen van de familiestichter zijn terugkerende waarden in die verhalen.
b) Financiële activa
Daarnaast moet de jongere generatie geleidelijk aan leren wat de familie allemaal opgebouwd heeft en bezit: het familiebedrijf, financiële activa, kunstwerken, huizen, enzovoort. Bovendien moeten ze beseffen welke verantwoordelijkheden daarmee gepaard gaan.
59
c) Managementvaardigheden
Belangrijk is dat de jongere generatie ook de capaciteiten aanleert van een toegewijde beheerder van het familievermogen. Zo spelen ze dat vermogen niet kwijt en laten ze hun leven er niet door verwoesten. Dashew (2000) verwijst naar volgende opleidingsdomeinen: financieel management, teamwerk, leiderschapsvaardigheden en zelforganisatie.
2.1.3.2
Het dilemma van hoeveel ouders best nalaten aan hun kinderen
We zoomen in op de moeilijke kwestie van hoeveel ouders best aan hun kinderen overdragen. Daarbij nemen we ook het tijdperk van de erflater in beschouwing. Tot slot komt het belang van het inlichten van het kind over de te verwachten erfenis aan bod.
a) Hoeveel nalaten aan de nakomelingen?
Eugene Meyer beantwoordde die vraag als volgt: “Ik wil mijn erfgenamen voldoende geld achterlaten zodat ze alles kunnen doen, maar niet zoveel dat ze niets meer doen” (Sedgwick, 1985). Het is opmerkelijk dat de huidige twee rijkste mensen van de Verenigde Staten, Bill Gates en Warren Buffett, hebben beslist om maar een klein deel van hun fortuin aan hun kinderen over te dragen.
60
Warren Buffett stelt evenzeer dat je net zoveel aan je kinderen moet nalaten dat ze alles kunnen doen maar niet zoveel dat ze niets kunnen doen (Glassman, 1999). Hij heeft bekend gemaakt dat hij financieel enkel in de studies en een noodfonds voor zijn zoon voorziet (Le Van, 2002). Andrew Carnegie schreef reeds in 1891 dat het nalaten van enorme welvaart aan kinderen dodelijk is voor hun talent en motivatie (Glassman, 1999; Gallo en Gallo, 2002). In 1991 bleek uit een studie van economistHarvey Rosen dat hoe meer geld iemand in zijn schoot krijgt, hoe groter de kans is dat die uit het werkmilieu stapt. Een andere studie in 1994 toonde echter aan dat ondernemers die aanzienlijke sommen erfden van hun ouders meer kans hadden om in het ondernemerschap te blijven (Gallo en Gallo, 2002).
Peter Buffet is ervan overtuigd dat hij veel minder hard zou werken en minder succesvol zou zijn als hij zeker zou zijn van de erfenis van het fortuin van zijn vader (O’Neill, 1997). Zijn vader was zich bewust van de nefaste gevolgen voor het zelfvertrouwen en de motivatie van een erfenis van overvloedige rijkdom. Daarom heeft hij beslist slechts een beperkte financiële bagage na te laten bij zijn dood en zijn zoon vrij te laten in zijn carrièrekeuze. Daardoor is Peter Buffet nu sterk gemotiveerd om zijn eigen fortuintje op te bouwen. Hij heeft voor een artistieke carrière (muziek) gekozen, omdat zijn succes dan het gevolg is van zijn talent en hem niet kan verweten worden dat hij zijn succes gekocht heeft. Het volgende citaat sluit aan bij de visie van Warren Buffet (Willis, 2003): “Mijn vader liet me genoeg geld na, zodat ik goed zou kunnen leven en mijn dromen zou kunnen najagen. Hij liet me echter niet zoveel na dat ik onbedachtzaam zou zijn met geld of zorgeloos door het leven zou dobberen. Op momenten dat ik dan financiële druk voel, wens ik soms dat hij me meer had nagelaten. Maar ik weet dat hij dat
61
opzettelijk gedaan heeft. Nu moet ik immers creatief en volwassen omgaan met de uitdagingen van het leven, op een manier van: ‘Als het leven je limoenen geeft, maak dan limonade”. Zowel vader-Buffett als -Gates zijn ervan overtuigd dat elke generatie zelf vermogen moet creëren opdat het familiefortuin kan blijven bestaan. Zij zien het schenken van een massa geld aan hun kinderen als een rem op de waardigheid en de creatieve levenskeuzes van hun kinderen. Hughes (1997), die zelf in de vijfde generatie van een vermogende familie zit, put uit 30 jaar ervaring als raadsman met vermogende families. Volgens hem hangt het succes van de volgende generatie niet af van het schenken noch van het ontnemen van hun erfenis. Het is de aanmoediging door de oudere generatie dat de nakomelingen hun persoonlijke geluk moeten nastreven, die het succes bepaalt.
Naast Buffett en Gates zijn er nog vermogende ouders die beslissen om hun kinderen, eens goed onderricht, weinig of geen geld te schenken (Levy, 1999). Uit vrees voor de negatieve gevolgen op hun kinderen van die niet zelf verdiende rijkdom, verkiezen ze hun geld in liefdadigheid te stoppen. De schenking van een groot vermogen kan evenwel een zegen zijn in plaats van een last. De erfgenaam krijgt immers heel wat meer kansen om een bepaalde job te kiezen, die niet noodzakelijk een inkomen moet opleveren (bijvoorbeeld liefdadigheid of kunst). Het probleem is dat ouders niet altijd inzien dat er nog andere motieven kunnen zijn om te gaan werken naast ‘geld verdienen’.
Het overdragen van een groot vermogen aan de nakomelingen kan een zegen blijven, mits de ouders voldoende alert zijn voor de psychologische kant van geld (O’Neill, 1997). De ouders moeten namelijk voorkomen dat hun kinderen ten prooi vallen aan ‘affluenza’. ‘Affluenza’ slaat op de
62
verstoorde psychologische effecten ten gevolge van overvloedige rijkdom, zoals schaamte, een laag zelfbeeld, schuld, alcoholisme, koopverslaafdheid, perfectionisme, enzovoort. Dat treft zowel mensen die leven en opgroeien in weelde als mensen die streven naar buitengewoon veel geld.
Uit interviews met rijke erfgenamen weerhouden we het verhaal van een jonge erfgenaam die reeds op jonge leeftijd heel veel geld kreeg (Blouin en Gibson, 1995): “Mijn vader geloofde dat het geven van een grote som geld aan zijn jonge kinderen ons de mogelijkheid bood om al op jonge leeftijd met geld te leren omgaan. Ik besefte inderdaad al snel dat ik nooit wilde eindigen als een naïef rijk jongetje dat niet kon omgaan met financiële professionals. Ik ervoer het familiefortuin als een grote verantwoordelijkheid, maar ook als een handicap. Ik had het bijzonder moeilijk om mij te concentreren op iets banaal als huiswerk, wetend dat ik zoveel geld had dat ik nooit zou moeten werken”.
b) Invloed van het tijdperk van de erflater
Een belangrijke factor in de grootte van de erfenis is het tijdperk waarin de erflater opgroeide en volwassen werd. Als dat tijdens de jaren dertig was, de depressie, dan verkiezen zij meestal om een degelijk vermogen na te laten aan hun kinderen (Weiss, mei 2003). Ze willen immers dat hun kinderen gespaard blijven van de ellende die zij meegemaakt hebben. Dateert de maturiteitsfase van de erflaters uit de tweede wereldoorlog, dan hebben zij het vaak veel moeilijker om iets na te laten aan hun kinderen. Ze vinden dat hun kinderen totaal geen waardebesef van geld hebben.
63
Comment: GREAT Expectations, EBSCO.
Babyboomers, de generatie geboren tussen 1946 en 1964, hebben vaak niet veel keuze over de aanwending van hun erfenis (Weiss, mei 2003). Hun ouders zetten een trust op met allerlei voorwaarden, zodat ze als het ware hun geld vanuit hun graf blijven controleren. Algemeen kan een trust omschreven worden als een juridische overeenkomst waarbij de erflater (‘trustor’) aan een derde partij (‘trustee’) het wettelijke recht en de plicht geeft om de activa voor rekening van de begunstigde te beheren en om financiële beslissingen in naam van de begunstigde te nemen (WebFinance, 1997–2003). De erflaters hebben hun hele leven hard gewerkt voor hun geld en willen dat niet zien verloren gaan door hun kinderen te veel geld ineens te schenken (Weiss, mei 2003). Daarvan getuigt het volgende citaat (Blouin en Gibson, 1995): “Mijn vader had een onherroepelijke trust opgesteld voor mijn man en mij. Zo bleef hij altijd een grote controle uitoefenen. Hij had in zijn leven veel geld verdiend en hij gebruikte dat om macht te winnen over mensen. Vandaag voel ik me nog steeds gecontroleerd door mijn vader, ook al is hij gestorven. Hij heeft de trust zo onflexibel gemaakt, dat ik heel mijn leven geen eigen financiële beslissingen zal kunnen nemen”.
c)
Kinderen inlichten over de te verwachten erfenis
Ongeacht hoeveel ouders nalaten en wanneer, het is van groot belang dat kinderen daarvan op de hoogte gebracht worden en dat ze de motivatie erachter begrijpen (Levy, 1999). Kinderen moeten zodra ze bekwaam zijn mee vergaderen met hun ouders over de erfenisregeling. Eventueel moet een neutrale en bekwame bemiddelaar ingeschakeld worden ingeval van onenigheid. Het gevaar van kinderen in het ongewisse te laten over hun financiële situatie tot na de dood van de
64
Comment: www.investorwords. com, geraadpleegd op 5 nov 2003.
ouders is dat ze noch psychologisch noch financieel-technisch met hun weelde omkunnen.
2.1.3.3
Op welke leeftijd zijn kinderen klaar voor hun erfenis?
We leggen eerst de mogelijkheden en valkuilen bij het opzetten van een trust uit. Vervolgens staan we stil bij een stapsgewijze overdracht.
a) Het opzetten van een trust We bekijken eerst de trust als mogelijk instrument om de uitkering van de erfenis uit te stellen tot de erfgenaam een geschikte leeftijd bereikt heeft. Nadien
bespreken
we
achtereenvolgens
het
belang
van
de
begunstigden in te lichten over hun trust, de rol van de ‘trustee’ en de begunstigde en tot slot de mogelijkheid om een eigen ‘trust company’ op te richten.
Belangrijk is in te zien dat het louter vertrouwen op trusts onvoldoende is om de kinderen te beschermen tegen ‘affluenza’ (Bodnar en Jones, december 2000). Reeds vanaf jonge leeftijd moeten de kinderen een financiële
opleiding
krijgen
die, naarmate
ze ouder
worden, in
hoeveelheid en complexiteit zou moeten toenemen (zie 2.1.2.1 c) Financiële opvoeding).
a1) Wanneer erfenis uitkeren?
In een poging om hun kinderen te beschermen, controleren de ouders het tijdstip en de omstandigheden van de vermogensoverdracht aan de
65
kinderen (Bodnar en Jones, december 2000). Een mogelijkheid is dat ouders een trust opzetten, zodat de kinderen niet aan hun geld kunnen tot een bepaalde leeftijd. Die grens is de leeftijd die de ouders uit eigen ervaring als volwassen beschouwen, bijvoorbeeld 35 jaar.
Ouders kunnen de uitkering laten afhangen van de reeds bewezen economische maturiteit van hun kinderen (Hausner, 1990). Een andere mogelijkheid is dat ouders de gift koppelen aan inspanningen van de begunstigde kinderen. Het is ook mogelijk de trust te reserveren voor specifieke doelen, zoals het bekostigen van de studies of de aankoop van een huis. Zo hebben de ouders zekerheid dat het geld voldoende lang behouden blijft voor hun kinderen. Daarenboven is er minder kans dat de garantie van een vaste uitkering de motivatie van de kinderen ondermijnt.
a2) Betrek de erfgenamen erbij
Kinderen moeten op jonge leeftijd al verteld worden dat er een trust voor hen werd opgezet als verantwoordelijk lid van de familie (Gallo en Gallo, 2002). De kinderen moeten meteen ook weten welke vereisten er eventueel verbonden zijn aan de trust.
Het is belangrijk dat kinderen betrokken worden bij de vergaderingen met de fondsbeheerders, advocaten, boekhouders, enzovoort (Hausner, 1990). Zo weten ze welke diensten die verlenen en kunnen ze er al een persoonlijke band mee smeden vóór het tijdstip van de verdeling van de trust. Te veel begunstigden van een trust worden in het ongewisse
66
gelaten, waardoor ze bij het openvallen van de trust verstrikt geraken in een web van financiële en juridische details.
a3) Rol van de ‘trustee’ en de begunstigde erfgenaam
In de praktijk loopt het vaak fout tussen de begunstigde erfgenaam van een trust en de ‘trustee’, zijnde de beheerder van het fonds (Hughes, 1997). De belangrijkste oorzaak daarvan is dat rijke erfgenamen vaak niet weten wat hun rol als begunstigde van een trust inhoudt. Zelden krijgen de
begunstigden
een
financiële,
boekhoudkundige
of
investeringsopleiding, waardoor ze de ‘trustees’ vaak niet begrijpen. De ‘trustee’ zit op zijn beurt vaak tussen hamer en aambeeld, wanneer hij voor
meer
dan
één
generatie
van
eenzelfde
familie
de
vertrouwenspersoon is voor het beheer van het familievermogen. De generatie die leeft van de uitkeringen van het fonds wil een zo groot mogelijk periodiek inkomen ontvangen. De generatie die daarentegen de trust uiteindelijk in handen zal krijgen, dringt aan op een zo groot mogelijke aangroei van het kapitaal. Die eisen zijn niet meteen verzoenbaar. De mogelijkheid dat de beheerder het vermogen kan laten aangroeien, verkleint immers naarmate de uitgekeerde inkomsten groter zijn.
Er zijn nog twee belangrijke taken weggelegd voor de ‘trustee’ (Hughes, 1997). De eerste taak is het stimuleren van de financiële opleiding van de jonge generatie. De ‘trustee’ weet immers welke kennis de begunstigde nodig heeft om het beheer van zijn vermogen te begrijpen. De tweede taak voor de ‘trustee’ is het overbrengen van de waarden van de familie naar de volgende generatie(s).
67
a4) Een eigen ‘trust company’
Heel vermogende families kunnen ook zelf een ‘trust company’ oprichten voor hun vermogensbeheer (Hughes, 1997). Gezien de hoge kosten is dat pas economisch verantwoord vanaf een vermogen van ongeveer $ 60 miljoen.
b)
Een stapsgewijze overdracht
Bij een aantal vermogende ouders verliep de overdracht van hun rijkdom aan hun nakomelingen succesvol dankzij een stapsgewijze overdracht (Levy, 1999). Zij maakten bijvoorbeeld een derde van hun erfenis over toen de kinderen 21 jaar werden. Zo leren de kinderen al op jonge leeftijd verantwoordelijkheid op te nemen in het beheer van hun geld. Nog een derde kan geschonken worden als de kinderen getoond hebben dat ze hun geld op een verantwoorde manier benutten. Het laatste deel kan dan overgemaakt worden wanneer de ouders of de ‘trustees’ er zeker van zijn dat de kinderen het familiefortuin kunnen beheren. Door die methode van overdracht heeft de erflater meer zekerheid dat het grootste deel van de schenking gespaard blijft van onbezonnen of naïeve beslissingen. Een stapsgewijze overdracht mag echter niet betekenen dat de erfgenaam volledig volgens de wil van de ouders moet leven op risico van verlies van zijn erfenis. De schenking van een deel van de erfenis mag enkel afhangen van de bekwaamheid van de erfgenaam om op een verantwoorde manier met het vermogen om te gaan.
68
2.2
Door de lens van de erfgenaam
Eerst passeren de gevoelens van jonge erfgenamen over rijkdom de revue. Vervolgens zoomen we in op de belangrijkste relaties van de erfgenaam en hoe die een rol spelen in het leren beheren van het familievermogen.
2.2.1 Gevoelens Na de aandacht voor het groeiproces van het kind, ontleden we met welke gevoelens over rijkdom jonge erfgenamen kampen en wat daarvan
de
oorzaken
zijn.
We
onderzoeken
eveneens
hoe
de
erfgenamen die gevoelens trachten te beantwoorden.
2.2.1.1
Groeiproces van het kind
Om de gevoelens van jonge erfgenamen te begrijpen, is het volgens Levy (1999) nuttig om eerst de psychologische ontwikkeling van een persoon onder de loep te nemen. Levy baseert zich daarvoor op de psychoanalyticus-Erikson. Die laatste redeneerde dat het kind in zijn groei naar volwassenheid met crisissen wordt geconfronteerd. De oplossing van elke crisis leidt tot een gezonde ontwikkeling van de zelfwaarde van het kind. Indien dat niet gebeurt, zal het kind psychologische schade oplopen. Erikson ziet vijf uitdagingen in het groeiproces van het kind:
Basisvertrouwen: kinderen moeten vertrouwen kunnen hebben in hun omgeving en in de belangrijkste mensen om hen heen.
Autonomie: kinderen moeten zich onafhankelijk kunnen voelen.
69
Initiatief: kinderen moeten de kans krijgen om initiatief te nemen.
Industrie:
kinderen
moeten
zelfmotivatie
ontwikkelen
en
de
mogelijkheden krijgen om te leren.
Identiteit: kinderen moeten zichzelf leren kennen en zich niet gedragen naar verwachtingspatronen van anderen.
2.2.1.2
Welke gevoelens?
Levy (1999) en Le Van (2002) onderkenden een aantal verstoorde psychologische gevoelens die kunnen gepaard gaan met het erven van een fortuin. Die gevoelens kunnen verhinderen dat erfgenamen de vijf uitdagingen van Erikson het hoofd bieden.
Figuur 6 toont de gevoelens waarmee rijke erfgenamen vaak worstelen. Laten we elk van die gevoelens eens ontleden. We illustreren ze telkens met citaten.
70
Figuur 6: Gevoelens van rijke erfgenamen
Lage eigenwaarde Een mannenzaak
Doelloosheid
Financieel-juridisch gehandicapt
Vertraagde emotionele ontwikkeling
Gevoelens Wantrouwen
Bron:
Gebrek aan motivatie
Vervreemding Geen zelfdiscipline Schuldgevoel
Bron: Sedgwick (1985); Blouin en Gibson (1995); O’Neill (1997); Levy (1999); Le Van (2002); Willis (2003).
a) Lage eigenwaarde
Het is moeilijk voor erfgenamen om hun verwezenlijkingen te waarderen (Levy, 1999; Le Van, 2002). Ze gaan ervan uit dat hun succes deels voortvloeit uit hun rijkdom en status. Het gevolg daarvan is dat ze zich nooit zelfstandig voelen. Ze geloven niet dat ze zonder hun rijkdom iets zouden kunnen. Bovendien denken ze dat anderen hen slechts waarderen voor hun geld.
Een specifiek gevoel dat voortvloeit uit een lage eigenwaarde is faalangst. Die angst hangt samen met de uitdagingen ‘initiatief’ en ‘industrie’ van Erikson. Doordat de kinderen nooit een inkomen moesten
71
verdienen, weten ze niet zeker waar ze goed in zijn. Daardoor nemen ze geen initiatief en geen risico’s, wat nochtans nodig is als men iets wil bereiken. Die twijfel aan zichzelf is nog groter als de ouders zeer succesvol waren
in
hun
leven
en
werk.
De
volgende
getuigenis
spreekt
dienaangaande boekdelen (Blouin en Gibson, 1995):
“Ik voel me echt verziekt door de rijkdom. Ik weet niet eens hoe te werken. Ik kan van alles doen, maar ik heb altijd het gevoel dat een ‘startpositie’ in een job niet goed genoeg is voor mij. Ik heb immers hooggespannen verwachtingen na te streven”.
b) Doelloosheid
Rijke erfgenamen hebben het vaak moeilijker om een doel en een gevoel van bekwaamheid te bereiken (Willis, 2003). Ze zijn dikwijls apathisch of doelloos. Ze weten niet wat ze willen bereiken. Hun houding heeft geen financiële gevolgen. Ze moeten immers niet buitenshuis gaan werken voor een inkomen. Daardoor blijven ze soms vastzitten. Dat staat in schril contrast met de gewone sterveling. Die heeft een reden om ’s morgens op te staan en heeft wellicht een gevoel van verwezenlijking als hij ’s avonds gaat slapen (Sedgwick, 1985). Gewone mensen hebben een structuur en een systeem van waarden die wel eens ontbreken bij jonge, rijke erfgenamen: “Doordat ik zoveel geld had, voelde ik geen nood om iets te doen. Bovendien begreep ik niet waarom iemand ook maar iets deed. Ik vond mijn plaats niet in de wereld. Ik voelde me alsof ik niets had om naar uit te kijken en kon me mijn toekomst niet voorstellen” (Blouin en Gibson, 1995). “Ik wil weten wat ik leuk vind, wat ik wil doen. Ik weet gewoon niet wat te doen. Ik doe gewoon niets. Soms ben ik oprecht voor iets
72
geïnteresseerd en wil ik dat proberen. Maar dan weet ik niet hoe eraan te beginnen. Ik heb een instructieboekje nodig voor elk deel van mijn leven. Ik zit echt vast. Ik heb zelfs geen droom die ik in vervulling wil zien gaan. Ik voel me ook onbekwaam. Ik weet niet of ik ooit een job zou kunnen uitoefenen” (Blouin en Gibson, 1995). “Dit is mijn droomhuis. Ik bezit nu reeds waar de meeste mensen hun hele leven moeten voor sparen. Ik vraag me af wat er nog voor mij is dat ik wens” (Sedgwick, 1985). “Vele rijke mensen die ik ken, weten niet wat ze willen. Dat is de grootste vloek voor de rijken. Een standaard voor hoe graag je iets wenst, is hoe hard je ernaar moet streven. Als je voor je geld werkt, dan weet je hoeveel het waard is. Maar de rijken weten niet hoeveel hun geld waard is” (Sedgwick, 1985). Die doelloosheid is ook een gevolg van het feit dat rijke kinderen eindeloze keuzemogelijkheden hebben (Sedgwick, 1985). Die ziekte van de rijke kinderen betekent dat ze niet weten wat te waarderen. Ze weten evenmin hoe iets te verwerven wat niet kan worden gekocht.
c) Vertraagde emotionele ontwikkeling
Als een vlinder hulp krijgt van buitenaf bij het kruipen uit de pop, zal hij zich
nooit
volwaardig
ontwikkelen
(Levy,
1999).
Zo
blijven
ook
erfgenamen, in hun cocon van rijkdom, vaak gespaard van de uitdagingen van het leven. Net zoals atleten tal van fysieke beproevingen moeten doorstaan om te winnen, eist een intellectuele en emotionele ontwikkeling eveneens het overwinnen van pijnlijke ervaringen en uitdagingen. Als men niet leert omgaan met mislukkingen, frustraties en streefgevoelens, wordt men nooit emotioneel volwassen (Willis, 2003). De volgende getuigenis bewijst dat (Blouin en Gibson, 1995):
73
“Ik wilde dat ik niet zo’n verlangen had naar het comfort en privilege dat ik heel mijn leven gekend heb. Als ik eerlijk was tegenover mezelf, moest ik toegeven dat ik niet zonder comfort wilde leven. Dat kwam altijd terug. De druk was enorm groot om het status-quo te behouden, veilig te zijn, braaf te zijn en te doen wat altijd gedaan werd. De verleiding van de luxe, het comfort en de veiligheid was zo sterk dat ik de andere delen van mezelf niet naar buiten kon laten komen”.
d) Gebrek aan motivatie
Een erfenis kan het moeilijk maken om geïnteresseerd te blijven en zich in te zetten voor zaken die een intense en voortdurende inspanning vragen (Levy, 1999). De beschikbare weelde zorgt ervoor dat erfgenamen, wanneer ze geconfronteerd worden met teleurstellingen en frustraties, de motivatie verliezen om door te zetten (Blouin en Gibson, 1995): “Ik ben nu 34 en ik heb reeds 11 jaar geleefd van mijn erfenis. Als ik het geld niet meteen na de universiteit had geërfd, als ik dus had moeten werken voor een inkomen, dan denk ik dat alles veel beter voor me had uitgedraaid. Waar mijn moeder bang voor was, gebeurde: het geld beroofde me van de motivatie om echt mijn best te doen”.
e) Geen zelfdiscipline
Erfgenamen kunnen zich vaak niet concentreren (Levy, 1999). Ze hebben het bovendien moeilijk energie te stoppen in bezigheden die betekenis voor hen hebben. Als ze dat wel doen, houden ze het niet lang genoeg vol om bevredigende resultaten te kunnen behalen. Zelfdiscipline vereist concentratie, energie en de bekwaamheid om voldoening uit te stellen. Gebrek aan zelfdiscipline ligt aan de basis van de moeilijkheden die
74
erfgenamen tegenkomen in alle gebieden van hun leven (Blouin en Gibson, 1995): “Nu ben ik 40 en ik sta nog op dezelfde plaats als toen ik het ouderlijke huis verliet. Ik weet nog steeds niet waar ik goed in ben. Ik ben een beetje goed in van alles, maar ik kan me nooit concentreren”.
f) Schuldgevoel
Een enorm schuldgevoel is vaak de prijs die erfgenamen betalen voor hun fortuin. Ze hebben het moeilijk om onverdiend al die weelde te aanvaarden. Ze vinden vaak geen manier om zichzelf te overtuigen dat ze er recht op hebben. Sommige rijke kinderen, zoals Abby Rockefeller, proberen de erfenis af te wijzen (Segdwick, 1985). Nog anderen kunnen zichzelf niet overhalen om de erfenis aan henzelf te besteden. Een erfgename kon het schuldgevoel van haar afschudden na het lezen van de Indische filosoof-Sri Aurobindo Ghose (Sedgwick, 1985): “Ik was getroffen door de stelling van Ghose dat diegenen met een groot vermogen beheerders en geen bezitters zijn. Ik voel me er minder schuldig door. Ik zie nu dat ik andere giften dan geld heb, zoals mijn opvoeding, mijn gezondheid en mijn energie. Zoals met die andere giften, is mijn geld er om zo goed mogelijk te gebruiken. Het geld werd mij niet gegeven om mij voor de rest van mijn leven onder schuldgevoelens te bedelven”. Bij vele jonge rijke erfgenamen heeft het schuldgevoel evenwel een hardnekkig karakter (Sedgwick, 1985). Ze geloven dat zij zich aan de top bevinden, omdat ze diegenen onder hen platdrukken. Ze achten zichzelf verantwoordelijk voor de ongelijkheid die hen omringt en waarover ze in de post voor giften lezen. Voor Sedgwick (1985) is dat de werkelijke pijn van de rijken. De volgende getuigenissen illustreren dat heel wat 75
erfgenamen te kampen krijgen met schuldgevoelens (Blouin en Gibson, 1995): “Toen mijn man me verliet, koppelde ik zijn afwijzing aan de schaamte die ik voelde over mijn erfenis. Ik wilde al mijn geld weggeven. Het vermogen voelde als een grote last die op mijn schouders lag”. “Toen ik 3 of 4 was, begon ik te geloven dat als ik al mijn dingen weggaf, ik me niet hoefde te verontschuldigen. Ik werd een ‘gever’. Als kind verdeelde ik al mijn bezittingen onder mijn vriendjes”. “Ik heb me altijd schuldig gevoeld over het ‘rijk zijn’. Ik wilde mijn rijkdom weggooien. Maar hoe meer ik er van af wou, hoe meer het me achterna joeg. De drang van het willen weggeven van geld - de schuldfactor - had me reeds lang voordat ik echt geld kreeg in zijn greep”. “Schuldgevoel en de nood om gestraft te worden, zijn sterke ingrediënten in onze familiedynamiek. Niemand van ons heeft het geld zelf verdiend. Vanbinnen voelen we allemaal dat er iets ‘onrechtvaardig’ is aan het hebben van al dat geld”. “Ik voelde me altijd enorm schuldig over geld, omdat ik er niet voor moest werken. En omdat ik me zo schuldig voelde, werkte ik veel harder dan mensen met minder geld. Maar alleen al de idee dat ik er niet moest voor werken, verpestte het voor mij. Ik denk dat het probleem met geërfd geld is, dat je nooit voelt dat je verdient wat je krijgt”. Barry Sr. Bingham vond het verschrikkelijk dat kranten over hem schreven als ‘de welvarende erfgenaam’ (Tifft en Jones, 1991): “Het deed me huiveren over ons te lezen als stralende en weelderige jonge mensen. Dat is een afschuwelijke term voor ‘rijk’”. Barry Sr. trachtte te vermijden dat in Louisville, zijn thuishaven, de aandacht op zijn rijkdom gevestigd werd. Hij had genoeg spotternijen
76
moeten aanhoren doordat zijn vader maar al te graag zijn weelde toonde aan de buitenwereld.
Jonathan Bingham, zoon van Barry Sr., voelde zich beschaamd over de rijkdom van zijn familie. Elke week zette een chauffeur Jonathan af aan de bushalte om naar de Ballard-school te gaan. Jonathan wisselde telkens zijn blazer en stijve broek die zijn moeder hem had aangetrokken voor een jeans. Hij vreesde er te verwaand uit te zien. Bij de bushalte stopte hij zijn blazer en broek onder de bank om bij de terugkeer naar huis opnieuw zijn kleren te kunnen wisselen.
Sallie, de zus van Jonathan, zat op de Ballard-school tijdens de tweede wereldoorlog. Toen gingen daar ook arme kinderen. Het volgende citaat verduidelijkt haar gevoelens (Tifft en Jones, 1991): “Naar school gaan met jongens en meisjes die wormen verkochten om in leven te blijven, deed me schuldig en niet trots voelen. Ik voelde dat ik al die rijkdom niet verdiende”. Als volwassene gedroeg Sallie zich dan weer superieur. Ze keek neer op haar schoonzus, Joan, die van gewone afkomst was.
g) Vervreemding
Aanvankelijk beseffen rijke kinderen niet dat ze anders zijn. Ze leven letterlijk gescheiden van de andere wereld (O’Neill, 1997):
“In de wijk waar we woonden, zag je alleen rijke mensen. Wij vonden dat we absoluut normaal waren. Onze buren waren immers nog rijker en opzichtiger dan wij. We wisten niet dat we rijk waren. De meeste mensen die we kenden, hadden dezelfde dingen. 77
Iedereen had boten en ski’s. De arme mensen woonden letterlijk zo ver weg dat we ze niet zagen. Zij waren de armen, maar de rest van de wereld was zoals ons. En de rest was iedereen” (Blouin en Gibson, 1995). “Vóór ik op de universiteit zat, dacht ik dat ik ongeveer evenveel geld had als de andere mensen, of misschien een beetje meer. Ik had kredietkaarten en een BMW. Tijdens mijn jeugdjaren had ik geen idee over mijn rijkdom. Ik groeide op met het ‘rijk zijn’. Het was gewoon ingekapseld in onze handel en wandel. Ik stelde de dingen nooit in vraag” (Blouin en Gibson, 1995). Toch kan er al op zeer jonge leeftijd vervreemding en isolement ontstaan. Zo wonen rijke kinderen soms in gigantisch grote huizen, waar ze zich eenzaam kunnen voelen (Sedgwick, 1985): “Het deed er niet toe hoeveel mensen er in ons huis waren. Het voelde altijd leeg aan. Toen ik op een dag door het raam keek naar de straat, dacht ik bij mezelf ‘Mijn God! Ik zit hier gevangen! Niemand weet dat ik hier ben!’ Zo’n reuzenhuis lijkt heerlijk, maar het is niets meer dan een heerlijke gevangenis”. Plotse gebeurtenissen brengen verandering in het beeld dat men als rijk kind niet anders is. Het is alsof rijke erfgenamen dan hun maagdelijkheid verliezen (Sedgwick, 1985). De volgende citaten illustreren dat ruwe ontwaken: “Wanneer ik voor het eerst naar de universiteit reed, doemde voor mij een gebouw op met de naam ‘Pratt-Slaapzaal’, iets verder het ‘Pratt-Museum’. Vervolgens was er het ‘Pratt-Zwembad’ en ‘Prattnog-iets’. Dat was de eerste plaats waar ik een stigma voelde ten gevolge van mijn naam. De eerste persoon die mijn naam hoorde, zei ‘Pratt. Hmmm. Ben jij verwant met die Pratts?’. En dat duurde zo vier jaar” (Sedgwick, 1985). “Dat bezoek aan de ‘family office’ was de eerste keer dat ik geconfronteerd werd met cijfers over geld. Daarvoor wist ik nooit hoe rijk we waren. Toen ik thuiskwam, zei ik aan mijn ouders: ‘Ik haat
78
dit! Ik haat het hebben van zoveel geld! Ik kan het niet uitstaan!’. Ik was overstuur omdat ik me voelde alsof geld me afscheidde van iedereen. Ik voelde me er anders door” (Blouin en Gibson, 1995). “Het was pas toen ik een ‘buitenwereld’ kreeg, dat ik besefte dat de meerderheid van de mensen er veel erger aan toe was dan ik. Dat was een schok. Ik had geen idee! Mijn ouders hielden de realiteit verborgen, niet alleen voor ons, maar ook voor zichzelf” (Blouin en Gibson, 1995). Die vervreemding brengt met zich mee dat jonge rijken niet kunnen discussiëren met hun vrienden over hun gevoelens over geld (Sedgwick, 1985). Hun geld snijdt hen af.
h) Wantrouwen
De psychoanalyticus-Erikson wees ons op het cruciale belang van de ontwikkeling van basisvertrouwen (Levy, 1999). Rijken stellen zich echter vaak wantrouwig op tegenover anderen, en meer dan eens is dat niet ongegrond. Ze ontmoeten verschillende mensen die iets van hen willen en die er niet voor terugdeinzen hen te manipuleren of te gebruiken voor hun eigen belangen. Het gevolg daarvan is dat erfgenamen moeilijk kunnen geloven dat anderen hen graag hebben en hen appreciëren voor wie ze zijn (Blouin en Gibson, 1995): “Onze oom legde ons de basisconcepten van onze trusts uit. Hij zei dat ze voor ons eigen goed waren. De trusts zouden ons beschermen tegen mannen die enkel met ons zouden trouwen voor het geld. Natuurlijk waren we vanaf toen wantrouwig. We begonnen na te denken over de redenen waarom mensen bij ons wilden zijn. We dachten ook dat als iemand ooit met ons zou willen trouwen, dat het dan voor ons geld zou zijn. Die twijfel is echt verschrikkelijk”.
79
i) Financieel-juridisch gehandicapt
Meestal hebben erfgenamen iemand voor het regelen van de financiële en juridische details van hun erfenis (Willis, 2003). Ze hebben de moed niet om hier zelf de touwtjes in handen te nemen. Zo worden ze zeer naïef op gebied van geld (Levy, 1999). Vaak schamen ze zich ook over hun onwetendheid en naïviteit: “Nu, op mijn 40ste, weet ik nog steeds niet hoeveel geld ik heb. Misschien wil ik het niet weten, zodat ik me geen zorgen hoef te maken over wat ik ermee moet aanvangen” (Blouin en Gibson, 1995). “Het hele systeem is zo opgebouwd dat niemand van mijn familie ooit nog controle moet nemen over zijn leven, financieel noch op eender welke andere manier. Als je rijk bent, dan doet het er allemaal niet toe, want je kunt je fouten altijd wegkopen. Het hele systeem maakt je terug een kind. Mijn familie heeft nooit de verantwoordelijkheid genomen om ons op te voeden over geld. We weten niet wat het betekent en hoe we ermee moeten omgaan. Alles wordt voor ons gedaan. Mijn maandelijkse cheques gaan meteen naar mijn bankrekening. Heel wat frustratie en verdriet komen van het besef hoe weinig ik geleerd heb over het beheer van mijn rijkdom” (Blouin en Gibson, 1995). “Zolang ik me kan herinneren, krijg ik maandelijks grote sommen geld. Ik krijg dividenden van de trust van mijn grootvader. Ze komen zo nu en dan via de post. Ik ben er totaal niet op de hoogte van. Ik weet bijvoorbeeld niet wanneer die cheques binnenkomen. En ik weet ook nooit hoeveel het zal zijn. Ik ben altijd ietwat verrast als ik een cheque krijg: ‘Och kijk, terug een cheque van 7 000 dollar!’, denk ik dan. En twee dagen later is er weer een cheque van 6 000 dollar en dan zeg ik tegen mezelf: ‘Och, zo vlug een nieuwe cheque…, hoe kan dat nu? Ik heb er net een gehad!’” (Blouin en Gibson, 1995). “Ik weet niet waar het geld vandaan komt. Ik laat andere mensen ervoor zorgen. Ik weet amper hoeveel geld ik heb. Ik weet dat het ergens tussen de $ 2 en de 4 miljoen moet liggen. Ik ben niet trots op mijn onwetendheid. Ik schaam me ervoor. En mijn schaamte over het 80
hebben van geërfd geld ligt aan de basis van mijn onwetendheid, denk ik” (Blouin en Gibson, 1995). “Ik vroeg aan mijn accountant om het geld te herinvesteren. Wanneer hij me vroeg ‘Hoe?’, had ik geen flauw idee. De accountant stelde dan voor dat ik een investeringsadviseur zou contacteren. Ik ging akkoord en was dankbaar voor de idee en de benaming ‘investeringsadviseur’. Ik had totaal geen benul hoe ik zo iemand moest noemen” (Sedgwick, 1985). De gevolgen van de financieel-juridische handicap blijken uit de eerste ontmoeting van jonge rijke erfgenamen met ‘trust officers’ (Sedgwick, 1985). Ze komen terecht in een verblindende en wat intimiderende nieuwe wereld van ‘corporate finance’. De ‘trust officer’ spreekt een andere taal: hij heeft het over marktwaarde, boekwaarde, de ‘Standard and Poor index’, enzovoort. De ‘trust officer’ en de jonge erfgenaam komen zo in een omgekeerd rollenspel terecht, waar het rijke kind ondergeschikt is aan zijn medewerker. De jonge rijke erfgenaam wordt ook overdonderd, wanneer de ‘trust officer’ hem vergezelt naar de batterij officiële personen die mee de erfenis behandelen: advocaten, accountants, financieel adviseurs, … Hun gedrag geeft de rijke erfgenaam vaak het gevoel dat het geld niet van hem, maar van hen is. Dat gevoel wordt nog versterkt wanneer de ‘trust officer’ aan het eind van het gesprek het testament van de jonge rijke peilt. Die vraag maakt duidelijk dat erfgenaam een tijdelijke carrière is.
Bij
de
Binghams
ging
men
ervan
uit
dat
financiële
kennis
‘vanzelfsprekend’ was (Tifft en Jones, 1991). Geen enkele generatie had inzicht in het financiële plaatje van het krantenimperium. Bijgevolg konden ze hun financiële ervaring niet doorgeven aan de nakomelingen. De woorden van Barry Sr. tegen één van zijn raadsmannen spreken boekdelen:
81
“Als je mijn kinderen zou kunnen leren wat ‘afschrijving’ betekent zou ik u al heel dankbaar zijn. Ikzelf heb nooit begrepen wat het behelst en ik wil het ook niet weten”. Een leidinggevend medewerker getuigt over Barry Sr. Bingham, toen die de kranten controleerde en leidde: “Barry Sr. was totaal onwetend over de dagelijkse financiële bezorgdheden van de gewone mensen. Zo wist hij niet dat hij meer kon en moest geven aan zijn medewerkers. Barry Sr. kent nauwelijks het onderscheid tussen activa en passiva. Hij moet volledig vertrouwen op de beslissingen van de financiële raadgevers”. Barry Sr. had geen idee hoe het was om geld verschuldigd te zijn. Zijn twee huizen en de bedrijven waren hem immers gegeven bij het overlijden van zijn vader. Zijn vader had zelf contant betaald voor de aankoop van de kranten in 1918 met de nalatenschap van zijn overleden vrouw. Wanneer Barry Sr. instemde met het optrekken van een nieuw gebouw voor de kranten, wou hij daarvoor absoluut geen lening aangaan. Hij verkocht nog liever WHAS-radio, één van zijn andere bedrijven.
Ook
de
derde
basisconcepten.
generatie De
had
financiële
geen
inzicht
raadsman,
in
Wilson
de Wyatt,
financiële trachtte
tevergeefs Barry Jr. te overtuigen van het belang van een gezondere balans. George Will, de toenmalige vice-voorzitter van de kranten, getuigt ook:
“Barry Jr. zag de nood van verbeterde winstcijfers van de kranten echt niet in”.
82
Sallie werd niet verplicht om vakken die ze haatte, zoals wiskunde, te studeren. Bijgevolg begreep ze net als haar vader, Barry Sr., niets van de financiële gang van zaken van het dagelijkse leven.
Sallie en Eleanor Bingham, de derde generatie, zagen hun dividenden als een gegeven recht. Ze snapten niet dat het bedrag van hun dividenden zou moeten afhankelijk gemaakt worden van de prestaties van de kranten.
j) Een mannenzaak
Rijke vrouwen krijgen vaak te kampen met unieke problemen. Zij worden meestal niet betrokken in de beslissingsprocessen rond geldzaken. Die verantwoordelijkheden worden immers traditioneel aan de oudere mannen en de broers in de familie toegekend. Mannen zijn vaak ook meer betrokken in het familiebedrijf dan vrouwen. Een rijke erfgename noemde dat het ‘breek je er je mooie hoofdje niet over’-syndroom. Een en ander blijkt uit de volgende getuigenissen (Blouin en Gibson, 1995): “Ik popelde om naar de universiteit te gaan. Maar mijn vader zei: ‘Dat is een lief idee, maar wat je eigenlijk zou moeten doen, is trouwen en kinderen krijgen’. Drie maanden later ontmoette ik mijn man. Mijn ouders slaakten een zucht van verluchting. Het was alsof ze dachten: ‘Er is iemand die voor haar zal zorgen’”. “Ik moest opgroeien tot een fatsoenlijk, goed, beleefd, goedverzorgd, goed opgevoed en totaal niet controversieel meisje. Ik ben opgeleid om een perfect rijkeluispersoontje te worden. Dat heb ik een tijdje gedaan. Ik bleef lange tijd hangen in dat beperkte wereldje waarin ik ben opgegroeid”.
83
“Mijn ouders hebben nooit met mij over geld gepraat. Ze legden nooit iets uit. Ze vonden gewoon dat kleine meisjes daar niets over moesten weten. Als ik iets vroeg over geld, zeiden ze: ‘Wees maar gerust’. Hoeveel geld ik had, ben ik pas te weten gekomen net vóór mijn scheiding. Ik was toen 35”.
2.2.1.3
Oorzaken
Er is niets verkeerd aan rijkdom, zelfs niet als het geërfd is. Waarom ervaren zoveel erfgenamen dan die pijnlijke en ongelukkige gevoelens? Figuur 7 verzamelt de belangrijkste oorzaken. We doen ze hierna uit de doeken.
Figuur 7: Oorzaken van de verstoorde psychologische gevoelens bij erfgenamen
Onbegrip bij anderen
Opvoeding
Culturele waarden
Oorzaken
Betwijfelde talenten
Vrees voor het verlies van de rijkdom
Bron: Blouin en Gibson (1995); O’Neill (1997); Levy (1999).
Eerst staan we nog even stil bij de minderbedeelde families. Hausner (1990) benadrukt dat niet enkel kinderen uit vermogende families met negatieve gevoelens te kampen hebben. Ook kinderen uit armere families kunnen onvoldoende aandacht van de ouders krijgen, zich radeloos voelen over de toekomst, een lage eigenwaarde hebben,
84
enzovoort (Gallo en Gallo, 2002). De oorzaken van die gevoelens zijn bij rijk en arm echter verschillend. Bij de armere kinderen moeten beide ouders vaak hard werken om het gezin te kunnen onderhouden. Hausner (1990) stelt ook dat veel arme kinderen er niet in geloven dat hun leven later makkelijker en beter zal worden ten opzichte van dat van hun ouders. Arme kinderen hebben vaak stress doordat ze voortdurend in hun basisbehoeften moeten trachten te voorzien. Daarenboven hebben ze vaak beperkte mogelijkheden om hun professionele vaardigheden te ontwikkelen. Dat verklaart waarom armere kinderen ook vaak kampen met een lage eigenwaarde.
a) Onbegrip bij anderen
Minderbedeelde mensen zijn vaak jaloers, boos en wrokkig tegenover rijken. Ze kunnen zich niet normaal gedragen in het bijzijn van rijke erfgenamen (Levy, 1999). Rijken kunnen dan meestal ook niet rekenen op een luisterend oor als ze met problemen zitten. Mensen geloven immers dat rijkdom een staat van constante gelukzaligheid brengt. Ze doen dan ook smalend over rijken die het moeilijk hebben, vooral als die hun fortuin niet zelf verdiend hebben (Blouin en Gibson, 1995):
“Mijn rijkdom voegde een laag van schaamte bij me toe, telkens ik in contact kwam met de echte wereld. Het kwam tussen in al mijn relaties. Geld verhindert ook dat je hulp krijgt van anderen”.
85
b) Culturele waarden
In het Westen hechten we veel waarde aan onafhankelijkheid en het realiseren van onze eigen ambities in het leven (Levy, 1999; Le Van, 2002). Bovendien onderkennen we de leer van algehele gelijkheid. Die vertaalt zich in de veronderstelling dat iedereen gelijke mogelijkheden zou moeten krijgen in het leven. De erfenis van een fortuin is niet te verzoenen met die culturele waarden, met het gevolg dat de erfgenaam zich vaak ongemakkelijk voelt (Blouin en Gibson, 1995): “Toen ik met een jongen uit de arbeidersklasse trouwde, besefte ik dat geld echt afstanden en verschillen creëert tussen mensen. Ik had me niet gerealiseerd hoe gevoelig mensen zijn voor geld. Ik begreep niet dat je economische status in de wereld verbonden is met je sociale waarde en je zelfwaarde. Ik ging ervan uit dat iedereen geloofde dat je de omstandigheden waarin je geboren wordt zelf niet kan kiezen. Als je als zwarte wordt geboren, is het niet je eigen schuld. Als je als arme geboren wordt, kan je er zelf ook niets aan doen. En als je rijk geboren wordt, ligt dat eveneens buiten je eigen controle. Het verwondert me nog steeds dat de wereld zo niet denkt. Ik vind het nog steeds choquerend dat mensen je met de vinger wijzen voor die ‘eigenschappen’”.
c) Vrees voor het verlies van de rijkdom
Erfgenamen kunnen een voortdurende angst ervaren voor hun toekomst ingeval van verdwijning van hun geld (Levy 1999; Le Van, 2002). Ze hebben zichzelf nooit moeten onderhouden. Bovendien hebben ze nooit hun eigen weg in de wereld moeten zoeken zonder de zekerheid van een flink fortuin. Daardoor kunnen ze in paniek geraken bij de gedachte dat ze het ooit zonder hun geld zouden moeten redden (Blouin en Gibson, 1995):
86
“Als ik me inbeeld geen geld meer te hebben, word ik bang. Het is echt een ondefinieerbare angst die ik dan voel”. “Mijn man verspilde mijn erfenis aan zijn gokverslaving. Er waren dagen dat ik naar de bankautomaat ging, en dat er geen geld op mijn rekening stond. Dat kon toch niet gebeuren! Ik was opgebracht met de gedachte dat ik gerust kon zijn en me nergens zorgen over hoefde te maken. Ik wist niet waar het geld naartoe was en ik wist niet wat te doen. De angst die ik op zulke momenten voelde, was echt verlammend”. Dat gevoel van angst kan ook een gevolg zijn van de grote bezorgdheid over het behoud van het familiefortuin. Dat gevoel bekroop William H. Vanderbilt, oudste zoon in de tweede generatie van de Amerikaanse familiedynastie-Vanderbilt (Vanderbilt II, 1989). Aan zijn sterfbed had de stichter van het familiefortuin, Cornelius Vanderbilt (alias Commodore), aan zijn oudste zoon-William opgedragen: “Elke dwaas kan een fortuin maken. Het vergt een man met hersenen om het gemaakte fortuin bij elkaar te houden (…). Hou het geld te samen”. Op dat moment, we schrijven 1877, bedroeg het familiefortuin van de Vanderbilts $ 105 miljoen. Cornelius Vanderbilt was de rijkste man van de Verenigde Staten toen hij stierf. William H. Vanderbilt slaagde erin om binnen de 6 jaar na de dood van zijn vader het familiefortuin te verdubbelen. Hij had in die 6 jaar meer geld verdiend dan zijn vader in 70 jaar. William H. Vanderbilt was toen de rijkste man ter wereld. Die inspanning had William niets dan hoofdbrekens bezorgd en had zijn gezondheid zwaar aangetast. Op zijn 60ste was hij uitgeput. Hij vertelde: “Ik heb mijn huis, mijn schilderijen en mijn paarden, maar dat hebben anderen ook. Ik kan een jacht hebben, maar het zou me geen plezier schenken. Mijn buur heeft niet het honderdste van mijn bezit, maar hij heeft meer geneugten des levens. Zijn huis is even
87
comfortabel als het mijne, ook al heeft het niet zoveel gekost, zijn operahuis bevindt zich naast het mijne, en hij zal wellicht langer leven dan ik. En hij kan zijn vrienden vertrouwen (…). Wat voor zin heeft het om al dat geld te hebben, als je er niet van kunt genieten. Mijn welvaart geeft me geen comfort, omdat het me geen goede gezondheid heeft opgeleverd. De zorg over die $ 200 miljoen is een te grote last voor mijn hersenen en mijn rug. Die zorg is voldoende om iemand te doden. Ik wil het geen enkele van mijn zonen aandoen om die last alleen te torsen (…). Wanneer ik die zware verantwoordelijkheid neerleg, wens ik dat mijn zonen het familiefortuin en de zorg delen om het te behouden”.
d) Betwijfelde talenten
Zelfs wanneer de erfgenaam zichzelf heeft kunnen ontwikkelen door zijn/haar talenten, bekwaamheid en smaak, kan hij/zij ‘problemen’ krijgen (Levy, 1999). Die verwezenlijkingen worden immers vaak geassocieerd met de rijkdom, en niet met de persoonlijke kwaliteiten van de erfgenaam. In O’Neill (1997) vinden we een voorbeeld:
“Op een namiddag in de kleuterklas was ik met twee meisjes aan het praten. Een van de meisjes zei: ‘Hoeveel is drie plus drie?’. Ik antwoordde: ‘Zes’. Toen vroeg ik: ‘Hoeveel is honderd plus honderd?’. De andere meisjes wisten het niet en ik zei: ‘Dat is tweehonderd’. Een van de meisjes antwoordde toen: ‘Jij weet dat omdat je in een groot huis woont en rijk bent’. Ik was echt met verstomming geslagen. Alsof dat er ook maar iets mee te maken had. Ik besefte dat ik niets kon doen om hen van gedachten te doen veranderen. Ik voelde me totaal machteloos. Al mijn energie was weg. Dus ik stond daar maar. Ze lachten en liepen weg. Ik stond er voor vijf minuten, zonder te weten wat ik moest doen”.
88
e) Opvoeding
De opvoeding van vermogende mensen bepaalt in belangrijke mate hoe ze omgaan met hun rijkdom (O’Neill, 1997). In de literatuur lezen we dat rijke kinderen vaak te weinig aandacht en liefde ontvangen van hun ouders, dat ze vooral opgevoed worden door kindermeisjes en huispersoneel, dat ze onder hoge druk staan omdat ze lid zijn van een dynastie, dat ze in het ongewisse gelaten worden over geldzaken en dat ze opgevoed worden met de boodschap dat ze ‘anders’ zijn dan de rest van de wereld. Een opvoeding met die eigenschappen zorgt er mede voor dat rijke kinderen verstoorde psychologische gevoelens gaan vertonen. De opvoeding kwam reeds uitvoerig aan bod bij de erflater (zie 2.1.2 Opvoeding).
89
2.2.1.4
Antwoorden en oplossingen
In deze sectie stellen we een aantal situaties voor, die de rijke erfgenamen aanwenden en die hen helpen om de rijkdom een positieve plaats te geven in hun leven. Figuur 8 bundelt de antwoorden en oplossingen. Ze worden hierna besproken.
Figuur 8: Antwoorden en oplossingen Opvoeding Job, al dan niet betaald
Woonst en het opzoeken van de natuur
Zelfhulpgroepen
Reis Antwoorden en oplossingen
Individuele prestatie
Liefdadigheid Therapie
Verdieping in de financiële wereld
Bron: Sedgwick (1985); Blouin en Gibson (1995); O’Neill (1997); Levy (1999); Willis (2003).
a) Opvoeding
Heel wat problemen die rijke erfgenamen ervaren, kunnen vermeden worden door de juiste opvoeding. Ten eerste is het belangrijk dat ouders tijd en aandacht hebben voor hun kinderen. Rijk of arm, kinderen die niet de nodige liefde en aandacht krijgen bij het opgroeien, vertonen later verstoorde gedragingen en gevoelens (O’Neill, 1997). Voorbeelden van die ongezonde ontwikkelingen zijn: een hoge mate van behoeftigheid,
90
de onmogelijkheid om intiem met iemand in contact te geraken, een laag zelfbeeld, een gebrek aan zelfvertrouwen, een onvermogen om frustraties en wantrouwen het hoofd te bieden. Het benadrukken van de juiste waarden in het eigen gedrag en in de gesprekken met de kinderen is
een
tweede
belangrijke
stap.
Bij
de
uiteenzetting
over
de
basiselementen van een goede opvoeding, kwamen de belangrijkste waarden reeds uitvoerig aan bod. Ten derde draagt het communiceren over geldzaken bij tot de groei naar (financiële) volwassenheid van het kind, op voorwaarde dat dat op een positieve manier gebeurt.
b) Job, al dan niet betaald
Erfgenamen zoeken vaak een doel in hun leven (Willis, 2003). Ze willen iets bereiken zonder dat hun verwezenlijking(en) gekoppeld worden aan hun rijkdom en status. Een job, betaald of vrijwillig, biedt hier vaak een aantrekkelijk en bevredigend antwoord. De erfgenamen leren dan dat ze toch op hun eigen benen kunnen staan. Ze doen ervaring op in het verdienen van een inkomen, zodat ze vertrouwen winnen in zichzelf en in de gedachte dat ze ook zonder de erfenis kunnen leven. Het plezier uit het werk heeft vele facetten: ontsnapping, fantasie, spanning en vrijheid (Sedgwick, 1985). Van de 57 rijke erfgenamen die Sedgwick interviewde, waren er slechts 4 die werkten om geld te verdienen. Slechts één verdiende zoveel geld met werken dat het zelfs op de stichter indruk zou hebben gemaakt. De volgende getuigenissen illustreren het belang van een job (Blouin en Gibson, 1995): “Op een bepaald moment deed mijn moeder iets fantastisch voor mij. Ze bezorgde me een job als vrijwilliger in een centrum voor eerste hulp voor kinderen. Het werken met die kinderen en met mijn collega’s bracht me in verbinding met de echte wereld. Ik ontdekte 91
dat ik echt iets kon doen. Ik begon mijn eigen goedheid en waarde in te zien. Ik kon echt iets doen wat fundamenteel goed was”. “Ik wilde werken en iets van de wereld zien. Ik heb altijd al een middenklasse-drang gehad om te werken voor mijn geld. De werkwereld en de werkethiek verschaffen stabiliteit. Als je daar niet in meegaat, wordt je ego te groot. Je wordt zo egocentrisch dat je je eigen doelen niet meer kunt zien”. “Ik begon als afwasster. Vervolgens werd ik poetsvrouw en ten slotte conciërge in een winkelcentrum. Dat waren zeer interessante ervaringen. Ik werkte immers voor mijn loon. Ik voelde me heel goed in mijn werk in het winkelcentrum. Eindelijk was ik een normaal mens. Ik kan mezelf onderhouden. Ik voel me er niet te trots voor. Ik ben bekwaam en ik reinig toiletten. Ik denk niet dat ik meer ben dan iemand anders louter omdat ik geld heb”. “Ik snakte naar een job waarin ik me passioneel zou kunnen uitleven. Ik was enorm jaloers op mensen die duidelijk wisten wat ze wilden doen en dat dan ook gewoon deden. ‘Wat doe jij?’ was de vraag die ik het meest haatte”. “Het vinden van een job was een echte doorbraak voor mij. Er ging een hele wereld voor me open. Al mijn cliënten hebben een zeer laag inkomen. Dat is een echte oogopener voor me. Sinds ik deze job begon, voel ik me zoveel beter. Ik ben vriendelijker en geduldiger. Twee keer per maand ontvang ik mijn loon. Het is echt een peulenschil voor mij en ik kan me niet voorstellen hoe iemand van dat loon kan leven. Maar ik ben er trots op. Ik heb het zelf verdiend!”. “Werk wordt een ‘roeping’, zowel intern als extern, die je in contact met de wereld brengt. Het doel van werk is niet: meer geld verdienen, maar wel vrijheid winnen en in contact met de gemeenschap komen”. “Ik besef nu dat er niets denigrerend of onwaardig is aan het zorgen voor jezelf. Er bestaat waardigheid in de simpele dingen als het wassen van je kleren, koken, schoonmaken, en het vuil buitenzetten. Je krijgt kracht als je beseft dat je voor jezelf kunt zorgen en dat je
92
kunt voorzien in eigen overlevingsnoden. Dan kun je ook de kracht ontwikkelen om anderen te helpen”. “Ik begon te werken als vrijwilliger. Ik werkte echt hard, maar na een tijd besefte ik dat ik ofwel moest stoppen, ofwel een loon moest vragen. Ik had het geld niet nodig om brood te kopen. Ik had het echter nodig voor mijn zelfvertrouwen”. Vanwege hun ervaringen met vooroordelen tegenover rijken willen sommige rijke erfgenamen nog enkel werken als ze er geld voor krijgen (Sedgwick, 1985): “Tijdens mijn vorige job hadden de directeurs gevonden waar ze konden besparen. Mijn baas zei me: ‘Niemand zal wenen als we je niet meer betalen. We weten dat je nog kunt eten, als we je niet betalen’. Ik antwoordde: ‘Ik neem ontslag’. Ik besliste dat ik niet langer zou werken als ik niet zou worden betaald. Zo werkt de wereld en ik ben niet anders. Het is niet omdat ik geld heb, dat een organisatie van mij moet profiteren. Dat is mijn geld, niet dat van hen. Als ik het weg wil geven, dan is dat zo. Als ik dat niet wil, dan is dat ook zo. Er was een moment in mijn leven dat ik dacht ‘Ik heb geld gekregen. Ik ben rijk. Ik ben bevoordeeld. Ik moet dit en dat doen’. Dat was mijn fase van schuldgevoel, tijdens dewelke mensen me gebruikten. Niet één keer, maar tien keer te veel”. Er zijn erfgenamen die via werk veel geld willen verdienen, om hun plaats in het familierijk af te dwingen (Sedgwick, 1985). Er zijn er zelfs die een nieuw rijk met hen aan het hoofd willen stichten. Zo iemand is de neef van Edgar Bronfman (van The Seagram Company Ltd., een bedrijf in dranken en in de amusementswereld) en de kleinzoon van John Loeb. Hij wil aan de stichters van het familiefortuin tonen dat ook hij geld kan verdienen. Het is zijn manier om zijn mannelijkheid te bewijzen. Hij wil niet voor de rest van zijn leven naar de trust kruipen. We laten hem even aan het woord: “Niet werken, zou een teken van zwakte zijn. Ik wil het zelf verdienen. Het zou mij een kick geven als ik in het bijzijn van mijn grootvader geld kan storten en een nieuwe wagen op zijn oprit kan plaatsen”.
93
Sedgwick observeert dat die wedijver met andere familieleden enkel bij mannelijke erfgenamen voorkomt. Hij schrijft dat toe aan het feit dat vrouwelijke erfgenamen geen competitiedrang bij hun moeders hebben gezien.
Sedgwick
(1985)
onderscheidt
drie
soorten
werkers
onder
rijke
erfgenamen:
De vrijwilligers: werken om zich te bevrijden van geld. Door te werken, willen ze de explosieve kracht van geld onschadelijk maken en willen ze het geld ‘temmen’.
De werkers voor plezier: werken om het geld te sturen en hun verbeelding te dienen.
De winstzoekers: werken voor geld zodat het geërfde geld hen minder in hun greep heeft. Het vele geld dat ze willen verdienen, moet hun erfenis overschaduwen.
c) Reis
Er zijn erfgenamen die naar verre steden en landen trekken (Sedgwick, 1985; Willis, 2003). Sommigen veranderen dan hun naam om anoniem te blijven. Ze willen hun eigen weg vinden, zonder een invloedrijke familie als buffer en bescherming op de achtergrond. Ze zijn nieuwsgierig en willen uitvinden waar het leven echt om draait. Ze willen hun eigen geluk en zelfontplooiing nastreven. Het achterlaten van een veilige wereld is angstaanjagend. Tegelijkertijd kan het ook spannend en uitdagend zijn om een wereld van zekerheid en privileges om te ruilen voor een leven
94
van anonimiteit en uitdagingen, zoals de volgende getuigenissen aantonen (Blouin en Gibson, 1995): “Na mijn middelbare school deed ik verschillende stages. Ik had honger naar echtheid, ik wilde de wereld begrijpen en uit de pretentieuze bubbels treden waarin ik was opgegroeid. Ik ging ook in een andere stad, een echte arbeidersklasse-stad, wonen. Dat was een goede ervaring. Ik zag grote contrasten met mijn eigen klassehoudingen”. “Na de universiteit trok ik naar Jeruzalem om er te werken in een ziekenhuis voor kreupele kinderen. Die tijd was erg helend voor mij. Ik was eindelijk verlost van mijn familie en haar trauma’s. Geld werd minder ‘echt’ voor me en meer een symbool voor iets, een symbool voor macht. Het is iets om te gebruiken. Mensen denken dat het echt is, omdat we de illusie koesteren dat het ons veiligheid geeft. Ik begon geld te zien als een middel om liefdevol en creatief te gebruiken, niet meer als een duivel, redding of bescherming”.
d) Individuele prestatie
Er zijn erfgenamen die zich storten in een avontuur of een uitdaging aangaan waarin ze op zichzelf aangewezen zijn. Ze willen zich bewijzen. Ze willen iets ondernemen zonder dat ze kunnen terugvallen op hun geld om resultaten te behalen (Blouin en Gibson, 1995): “Ik was nooit tevreden en ik wilde een leegte in mezelf opvullen. Ik wilde mezelf bewijzen op een manier die niets te maken had met mijn geld. Ik plande om rond de Verenigde Staten te fietsen”. “Tijdens de tijd van ‘actief herstel’ begon ik te trainen voor de triatlon. Ik denk dat het willen doen van een triatlon gekoppeld was aan mijn rijkdom. Ik wilde aan mezelf bewijzen dat ik iets geweldig kon doen, alleen ik en mijn lichaam en verder niets”.
95
e) Verdieping in de financiële wereld
Sommige erfgenamen willen meer controle over hun financiën (Willis, 2003). Ze gaan uitzoeken hoeveel geld ze precies hebben, wat ze ermee willen doen en hoe ze het kunnen beheren. Ze beginnen te praten met financiële planners en adviseurs. Daardoor groeien ze ook innerlijk en krijgt hun zelfvertrouwen een opstoot. Nog anderen nemen een financiële job aan. Ze beseffen dat ze hun eigen verantwoordelijkheden kunnen opnemen: “Ik begon te leren over mijn specifieke financiële situatie door workshops te volgen, vergaderingen bij te wonen en te praten met financiële planners. Ik las boeken en ging naar cursussen. De belastingbrieven waaruit bleek dat ik enorm veel geld verschuldigd was, hebben mijn leven veranderd. Het was een crisis, maar tegelijkertijd ook het beste wat me ooit kon overkomen. Het dwong me verantwoordelijkheid op te nemen. Ik vond een financiële mentor, met wie ik aan mijn financiële situatie werkte. Ik leerde. Het was door te doen dat ik leerde. Het was geweldig. Mijn angst verdween. Nu zijn investeringen een belangrijk deel van mijn leven: ik eet, ik slaap, ik poets mijn tanden en ik investeer. Het beheren van mijn geld werd een plezier. Ik vind het zelfs fascinerend. Ik ben een andere persoon sinds ik controle heb over mijn geld” (Blouin en Gibson, 1995). “Toen mijn ouders gestorven waren, veranderde alles. Ze waren er niet meer om mij te controleren. Nu had ik zelf de leiding. Niemand ging me nu nog vertellen wat ik moest doen met mijn geld. Ik begon meer na te denken waarin ik zou investeren. Ik wilde mijn geld in sociaal verantwoordelijke en milieuvriendelijke projecten stoppen” (Blouin en Gibson, 1995). “Mijn doel is ook om uiteindelijk uit te vissen hoeveel geld ik exact heb en waar het vandaan komt. Ik wil meer controle over mijn geld” (Blouin en Gibson, 1995).
96
“Ik nam een job als financieel analist aan, zodat ik me door de kennis zekerder zou voelen. Ik ken nu de buzz-woordjes, de hocuspocus” (Sedgwick, 1985).
f) Therapie
Erfgenamen zoeken naar een betekenis in hun leven die verder reikt dan de materialistische en competitieve wereld (Levy, 1999). Sommigen achten
therapie
erg
nuttig
om
antwoorden
te
vinden
op
de
fundamentele vragen van het leven. Bovendien hebben ze een luisterend oor als ze worstelen met problemen die eigen zijn aan hun situatie.
g) Liefdadigheid
Verschillende erfgenamen vinden gemoedsrust in het geven van geld aan goede doelen. Liefdadigheid is hun manier van boetedoening (Sedgwick, 1985). Levy (1999) onderkende een belangrijk verband tussen het gebruik van rijkdom voor sociaal verantwoordelijke projecten en tevredenheid met het rijk zijn. Het geven aan of het investeren in de samenleving kan de erfgenamen een gevoel van betekenis en doel verschaffen. Zo beseffen ze dat ze waardevolle en waardige leden van de gemeenschap zijn: “Na een tijdje begon ik een persoonlijke geef-filosofie te ontwikkelen. Ik besliste te geven aan organisaties die mijn overtuigingen delen en terug te geven aan instellingen die aan mij hadden gegeven” (Blouin en Gibson, 1995).
97
“Mijn investeringsportfolio ziet er niet goed uit: Pepsi, General Motors, Philip Morris, …, alle grote stouterds. Ik wil meer sociaal en ecologisch verantwoordelijk investeren. Maar mijn financieel adviseurs raden me natuurlijk aan in meer winstgevende zaken te investeren. Ze willen ‘in mijn beste belang’ investeren. Maar mijn belang is niet maximale winst, integendeel” (Blouin en Gibson, 1995). “Als ik begon te geven, kwam ik meer en meer tot leven. Hoe meer geld ik gaf, hoe meer ik van mezelf gaf. Ik begon in te zien dat hetgeen waarvan ik dacht dat het zorgde voor afscheiding in de wereld precies het tegenovergestelde doet” (Sedgwick, 1985). Barry Sr. Bingham schreef naar zijn vrouw het volgende over liefdadigheid (Tifft en Jones, 1991): “Ons sociaal nuttig maken, is het enige dat ons beiden voldoening zal opleveren op lange termijn. Mede door de kranten en de rijkdom van onze levens beschikken we over de mogelijkheid om ons sociaal nuttig te maken. Die zegeningen moeten we materieel aanwenden voor het welzijn van andere mensen. Dat is de weg naar ons toekomstig geluk”.
h) Zelfhulpgroepen
Zelfhulpgroepen brengen mensen samen die gemeenschappelijke problemen hebben (Willis, 2003). Voor steeds meer mensen kunnen die contacten met lotgenoten een speciale betekenis hebben (Blouin en Gibson, 1995): “De eerste keer dat ik een conferentie bijwoonde voor mensen met geërfde rijkdom was ik 18. Die samenkomst was echt een openbaring voor mij. Daar waren mensen zoals ik! Ik wist niet dat er nog mensen waren met mijn sociale achtergrond die dezelfde kijk op de wereld hadden als ik. Die conferenties tonen aan dat je niet alleen bent”.
98
i) Woonst en het opzoeken van de natuur
Door een woonst en de inrichting ervan kunnen rijke erfgenamen met zichzelf en met hun verleden in het reine komen (Sedgwick, 1985). Een erfgename, opgevoed door haar grootmoeder, vertelt: “Ik besliste om voor mezelf een comfortabele thuis te maken. Ik had een persoonlijke geschiedenis. Ik groeide op in weelde, ook al was ik me daar toen niet van bewust. Wanneer ik een thuis wilde, had ik die elementen van weelde nodig. Die antieke stukken bevonden zich in het huis van mijn grootmoeder. Ik wenste een plaats waar ik ze kon plaatsen (…)”. Een andere heilzame werking gaat uit van het opzoeken van de natuur (Sedgwick, 1985). Het kan eigenaardig lijken dat diegenen die het geld hebben om zich het beste van de materiële wereld aan te schaffen de natuur opzoeken. De natuur is evenwel hun ‘thuis’, waar ze zich van hun geld kunnen ontdoen en vrij zijn. Hun vermogen kan de structuur van hun leven vormen, maar in de natuur kunnen ze eraan ontsnappen. Door naar de natuur te gaan, is de cirkel voor de rijke erfgenamen rond. Ze kunnen er zich met hun voorvaderen verenigen, die eerst het geld uit de grond haalden en het dan aan opvolgende generaties doorgaven.
2.2.2 Relaties Geld werkt als een magneet (Levy, 1999). Vermogende mensen worden jarenlang geconfronteerd met fortuinjagers. Ze zijn dan ook op hun hoede voor mensen die niet in hen, maar in hun bankrekening geïnteresseerd zijn. Ze willen zichzelf en hun hart beschermen. Dat wantrouwen en die angst maken het moeilijk om gezonde relaties aan te gaan. Er is immers geen basisvertrouwen. Vertrouwenskwesties komen in
99
alle soorten relaties voor. Het opbouwen van vertrouwen is, vooral voor de vermogende erfgenamen, een delicaat en moeilijk proces.
Volgens Levy (1999) zouden erfgenamen risico’s moeten nemen op gebied van relaties. Ze moeten gunstige beoordelingen durven maken over liefdespartners, vrienden en zakenpartners en ze moeten ware verbintenissen durven smeden met die mensen. Die risico’s stellen hen bloot aan de mogelijkheid gekwetst te worden, maar enkel op die manier zullen ze de voordelen van ware en diepe relaties ondervinden. De beloning weegt zwaarder door dan de risico’s.
De basis van toekomstige relaties van rijke erfgenamen wordt gelegd in de verstandhouding met hun ouders en het huispersoneel. In de volgende secties onderzoeken we hoe de weelde een invloed kan hebben op de relatie met de levenspartner en met vrienden.
2.2.2.1
Levenspartner
De kwestie van vertrouwen wordt vergroot in een intieme relatie, vooral als er veel geld mee gemoeid is (O’Neill, 1997). In hun zoektocht naar een eerlijke en betrouwbare partner wegen rijke erfgenamen voorzichtig af of hun toekomstige levensgezel bij hen is voor hun geld of voor henzelf (Blouin en Gibson, 1995): “Het is moeilijker voor mij om een man te respecteren als hij op mijn kosten leeft. Als ik ooit nog een relatie heb, dan zal hij voor zichzelf moeten kunnen zorgen. Mannen worden gulzig als ze mijn geld ontdekken. Maar tegelijkertijd kunnen ze er niet mee omgaan”.
100
“Mijn ex-man, die uit de arbeidersklasse kwam, was echt berekend. Hij liet me papieren tekenen als ik druk bezig was met de kinderen en geen tijd had om me te concentreren op geldzaken. Ik dacht nooit dat iemand zoveel geld kon verliezen. Ik had geen idee dat het allemaal in elkaar viel tot het te laat was”. “Mijn verloofde duizelde bij de gedachte aan al het geld. Toen hij naar het altaar liep, was het alsof hij de loterij gewonnen had. En wat gebeurt er met mensen die hun job als loodgieter opgeven omdat ze de loterij gewonnen hebben? Ze kunnen er op geen enkele manier mee omgaan”. “Alle vrouwen weten dat ik rijk ben. Als ik dan een relatie had, dan zeiden ze altijd dat ik niet genoeg geld aan hen spendeerde en dat ik niet van hen hield. Wat moet ik daarmee aanvangen? Moet ik mijn vriendin cadeautjes kopen zodat ze zich beter voelt?”. Volgens Willis (2003) bestaan er heel wat erfgenamen die die onzekerheid oplossen door te trouwen met iemand die evenveel rijkdom bezit als zijzelf. Dat roept meteen een aantal bezwaren en vragen op. Ten eerste worden zo de keuzemogelijkheden enorm beperkt. Bovendien is het praktisch onmogelijk om je rijkdom overeen te laten komen met die van je toekomstige partner. Hoe ga je zo een gevoelig en privaat onderwerp ter sprake brengen zonder dat je weet dat je elkaar heel graag hebt? Rijkdom zou dus niet de sleutelfactor mogen zijn in het zoeken naar een levenspartner.
Vaak hebben erfgenamen ook de neiging om te vluchten uit relaties als het wat moeilijker wordt, in plaats van de ‘goede en slechte tijden’ te doorstaan (Willis, 2003). Ze hebben immers nooit moeten omgaan met frustraties en mislukkingen die eigen zijn aan het leven. Willis (2003) getuigt uit haar eigen ervaring:
101
“Toen ik 30 was, was ik reeds driemaal getrouwd en gescheiden in zes jaar. Ik geraakte amper uit de startblokken bij al die huwelijken. Ik gaf ze gewoon geen kans. Toch waren alledrie de mannen goede partners. Als ik nu terugkijk op die ervaringen, besef ik dat het mislukken van mijn huwelijken niets te maken had met mijn echtgenoten. Ik werd telkens bang en vluchtte weg als een wervelwind”. Het belang van een eerlijke en betrouwbare levenspartner voor het behoud van het familievermogen kan in elk geval niet worden onderschat.
Eén
van
de
meest
tot
de
verbeelding
sprekende
voorbeelden vinden we in de Amerikaanse familiedynastie-Vanderbilt (Vanderbilt II, 1989). Dertig jaar na de dood van Cornelius Vanderbilt, de stichter van het familiefortuin, behoorde geen enkele Vanderbilt nog tot de rijkste mensen van de Verenigde Staten. Dat roept ongeloof op, als we weten dat Cornelius Vanderbilt met $ 100 miljoen de rijkste man van de Verenigde Staten was toen hij in 1877 stierf. Zijn zoon-William was zelfs zes jaar later met $ 200 miljoen de rijkste man ter wereld. Bijna vijftig jaar na de dood van Cornelius Vanderbilt stierf een directe afstammeling in armoede. Zeventig jaar na de dood van Cornelius ruimde het laatste gigantische herenhuis van de Vanderbilts in New York plaats voor moderne
kantorengebouwen.
Wanneer
120
afstammelingen
van
Cornelius Vanderbilt in 1973 voor de eerste maal een familievergadering hielden op de Vanderbilt-universiteit, was er geen enkele miljonair meer in hun rangen. Een belangrijke oorzaak van de snelle teloorgang van het gigantische Vanderbilt-fortuin was de uitgavenwedloop tussen Alva en Alice Vanderbilt, twee schoondochters in de derde generatie.
Drie jaar na haar huwelijk met William K. Vanderbilt liet Alva in New York in 1878 een kasteel bouwen dat sprekend leek op het ‘Château de Blois’ aan de Loire in Frankrijk. Voor haar was dat kasteel niet zozeer een woonst, maar een stormram om door de poorten van de ‘high society’ te 102
breken. Het bouwwerk duurde drie jaar en kostte $ 3 miljoen. Door haar voortdurende
veranderingen
aan
de
originele
plannen
was
het
prijskaartje verdrievoudigd. Alva gaf er oogverblindende bals die een fortuin kostten en hun gelijke in de geschiedenis niet kenden. Twee maanden na de dood van haar schoonvader bestelde Alva de bouw van een jacht. Het werd het grootste private jacht ooit, met een prijskaartje van $ 500 000 en met de passende naam ‘Alva’. De cruises met het jacht gingen Alva al snel vervelen. Daardoor zette ze haar zinnen op een nieuw project dat aan haar grootheidswaanzin kon voldoen. Om haar tevreden te stellen, gaf haar echtgenoot, William K. Vanderbilt, een speciaal geschenk voor haar 35ste verjaardag: de bouw van een zomerverblijf. Hij had geleerd dat hij zijn heerszuchtige vrouw alleen kon sussen door haar zijn geld te laten uitgeven. Alva liet als zomerverblijf een tempel van wit marmer bouwen, die deed denken aan de Griekse Zonnetempel in Heliopolis. Het buitenste gedeelte van ‘Marble House’ kostte $ 2 miljoen en voor het interieur gaf ze $ 9 miljoen uit. Ook dat glorieuze zomerverblijf kon Alva niet lang behagen. Haar volgende ‘project’ was met haar dochter-Consuelo. Alva wilde namelijk een adellijk huwelijk voor haar dochter. Ze dwong haar dochter te huwen met de hertog van Marlborough in Groot-Brittannië. Het kon Alva niet deren dat de hertog verarmd was en dat haar dochter doodongelukkig was vanwege de liefde voor iemand anders. Hij zou een bruidschat krijgen en in ruil zou haar dochter gekroond worden met de adellijke titel van de hertogin van Marlborough. Alva had steeds macht over haar dochter uitgeoefend. Ettelijke malen had Consuelo van haar moeder te horen gekregen: “Ik vraag je niet te denken. Ik denk; jij doet zoals je wordt opgelegd”.
103
Alice Vanderbilt probeerde haar schoonzus-Alva naar de kroon te steken. Nadat Alva het ‘Château de Blois’ in New York had laten optrekken, liet Alice een nog imposanter kasteel bouwen. Haar nieuwe ‘woonst’ telde zomaar eventjes 137 kamers. Op die manier toonde ze aan de buitenwereld dat zij rijker was dan Alva Vanderbilt. Wanneer haar zomerverblijf afbrandde, wilde Alice een nieuw ‘optrekje’ dat aan drie voorwaarden moest voldoen: vuurbestendig zijn, groter en luxueuzer zijn dan ‘Marble House’ van haar schoonzus-Alva. Zo geschiedde; het exterieur alleen kostte $ 7 miljoen.
2.2.2.2
Vrienden
In contacten met vrienden speelt de vertrouwensfactor opnieuw een zeer belangrijke rol. Vermogende mensen vragen zich ook hier af welke de beweegredenen zijn van hun omgeving: ‘Hebben ze me graag voor mijn geld of voor mij?’. Dat maakt dat ze in relaties met mogelijke vrienden ook constant op hun hoede zijn: “Ik verberg tegenover iedereen dat ik geld heb. Een voorbeeld: ik rijd met een BMW, maar als ik met vrienden afspreek, zal ik me altijd achter de hoek parkeren. Ik zou de bus kunnen nemen, maar dat wil ik niet. Maar ik wil ook niet dat mijn vrienden zien in wat voor auto ik rijd. Ook op gebied van kleding verberg ik hoeveel geld ik heb. Je zal nooit te weten kunnen komen dat ik rijk ben. Ik draag dezelfde dingen steeds opnieuw. Ik maak grapjes over het feit dat ik me kleed als een clochard” (Blouin en Gibson, 1995). “Mensen hebben me altijd gebruikt voor mijn geld. ‘Vrienden’ en kennissen kwamen altijd naar mij thuis om er te drinken en de beest uit te hangen. Het is echt vernederend” (Blouin en Gibson, 1995). “In onze tienerjaren werden mijn zus en ik uitgenodigd voor een feestje. Mijn zus was een van de weinige tieners in het dorp die een
104
wagen had. Er werd op haar gerekend voor het nodige vervoer voor de anderen die ook naar het feestje gingen. Maar toen mijn zus zei dat ze de wagen van thuis niet zou meekrijgen voor die avond, was ze niet meer welkom op het feestje” (Willis, 2003). “Recentelijk confronteerde ik een van mijn vrienden met de manier waarop ik dacht dat hij me gebruikte. Hij zei dat hij me begreep. Maar hij doet het nog steeds. Dat is echt een oneindig proces in mijn leven. Ik ben genereus en open en dan besef ik dat mijn vrienden zichzelf gewoon amuseren en dat ze me gebruiken” (Blouin en Gibson, 1995). Jonathan Bingham, de zoon van Barry Sr., was bezorgd dat anderen hem als te welvarend zouden aanzien (Tifft en Jones, 1991). Daarom verstopte hij de familiefoto’s op zijn studentenkamer voor zijn vrienden. Een vriend van hem, Charlie, getuigt: “Hij repte nooit een woord over ‘the Big House’, hun huispersoneel, de beroemde bezoekers die bij hem thuiskwamen”. Volgens Levy (1999) is het belangrijk vrienden te vinden die niet jaloers of wrokkig zijn en die geen misbruik maken van de vriendschap. Die vrienden kunnen ook rijk zijn of goed gevulde levens hebben, zodat er geen vleierij en manipulaties zijn.
105
3.
De familie
Het beheer van het familiefortuin is ook en vooral een familiale aangelegenheid. Het is niet voldoende dat één familielid met geld overweg kan, opdat het familiefortuin in stand blijft.
Hoe meer generaties in het familiebedrijf komen, hoe moeilijker het wordt om het familiefortuin te behouden. Hutcheson, Lane en Jaffe (2003) noemen multigenerationele families die daarin succesvol zijn ‘dynastieën’. Om een dynastie te bereiken, moeten vermogende families zich over hun activa ontfermen als actieve beheerders en verantwoordelijke eigenaars. Opdat families hun rijkdom over vele generaties in stand kunnen houden, hebben zij nood aan doeltreffende bestuursstructuren en een strategie voor de opbouw van de activa. Naast het beheer van de activa moet ook ruim aandacht besteed worden aan de familiedynamiek (Phoenix Wealth Management, 2003). Onzichtbare emotionele invloeden en afbrokkelende
familierelaties
kunnen
het
behoud
van
het
familievermogen zwaar op de proef stellen.
Ten eerste bespreken we vier uitdagingen voor de familie om als hechte groep bij te dragen tot het behoud van het familiefortuin. Daarna worden een aantal instrumenten uitgelegd om het vermogen van de familie te beheren.
106
3.1
Vier uitdagingen
De literatuur onderscheidt vier uitdagingen:
Erkenning van andere vormen van rijkdom.
Invloed van de familiestichter.
Druk van het familiebeeld.
Verstandhouding binnen de familie.
3.1.1 Erkenning van andere vormen van rijkdom Het probleem is dat vele vermogende families enkel oog hebben voor hun
financiële
kapitaal.
Zoals
we
al
benadrukten
bestaat
het
familievermogen niet enkel uit financieel kapitaal.
Hughes (1997) stelt dat financiële rijkdom alleen geen garantie is voor welvaart op lange termijn. De familie kan immers in verval raken wanneer haar familieleden steeds minder waard worden. Het succesvol behoud van het familievermogen hangt bijgevolg af van de groei van het menselijke en het intellectuele kapitaal. Het financiële vermogen moet aangezien worden als een middel om die groei mogelijk te maken. Cruciaal is dat elke nieuwe generatie zijn rol opneemt om nieuw menselijk en intellectueel kapitaal te ontwikkelen en intussen het financiële vermogen zo goed mogelijk beheert.
Meyer Amscheld Rothschild begreep de noodzaak om het menselijke, intellectuele en financiële kapitaal te laten groeien (Hughes, 1997). De Rothschild-familie hechtte veel belang aan liefdadigheid, wat het menselijke kapitaal ten goede kwam. Verder zag hij erop toe dat zijn vijf 107
zonen goed opgeleid waren en allemaal werkten. Voor de groei van het intellectuele kapitaal moedigde hij informatieuitwisseling tussen zijn zonen aan over hun eigen bankafdeling. Dat realiseerde hij door de zogeheten ‘intellectuele interest’. In ruil voor de lage interestvoet die de zonen kregen van hun vader voor leningen, werden ze immers elk verwacht de informatie over hun eigen bank met hem te delen. Tot slot opteerde stamvader-Rothschild ervoor om geld te lenen aan zijn zonen in plaats van het hun te geven. Wanneer ze hem dan terugbetaalden, kon hij het kapitaal opnieuw aanwenden voor de best mogelijke kansen. Dat maakte financiële welvaart op lange termijn mogelijk.
3.1.2 Invloed van de familiestichter De invloed van de stichter van het familiefortuin dringt door in de poriën van alle generaties; al zijn afstammelingen behoren tot zijn kinderen (Sedgwick, 1985). Zij zullen nooit uit de schaduw van de stichter kunnen treden. Volgens Sedgwick blijven rijke erfgenamen dan ook kinderen (‘rich kids’), onafhankelijk van hun leeftijd.
De oorsprong van psychologisch verstoorde gedragingen in vermogende families ligt vaak bij de familiestichter (O’Neill, 1997). Stichters van familiefortuinen vertonen vaak dwangmatig gedrag en zijn werkverslaafd. Zo was Forrest Mars bijvoorbeeld bezeten met de zaak (Huijsmans, november 2003). Ontdekte hij onregelmatigheden, dan smeet hij rustig de productie van een hele dag over de vloer. Als hij M&M’s ging produceren, moest de letter M op elk snoepje precies recht staan. Iedereen moest net zo fanatiek en toegewijd zijn aan het product, anders werden ze op staande voet ontslagen. Een ander bekend verhaal is dat hij midden in de nacht een manager uit bed belde, nadat hij bij een 108
benzinestation een niet helemaal gave Mars had aangetroffen. Hij eiste dat de hele oplage onmiddellijk werd teruggehaald.
Om het fortuin in ere te houden, verlangen de stichters van hun nakomelingen dat die uitblinken in alles wat ze doen (O’Neill, 1997). Dat legt een enorme druk op de jongere generatie.
Dynastieën moeten vaak afrekenen met paternalisme (Hutcheson, Lane en Jaffe, 2003). Via een trust kan de stichter van het familiefortuin tot lang na zijn dood zijn wil levend houden. Bij de erfgenamen groeit mettertijd de
frustratie
door
het
gebrek
aan
eigen
financiële
beslissingsbevoegdheid en strategiebepaling. Het gebeurt dat de trust de begunstigden verplicht om bijvoorbeeld gedurende vijftig jaar samen te blijven. Die regeling kan tot hevige conflicten leiden tussen familietakken die niet gewoon zijn om samen te werken.
3.1.3 Druk van het familiebeeld De buitenwereld heeft zich vaak een beeld gevormd van een vermogende familie (Hausner, 1990). De kinderen voelen een grote druk om aan dat beeld te beantwoorden. De ouders spelen daarin een grote rol omdat ze zich vaak richten op uiterlijk en sociaal vertoon. Die overdreven klemtoon op het uiterlijke vertoon en de vaak bijbehorende narcistische
persoonlijkheidskenmerken
kunnen
aan
verschilllende
generaties worden doorgegeven (O’Neill, 1997). De Engelse term daarvoor is het ‘silver spoon’-syndroom.
109
3.1.4 Verstandhouding binnen de familie Een slechte communicatie is een vaak voorkomend probleem in vermogende families (Hausner, 1990).
Een verklaring voor het feit dat vermogende ouders meer moeite hebben met het kunnen luisteren naar hun kinderen is dat ze in hun carrière gewoon zijn om enkel oor te hebben naar datgene wat voor hen van belang is.
Het gebrek aan een diepgaande en goede communicatie tussen de verschillende generaties leidt maar al te vaak tot de (financiële) teloorgang van de familie (Jaffe, Goldbart en DiFuria, 2002). Het probleem is dat men moeilijkheden heeft met het zich kunnen inleven in de
perspectieven,
noden
en
bekommernissen
van
de
anderen.
Bovendien is het belangrijk dat de familiegeheimen openlijk besproken worden met de familieleden (Hughes, 1997). Die geheimen kunnen immers het behoud van de familiewelvaart ondermijnen.
De Binghams zijn het prototype van een vermogende familie waarin een goede en directe communicatie tussen de familieleden totaal ontbrak (Tifft en Jones, 1991). In de eerste generatie had de vader, de ‘Judge’, een autoritaire communicatiestijl ten aanzien van zijn kinderen. Zijn zoonBarry Sr., die als tweede generatie de leiding over het krantenimperium overnam, had een tegenovergestelde aanpak. Hij gaf enkel een verdoken hint als iets gevoelig lag. Door het gebrek aan een directe communicatie rezen er heel wat misverstanden die nefast waren voor een goede samenwerking tussen de familieleden. Het volgende voorbeeld illustreert hun gebrek aan communicatie. George Bill, de leermeester van Barry Jr., kon zijn oren niet geloven toen Barry Jr. hem 110
vertelde dat hij droevig was dat zijn ouderlijke huis ‘the Big House’ ging verdwijnen. Bij de dood van Barry Sr. en zijn vrouw zou het verdeeld worden onder hun drie kinderen. Barry Sr. en Mary dachten dat het huis een last was voor Barry Jr. Het was George die de rol van tussenpersoon speelde. Hij regelde dat Barry Jr. een wilsbeschikking kreeg die hem recht gaf op dat huis bij de dood van zijn ouders. George besluit: “Zij dachten er nooit aan om tegen elkaar te praten”. Het
volgende
voorbeeld
illustreert
nogmaals
de
gebrekkige
communicatie in de Bingham-familie. Barry Jr. kreeg pas een jaar na het overlijden van zijn vader de ware reden te horen voor de verkoop van de kranten. Barry Jr. wist enkel dat zijn vader het geruzie tussen zijn kinderen niet meer aankon. Er was echter een andere reden die hem uiteindelijk over de streep trok om de kranten te verkopen. De dagelijkse managers van de kranten hadden hem verteld dat ze een verdere samenwerking met zijn zoon, Barry Jr., niet meer zagen zitten. Daarop reageerde Barry Sr. met de aankondiging van de verkoop van de kranten tot groot onbegrip van Barry Jr. Uit zijn Bingham-leven leerde Barry Jr. het volgende: “Het is fout om niet duidelijk met iemand te communiceren. Als je een probleem hebt met iemand, moet je erover praten. Soms denk je iemand te beschermen door dingen niet te vertellen. Dat belet hem echter om zelf te beslissen over zijn lot. Als ik zaken zou doen met mijn eigen dochters, dan zou ik veel openhartiger zijn dan mijn vader was met mij”.
3.2
Beheer van het familievermogen door de familie
De basisvoorwaarde voor het behoud en de groei van het familiefortuin is het begrijpen van en instemmen met het doel van de familie (Hutcheson,
111
Lane en Jaffe, 2003). Dat vergemakkelijkt het uitwerken van een bestuurssysteem voor de familie, waar de familieleden zich uit eigen beweging kunnen bij aansluiten.
Naast de doelen en het bestuurssysteem van de familie komen een aantal werkinstrumenten voor het beheer van het familievermogen aan bod.
3.2.1 Doelen Tot de doelen van de familie behoren de missie van de familie en de investeringsfilosofie.
3.2.1.1
Missie van de familie
Elke familie zou haar eigen ‘opdrachtverklaring’ of ‘missie’ moeten opstellen (Hughes, 1997). Daarin moeten de doelstellingen, de waarden, de unieke geschiedenis van de familie worden opgenomen, evenals het gekozen beleidssysteem om de familie te besturen. Gallo en Gallo (2002) vatten een ‘family mission statement’ samen als de definitie van de waarden van de familie, waaraan ze belang hecht, en hoe ze die waarden wil bereiken en tot uiting brengen.
3.2.1.2
Investeringsfilosofie
Opdat aan de volgende generaties een even grote erfenis zou toekomen als aan de vorige generaties, moet de vermogende familie erin slagen
112
om de activa met ongeveer 15 % te laten groeien (Hutcheson, Lane en Jaffe, 2003). Heel de familie moet instemmen met een investeringsbeleid voor de gewenste groei, voor aanvaardbare risico’s, liquiditeitsbehoeften en geschikte prestatiemaatstaven voor de investeringen.
3.2.2 Bestuurssysteem Opdat de hele familie zich naar de familiewaarden zou oriënteren en er gezamenlijke beslissingen zouden kunnen genomen worden, is er nood aan een bestuurssysteem in en voor de familie (Hughes, 1997). Belangrijk is dat elk familielid de beslissingen genomen volgens dat systeem als eerlijk aanvoelt. Dat beleidssysteem moet berusten op de waarden van de familie. Waar nodig moet het aangepast worden volgens de specifieke noden van nieuwe generaties.
Het
bestuurssysteem
kan
bestaan
uit
de
familievergadering,
de
familiebank en de ‘family office’. Een recent bestuurssysteem voor de regeling van de opvolging in familiebedrijven is de stichting.
3.2.2.1
De familievergadering
Een familievergadering behelst een regelmatige samenkomst van alle familieleden (Jaffe, Goldbart en DiFuria, 2002).
De bedoeling van de familievergadering is om van geld een bron van eenheid in plaats van verdeeldheid te maken. Geld en familie vormen immers een ontvlambare mix: psychologische en emotionele waarden, macht en status zitten in het spel. De verschillende generaties moeten hun
113
visie kwijt kunnen over de rijkdom, de erfenis, de waarden en de toekomst. Enerzijds dienen de familiebijeenkomsten om over de financiële en juridische aspecten van de erflating te spreken, eventueel met de hulp van een financiële raadsman. Die moet dan wel vertrouwd zijn met de problemen en uitdagingen van de familie. Anderzijds moet op de familievergaderingen gepraat worden over de familiewaarden, de dromen van elk familielid, de betekenis die ze elk in hun leven zoeken en de ziel van het familiebedrijf. Doordat de familie zowel de financiële als de persoonlijke kwesties bespreekt, wordt het behoud van het menselijke, sociale en financiële kapitaal bevorderd. Een ander heilzaam effect van die familievergaderingen is dat de familieleden opnieuw de banden kunnen aanhalen (Sedgwick, 1985).
Rockefeller Jr. (tweede generatie) lanceerde het concept van jaarlijkse familiebijeenkomsten voor de Rockefeller-dynastie (Hughes, 1997). Jaarlijks komen de Rockefellers samen om zowel individuele, generatiegebonden als familiale kwesties te bespreken. Belangrijk voor het succes van het bestuurssysteem van de Rockefellers is dat op de bijeenkomsten aandacht wordt geschonken aan de specifieke bekommernissen van elke generatie.
3.2.2.2
De familiebank
De idee achter een familiebank is het creëren van een hefboomwerking voor het familiefortuin (Hughes, 1997). Dat gebeurt door kapitaal aan familieleden uit te lenen tegen een rentevoet die commercieel niet mogelijk zou zijn. De lagere rentevoet wordt gecompenseerd door de bijdrage aan één of meerdere van de andere kapitaalvormen dan het
114
financiële. Dat komt het behoud van het familievermogen op lange termijn ten goede.
De familiebank moet geen formeel instituut zijn. Het moet wel afgestemd zijn op de specifieke noden van de familie. Het verdient aanbeveling dat de familiebank een opdrachtverklaring heeft, uitleenvoorwaarden en vergaderingen vastlegt, en een bestuursraad aanstelt. Bovendien biedt de familiebank een veilige leeromgeving voor elk familielid om een financiële opleiding te krijgen.
3.2.2.3
De ‘family office’
‘Family offices’ dateren uit de negentiende eeuw. Vermogende industriëlen in de Verenigde Staten, zoals de Pitcairns en de Rockefellers, richtten toen hun eigen privé-kantoor op, met als doel het beheer en het behoud van het familievermogen (Albregts, april 2003). Er zijn nog steeds zeer vermogende families die alleen voor henzelf een ‘family office’ uitbaten. De rijkste familie van Nederland, Brenninkmeijer van C & A, heeft bijvoorbeeld een staf van 100 medewerkers voor het beheer van haar vermogen (Albregts, april 2003).
De voorbije 20 jaar is de vraag naar en het aanbod van ‘family office’diensten enorm toegenomen. ‘Family offices’ bieden een brede waaier van diensten aan: van vermogensbeheer, -advies, -bewaking, selectie van vermogensbeheerders, geconsolideerde financiële rapportering, fiscaal-juridische planning, trust-administratie tot advies over liefdadigheid (Albregts, april 2003). Ze werken nu voor verschillende families, volgens het zogeheten ‘multi-family office’-concept. Door ook het vermogen van andere families te beheren, kunnen de hoge vaste kosten beter gespreid 115
worden en heeft de ‘family office’ een grotere investeringsslagkracht (“Achieving immortality via the family office”, 1998). Bovendien vergroot de internationalisering van bedrijven en families de behoefte aan een centraal punt van waaruit het familiekapitaal en eventueel dat van het bedrijf worden beheerd (Albregts, april 2003).
Een voorbeeld van een ‘multi-family office’ is Cymric Family Office Services, dat voor vijf families werkt (Wolosky, maart 2002). De voorzitster, P. Soldano, richt haar diensten naar de verschillende generaties binnen een familie. Een vaak voorkomende vraag van haar cliënten is om in de opleiding van de volgende generatie te voorzien. Ingeval van een familiebedrijf of liefdadigheid wordt er vaak een ‘family mission statement’ opgesteld en een investeringsbeleid uitgewerkt dat de hele familie moet volgen. Sinds 1980 zijn ook de Rockefellers uitgegroeid tot een ‘multi-family office’(Pitcairn Trust, 2002). Ze werken voor 200 heel vermogende families uit de Verenigde Staten, Europa en het MiddenOosten. Pitcairn Trust biedt sinds 1989 zijn diensten aan andere families dan de Pitcairns aan.
Sommige vermogende families kiezen niet voor een ‘multi-family office’ van een familie, maar voor die van een bank (Albregts, april 2003). Zo is er de ‘multi-family office’ van de Zwitserse privé-bank-Pictet & Cie Banquiers. In 1998 startte Pictet als eerste bank in Europa met het concept van een ‘family office’ voor haar vermogende cliënten (Pictet, 2003; Gellerstad, 29 oktober 2003). Pictet richt zich tot families met een vermogen van minstens € 80 miljoen en tot de volledige familie die vaak uit meerdere generaties bestaat (Albregts, april 2003). Zij volgt wel eens het ‘walk the dog’– principe. De ‘family office’ neemt dan alle zorgen rond het
116
vermogen over van de familie en gaat zo ver tot het opknappen van een vakantiehuis of het kopen en zelfs uitlaten van een hond.
Een derde categorie, naast een ‘family office’ van een vermogende familie of een ‘family office’ van een bank, wordt gevormd door banken die hun vermogende cliënten de dienst ‘family governance’ aanbieden (Colverschoten Wealth Care, 2003). Zij streven naar het gezamenlijke beheer van het privé-vermogen en het bedrijfsvermogen.
3.2.2.4
De stichting
Er zijn verschillende manieren om het familiebedrijf over te dragen (Lievens, mei 2002 en januari 2003; Lievens, 2004): een schenking van aandelen, een verkoop van aandelen of het ontwerpen van een controleconstructie. Het probleem bij een schenking van aandelen aan de opvolger is de geringe flexibiliteit van het Belgisch erfrecht. Voor het kopen van de aandelen heeft de opvolger vaak onvoldoende financiële middelen. Aldus werd er een nieuwe techniek uitgewerkt om de opvolging in familiebedrijven te regelen. De opvolger verwerft daarbij de macht
over
het
familiebedrijf
door
de
inschakeling
van
een
controlevehikel. De wet van 15 juli 1998 maakte ‘certificering’ mogelijk. Dat is de juridische techniek waarbij iemand zijn aandelen in het familiebedrijf overdraagt aan een vehikel dat in ruil daarvoor certificaten uitgeeft. De opvolger heeft als onafzetbare bestuurder de macht over het controlevehikel. Op die manier domineert hij ook het familiebedrijf. Het controlevehikel bezit immers alle aandelen van het familiebedrijf. Het is pas sinds de wet van 2 mei 2002 dat een Belgische private stichting mogelijk is. Voordien moesten Belgische familiebedrijven zich wenden tot
117
de Nederlandse stichting. In België was er immers geen specifieke rechtspersoon aangeduid die aandelen mocht certificeren.
118
3.2.3 Werkinstrumenten Hierna worden twee instrumenten uitgelegd om het familievermogen te beheren: de intergenerationele financiële planning en de balans en inkomensstaat van de familie.
3.2.3.1
Intergenerationele financiële planning
Intergenerationele financiële planning behelst een dusdanig beheer van het familievermogen dat elke generatie haar dromen kan realiseren (Akright, 2001). Intergenerationele financiële planning leidt dankzij geschikte
communicatietechnieken
en
financiële
strategieën
tot
financiële welvaart en zekerheid voor elke generatie. Voorwaarde is natuurlijk dat alle familieleden van alle generaties openlijk met elkaar over geldzaken en het familievermogen spreken. Belangrijk is dat eenieder de regeling als eerlijk aanvoelt en de motivatie erachter begrijpt. Via intergenerationele financiële planning hoeft de oudere generatie het geld niet op te potten tot na haar dood. Ze kunnen het geld met andere familieleden delen, zodat eenieder zijn dromen kan realiseren. Geld wordt dan echt een familiemiddel.
Als
grootouders
bijvoorbeeld
beslissen
om
rechtstreeks
aan
hun
kleinkinderen geld te schenken, dan moeten de ouders daarbij betrokken worden (Akright, 2001). Anders kan dat schadelijk zijn voor de familieband. De schenking door de grootouders kan immers afbreuk doen aan de financiële steun die de ouders zelf wilden geven aan hun kinderen. Het kleinkind in kwestie mag ook niet overdonderd worden door een immense erfenis. Het gevaar voor ‘affluenza’ en de kans op financieel wanbeheer van het vermogen zijn dan immers reëel. Daarom is
119
het aan te raden dat grootouders hun erflating voor hun kleinkinderen aan de ouders richten. De ouders kunnen dankzij hun eigen financiële en levenservaringen beter beslissen over het tijdstip en over de hoeveelheid vermogen dat naar hun begunstigde kinderen mag doorgestort worden. Het is vooral de tweede wereldoorlog–generatie die de neiging heeft om rechtstreeks aan de kleinkinderen de erfenis na te laten (Glastris en Black, juli 1990).
3.2.3.2
Balans en inkomensstaat van de familie
Vele vermogende families miskennen het belang van zowel het menselijke als het intellectuele kapitaal en gaan dat dus ook niet opvolgen (Hughes, 1997). Naast de financiële balans moet ook de balans van die andere twee kapitaalvormen opgemaakt worden. Het tijdskader is hier belangrijk. Families hebben de neiging om voor het menselijke en het intellectuele kapitaal eenzelfde tijdshorizon te hanteren als voor het financiële kapitaal. Zij zouden voor die kapitaalvormen moeten denken in termijnen van 20, 50 en 100 jaar voor respectievelijk de korte (1 generatie), middellange (2 generaties) en lange termijn (3 generaties) in plaats van 1, 5 en 10 jaar voor het financiële kapitaal. De activa op de balans bestaan uit de individuele familieleden. De passiva groeperen de familierisico’s op korte, middellange en lange termijn. Voorbeelden van dergelijke risico’s zijn: falen van het familiebestuurssysteem, een te korte planningstermijn, gebrekkige gezondheid, slechte verstandhouding tussen begunstigden en ‘trustees’, gebrek aan financiële opleiding, enzovoort.
Niet alleen de staat van het menselijke en het intellectuele kapitaal is belangrijk, maar ook de jaarlijkse toe- en afname ervan moeten bekeken worden (Hughes, 1997). 120
DEEL 2: EIGEN KWANTITATIEF ONDERZOEK
121
Inleiding In dit deel toetsen we de bevindingen uit de literatuurstudie aan de werkelijkheid. Daartoe zetten we een schriftelijke enquête op met als doelgroep de EHSAL-studenten. Uit een vorige studie wisten we dat zij een interessante doelgroep vormen3. Uit dat onderzoek bleek immers dat een derde van de laatstejaarsstudenten van de economische campus van EHSAL4 thuis een familiebedrijf heeft. Wij definiëren een familiebedrijf als een onderneming waar de familie de eigendom en de dagelijkse leiding in handen heeft. Wij hebben ervoor geopteerd om in onze doelgroep zowel de eerste- als de laatstejaarsstudenten op te nemen. Op die manier verhogen we de kans op een voldoende aantal vermogende studenten met thuis een familiebedrijf. Daarenboven maken zowel de Campus Economische Hogeschool als de sociale campussen (Campus Nieuwland en Campus Sociale Hogeschool) deel uit van onze doelgroep. Door niet enkel economische studenten te bevragen, willen we een vertekend beeld van de resultaten vermijden. We testten eerst onze schriftelijke vragenlijst (zie Bijlage 1) bij vijf studenten alvorens de enquête op grote schaal te lanceren. We verwerken de enquête met het statistische programma–SAS. Voor de analyse van de resultaten gaan we via chi-kwadraattesten na of er statistische significante verschillen zijn tussen de deelsteekproeven5
Lambrecht, J., Van Liedekerke, C., de Guzman, N. en Vanbruwaene, M. (2004). Ontwikkeling van ondernemerschapsvaardigheden tijdens de studietijd aan EHSAL [Eindwerk]. Brussel: Studiecentrum voor Ondernemerschap, EHSAL-K.U. Brussel. 4 De Europese Hogeschool Brussel (EHSAL) bestaat na de fusie van 31 december 2002 uit volgende campussen: Campus Economische Hogeschool (ex-EHSAL), Campus Nieuwland (ex-Katholieke Hogeschool Brussel), Campus Parnas (ex-IRIS Hogeschool Brussel) en Campus Sociale Hogeschool (ex-IRIS Hogeschool Brussel). We onderscheiden voortaan vier onderwijsgroepen: Economie & Management, Gezondheidszorg, SociaalAgogisch Werk en Onderwijs. 5 Om de verschillen tussen de antwoorden van de geënquêteerde personen te testen, gebruiken we chi-kwadraattesten. We werken met die niet-parametrische test omdat 3
122
(bijvoorbeeld thuis een familiebedrijf en thuis geen familiebedrijf). We maken eveneens gebruik van een aantal multivariate technieken die toelaten om de impact van meerdere variabelen tegelijk te bestuderen. Op basis van de resultaten bespreken we volgende thema’s: kenmerken van de respondenten, perceptie van rijkdom, interesse voor het familiebedrijf,
persoonlijkheid
en
gevoelens,
financiële
opvoeding,
algemene opvoeding en beheer van het familievermogen. Tot slot blikken we bij wijze van samenvatting terug op de zeven facetten van familievermogen en de rol van de opvoeding.
het merendeel van de variabelen nominaal of ordinaal is en de deelsteekproeven een ongelijk aantal observaties hebben. Als we in de tekst spreken over ‘significant’, dan bedoelen we statistische significante verschillen tussen de deelsteekproeven. We hanteren een significantieniveau van 5 % (p-waarde < 0,05). Dat betekent dat er minder dan 5 % kans is dat we de nulhypothese (geen enkel verschil tussen de deelsteekproeven) verwerpen, terwijl de nulhypothese in werkelijkheid wel juist is (fout van het type 1).
123
1.
Kenmerken van de respondenten
De schriftelijke enquête werd door 876 studenten ingevuld (N = 876). Uit de economische richtingen hebben we 51,5 % van de eerstejaars (N = 331) en 39,8 % van de laatstejaars (N = 264) ondervraagd6. Uit de sociale richtingen enquêteerden we 62,4 % van de eerstejaars (N = 206) en 29,6 % van de laatstejaars (N = 63)7. Tabel 1 geeft een aantal kenmerken van de respondenten. Het aantal mannelijke respondenten bedraagt 36,6 % tegenover 63,4 % vrouwelijke respondenten.Van alle respondenten is er 62,1 % eerstejaarsstudent tegenover 37,9 % laatstejaars. In totaal volgt 68,8
%
van
de
respondenten
een
economische
richting
(handelswetenschappen of handelsingenieur). Het aandeel van de respondenten uit een sociale richting (sociaal werk, ergotherapie, verpleegkunde en lerarenopleiding voor kleuteronderwijs, lager onderwijs of secundair onderwijs) bedraagt 31,2 %. Als we de klasse vermogend en zeer vermogend samen nemen, kunnen we 29,4 % van de respondenten als rijk beschouwen. De vermogensstatus van de respondenten is hun eigen perceptie. Bijna 24 % heeft thuis een familiebedrijf. Daarvan wil 32,1 % het familiebedrijf voortzetten. Het familiebedrijf thuis zit bij 60,5 % in de eerste generatie. Daarnaast heeft 40,3 % van alle respondenten een familiebedrijf elders in de familie (niet van de ouders). Van de respondenten met een familiebedrijf elders in de familie wenst 8,5 % dat voort te zetten.
6 Op de Campus Economische Hogeschool zijn er 643 eerstejaarsstudenten en 664 laatstejaarsstudenten. Campus Nieuwland telt 188 eerstejaars en 157 laatstejaars. Campus Sociale Hogeschool telt 142 eerstejaars en 56 laatstejaars. 7 Van de 876 studenten die de enquête voorgelegd kregen, hebben er 864 de studierichting en het studiejaar correct ingevuld.
124
Tabel 1: Kenmerken van de respondenten Geslacht (N = 870): - mannelijk - vrouwelijk
36,6 % 63,4 %
Studiejaar hoger onderwijs (N = 865): - eerste jaar - laatste jaar
62,1 % 37,9 %
Studierichting (N = 868): - economisch - sociaal
68,8 % 31,2 %
Vermogend (N = 837): - zeer vermogend - vermogend - gemiddeld - minder dan gemiddeld - veeleer arm
4,1 % 25,3 % 65,5 % 4,0 % 1,1 %
Familiebedrijf thuis (N = 865): - ja - neen
23,9 % 76,1 %
Familiebedrijf thuis (N = 198) voortzetten: - ja - neen
32,1 % 67,9 %
Generatie familiebedrijf thuis (N = 195): - eerste generatie - hogere generatie
60,5 % 39,5 %
Familiebedrijf elders in familie (N = 834): - ja - neen
40,3 % 59,7 %
Familiebedrijf elders in familie (N = 339) voortzetten: - ja - neen
8,5 % 91,5 %
Wanneer we de vermogensstatus en het hebben van een familiebedrijf thuis met elkaar combineren, dan geeft 10 % van de studenten aan dat ze rijk zijn en thuis een familiebedrijf hebben (zie Tabel 2). We bestuderen
125
hierna of de combinatie van vermogensstatus en het al dan niet hebben van een familiebedrijf thuis leidt tot significante verschillen.
Tabel 2: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet hebben van een familiebedrijf thuis (N = 837) Familiebedrijf thuis Rijk (vermogend of zeer vermogend) Niet rijk (gemiddeld, minder dan gemiddeld of arm)
Geen familiebedrijf thuis
10,0 %
19,4 %
13,3 %
57,3 %
Uit Tabel 3 blijkt dat 14,5 % het familiebedrijf wil voortzetten en zichzelf als rijk beschouwt. We onderzoeken eveneens of de combinatie van vermogensstatus en het al dan niet voortzetten van het familiebedrijf thuis significante verschillen veroorzaakt.
Tabel 3: Aantallen volgens vermogensstatus en het al dan niet voortzetten van het familiebedrijf thuis (N = 186)
Familiebedrijf voortzetten Rijk (vermogend of zeer vermogend) Niet rijk (gemiddeld, minder dan gemiddeld of arm)
2.
Familiebedrijf niet voortzetten
14,5 %
28,0 %
17,2 %
40,3 %
Perceptie van rijkdom
We staan achtereenvolgens stil bij de betekenis van ‘rijk zijn’ voor mij en mijn familie en bij het beeld over rijke mensen.
126
2.1
‘Rijk zijn’ voor mij en mijn familie
We maken een onderscheid tussen wat ‘rijk zijn’ voor de geënquêteerden zelf betekent en wat ‘rijk zijn’ volgens hen voor hun familie inhoudt.
De eigen perceptie van rijkdom volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis veroorzaakt vier significante verschillen (zie Tabel 4, in Bijlage 2 is de volledige tabel opgenomen met alle uitspraken die aan de geënquêteerden werden voorgelegd):
De respondenten met thuis een familiebedrijf (FB) associëren ‘rijk zijn’ meer met privileges dan die zonder familiebedrijf (Geen FB) thuis.
De respondenten met een familiebedrijf thuis aanzien ‘rijk zijn’ meer als een verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom dan die zonder familiebedrijf thuis.
Vermogende respondenten zonder familiebedrijf thuis vernoemen beduidend meer geluk.
Vermogende respondenten met een familiebedrijf thuis koppelen ‘rijk zijn’ meer aan belangrijk zijn.
127
Tabel 4: Eigen perceptie van ‘rijk zijn’ volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis
‘Rijk zijn’ betekent:
Privileges Verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom Geluk Belangrijk zijn
FB & rijk (N = 84
FB & niet rijk (N = 111)
Geen FB & rijk (N = 162)
Geen FB & niet rijk (N = 479)
Significante verschillen
42,9 %
43,2 %
30,3 %
30,1 %
p < 0,05
33,3 %
30,6 %
26,5 %
20,5 %
p < 0,05
34,9 % 19,1 %
30,6 % 7,2 %
42,2 % 11,1 %
28,4 % 9,2 %
p < 0,05 p < 0,05
Wanneer we ontleden wat ‘rijk zijn’ voor de familie behelst en de antwoorden opsplitsen volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis, duiken er drie significante verschillen op (zie Tabel 5, de volledige tabel met alle uitspraken die aan de geënquêteerden werden voorgelegd, is opgenomen in Bijlage 3):
Respondenten met een familiebedrijf thuis duiden meer aan dat hun familie ‘rijk zijn’ vereenzelvigt met het hebben van veel intellectuele kennis.
De respondenten die rijk zijn en een familiebedrijf thuis hebben, antwoorden beduidend meer dat hun familie ‘rijk zijn’ koppelt aan status.
Diegenen die rijk zijn met thuis een familiebedrijf stippen meer aan dat hun familie ‘rijk zijn’ in verband brengt met verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom.
128
Tabel 5: Perceptie van ‘rijk zijn’ door familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis ‘Rijk zijn’ betekent voor mijn familie: Veel intellectuele kennis hebben Status Verantwoordelijk-heid voor het behoud van de rijkdom
FB & rijk (N = 80)
FB & niet rijk (N = 102)
Geen FB & rijk (N = 157)
Geen FB & niet rijk (N = 461)
Significante verschillen
33,8 %
30,4 %
26,8 %
17,1 %
p < 0,01
60,0 %
46,1 %
39,5 %
41,0 %
p < 0,05
56,3 %
42,2 %
35,7 %
27,1 %
p < 0,01
Voor de respondenten met een familiebedrijf thuis is er een verschil tussen wat ‘rijk zijn’ volgens hen voor hun familie inhoudt en voor henzelf (zie Tabel 6). Het is opvallend dat de antwoordmogelijkheid ‘privileges’ in hun eigen top-vijf voorkomt, terwijl dat niet geldt voor hun familie. Bij hun familie duikt verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom op als één van de vijf voornaamste betekenissen van ‘rijk zijn’. Die betekenis staat niet in de eigen top-vijf.
129
Tabel 6: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis
‘Rijk zijn’ betekent voor mij: FB & rijk (N = 84) Veel geld hebben Veel materiële bezittingen Status Veel keuzemogelijkheden Privileges
86,9 % 70,2 % 52,4 %
FB & niet rijk (N = 111) Veel geld hebben Veel materiële bezittingen Veel keuzemogelijkheden
76,6 %
Geen FB & rijk (N = 162) Veel geld hebben
77,8 %
63,1 %
Veel materiële bezittingen
62,4 %
50,5 %
Veel keuzemogelijkheden
45,7 %
Geen FB & niet rijk (N = 479) Veel geld hebben 76,4 % Veel materiële 62,0 % bezittingen Veel 43,0 % keuzemogelijkheden
51,2 %
Status
47,8 %
Status
44,4 %
Status
43,0 %
42,9 %
Privileges
43,2 %
Geluk
42,2 %
Macht
38,0 %
72,6 %
Geen FB & rijk (N = 157) Veel geld hebben
68,2 %
57,8 %
Veel materiële bezittingen
54,8 %
53,9 %
Veel keuzemogelijkheden
43,3 %
‘Rijk zijn’ betekent voor mijn familie: FB & rijk (N = 80) Veel geld hebben Veel materiële bezittingen
81,0 % 67,5 %
FB & niet rijk (N = 102) Veel geld hebben Veel materiële bezittingen Veel keuzemogelijkheden
Geen FB & niet rijk (N = 461) Veel geld hebben 71,6 % Veel materiële 56,6 % bezittingen Veel 43,9 % keuzemogelijkheden
Status
60,0 %
Verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom
56,3 %
Status
46,1 %
Geluk
41,0 %
Status
41,0 %
Veel keuzemogelijkheden
45,0 %
Verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom
42,2 %
Status
39,5 %
Niet meer moeten werken
35,1 %
130
Het splitsen van de eigen perceptie van ‘rijk zijn’ volgens vermogensstatus en het voortzetten van het familiebedrijf thuis geeft één significant verschil (zie Tabel 7, de volledige tabel met alle uitspraken die aan de geënquêteerden werden voorgelegd, is opgenomen in Bijlage 4). De rijke respondenten die het familiebedrijf niet willen voortzetten (FB niet verder), antwoorden beduidend meer dat ‘rijk zijn’ voor hen samenhangt met veiligheid.
Tabel 7: Eigen perceptie van 'rijk zijn' volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis ‘Rijk zijn’ betekent:
FB verder & rijk (N = 27)
Veiligheid
FB verder & niet rijk (N = 32)
14,8 %
9,4 %
FB niet verder & rijk (N = 52) 32,7 %
FB niet verder & niet rijk (N = 75) 17,3 %
Significante verschillen
p < 0,05
Wanneer we de betekenis van ‘rijk zijn’ voor de familie opsplitsen volgens vermogensstatus en het voortzetten van het familiebedrijf thuis, duikt er één significant verschil op (zie Tabel 8, de volledige tabel met alle uitspraken die aan de geënquêteerden werden voorgelegd, is opgenomen in Bijlage 5). De nietvermogende respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten, denken meer dat hun familie ‘rijk zijn’ associeert met valse vrienden.
Tabel 8: Perceptie van 'rijk zijn' door de familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis ‘Rijk zijn’ betekent voor mijn familie:
Valse vrienden
FB verder & rijk (N = 26) 23,1 %
FB verder & niet rijk (N = 29) 31,0 %
FB niet verder & rijk (N = 49) 2,0 %
FB niet verder & niet rijk (N = 70) 20,0 %
Significante verschillen
p < 0,01
131
Tabel 9 toont de vijf voornaamste betekenissen van ‘rijk zijn’ volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf. De respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten en rijk zijn, geven aan dat hun familie ‘rijk zijn’ associeert met familiewaarden. Voor henzelf behoort die betekenis van ‘rijk zijn’ niet tot de top-vijf. Hetzelfde geldt voor de verantwoordelijkheid voor het behoud van rijkdom. Voor henzelf staat dat niet bij de vijf belangrijkste betekenissen van ‘rijk zijn’, terwijl ze dat wel aangeven voor hun familie.
132
Tabel 9: Vergelijking top-vijf tussen 'rijk zijn' voor mij en mijn familie volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis ‘Rijk zijn’ betekent voor mij: FB verder & rijk (N = 27) Veel geld hebben
81,5 %
Veel materiële bezittingen
66,7 %
Status
48,2 %
Veel keuzemogelijkheden Privileges
44,4 % 40,7 %
FB verder & niet rijk (N = 32) Veel geld hebben 71,9 %
FB niet verder & rijk (N = 52) Veel geld hebben 88,5 %
Veel materiële bezittingen Veel keuzemogelijkheden Macht
59,4 %
Veel materiële bezittingen Status
73,1 %
55,8 %
Status
50,0 %
Veel keuzemogelijkheden Privileges
4. FB niet verder & niet rijk (N = 75) Veel geld 77,3 % hebben Veel materiële 62,7 % bezittingen Veel keuze50,7 % mogelijkheden Status 45,3 %
48,1 %
Privileges
53,1 % 53,1 %
59,6 %
42,7 %
‘Rijk zijn’ betekent voor mijn familie: FB verder & rijk (N = 26) Veel geld hebben Veel materiële bezittingen Verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom Status
Familiewaarden
76,0 % 69,2 %
FB verder & niet rijk (N = 29) Veel geld hebben 62,1 %
FB niet verder & rijk (N = 49) Veel geld hebben 83,7 %
Veel materiële bezittingen Status
51,7 %
Veel materiële bezittingen Status
Veel keuzemogelijkheden
44,8 %
Privileges
41,4 %
48,3 %
71,4 % 67,4 %
65,4 % 53,9 %
42,3 %
Verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom Veel keuzemogelijkheden
FB niet verder & niet rijk (N = 70) Veel geld 75,7 % hebben Veel materiële 58,6 % bezittingen Veel keuze58,6 % mogelijkheden Status
44,3 %
Verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom
41,4 %
53,1 % 49,0 %
133
2.2
Beeld over rijke mensen
Het beeld dat de respondenten hebben over rijke mensen leidt tot één significant verschil volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 10). Rijken hebben meer een zeer positief of positief beeld over rijke mensen. Bij de groep ‘rijk en thuis een familiebedrijf’ is dat zeer positief of positief beeld over rijke mensen het meest aanwezig.
Tabel 10: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) Beeld over rijken:
FB & rijk (N = 83)
Zeer negatief of negatief Neutraal Zeer positief of positief
FB & niet rijk (N = 108)
Geen FB & rijk (N = 154)
Geen FB & niet rijk (N = 472)
4,8 %
12,0 %
5,8 %
16,5 %
56,6 % 38,6 %
74,1 % 13,9 %
73,4 % 20,8 %
73,7 % 9,8 %
Significante verschillen
p < 0,01
Uit Tabel 11 blijkt dat vermogenden die het familiebedrijf wensen voort te zetten meer een positief beeld hebben over rijken.
Tabel 11: Beeld over rijken volgens vermogensstatus en voortzetting familiebedrijf thuis (kolompercentages) Beeld over rijken*:
FB verder & rijk (N = 27)
FB verder & niet rijk (N = 30)
FB niet FB niet verder & verder & niet rijk rijk (N = 74) (N = 52) Zeer negatief of negatief 3,7 % 3,3 % 5,8 % 16,2 % Neutraal 44,4 % 83,4 % 59,6 % 68,9 % Zeer positief of positief 51,9 % 13,3 % 34,6 % 14,9 % * Onvoldoende observaties voor een geldige test voor significante verschillen.
134
3.
Interesse voor het familiebedrijf
We bekijken achtereenvolgens het familiebedrijf thuis en dat in de naaste familie.
3.1
Het familiebedrijf thuis
Van alle respondenten met een familiebedrijf thuis (N = 207) wil 32,1 % het familiebedrijf
voortzetten.
Noch
de
vermogenstoestand
noch
de
generatie waarin het familiebedrijf zit, hebben een significante invloed op de beslissing om al dan niet het familiebedrijf van thuis voort te zetten.
Zowel bij de rijken als niet-rijken zijn de interesse voor het familiebedrijf en het door en door kennen ervan de belangrijkste drijfveren voor voortzetting (zie Tabel 12). Bij de rijken is het niet willen werken voor een andere baas het derde motief, terwijl dat bij de niet-rijken ‘Ik voel me verantwoordelijk’ is.
Tabel 12: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens vermogensstatus Motivatie om later het familiebedrijf van ouders voort te zetten: Ik voel me verantwoordelijk Het wordt van mij verwacht Het familiebedrijf interesseert mij Ik wil niet voor een andere baas werken Ik ken het familiebedrijf door en door Het is vanzelfsprekend Het familiebedrijf heeft me nodig
FB & rijk (N = 27)
FB & niet rijk (N = 32)
29,6 % 18,5 % 77,8 %
21,9 % 6,3 % 71,9 %
33,3 %
12,5 %
48,2 %
28,1 %
25,9 % 22,2 %
15,6 % 12,5 %
135
Inzake de motivatie om het familiebedrijf voort te zetten, vinden we één significant verschil volgens de graad van generatie van het familiebedrijf (zie Tabel 13). Respondenten uit een familiebedrijf in de tweede of hogere generatie vermelden meer dat het vanzelfsprekend is om het voort te zetten (31 % tegenover 9,4 % wanneer het familiebedrijf in de eerste generatie zit).
Tabel 13: Motivatie om later het familiebedrijf van de ouders voort te zetten volgens de graad van generatie van het familiebedrijf Motivatie om later het FB FB Significante familiebedrijf van ouders Eerste generatie Hogere generatie Verschillen* voort te zetten: (N = 32) (N = 29) Ik voel me verantwoordelijk 25,0 % 24,1 % Het wordt van mij verwacht 9,4 % 13,8 % Het familiebedrijf interesseert 75,0 % 79,3 % mij Ik wil niet voor een andere 21,9 % 27,6 % baas werken Ik ken het familiebedrijf door 28,1 % 48,3 % en door Het is vanzelfsprekend 9,4 % 31,0 % p < 0,05 Het familiebedrijf heeft me 15,6 % 17,2 % nodig * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Inzake de redenen om het familiebedrijf van de ouders niet voort te zetten, vinden we één significant verschil volgens vermogensstatus (zie Tabel 14). De niet-vermogenden stippen meer ‘te veel werk’ aan (37,5 % tegenover 16 % van de vermogenden). ‘Geen interesse’ en ‘Mijn studies lenen zich daar niet toe’ zijn de belangrijkste redenen om het familiebedrijf van de ouders niet voort te zetten.
136
Tabel 14: Redenen om later het familiebedrijf van de ouders niet voort te zetten volgens vermogensstatus Redenen om later het FB FB Significante familiebedrijf van ouders niet & rijk & niet rijk Verschillen* voort te zetten: (N = 50) (N = 72) Te veel verantwoordelijkheid 10,0 % 19,4 % Het is een te grote last 14,0 % 19,4 % Te veel werk 16,0 % 37,5 % p < 0,01 Het interesseert me niet 62,5 % 56,9 % Mijn studies lenen zich daar niet 44,0 % 47,2 % toe Er zijn familiespanningen 6,0 % 1,4 % Mijn ouders willen dat liever niet 4,0 % 12,5 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
3.2
Een familiebedrijf in de naaste familie (broers/zussen/nonkels/tantes/grootouders)
Een familiebedrijf in de naaste familie komt beduidend meer voor bij de rijke respondenten met een familiebedrijf thuis (zie Tabel 15).
Tabel
15:
Naaste familieleden hebben een eigen vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 69)
Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf
63,8 %
FB & niet rijk (N = 106) 50,0 %
Geen FB & rijk (N = 161) 50,9 %
bedrijf
Geen FB & niet rijk (N = 476)
volgens
Significante verschillen
31,1 %
p < 0,01
De rijke respondenten die het familiebedrijf van thuis willen voortzetten, hebben meer naaste familieleden met een eigen bedrijf (zie Tabel 16).
137
Tabel
16:
Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis FB verder & rijk (N = 22)
Naaste familieleden hebben een eigen bedrijf
86,4 %
FB verder & niet rijk (N = 32) 53,1 %
FB niet verder & rijk (N = 42)
FB niet verder & niet rijk (N = 70)
52,4 %
Significante verschillen
48,6 %
p < 0,05
Naar het willen voortzetten van het familiebedrijf in de naaste familie zijn er geen significante verschillen volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis, volgens vermogensstatus en het willen voortzetten van het familiebedrijf thuis of volgens de graad van generatie van het familiebedrijf. Over alle klassen heen, wil 8,5 % het familiebedrijf in de naaste familie voortzetten.
Hierna geven we de top-drie redenen over alle klassen heen om het bedrijf van de naaste familie wel respectievelijk niet te willen voortzetten (zie Tabel 17).
Tabel 17: Redenen om het familiebedrijf in naaste familie wel respectievelijk niet te willen voortzetten Motivatie om bedrijf naaste familie voort te zetten (N = 27): Het familiebedrijf interesseert mij 74,1 % Ik voel me verantwoordelijk 25,9 % Ik ken het familiebedrijf door en door 14,8 %
Redenen om bedrijf naaste familie niet voort te zetten (N = 298): Het interesseert me niet 74,2 % Mijn studies lenen zich daar niet toe 41,6 % Te veel werk 12,4 %
138
4.
Persoonlijkheid en gevoelens
Achtereenvolgens komen uitspraken, doelen, waardebesef van geld en gevoelens aan bod.
4.1
Uitspraken
Er doen zich twee significante verschillen voor qua persoonlijkheid volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 18, de volledige tabel met alle uitspraken die aan de geënquêteerden werden voorgelegd, is opgenomen in Bijlage 6):
Respondenten die rijk zijn en met een familiebedrijf thuis beweren beduidend minder dat het financiële-juridische wereldje een raadsel is voor hen.
Rijken met een familiebedrijf thuis duiden ook meer aan dat ze veel zelfvertrouwen hebben.
Een opmerkelijke vaststelling is dat minstens een derde van de respondenten aangeeft dat ze te kampen hebben met faalangst. Daarnaast beweert minstens een derde dat ze zich wantrouwig opstellen tegenover anderen.
139
Tabel 18: Uitspraken over persoonlijkheid volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis
Het financiële-juridische wereldje is een raadsel voor mij Ik heb veel zelfvertrouwen Ik heb te kampen met faalangst Ik stel mij wantrouwig op tegenover anderen
Uitspraken
over
FB & rijk (N = 82) 43,9 %
FB & niet rijk (N = 103) 56,3 %
Geen FB & rijk (N = 156) 52,6 %
Geen FB & niet rijk (N = 462) 61,9 %
Significante verschillen
59,3 % 32,9 %
50,0 % 33,0 %
46,4 % 36,3 %
36,7 % 42,5 %
p < 0,01 -
35,4 %
33,0 %
35,5 %
35,8 %
-
persoonlijkheid
verschillen
niet
significant
p < 0,01
volgens
vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis (zie Bijlage 7 voor de volledige tabel met uitspraken).
4.2
Doelen
Op de vraag ‘Weet je al wat je wil bereiken in je leven?’ zijn er geen significante verschillen volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (zie Bijlage 8 voor de resultaten). De meerderheid geeft aan dat ze reeds zelf hun doelen hebben gekozen. Uit onze resultaten blijkt dat nietrijken (28,9 %) meer antwoorden dan rijken (23,7 %) dat ze nog geen idee hebben over wat ze willen bereiken in hun leven. Dat verschilt van de literatuur waar werd benadrukt dat het vooral de rijken zijn die moeite hebben met het vinden van een doel in hun leven. Er zijn evenmin verschillen volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis (zie Bijlage 9 voor de resultaten).
140
4.3
Waardebesef van geld
Bijna alle respondenten beweren dat ze een goed waardebesef van geld hebben. Er zijn geen significante verschillen.
De oorzaken van een goed waardebesef van geld verschillen wel volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 19):
Niet-vermogende respondenten beschouwen meer de financiële situatie thuis als oorsprong van een goed waardebesef van geld.
Vermogende respondenten met een familiebedrijf thuis vernoemen meer het gedrag van hun familie.
Tabel 19: Oorzaken van een goed waardebesef van geld vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis Goed waardebesef van geld:
FB & rijk (N = 78)
FB & niet rijk (N = 97) 47,4 %
Geen FB & rijk (N = 150) 51,3 %
Geen FB & niet rijk (N = 449) 53,5 %
volgens
Significante verschillen*
Door zakgeld 41,0 % Door de financiële 29,5 % 35,1 % 18,7 % 33,2 % p < 0,01 situatie thuis Door het beheer van 55,2 % 51,6 % 63,3 % 61,3 % mijn eigen geldzaken Door gesprekken met 43,6 % 28,9 % 32,0 % 35,2 % mijn familie Door het gedrag van 47,4 % 34,0 % 32,7 % 28,3 % p < 0,01 mijn familie Door gesprekken met 2,6 % 1,0 % 2,7 % 1,6 % financieel adviseurs Door vakantie- en 53,9 % 54,6 % 53,3 % 62,8 % weekendwerk Door gebeurtenissen in 19,2 % 20,6 % 20,7 % 19,2 % mijn leven * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
141
Respondenten die rijk zijn en het familiebedrijf thuis willen voortzetten, schrijven beduidend meer hun goed waardebesef van geld toe aan gesprekken met hun familie (52 % tegenover 42,9 % niet-rijken die het familiebedrijf willen voortzetten, 38,8 % rijken die het familiebedrijf niet willen voortzetten, 20,9 % niet-rijken die het familiebedrijf niet willen voortzetten, p < 0,05). Voor de volledige tabel verwijzen we naar Bijlage 10.
4.4
Gevoelens
Inzake de gevoelens tegenover de financiële situatie thuis noteren we twee
significante
verschillen
volgens
vermogensstatus
en
bezit
familiebedrijf thuis (zie Tabel 20):
Rijke respondenten met een familiebedrijf thuis geven beduidend meer aan dat ze fier zijn over de financiële situatie thuis.
Niet-rijke respondenten hebben meer een neutraal gevoel bij de financiële situatie thuis.
142
Tabel
20:
Gevoelens tegenover de financiële situatie vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 84)
FB & niet rijk (N = 104)
Geen FB & rijk (N = 161)
thuis
volgens
Geen FB & niet rijk (N = 467) 11,6 % 1,5 % 79,4 % 0,4 % 3,9 %
Significante verschillen*
Fierheid 44,1 % 19,2 % 32,9 % Schaamtegevoel 0,0 % 1,0 % 3,1 % Neutraliteit 51,2 % 76,9 % 62,7 % Schuld 0,0 % 1,9 % 0,0 % Een last 2,4 % 2,9 % 0,0 % Een gevoel van 22,6 % 15,4 % 12,4 % 13,9 % verantwoordelijkheid Angst 1,2 % 1,9 % 0,6 % 4,3 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Binnen
de
deelsteekproef-familiebedrijf
stellen
we
vast
dat
de
vermogende respondenten beduidend meer fier zijn over de financiële situatie thuis (meer dan 40 % indien rijk tegenover 22,6 % indien niet-rijk en voortzetting familiebedrijf en 15,9 % indien niet-rijk en geen voortzetting, p < 0,01). Het al dan niet willen voortzetten van het familiebedrijf speelt daarbij geen rol.
Meer dan de helft van de respondenten geeft aan dat anderen al misbruik gemaakt hebben van hun vertrouwen. Er zijn geen significante verschillen.
5.
Financiële opvoeding
We bestuderen de communicatie over geld en financiële zaken in de familie en de rol van zakgeld.
143
p < 0,01 p < 0,01
-
5.1
Communicatie over geld en financiële zaken in de familie
Rijke respondenten met thuis een familiebedrijf praten het meest over geld en financiële zaken in de familie (zie Tabel 21).
Tabel 21: 'Wordt er openlijk over geld en financiële zaken gepraat in de familie?’ volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages)
FB & rijk (N = 82) Vaak of geregeld Af en toe Zelden of nooit
65,8 % 29,3 % 4,9 %
FB & niet rijk (N = 109) 54,1 % 34,0 % 11,9 %
Geen FB & rijk (N = 160) 59,4 % 31,2 % 9,4 %
Geen FB & niet rijk (N = 476) 47,5 % 40,1 % 12,4 %
Significante verschillen p < 0,05
Binnen de deelsteekproef-familiebedrijf thuis zijn er te weinig observaties om significante verschillen waar te nemen. De respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten en vermogend zijn, spreken wel het meest over financiële zaken in de familie.
Bij de respondenten die thuis praten over geld en financiële zaken, begon 44,3 % daarmee tussen 13 en 15 jaar. Tussen 0 en 12 jaar geldt dat voor 30,2 % en tussen 16 en 21 jaar voor 25,5 %. Er zijn geen significante verschillen.
Over alle klassen heen beweert 43,3 % dat ze met hun familie mee beslissen over geld en financiële zaken. Er zijn geen significante verschillen.
144
5.2
Zakgeld
Het merendeel (78,5 %) van de respondenten (N = 860) krijgt thuis zakgeld. Er
zijn geen significante verschillen volgens vermogenstatus en bezit
familiebedrijf thuis, noch volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis. Tabel 22 toont over alle klassen heen de startleeftijd voor het krijgen van zakgeld. Er zijn geen significante verschillen volgens vermogenstatus en bezit familiebedrijf thuis, noch volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis.
Tabel 22: Startleeftijd voor het krijgen van zakgeld (N = 675) 0 – 6 jaar 7 – 12 jaar 13 – 15 jaar 16 – 18 jaar 19 – 21 jaar
5,0 % 33,3 % 45,2 % 14,0 % 2,5 %
Bij de meeste respondenten (90,7 %) nam het zakgeld geleidelijk aan toe naarmate ze ouder werden. Er zijn geen significante verschillen volgens vermogenstatus
en
bezit
familiebedrijf
thuis,
noch
volgens
vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis.
Rijke respondenten met een familiebedrijf thuis zeggen beduidend minder dat ze steeds een langere periode met hun zakgeld moeten rondkomen naarmate ze ouder worden (23 % tegenover meer dan 30,5 % niet-rijken en 43,4 % indien rijk en geen familiebedrijf thuis, p < 0,05). Er zijn geen significante
verschillen
volgens
vermogensstatus
en
voortzetting
familiebedrijf thuis.
145
Bijna 64 % van de respondenten heeft nooit richtlijnen gekregen van hun familie over hoe hun zakgeld te spenderen. Voor 28,6 % van de respondenten was dat vroeger wel het geval, maar nu niet meer. De vermogensstatus, het bezit en voortzetting van het familiebedrijf thuis spelen geen rol. Ruim 77 % van de respondenten vindt dat ze genoeg zakgeld krijgen. Er zijn geen significante verschillen volgens vermogenstatus en bezit familiebedrijf thuis, noch volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis.
Rijke respondenten met een familiebedrijf thuis grijpen meer naar de oplossing ‘Ik vraag gewoon meer geld aan mijn ouders als mijn zakgeld vroegtijdig op is’ (36,1 % tegenover 20 % indien niet-rijk en 18,6 % indien rijk en geen familiebedrijf, p < 0,05). De meerderheid (59 %) van de respondenten (N = 676) probeert zuiniger om te gaan met hun geld als het zakgeld vroegtijdig op is. Ruim 35 % van de respondenten opteert voor weekend- of vakantiewerk als het zakgeld vroegtijdig op is. Geld afhalen van het spaarboekje wordt door 24,3 % van de respondenten aangehaald. Op de vraag ‘Wie heeft vooral invloed op de manier waarop jij met geld omgaat?’ antwoordt 82,2 % van de respondenten (N = 818) ‘mijn ouders’. Iets meer dan een derde (31,5 %) vernoemt een niet-familielid. Volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis is er wel een significant verschil. Bij de rijke respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten, zegt iedereen dat de ouders invloed hebben op de manier waarop ze met geld omgaan (tegenover 86,5 % indien rijk en geen voortzetting, 77,1 % indien niet-rijk en geen voortzetting, 74,2 % indien nietrijk en voortzetting, p < 0,05).
146
6.
Algemene opvoeding
Na de kenmerken belichten we de invloed op levensstijl, vakantiejobs of weekendwerk, en geld voor het goede doel en vrijwilligerswerk.
6.1
Kenmerken
De kenmerken van de algemene opvoeding leveren negen significante verschillen op volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 23, de volledige tabel staat in Bijlage 11):
Een betuttelende familie komt meer voor indien er thuis een familiebedrijf is.
Rijke respondenten met een familiebedrijf thuis zeggen beduidend meer dat hun familie hen altijd steunt, vooral dan op financieel gebied.
Rijken met een familiebedrijf thuis geven meer aan dat hun familie van hen verwacht dat ze in haar sporen treden.
Rijken met een familiebedrijf thuis halen beduidend meer aan dat hun familie hun meteen alles geeft wat ze willen.
Rijken met een familiebedrijf thuis hebben vroeger het meest schooldagen gemist vanwege de familiereizen.
De familie leert meer de afweging prijs-kwaliteit te maken bij de rijken met een familiebedrijf thuis en bij de niet-rijken zonder familiebedrijf. 147
Het sparen van kortingsbonnen thuis gebeurt meer bij niet-rijken zonder familiebedrijf thuis.
Rijke respondenten met een familiebedrijf thuis geven beduidend meer aan dat hun familie veel belang hecht aan uiterlijk vertoon.
‘Ik heb een belangrijke familienaam in ere te houden’, komt meer voor bij de rijke respondenten met een familiebedrijf thuis.
Minstens 85 % van de respondenten beweert dat hun familie hen verantwoordelijk leerde om te springen met geld.
Tabel 23: Kenmerken van de algemene opvoeding volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 84) Mijn familie betuttelt mij Mijn familie steunt mij altijd, vooral dan op financieel gebied Mijn familie verwacht dat ik in haar sporen treed Mijn familie geeft me meteen alles wat ik wil Door de reizen van mijn familie miste ik vroeger geregeld enkele schooldagen Mijn familie leerde me om de afweging prijs-kwaliteit te maken Wij sparen thuis kortingsbonnen Mijn familie hecht veel belang aan uiterlijk vertoon Ik heb een belangrijke familienaam in ere te houden
Geen FB & rijk (N = 161) 11,8 %
Geen FB & niet rijk (N = 474) 7,0 %
Significante verschillen
15,5 %
FB & niet rijk (N = 110) 14,6 %
75,3 %
59,1 %
55,5 %
43,1 %
p < 0,01
31,3 %
17,4 %
11,3 %
4,4 %
p < 0,01
20,5 %
13,2 %
13,8 %
5,2 %
p < 0,01
13,1 %
10,9 %
8,1 %
2,7 %
p < 0,01
83,1 %
70,0 %
78,2 %
84,4 %
p < 0,01
41,7 %
41,5 %
45,2 %
55,6 %
p < 0,01
39,8 %
31,1 %
29,9 %
19,2 %
p < 0,01
34,9 %
13,0 %
19,1 %
7,8 %
p < 0,01
p < 0,05
Volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis doen er zich drie significante verschillen voor (zie Bijlage 12 voor de volledige tabel): 148
Rijke respondenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten, zeggen meer dat ze alles met hun familie kunnen bespreken (73,1 % tegenover 68,9 % indien niet-rijk en geen voortzetting, 56,3 % indien niet-rijk en voortzetting, 47,1 % indien rijk en geen voortzetting, p < 0,05).
‘De familie verwacht dat ik in haar sporen treed’, komt meer voor indien de respondenten rijk zijn en het familiebedrijf thuis willen voortzetten (60 % tegenover 34,4 % indien niet-rijk en voortzetting, 19,2 % indien rijk en geen voortzetting, 11 % indien niet-rijk en geen voortzetting, p < 0,01).
‘Ik heb een belangrijke familienaam in ere te houden’, wordt meer vernoemd door de rijke respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten (50 % tegenover 28,9 % indien rijk een geen voortzetting, 15,6 % indien niet-rijk en voortzetting, 11,1 % indien nietrijk en geen voortzetting, p < 0,01).
6.2
Invloed op levensstijl
Vooral de ouders hebben invloed op de levensstijl bij 73,6 % van de respondenten (N = 849). Op de tweede plaats (59,6 %) is dat een nietfamilielid.
Naar vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis merken we een significant verschil op. Bij de rijke respondenten met een familiebedrijf thuis hebben de ouders beduidend meer invloed op de levensstijl (85,7 % tegenover 73,9 % indien niet-rijk zonder familiebedrijf thuis, 72 % indien
149
niet-rijk met familiebedrijf thuis, 69,4 % indien rijk zonder familiebedrijf thuis, p < 0,05).
Naar vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis duikt een significant verschil op. De invloed van een niet-familielid op de levensstijl komt opmerkelijk meer voor bij niet-rijke respondenten die het familiebedrijf thuis niet willen voortzetten (70,8 % tegenover 53,9 % indien rijk en geen voortzetting, 48,2 % indien rijk en voortzetting, 45,2 % indien niet-rijk en voortzetting, p < 0,05).
6.3
Vakantiejobs of weekendwerk
Bijna iedereen (95,4 %) heeft al vakantiejobs of weekendwerk gedaan. Er doen zich dienaangaande geen significante verschillen voor. Inzake de motivatie voor vakantiejobs of weekendwerk zijn er wel significante verschillen volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 24):
Niet-rijke respondenten zonder familiebedrijf thuis geven meer aan dat ze vakantiejobs of weekendwerk doen om een centje bij te verdienen.
Respondenten met een familiebedrijf thuis halen meer als reden aan dat ze willen bewijzen dat ze iets kunnen. Dat is het meest uitgesproken bij de rijke respondenten met een familiebedrijf thuis.
150
Tabel 24: Motivatie voor vakantiejobs en weekendwerk volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 74) Ik wil een centje bijverdienen Ik wil bewijzen dat ik iets kan Mijn familie heeft me dat opgedrongen Ik wil levenservaring opdoen Ik wil beroepservaring opdoen
FB & niet rijk (N = 107)
Geen FB & rijk (N = 156)
Geen FB & niet rijk (N = 458)
Significante verschillen
87,8 %
89,7 %
90,4 %
94,8 %
p < 0,05
32,4 %
29,0 %
22,4 %
17,0 %
p < 0,01
6,8 %
5,6 %
7,7 %
4,6 %
-
52,7 %
44,9 %
44,2 %
41,5 %
-
50,0 %
54,2 %
51,9 %
45,9 %
-
Volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis zijn er geen significante verschillen.
6.4
Geld voor het goede doel en vrijwilligerswerk
Na het geven van geld aan een goed doel hebben we het over vrijwilligerswerk.
6.4.1 Geld geven aan een goed doel Ruim 70 % van de respondenten (N = 860) geeft aan dat hun familie geld geeft aan een goed doel. Het percentage dat zelf reeds geld geeft aan een goed doel ligt lager (36,7 %). Er zijn geen significante verschillen volgens vermogenstatus en bezit familiebedrijf thuis, noch volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis.
151
Inzake motivatie om zelf geld aan een goed doel te geven, is er een significant verschil volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 25). Rijke respondenten geven meer geld aan een goed doel omdat ze zich anders schuldig zouden voelen.
Tabel 25: Motivatie om geld te geven aan een goed doel volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 12)
FB & niet rijk (N = 16)
Ik wil mijn steentje 62,5 % bijdragen Ik voel me 21,9 % verantwoordelijk Dat is zo de gewoonte in 3,1 % mijn familie Ik voel me schuldig als ik 31,3 % niets zou geven Ik kan niet ‘neen’ zeggen 15,6 % * Blanco in die kolom betekent te weinig significante verschillen.
Geen FB & rijk (N = 28)
Geen FB & niet rijk (N = 98)
Significante verschillen*
55,6 %
57,8 %
72,6 %
-
25,9 %
18,8 %
15,6 %
-
7,4 %
10,9 %
4,5 %
11,1 %
31,3 %
18,4 %
p < 0,05
7,4 % 17,2 % 10,1 % observaties voor geldige testen voor
6.4.2 Vrijwilligerswerk Het percentage respondenten dat aan vrijwilligerswerk doet (18,4 %), ligt lager dan dat van zelf geld geven aan een goed doel (36,7 %). We merken geen significante verschillen op volgens vermogensstatus en bezit familiebedrijf thuis, noch volgens vermogensstatus en voortzetting van het familiebedrijf thuis.
De belangrijkste motivatie om vrijwilligerswerk te doen, is ‘Ik wil mijn steentje bijdragen’ (66,3 % van de respondenten, N = 158). De tweede belangrijkste reden, ‘Ik voel me verantwoordelijk’, wordt door 24,7 % van de respondenten aangehaald.
152
7.
Beheer van het familievermogen
Deze sectie heeft enkel betrekking op de rijke respondenten. Om significante verschillen op te sporen, maken we opnieuw klassen: -
Familiebedrijf thuis (FB) (N = 84).
-
Geen familiebedrijf thuis (Geen FB) (N = 162).
Binnen de deelsteekproef-familiebedrijf thuis (FB) onderscheiden we8: -
Familiebedrijf van ouders voortzetten (N = 27).
-
Familiebedrijf van ouders niet voortzetten (N = 52).
We bestuderen de oorsprong van de familierijkdom, het overleg over het familievermogen,
vertrouwenspersonen,
de
beheerders
van
het
familievermogen en overdracht van het familievermogen.
7.1
Oorsprong familierijkdom
Bij diegenen met een familiebedrijf thuis werd het familiebedrijf door 59 % aangeduid als de belangrijkste bron van de familierijkdom (zie Tabel 26). Bij diegenen zonder familiebedrijf is voor 60,5 % de beroepsloopbaan de belangrijkste bron van de familierijkdom. Onwetendheid over de oorsprong van de rijkdom komt beduidend meer voor als er geen familiebedrijf is (10,2 % tegenover 1,3 % indien familiebedrijf, p < 0,05). 8 De splitsing volgens voortzetting van het familiebedrijf thuis binnen de deelsteekproefrijk leidt tot aanzienlijk minder observaties. Dat kan aanleiding geven tot ongeldige testen voor significante verschillen wegens te weinig observaties. Daarom bespreken we in deze sectie de variabelen voor de deelsteekproeven waarvoor we geldige testen hebben.
153
Tabel 26: Oorsprong familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis FB & rijk Geen FB & rijk Significante (N = 78) (N = 147) verschillen* Erfenis 20,5 % 23,8 % Schenking 2,6 % 3,4 % Beurs of andere beleggingen 15,4 % 22,5 % Beroepsloopbaan 46,2 % 60,5 % p < 0,05 Familiebedrijf 59,0 % 14,3 % p < 0,01 Daar heb ik geen weet van 1,3 % 10,2 % p < 0,05 * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Bij de rijke respondenten zijn diegenen met een familiebedrijf thuis beduidend meer ‘zeer trots’ over de oorsprong van het vermogen (zie Tabel 27). De rijke respondenten zonder familiebedrijf thuis zijn meer neutraal over de oorsprong.
Tabel 27: Gevoelens bij de oorsprong van de familierijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis FB & rijk Geen FB & rijk Significante (N = 78) (N = 148) verschillen* Zeer trots 23,1 % 10,8 % p < 0,05 Trots 38,5 % 33,1 % Neutraal 42,3 % 58,1 % p < 0,05 Beschaamd 1,3 % 2,0 % Zeer beschaamd 1,3 % 0,7 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Van de rijke respondenten met een familiebedrijf thuis zijn er beduidend meer die trots zijn over de oorsprong van de rijkdom als ze het familiebedrijf willen voortzetten (58,3 % tegenover 28,6 % indien geen voortzetting, p < 0,05).
154
Inzake hoe de respondenten achterhaalden dat hun familie vermogend is, stellen we drie significante verschillen vast volgens bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 28):
Bij rijke respondenten zonder familiebedrijf thuis heeft hun familie beduidend meer verteld dat ze vermogend zijn.
Rijken met een familiebedrijf daarentegen kwamen beduidend meer te weten dat ze vermogend zijn uit de gedragingen van hun familie en via contacten met de buitenwereld.
Tabel 28: 'Hoe weet ik dat mijn familie vermogend is?' volgens bezit familiebedrijf thuis FB & rijk Geen FB & rijk Significante (N = 65) (N = 117) verschillen* Mijn familie heeft het mij verteld 36,9 % 58,1 % p < 0,01 Blijkt uit de gedragingen van mijn familie 52,1 % 33,3 % p < 0,05 Door contacten met de buitenwereld 20,0 % 7,7 % p < 0,05 Naar aanleiding van een erfenis 7,7 % 12,0 % Naar aanleiding van mijn erfenis 3,1 % 3,4 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Er zijn geen significante verschillen volgens de voortzetting van het familiebedrijf thuis.
Inzake het aantal generaties in rijkdom (N = 215) merken we volgende significante verschillen op volgens bezit familiebedrijf thuis (zie Tabel 29):
De grootouders of ouders als eerste generatie die rijk is, komt beduidend meer voor bij rijke respondenten met een familiebedrijf thuis.
155
Rijke respondenten zonder familiebedrijf zeggen meer dat ze niet weten hoeveel generaties er al rijk zijn in hun familie.
Tabel 29: Aantal generaties in rijkdom volgens bezit familiebedrijf thuis (kolompercentages) FB & rijk (N = 76) Mijn grootouders zijn de eerste generatie die rijk was in onze familie Mijn ouders zijn de eerste generatie die rijk was in onze familie Al meer dan twee generaties Dat weet ik niet
7.2
Geen FB & rijk (N = 139)
42,1 %
35,3 %
31,6 %
18,0 %
10,5 % 15,8 %
9,4 % 37,4 %
Significante verschillen
p < 0,01
Overleg over het familievermogen
Minder dan de helft van de respondenten met (49,3 %, N = 75) en zonder (43 %, N = 128) familiebedrijf thuis duidt aan dat er in familieverband overleg wordt gepleegd over het familievermogen. Bij diegenen die het familiebedrijf willen voortzetten, ligt dat percentage hoger (62,5 % tegenover 40,4 % van diegenen die het familiebedrijf niet willen voortzetten).
Bij rijke respondenten met een familiebedrijf thuis wordt er meer gesproken
over
het
investeringsbeleid
van
de
familie
en
over
bedrijfszaken (zie Tabel 30).
156
Tabel 30: 'Wat wordt er concreet besproken in familieverband' volgens bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 37) 16,2 % 35,1 %
Geen FB & rijk (N = 54) 25,9 % 37,0 %
Significante verschillen*
De familiewaarden Familiekwesties Het investeringsbeleid van de 35,1 % 14,8 % p < 0,05 familie Bedrijfszaken 51,4 % 11,3 % p < 0,01 Bedrijfswaarden 21,6 % 7,4 % Financiële zaken 67,6 % 74,1 % Ik weet het niet 2,7 % 5,6 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Er zijn geen significante verschillen volgens voortzetting van het familiebedrijf thuis (zie Bijlage 13).
Aan dat overleg over het familievermogen neemt minder dan een derde (32,4 %) van de rijke respondenten met een familiebedrijf thuis deel. Er zijn geen
significante
verschillen
volgens
vermogensstatus
familiebedrijf thuis, noch volgens vermogensstatus en
en
bezit
voortzetting
familiebedrijf thuis. Voor de volledige tabellen verwijzen we naar Bijlage 14.
Bij
familiebedrijven
is
het
behoud
van
het
familievermogen
de
belangrijkste reden voor overleg (55,6 %). Bij de niet-familiebedrijven is dat het vermijden van familieconflicten (46,9 %).
Het overleg gebeurt vooral informeel (77 % van de familiebedrijven en 68 % van de niet-familiebedrijven). De frequentie van formeel overleg is vooral halfjaarlijks of jaarlijks.
157
Een ‘family mission statement’ is voor de meederheid onbekend terrein, zoals blijkt uit Tabel 31. De rijke respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten, vernoemen de ‘family mission statement’ het meest.
Tabel 31: Het hebben van een 'family mission statement' volgens bezit en voortzetting van familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 62) 9,7 % FB verder & rijk (N = 17) 17,7 %
7.3
Geen FB & rijk (N = 118) 3,4 % FB niet verder & rijk (N = 41) 7,3 %
Vertrouwenspersonen
Voor het familievermogen is de bankier, zowel bij familiebedrijven als nietfamiliebedrijven, de belangrijkste externe vertrouwenspersoon (zie Tabel 32). Bij de familiebedrijven scoort de boekhouder ook hoog. ‘Geen externe vertrouwenspersoon’ wordt beduidend meer aangeduid door diegenen zonder familiebedrijf thuis.
158
Tabel 32: Vertrouwenspersonen (buiten de eigen familieleden) voor het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 69) 15,9 % 4,3 % 7,3 % 47,8 % 24,6 % 53,6 % 15,9 % 10,1 % 1,5 %
Geen FB & rijk (N = 107) 15,0 % 0,0 % 4,7 % 15,0 % 24,3 % 48,6 % 11,2 % 12,2 % 0,9 %
Significante verschillen*
Advocaat Revisor Accountant Boekhouder p < 0,01 Notaris Bankier Financieel adviseur Verzekeringsmakelaar Een externe consulent Vertrouwenspersoon in de ‘family 4,4 % 0,0 % office’ Voorzitter van de raad van bestuur 2,9 % 0,9 % van het familiebedrijf Geen externe vertrouwenspersoon 8,7 % 21,5 % p < 0,05 Een andere familie dan de eigen 4,4 % 1,9 % familie * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Volgens het voortzetten van het familiebedrijf thuis zijn er geen significante verschillen (zie Bijlage 15).
7.4
Beheerders van het familievermogen
Rijke respondenten zonder familiebedrijf laten meer het beheer van het familievermogen over aan een bank (zie Tabel 33). De gezamenlijke beslissingen door alle generaties over het vermogen, zonder hulp van financiële raadsmannen, komt het meest voor.
159
Tabel 33: Beheerders van het familievermogen volgens bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 62)
Geen FB & rijk (N = 106)
Alle generaties beslissen samen over het vermogen, zonder hulp van financiële 29,0 % raadsmannen Alle generaties beslissen samen over het vermogen, in overleg met financiële 21,0 % raadsmannen Enkel de generatie die het vermogen gaat nalaten of heeft nagelaten, beheert het 22,6 % vermogen, zonder hulp van financiële raadsmannen Enkel de generatie die het vermogen gaat nalaten of heeft nagelaten, beheert het 14,5 % vermogen, in overleg met financiële raadsmannen Dat beheer wordt volledig uitbesteed aan 6,5 % financiële raadsmannen Dat beheer gebeurt door een bank 12,9 % Dat beheer gebeurt door een ‘family office’ 0,0 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige significante verschillen.
Significante verschillen*
25,5 %
-
14,2 %
-
20,8 %
-
16,0 %
-
0,9 % 26,4 % p < 0,05 1,9 % testen voor
Het merendeel heeft zelf geen contact met financieel adviseurs (zie Tabel 34).
Tabel 34: ‘Zelf regelmatig contact met financieel adviseurs’ volgens bezit en voortzetting familiebedrijf thuis FB & rijk Geen FB & rijk Significante (N = 73) (N = 127) verschillen* 17,8 % 14,2 % FB verder & rijk FB niet verder & rijk (N = 22) (N = 47) 22,7 % 17,0 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
160
7.5
Uit
Overdracht van het familievermogen
onderstaande
tabel
blijkt
dat
het
merendeel
van
de
rijke
respondenten, al dan niet met een familiebedrijf thuis, niet op de hoogte is (‘Ik ben daar nog niet over ingelicht’ en ‘Ik weet het niet’) van de wijze van overdracht van het familievermogen.
Tabel 35: 'Hoe zal het familievermogen aan jou worden doorgegeven?' volgens bezit familiebedrijf thuis FB & rijk (N = 68) 4,4 % 0,0 %
FB & rijk (N = 117) 5,1 % 0,0 %
Significante verschillen*
Alles ineens als ik een bepaalde leeftijd heb bereikt Via een stichting naar Nederlands model Stapsgewijs. Telkens als ik bewezen heb dat ik met 5,9 % 4,3 % (meer) geld om kan gaan Stapsgewijs. Voor welbepaalde doelen zoals studies, 22,1 % 13,7 % aankoop huis later, … Mijn familie heeft een trust opgezet 1,5 % 0,0 % Via de ‘family office’ 1,5 % 0,0 % Via een stichting naar Belgisch model 0,0 % 0,0 % Via een beursintroductie 1,5 % 0,9 % Ik ben daar nog niet over ingelicht 27,9 % 26,5 % Bij sterfgeval 26,5 % 30,8 % Ik weet het niet 26,5 % 30,8 % * Blanco in die kolom betekent te weinig observaties voor geldige testen voor significante verschillen.
Bij
diegenen
die
het
familiebedrijf
willen voortzetten,
komt
een
stapsgewijze overdracht voor welbepaalde doelen op de eerste plaats (36,8 %, zie Bijlage 16 voor de volledige tabel).
161
8.
Bij wijze van samenvatting: terugblik op de zeven facetten van familievermogen en de rol van de opvoeding
De literatuurstudie toonde aan dat veel vermogende families het ‘familievermogen’ te eng zien. Ze beperken zich vaak tot het financiële kapitaal. We onderzoeken, op basis van onze analyses, of het familievermogen voor de respondenten meer omvat dan het financiële luik.
We
bespreken
achtereenvolgens
de
zeven
facetten
van
familievermogen en de rol van de algemene en/of financiële opvoeding daarin. Waar relevant maken we de vergelijking tussen de opvoeding in de rijke en de niet-rijke families. We besluiten met een multivariate analyse.
8.1
Financieel kapitaal
Uit de top-vijf van betekenissen van ‘rijk zijn’ leiden we af dat, over alle klassen heen (al dan niet rijk, al dan niet een familiebedrijf thuis, familiebedrijf al dan niet willen voortzetten, familiebedrijf in eerste of hogere generatie), de respondenten zelf en hun familie rijk zijn hoofdzakelijk associëren met financieel kapitaal. Ongeveer 78 % van alle respondenten vereenzelvigt ‘rijk zijn’ met ‘veel geld hebben’ en 62,9 % met ‘veel materiële bezittingen’.
Van de rijke respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten, koppelt 37 % ‘rijk zijn’ aan verantwoordelijkheid voor het behoud van de rijkdom (tegenover 18,8 % indien rijk en geen voortzetting familiebedrijf thuis). Toch rangschikken de rijke respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten dat verantwoordelijkheidsgevoel niet in hun top-vijf betekenissen van ‘rijk zijn’. Dat is daarentegen wel het geval voor wat
162
volgens hen ‘rijk zijn’ inhoudt voor hun familie. In 65,4 % van de gevallen geven de rijke respondenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten aan dat hun familie ‘rijk zijn’ associeert met verantwoordelijkheid voor het behoud van die rijkdom.
Een ander belangrijk aspect heeft betrekking op de gevoelens tegenover de familierijkdom. In de literatuur wordt vaak verwezen naar schuld- en schaamtegevoelens bij rijke kinderen tegenover hun financiële situatie. Uit onze resultaten blijkt net het tegenovergestelde. Amper 2 % van de rijke respondenten voelt zich beschaamd vanwege die rijkdom. Niemand van de rijke respondenten heeft schuldgevoelens. Ongeveer 37 % van de rijken heeft een gevoel van fierheid tegenover hun financiële situatie thuis. Bij de rijken met een familiebedrijf thuis is die fierheid nog meer aanwezig (44,1 %). Van de rijke respondenten vermeldt 94 % dat ze een goed waardebesef hebben van geld en stelt 90 % dat ze hun eigen geldzaken goed kunnen beheren. Toch blijkt dat voor bijna 44 % van de rijken met familiebedrijf thuis het financiële-juridische wereldje een raadsel is.
8.2
Intellectueel kapitaal
Over alle klassen heen beschouwt 24,3 % rijkdom als ‘veel intellectuele kennis hebben’. Van de vermogende respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten, haalt zelfs een derde die betekenis aan. Vermogenden met een familiebedrijf thuis zeggen het meest (33,8 %) dat hun familie ‘rijk zijn’ vereenzelvigt met veel intellectuele kennis hebben.
163
8.3
Spiritueel kapitaal
‘Familiewaarden’ werd gemiddeld door 22,2 % respondenten vernoemd. Meer dan 40 % van de vermogende respondenten die het familiebedrijf wil voortzetten, geeft aan dat voor hun familie ‘rijk zijn’ familiewaarden inhoudt (voor henzelf is dat 18,5 %). Daaruit mogen we afleiden dat die groep ook bekommerd is om het spirituele kapitaal. Ongeveer 18 % van de rijke respondenten die het familiebedrijf willen voortzetten, stipt aan dat hun familiewaarden vastliggen in een ‘family mission statement’ (tegenover 3,4 % indien rijk en geen familiebedrijf thuis).
8.4
Sociaal kapitaal
Van alle respondenten antwoordt 20 % dat ‘rijk zijn’ voor hen ‘sociale verantwoordelijkheid (inzet voor goede doelen)’ betekent.
Bij 70,9 % van de respondenten geeft de familie geld aan een goed doel. Van de studenten zelf geeft 36,7 % geld aan een goed doel. De rijke respondenten halen in 31,3 % van de gevallen aan dat ze geld geven omdat ze zich anders schuldig zouden voelen. Het is opvallend dat 27,3 % van de rijken die het familiebedrijf willen voortzetten geld geven, omdat ze niet ‘neen’ kunnen zeggen (tegenover gemiddeld 12,1 %). Over alle klassen heen is voor 65,7 % de hoofdreden voor het geven van geld aan een goed doel dat ze hun steentje willen bijdragen. Gemiddeld doet 18,4 % aan vrijwilligerswerk. De hoofdreden is opnieuw dat ze hun steentje willen bijdragen.
164
8.5
Familiaal kapitaal
‘Rijk zijn’ betekent voor 18,8 % van de respondenten een goede en sterke familieband. Gemiddeld meent 23 % dat ‘rijk zijn’ die familieband bij hun familie oproept. We stellen vast dat 52 % van alle respondenten vaak of geregeld openlijk met hun familie praat over geld en financiële zaken. De rijke respondenten met thuis een familiebedrijf praten daarover vaker of meer geregeld (65,8 %). Binnen de categorie van rijk en voortzetting van het familiebedrijf thuis beweert 77,8 % dat ze thuis vaak of geregeld openlijk praten over financiële zaken. Binnen de groep die het niet wil voortzetten, geldt dat voor 62,5 %.
Om de open communicatie over het familievermogen te peilen, hebben we enkel de vermogende respondenten geënquêteerd. Daaruit blijkt dat er geen significante verschillen zijn tussen al dan niet een familiebedrijf en het al dan niet willen voortzetten. Bij 49,3 % van de rijke respondenten met thuis
een
familiebedrijf
pleegt
de
familie
overleg
over
het
familievermogen (tegenover 62,5 % van de rijke respondenten die het familiebedrijf thuis willen voortzetten). ‘Slechts’ een derde neemt zelf deel aan dat overleg. Blijkbaar ligt een open dialoog over het eigen familievermogen veel moeilijker dan over geldzaken in het algemeen. Die bevinding sluit aan bij de literatuur, waar de taboe rond familievermogen veel aandacht krijgt.
Ook de resultaten rond zakgeld leggen een zwakte in de financiële opvoeding van rijken bloot. De vermogenden met familiebedrijf thuis vragen beduidend meer (36,1 %) geld aan hun ouders als hun zakgeld op is (tegenover 20,5 % indien niet-rijk met familiebedrijf thuis, 20 % indien niet165
rijk zonder familiebedrijf thuis en 18,6 % indien rijk zonder familiebedrijf thuis). In de literatuur wordt benadrukt dat steeds een langere periode moeten rondkomen met zakgeld bijdraagt tot het krijgen van een goed waardebesef van geld. Ongeveer een vierde van de rijken met een familiebedrijf thuis geeft in de enquête aan dat ze steeds een langere periode met hun zakgeld moeten rondkomen naarmate ze ouder worden (tegenover 30,5 % indien niet-rijk met familiebedrijf thuis, 33,7 % indien nietrijk zonder familiebedrijf thuis en 43,4 % indien rijk zonder familiebedrijf thuis). Als er een familiebedrijf is, beoogt het familieoverleg in eerste instantie het behoud van het familievermogen. Het vermijden van familieconflicten primeert in de groep zonder familiebedrijf.
Vermogenden met thuis een familiebedrijf achterhalen beduidend meer dat ze vermogend zijn uit de gedragingen van hun familie en uit de contacten met de buitenwereld. Dat houdt verband met het feit dat die groep beduidend meer antwoordt dat hun familie veel belang hecht aan uiterlijk vertoon. Status en privileges behoren trouwens tot de top-vijf betekenissen van ‘rijk zijn’ bij de rijke respondenten met een familiebedrijf thuis.
8.6
Structureel kapitaal
Ingeval van overleg over het familievermogen gebeurt dat voornamelijk informeel. Slechts 28 % verwijst naar formeel overleg.
166
8.7
Menselijk kapitaal
De literatuur leert dat kinderen uit rijke families vaak minder zelfvertrouwen hebben, dat ze minder gemotiveerd zijn en moeilijker kunnen doorzetten. In onze enquête antwoorden rijke respondenten met thuis een familiebedrijf meer dat ze zelfvertrouwen hebben (59,3 % tegenover gemiddeld 42,9 %). Desalniettemin beweert een derde dat ze faalangst hebben. Verder doen vermogende respondenten met thuis een familiebedrijf meer een vakantiejob of weekendwerk omdat ze willen bewijzen dat ze iets kunnen (32,4 % tegenover gemiddeld 21,5 %), wat strookt met de literatuur. In tegenstelling tot de literatuur, antwoorden vermogenden evenveel (bijna 91 %) als niet-vermogenden dat ze een doorzetter zijn.
De literatuur benadrukt de afwezigheid van ouders als oorzaak van een zwakkere persoonlijkheidsontwikkeling van rijke kinderen. In onze enquête vermeldt 5,8 % van de studenten dat ‘rijk zijn’ voor hen afwezige ouders inhoudt. Voor de rijken ligt dat percentage met ongeveer 7 % nauwelijks hoger.
De literatuur toont aan dat vooral rijke ouders vaak onrealistisch hoge verwachtingen stellen aan hun kinderen. Onze resultaten verwerpen en bevestigen
tegelijk
die
bevinding
uit
de
literatuur.
Vermogende
respondenten ervaren niet beduidend meer dan de niet-vermogenden dat hun ouders niets minder dan perfectie verwachten van hen. Evenzo antwoorden vermogenden niet beduidend meer dan niet-vermogenden (gemiddeld 5 %) dat ze de verwachtingen van hun ouders niet aankunnen. De meerderheid van de respondenten (74,3 % vermogenden tegenover 69,6 % niet-vermogenden) beweert dat ze zelf hun doelen
167
gekozen hebben voor wat ze willen bereiken in hun leven. Toch ervaren de kinderen van vermogende ouders een zekere druk. Zo stippen rijke studenten beduidend meer aan dat er van hen verwacht wordt dat ze in de sporen van hun ouders treden (18 % tegenover 6,8 % van de nietrijken). Bij de rijken met familiebedrijf thuis haalt zelfs 31,3 % aan dat er van hen verwacht wordt dat ze in de sporen van hun ouders treden. ‘Ik heb een belangrijke familienaam in ere te houden’ komt ook beduidend meer voor bij rijken met familiebedrijf thuis (34,9 % tegenover gemiddeld 13,4 %).
8.8
Multivariate analyse
Met multivariate analyse bedoelen we dat we verschillende variabelen gelijktijdig in beschouwing nemen. Na de bespreking van de profilering volgens vermogensstatus en familiebedrijf, geven we een verklarend model voor de voortzetting van het familiebedrijf thuis.
8.8.1 Profilering volgens vermogensstatus en familiebedrijf Via de multivariate techniek-correspondentieanalyse hebben we de verschillende categorieën van variabelen samengebracht met het oog op een profilering van de respondenten. Wanneer we de respondenten indelen volgens vermogensstatus en het bezit van het familiebedrijf thuis tekent de groep-vermogend en familiebedrijf thuis zich af. Zij kenmerkt zich door de volgende eigenschappen:
-
Verwachting dat zij in de sporen van de familie treden.
-
Het in ere houden van de familienaam.
-
Betutteling door de familie.
168
-
De familie geeft meteen alles wat ze willen.
-
Een positief beeld over rijke mensen.
-
Fierheid tegenover de financiële situatie thuis.
Dat profiel toont aan dat er een zekere druk is vanuit de familie, terwijl de opvoeding enkele zwakkere plekken vertoont.
Die druk wordt ook ervaren door diegenen die vermogend zijn en het familiebedrijf wensen voort te zetten.
8.8.2 Naar een verklarend model voor de familiebedrijf thuis
voortzetting van het
Voor een verklaring voor de voortzetting van het familiebedrijf thuis voeren we een logistische regressie uit. De afhankelijke variabele ‘voortzetting familiebedrijf thuis’ is binair (1 = ik wil het familiebedrijf thuis voortzetten en 0 = ik wil het familiebedrijf thuis niet voortzetten). In het uiteindelijke model zitten volgende onafhankelijke variabelen:
-
Familiebedrijf (FB) in naaste familie: 1 = ja, 0 = neen.
-
Vaak of geregeld praten over financiële zaken met familie (overleg): 1 = ja, 0 = neen.
-
Familie verwacht dat ik in haar sporen treed (in sporen): 1 = ja, 0 = neen.
Het resultaat van de geschatte vergelijking ziet er als volgt uit:
Logit = log ( P voortzetting familiebedrijf thuis/1 – P voortzetting familiebedrijf thuis)
169
= -1,8370** + 0,5793 FB in naaste familie + 0,6235* overleg + 1,5112** in sporen **: significantieniveau van hoogstens 1 %, *: significantieniveau van hoogstens 10 % en ‘likelihood ratio’ = 24,1839 met 3 vrijheidsgraden, N = 169
De geschatte kansen en de betrouwbaarheidsintervallen voor de ‘odds ratio’ zijn, ‘odds ratio’ = exp (geschatte coëfficiënt): Odds Familiebedrijf in naaste familie Vaak of geregeld praten over financiële zaken met familie Familie verwacht dat ik in haar sporen treed
Betrouwbaarheidsintervallen van 95 %
1,785
0,879
3,623
1,865
0,917
3,795
4,532
2,132
9,635
De kans om het familiebedrijf voort te zetten, is 4,5 keer groter wanneer de familie verwacht dat ik in haar sporen treed dan wanneer de familie dat niet verwacht. Wanneer er vaak of geregeld gepraat wordt over financiële zaken thuis, is de kans 1,9 maal hoger op voortzetting van het familiebedrijf thuis dan wanneer dat niet gebeurt. Het hebben van een familiebedrijf in de naaste familie geeft 1,8 voortzetting
van
het
familiebedrijf
thuis
dan
keer meer kans op wanneer
er
geen
familiebedrijf in de naaste familie is.
We kunnen kansen berekenen op basis van de formule:
P(voortzetting) = exp (logit) / 1 + exp (logit)
Uit Tabel 36 leiden we af dat de meeste kans op voortzetting van het familiebedrijf thuis zich voordoet wanneer de familie verwacht dat ik in haar sporen treed, er vaak of geregeld over financiële zaken gepraat
170
wordt met de familie en er een familiebedrijf is in de naaste familie (70,6 %). Wanneer de familie die verwachting niet heeft, ligt de kans op voortzetting veel lager.
Tabel 36: Kans op voortzetting van het familiebedrijf thuis volgens FB in naaste familie, overleg en verwachting van in sporen familie te treden
FB in naaste familie Geen Overleg overleg In spoor van familie Niet in spoor van familie
Geen FB in naaste familie Geen Overleg overleg
70,6 %
56,3 %
57,4 %
41,9 %
34,7 %
22,1 %
22,9 %
13,7 %
171
DEEL 3: EIGEN KWALITATIEF ONDERZOEK
172
Inleiding Na een duik in de literatuur en de kwantitatieve toetsing aan de hand van een grootschalige enquête, sluiten we af met het kwalitatieve luik. Dit kwalitatieve deel is de verwerking van interviews die we hadden met verschillende
familieleden
van
vermogende
bedrijfsfamilies
en
familiebedrijven. Wij lieten hen praten over volgende thema’s: voorstelling van het familiebedrijf, wat wordt verstaan onder familievermogen, wat is het belangrijkste dat de overdrager respectievelijk de opvolger moet doen en niet mag doen bij de overdracht van het familievermogen naar de volgende generaties, hoe gebeurde de overdracht in het verleden en hoe wordt die nu eventueel reeds voorbereid. Tot slot peilden we de wijze van
beheer
van
het
vermogen.
We
hebben
zo
veel
mogelijk
verscheidenheid nagestreefd in de keuze van de praktijkgevallen, zowel naar regio, naar sector, naar generatie van het familiebedrijf en naar aantal
en
geslacht
van
potentiële
opvolgers.
We
hebben
per
praktijkgeval in de mate van het mogelijke met verschillende familieleden gesproken. Wanneer we ons in elk praktijkgeval zouden ‘beperken’ tot het interviewen van één persoon, dreigt ons beeld over de familie en de relatie met het familiebedrijf en familievermogen troebel te zijn (Winter, Fitzgerald, Heck, Haynes en Danes, september 1998). We hebben voor de selectie van de praktijkgevallen geput uit de enquêtes bij de eerste- en laatstejaarsstudenten. Daarbij hebben we naar een evenwichtige verdeling gezocht tussen zoons en dochters die het familiebedrijf al dan niet wensen voort te zetten. We hebben onze selectie aangevuld met vermogende bedrijfsfamilies van wie de boeiende geschiedenis en ervaring waardevol zijn voor het onderzoek. We baseerden ons daarvoor op krantenartikels en op ons databestand van familiebedrijven. Na 10 praktijkgevallen trad verzadiging op. Dat betekent dat de kost van een extra praktijkgeval groter is dan de bijkomende kennis die het zou 173
opleveren. In de literatuur worden 4 tot 10 praktijkgevallen toereikend geacht om een verklaring te kunnen afleiden. Niet het aantal maar de verscheidenheid
van
de
praktijkgevallen
staat
borg
voor
een
betrouwbare verklaring.
De aangesneden thema’s tijdens de interviews delen dit deel in. Eerst geven we een aantal kenmerken van de praktijkgevallen. We nemen citaten van de geïnterviewden op ter verduidelijking. Op vraag van de geïnterviewde families worden de citaten anoniem weergegeven. Na elk citaat vermelden we het nummer van het praktijkgeval uit Tabel 37 en situeren we
de
geïnterviewden
familierelatie
tussen
de
in
de
bedrijfsfamilie volgens
gesprekspartners
van
eenzelfde
de
familie
(bijvoorbeeld vader in tweede generatie). We eindigen met een samenvattende tabel.
174
1.
Kenmerken van de praktijkgevallen
Tabel 37 bundelt enkele kenmerken van de 10 praktijkgevallen, waaruit de verscheidenheid blijkt.
Tabel 37: Kenmerken van de praktijkgevallen Sector
Praktijkgeval 1
Handel en
Aantal
Grootteklasse**
Aantal
generaties in
geïnterviewde
familiebedrijf*
familieleden
3
Zeer klein
2
diensten Praktijkgeval 2
Industrie
3
Klein
2
Praktijkgeval 3
Diensten
1
Klein
4
Praktijkgeval 4
Industrie
4
Groot
5
Praktijkgeval 5
Handel
3
Middelgroot
2
Praktijkgeval 6
Diensten
3
Middelgroot
1
Praktijkgeval 7
Handel
3
Zeer klein9
3
Praktijkgeval 8
Handel
3
Groot
1
Praktijkgeval 9
Handel
3
Groot
2
Praktijkgeval 10
Diensten
2
Groot
1
* Generatie x in het familiebedrijf betekent dat generatie x de dagelijkse leiding en/of de eigendom van het familiebedrijf heeft. In dit deel duiden we de geïnterviewde opvolgers aan met mogelijk in generatie x als ze nog niet meewerken in het familiebedrijf (zelfs al hebben ze al de aandelen geërfd van het familiebedrijf). **Volgens de Europese kmo-definitie: zeer klein (minder dan 10 werknemers), klein (10-49 werknemers), middelgroot (50-249 werknemers) en groot (minstens 250 werknemers).
9 In praktijkgeval 7 heeft de derde generatie onlangs een nieuw familiebedrijf opgericht in dezelfde sector als het oude dat verkocht was. Het betreft een ‘serial business family’.
175
2.
Wat wordt verstaan onder familievermogen?
Een derde van de geïnterviewden (namelijk 8 op 23 uit praktijkgevallen 1, 2, 4, 9 en 10) beperkt het familievermogen tot het financiële aspect. Ze vereenzelvigen
het
familievermogen
met
geld,
gebouwen,
eigendommen en de aandelen van het bedrijf.
De meerderheid verwijst in eerste instantie naar het financiële, maar noemt in één adem de familieband, de traditie, het gedachtegoed, de fierheid over de familienaam en het opgebouwde familiebedrijf. Volgende citaten illustreren dat: “Voor onze familietak is familievermogen onder meer gelijk aan de waarde van het bedrijf. Die waarde is belangrijk want de winst werd altijd geherinvesteerd. Familievermogen betekent voor ons ook de fierheid over de zaak, wat onze vader heeft opgebouwd, en dat de familienaam iets oproept in de streek. De familienaam is trouwens dezelfde als de bedrijfsnaam. Het is een traditie” (praktijkgeval 4, zoon in vierde generatie, familietak 2). “Familievermogen omvat twee belangrijke facetten: de aandelen van het bedrijf en daarnaast de naam en faam” (praktijkgeval 6, vader in tweede generatie). Het onderscheid tussen familievermogen op privé- en professioneel vlak wordt eveneens aangehaald, zoals blijkt uit volgende citaten: “Op privé-vlak is familievermogen voor ons vooral geld en eigendommen. Op professioneel vlak denken we veeleer aan knowhow. Als leek zou het veel moeilijker zijn iets op te starten in onze sector. Wij kunnen er nu nog van profiteren dat wij vroeger naam hebben gemaakt als betrouwbare partners en dat we het reilen en zeilen kennen van de sector, de klanten en de leveranciers. Wij plukken echt de vruchten van het vroegere familiebedrijf. In die zin maken de knowhow, de kennis, de contacten en onze naam allemaal deel uit van het
176
familievermogen. Dat alles is veel meer waard dan geld alleen” (praktijkgeval 7, broer in derde generatie). “Ik maak het onderscheid tussen het bedrijfsvermogen dat de aandelen omvat en het vermogen van het gezin. De reden voor dat onderscheid is dat de familie ondergeschikt is aan het bedrijfseconomische. Het luik familie mag er zijn want dan stijgt wellicht de gedrevenheid, maar het hoeft niet per se” (praktijkgeval 4, nicht in vierde generatie, familietak 1). Een aantal praktijkgevallen beklemtoont dat het financiële niet prioritair is: “Voor mij is het financiële niet belangrijk. Dat is secundair. Het familiebedrijf is niet gelijk aan het financiële, maar wel aan het voortzetten van de traditie, de waarden, de manier van werken en de bedrijfscultuur” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie). “Bij ons thuis werd dat nooit geldelijk ingevuld. Je kunt dat zien aan kleine dingen. Op de parking van het bedrijf kun je bijvoorbeeld niet zien wie wie is. Familievermogen is daarentegen wel trots. We zijn altijd in de streek gebleven, we hebben hier aanzien en daar houden we aan. Die trots is nog belangrijker nu mijn vader er niet meer is. Mijn broer is bijvoorbeeld blij wanneer er wordt gezegd dat hij op zijn vader lijkt. De trots en gedrevenheid hebben we van kindsbeen mee” (praktijkgeval 4, zoon in mogelijk vierde generatie, familietak 2). In praktijkgeval 8 draait het familievermogen om de familiewaarden. De vader in de tweede generatie beschrijft het familievermogen ook als een verantwoordelijkheid: “Voor mij behelst familievermogen de waarden van de familie. Het is een verantwoordelijkheid voor de wereld. In 1997 hebben we ons eerste charter opgericht. Daarin staat de ethiek van de familie, de relatie familie tegenover zaak. Zo staat er dat we nooit gaan investeren in wapens, noch in de tabaks- of drankindustrie. Ook de regels van hoe een familielid moet werken binnen het familiebedrijf zijn erin vastgelegd. In het charter staat eveneens dat elk familielid zich moet opleiden. Belangrijk is de opvoeding van de kinderen” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie).
177
3.
Rol van de overdrager(s)
In twee praktijkgevallen (8 en 9) haalde de overdragende generatie letterlijk aan dat ze het heel belangrijk vindt hun kinderen een goede opvoeding te geven. Het meegeven van waarden in de opvoeding en het aanleren van een waardebesef van geld zijn vaak gehoorde taken voor de overdragende generatie. Daarnaast is een open en eerlijke communicatie heel belangrijk. De verantwoordelijkheden en de taken moeten duidelijk afgebakend worden. De opvolgers mogen niet gedwongen worden om toe te treden tot het familiebedrijf. Tot slot kan de overdrager de eerste jaren na het doorgeven van de fakkel nog fungeren als coach. We bespreken al de opgesomde taken voor de overdrager aan de hand van getuigenissen.
3.1
Meegeven van waarden in de opvoeding
Hard werken en bescheidenheid zijn waarden die het merendeel van de geïnterviewden hoog in het vaandel schrijft. Ook respect voor de familie, discipline en realiteitsbesef worden aangehaald. De kinderen krijgen die waarden vooral mee uit het voorbeeldgedrag van hun ouders: “Doe niets wat niet zeker is, koop niets op afbetaling, maak geen nutteloze onkosten en leef niet boven je stand. Ik vind die waarden belangrijk omdat men zijn hele leven in het familiebedrijf stopt” (praktijkgeval 1, moeder in derde generatie). “Mijn ouders hebben mij tijdens mijn opvoeding duidelijk gemaakt dat ik niet te koop mag lopen met wat ik heb. Mijn vader heeft de zaak helmaal zelf opgestart en loopt ook niet te koop met wat hij heeft. Je moet een dikke nek vermijden” (praktijkgeval 3, zoon in mogelijk tweede generatie).
178
“Ik heb mijn kinderen volgende waarden bijgebracht: fierheid, respect, realiteitszin, zorgzaamheid, beide voeten op de grond” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). “Doorheen hun opvoeding heb ik hun een voeten-op-de-grondaanpak meegegeven” (praktijkgeval 10, schoonzoon in tweede generatie). In praktijkgeval 4 kreeg de vierde generatie waarden mee vanuit de strenge opvoeding: “Hard werken zoals hun vader, niet zot doen, soberheid, bescheidenheid, fierheid over het bedrijf” (praktijkgeval 4, moeder in derde generatie, familietak 2). “Mijn ouders waren streng op studievlak. We moesten zeer goede resultaten behalen. We deden vakantiejobs buiten het bedrijf. Die zijn immers heel goed voor het aanleren van discipline, want daar moet bijvoorbeeld op een bepaald uur gestart worden” (praktijkgeval 4, nicht in vierde generatie, familietak 1). “We kregen de gedrevenheid van kindsbeen mee. We deden vakantiejobs in het bedrijf en vader zei dan ‘Je kunt zien dat je er de eerste bent en dat je er als laatste weggaat’” (praktijkgeval 4, zoon in mogelijk vierde generatie, familietak 2). In twee praktijkgevallen (6 en 8) zijn de waarden schriftelijk vastgelegd. In praktijkgeval 8 staan de kenmerkende waarden van de familie in een charter. De vader in de tweede generatie heeft, aan de hand van een techniek die hij had ontdekt in een boek, bij elk familielid de waarden gepeild die voor hem/haar belangrijk zijn. Zo kreeg hij ook zicht op de knelpunten. We laten hem aan het woord: “De idee achter het charter is de waarden binnen de familie te houden. Vanaf 18 à 20 jaar wordt de jonge generatie gevraagd de opgetekende waarden te lezen en voor akkoord te ondertekenen. Tot nu toe heeft iedereen die waarden onderschreven. Het is
179
eigenlijk een filosofie in plaats van regels” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie). In praktijkgeval 6 werden de waarden en doelstellingen van en voor de familie en het familiebedrijf gebundeld in het boekje ‘Bouwstenen voor morgen’.
In dit
praktijkgeval
worden
ook
symbolen, zoals
het
familiehuis,
gekoesterd.
We halen de waarden uit het boekje aan: “Het uitgangspunt voor de stichters van onze onderneming was de christelijke waardenschaal (…), de waardigheid en de rechten van elke medewerker centraal te plaatsen (…), de onderlinge relaties moeten gebaseerd zijn op vertrouwen, loyauteit en verantwoordelijkheidszin (…), de bereidheid naar mekaar te luisteren (…), soberheid en eenvoud, het streven naar uitmuntendheid ”. Ook zelfstandigheid is een waarde die in de poriën van de opvolgende generatie doordingt: “Ik wil ze zo zelfstandig mogelijk laten worden. Ze moeten zelf dingen oplossen. Ik probeer hen bij te sturen als het nodig is, maar ze moeten zelf ervaren wat ze verkeerd doen” (praktijkgeval 2, vader in derde generatie). In één praktijkgeval (8) is vrijgevigheid een belangrijke waarde: “Ons moeder zei altijd ‘Hoe meer je geeft, hoe meer je krijgt’. We zijn allemaal heel vrijgevig. Sommige holdings10 hebben een liefdadigheidsfonds opgericht. Ieder familielid is daar vrij in. Doordat we zo vrijgevig zijn, is er geen jaloezie en hebben we een sterke
10
De 6 kinderen in de tweede generatie staan elk aan het hoofd van een familieholding.
180
familieband. Familievermogen is een verantwoordelijkheid voor de wereld” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie).
3.2
Aanleren van waardebesef van geld
Het waardebesef van geld wordt op verscheidene manieren aangeleerd: wijzen op de kostprijs, thuis hard werken en sparen, niet alles gratis geven aan de kinderen, een maand- of jaarbudget geven aan de kinderen en ze verplichten tot het doen van een vakantiejob. De volgende citaten spreken boekdelen: “De huidige generatie leeft luxueuzer en heeft daardoor minder besef van wat het allemaal kost. Het risico bestaat dus dat de kinderen niet even voorzichtig omspringen met het familievermogen. Bovendien is er door de winkel altijd cash in huis. Ik wil dan ook dat de kinderen steeds meedelen waarvoor ze geld vragen. Ik merk geregeld op ‘Weet je wel hoeveel dat kost’. Ik laat de kinderen ook inzien dat we kunnen genieten van het leven omdat we hard werken. Vader heeft een andere aanpak. Hij toont facturen om hen duidelijk te maken wat het allemaal kost en om hen benauwd te maken” (praktijkgeval 1, moeder in derde generatie). “Vader merkt soms op ‘Besef je wel hoeveel ik moet afbetalen.’ Zo realiseer ik dat er veel geld moet verdiend worden om dan ook nog winst te maken. Ook mijn broer die nu in het vierde middelbaar zit, beseft nu de waarde van alles en dat er ook kosten zijn. Zo was er een tijdje geleden materieel gestolen uit de bestelwagens. Wij merkten op dat het maar wat materieel was. Toen maakte mijn vader duidelijk wat het kost om het gestolen materieel te vervangen. Dan schrik je en begin je respect te krijgen. Sinds twee à drie jaar besef ik dat hij veel werkt en soms afziet” (praktijkgeval 1, zoon in mogelijk vierde generatie). “Ze mogen niet alles gratis krijgen. Ze moeten ook zelf dingen betalen. Zo moeten ze bijleggen voor de aankoop van hun bromfiets” (praktijkgeval 2, vader in derde generatie).
181
“Ik heb veel vrienden van wie de ouders thuis een bedrijf hebben. Daaruit heb ik geleerd dat je je kinderen niet mag verwennen. Ik moet zelf dingen betalen, zoals kleding. Zo leer je omgaan met geld” (praktijkgeval 2, dochter in mogelijk vierde generatie). “Mijn ouders hebben mij een goed geldbesef aangeleerd. Zo kregen we niet onmiddellijk een auto nadat we ons rijbewijs behaald hadden. Pas als dat nodig was, kregen we er één. Ook als ik ga winkelen, heb ik een goed geld- en prijsbesef. Het duurste is niet altijd het beste. Je moet het geld niet buitengooien. Om hogerop te geraken, moet je sparen. En met dat spaargeld moet je doordachte beslissingen nemen. Wij hebben altijd veel gespaard” (praktijkgeval 3, zoon in mogelijk tweede generatie). “De kinderen kregen vanaf hun eerste jaar hoger onderwijs een jaarbudget toegekend. Daarvan moesten ze alles betalen: huurgeld, boeken, elektriciteitskosten, …, en het overschot mochten ze houden. De kinderen hebben ook steeds een vakantiejob moeten doen (praktijkgeval 3, moeder in eerste generatie). “Ik wil mijn kinderen het nodige vertrouwen geven. Maandelijks krijgen ze € 1000 op hun rekening gestort, waarmee ze alles zelf moeten betalen: kotgeld, eten, … Op die manier kunnen ze zelf hun geld leren beheren en verkwisten ze het niet” (praktijkgeval 9, broer in derde generatie). “Kinderen moeten al vroeg van geldzaken bewust gemaakt worden. De kinderen van nu leven te luxueus. Ze reizen, dragen dure kleding, hebben een gsm. Ze consumeren maar en het is alsof de ouders verplicht zijn om hun geld te geven. Maar een euro is nog altijd een euro. Kinderen moeten zich bewust worden van de waarde van geld en vermogen. Daarom is het belangrijk de kinderen niet zomaar geld te geven. Ze moeten leren dat er voor geld moet worden gewerkt. Ikzelf ben ook altijd opgevoed om geen gekke dingen te doen. Mijn ouders komen uit de oorlog en zij hebben moeilijke tijden gekend” (praktijkgeval 7, vader in tweede generatie). “Ons moeder zei altijd ‘een frank is een frank’. We hebben ons nooit een decadente levensstijl aangemeten. Je mag je kinderen niet verwennen” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie).
182
“Wij hebben altijd geleerd ‘Voor wat, hoort wat’. ‘Easy money’ is nooit goed. Je moet werken voor je geld. Onze ouders hebben ons nooit zomaar geld gegeven. We moesten onze eigen verantwoordelijkheden nemen, ook op gebied van geld. Als we de wagen hadden stuk gereden, dan moesten we zelf opdraaien voor de kosten” (praktijkgeval 7, broer in derde generatie). In één praktijkgeval wordt liefdadigheid sterk benadrukt. De familie in praktijkgeval
9 richtte drie
jaar geleden een stichting op. Elke
aandeelhouder (8) en de 2 stammoeders stortten er € 25 000 in. We citeren: “De bedoeling van de stichting is om sociale acties in de omgeving te steunen. Eigenlijk is het een soort beleggingsclub: 50 % gaat naar de projecten en 50 % terug naar het kapitaal. De jongeren worden erin betrokken, zodat ze voeling krijgen met geldzaken (opbrengst, beleggen, …). De familieraad beslist welke projecten gesteund worden en de stichting beheert de projecten” (praktijkgeval 9, broer in derde generatie).
3.3
Open en eerlijke communicatie
Uit volgende citaten blijkt dat een open en eerlijke communicatie de relatie tussen de opvolgers onderling en met de hele familie ten goede komt, alsook de relatie met het personeel: “In de veronderstelling dat het familiebedrijf een deel is van het familievermogen, is het zeer belangrijk dat de overdrager zorgt voor een duidelijke communicatie die eerlijk en open is. Bij ons is communicatie enorm belangrijk. Eerlijkheid en duidelijkheid over alles staan op de eerste plaats. Bovendien is het cruciaal om geen ruzie te maken en bij meningsverschillen een consensus te zoeken” (praktijkgeval 7, broers in derde generatie).
183
“Geen verborgen agenda’s en een grote openheid aan de dag leggen. Men mag te netelige kwesties niet uit de weg gaan” (praktijkgeval 6, vader in derde generatie). “Bovendien moeten de verschillende familietakken met elkaar overeenkomen. De ene tak voelt zich vaak minderwaardig omdat de andere tak bijvoorbeeld ‘hogere’ taken heeft. Daar moet ook over gesproken worden. Alles moet vroeg geregeld worden. Hetzelfde geldt voor de familieleden die niet in het bedrijf werken. Ook zij voelen zich vaak tweedeklas. Alles moet zo vlug mogelijk en preventief geregeld worden” (praktijkgeval 7, vader in tweede generatie). “Er moet een bedrijfscultuur heersen van openheid en respect (...). Vermijd onduidelijke taal. De jobomschrijvingen en verantwoordelijkheden moeten vastliggen. Het is belangrijk voor de relatie met het personeel dat mijn dochter kan zeggen ‘Dat is mijn verantwoordelijkheid wel en dat niet’. Ze mag niet terugvallen op ‘Ik ben de dochter van de baas’” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie). Volgende citaten getuigen van een open communicatie over het familievermogen: “Het is belangrijk de kinderen te betrekken in geldzaken rond het familiebedrijf. Je denkt daar niet altijd aan, en je denkt dat het allemaal wel in orde komt, maar dat is niet zo. Het is beter om af en toe stil te zijn bij het bedrijf en de geldzaken, zodat je later niet voor verrassingen komt te staan” (praktijkgeval 7, vader in tweede generatie). “Over geldzaken is hier altijd openlijk gesproken. We wisten altijd duidelijk wat er was, duidelijkheid was enorm belangrijk. We wisten er natuurlijk veel van, omdat we zelf ook in het bedrijf zaten. Onze besprekingen over het familievermogen waren echt een familiezaak” (praktijkgeval 7, broer in derde generatie). In praktijkgeval 9 werd de derde generatie, in het bijzonder de dochters, onwetend gehouden over het familievermogen. Nu de derde generatie
184
zelf de rol van overdrager moet waarmaken, wil ze haar kinderen zoveel mogelijk
inlichten
over
en
betrekken
bij
geldzaken
en
het
familievermogen. We laten de derde generatie aan het woord: “Mijn vader wilde zoveel mogelijk geheim houden. Ik wil een losse sfeer creëren rond geld” (praktijkgeval 9, broer in derde generatie). “Ikzelf heb weinig informatie gekregen van mijn vader. Vanwege dat verleden is het een bewuste keuze om de kinderen nu zoveel mogelijk uitleg te geven over het familievermogen en het bedrijfsgebeuren. Jaarlijks wordt er een familieweekend georganiseerd. Tijdens dat weekend wordt een halve dag besteed aan de bespreking van de firma (resultaten, jaaroverzicht, … ) en een bepaald onderwerp. Daarnaast zijn er jaarlijks 8 informatieavonden, waarop onderwerpen als marketing, cijfers, … worden behandeld” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). De jongere generatie kan ook bewust worden afgeschermd van overleg over het familievermogen: “Enkel mijn ouders zijn op de hoogte van het familievermogen. Ze willen er ons nog niet mee overladen. Ik moet eerst studeren en als de tijd rijp is, zal ik wel alles te weten komen” (praktijkgeval 3, zoon in mogelijk tweede generatie). In praktijkgeval 2 wordt bevestigd dat het spreken over financiële zaken in het algemeen niet noodzakelijk een open communicatie over het eigen familievermogen mogelijk maakt: “Mijn vader praat geregeld met ons over aandelen. Hij geeft ons tips over welke aandelen gaan stijgen en zo (….) Over het familievermogen wordt er nooit met ons gesproken; dat is iets tussen mijn ouders” (praktijkgeval 2, dochter in mogelijk vierde generatie).
185
3.4
Formaliseren van het overleg
Het overleg over het familievermogen heeft in een aantal praktijkgevallen een formeel karakter. In vijf praktijkgevallen (4, 6, 8, 9 en 10) worden er familiebijeenkomsten georganiseerd. In twee praktijkgevallen zijn de rechten en de plichten van de familieleden opgetekend in een familiecharter.
In praktijkgeval 8 wordt het overleg over het familievermogen als volgt georganiseerd: “Elk jaar in mei zitten alle familieleden samen rond de tafel in het familiehuis. We kiezen er bewust voor om ook de schoonfamilie erbij te betrekken. Vanaf 18 à 20 jaar (dat zijn er nu al vier van de vierde generatie) word je mee uitgenodigd op die familievergaderingen. Vooral de relatie familie tegenover bedrijf wordt besproken. Wij willen de klemtonen horen en hebben altijd al een consensus bereikt. We hebben een sterke familieband. Zes maand later zitten we een lange avond samen (van 17 tot 22 uur) om terug te blikken op wat we al verwezenlijkt hebben van wat we voorgenomen hadden” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie). In
praktijkgeval
9
worden
jaarlijks
een
familieweekend
en
8
informatieavonden georganiseerd. Daarnaast is er naar aanleiding van een cursus over familiebedrijven een familieraad opgericht. We luisteren naar hun getuigenis over die overlegmomenten en –instrumenten: “De familieweekends zorgen voor een sterke band, alle kinderen zijn dan gezellig samen. Het zorgt daarenboven voor de nodige informatieoverdracht naar de hele familie. Dit jaar wordt de overdracht van de aandelen besproken. Er bestaat ook een familiecharter dat de rechten en plichten van de familieleden omschrijft en door de kinderen vanaf hun 18de dient ondertekend te worden op het familieweekend. In de familieraad heeft elke generatie een vertegenwoordiger. Vóór en na de familieraad vergadert elke vertegenwoordiger met de andere leden van zijn
186
generatie. Zo wordt ook de aangetrouwde familie vertegenwoordigd in de familieraad en betrokken bij het familiebedrijf. Het doel van de familieraad is voornamelijk zorgen dat er een goede communicatie is. We willen de familie bij elkaar houden, want dat is ook belangrijk voor het bedrijf” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). In praktijkgeval 10 is men samen met een externe raadsman een familiecharter tussen beide families aan het opstellen: “In dat charter wordt de rol van de families in het bedrijf beschreven, de verschillende functies, de gedragingen, de spelregels bij mogelijke verkoop, … Via het familiecharter worden de twee stichtingen (opgericht vóór de overdracht) aan elkaar gebonden. Het hoofddoel van het familiecharter is het behoud van de familiale geest in het bedrijf. In de derde generatie gaat het immers om 18 aandeelhouders (nu zijn dat er 8) en is de band ook losser (het gaat nu ook al om achterneven en –nichten). In het kader van de ontwikkeling van het charter komt de hele familie nu maandelijks samen. Er zijn ook familiale vergaderingen, ‘family happenings’ met alle kinderen en kleinkinderen” (praktijkgeval 10, schoonzoon in tweede generatie).
3.5
Afbakening verantwoordelijkheden en taken
Om problemen te vermijden, moeten er duidelijke afspraken gemaakt worden over onder meer de verdeling van de verantwoordelijkheden. We laten enkele overdragers en opvolgers aan het woord: “De overdrager moet er ook voor zorgen dat er een duidelijke jobbeschrijving is voor de overnemers. Iedereen moet zijn taak hebben en die moet duidelijk gedefinieerd zijn” (praktijkgeval 7, broer in derde generatie).
“We hebben een duidelijke afspraak dat werk en privé gescheiden moeten blijven. Op het werk hebben we een zakelijke relatie; daar wordt niet over thuis gebabbeld. Dat vraagt discipline” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie).
187
3.6
Geen dwang
De praktijkgevallen leren dat het merendeel van de overdragers hun kinderen niet wil dwingen om in hun sporen te treden: “Je mag alleen kinderen toelaten in het familiebedrijf als ze het graag doen. Anders zullen ze het zelfstandig ondernemerschap nooit volhouden. Je hebt immers nooit gedaan als zelfstandige” (praktijkgeval 1, moeder in derde generatie). “Mijn vader zou misschien wel graag hebben dat ik later de boekhouding doe van het familiebedrijf, maar ik word zeker niet gepusht” (praktijkgeval 2, dochter in mogelijk vierde generatie). “Ik laat mijn kinderen de vrije keuze. Ik wil niet dat ze me ooit zouden verwijten dat ze in het familiebedrijf moesten stappen. Ik ben ooit wel door mijn vader teruggefloten naar het familiebedrijf” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie). “Zowel de goede als de minder goede dingen van het ondernemerschap werden aan de kinderen meegegeven tijdens de opvoeding. We hebben het ondernemerschap wel nooit afgebroken. We zouden de kinderen graag in het bedrijf zien, maar ze moeten niet noodzakelijk doen wat wij doen. Ik ben destijds ook met iets totaal anders begonnen dan mijn vader” (praktijkgeval 3, vader in eerste generatie). In twee praktijkgevallen werd bewust voor externe bestuurders gekozen naast de familieleden. Motieven zijn: ‘corporate governance’ nastreven (praktijkgeval 8) en een meer professionele aanpak (praktijkgeval 9). De intrede van de jonge generatie in het familiebedrijf wordt er afhankelijk gemaakt van de instemming van de externe bestuurders en een gelijkwaardige selectieprocedure met niet-familieleden: “Om alles professioneler aan te pakken en de toekomst van het bedrijf te vrijwaren, ‘defamiliariseerde’ het bedrijf enkele jaren geleden. In het bestuur zitten 2 familieleden per tak en 4 niet-
188
familieleden. Daardoor is het bestuur doorzichtiger en professioneler geworden. Een familiale sfeer houdt soms vernieuwing tegen. Indien één van de kinderen een functie in het bedrijf wil bekleden, moet hij/zij meedoen aan dezelfde sollicitatie- en selectieprocedure als de andere kandidaten” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). De jonge generatie die al het familiebedrijf heeft vervoegd, verwijst naar uitdaging, voorbestemming, de familiecultuur en ondernemerschap: “Ik ben in het familiebedrijf gestapt enerzijds uit verwachting, anderzijds uit vrije wil omdat ik het zie als een opportuniteit, een uitdaging. Na 2,5 jaar in het familiebedrijf acht ik mezelf nog niet in staat om het te leiden. Ik heb nog niet beslist of ik het ga voortzetten of niet. Er is daar eigenlijk nog niet over gesproken. Ik denk dat mijn zus en ik binnen 5 jaar zullen moeten beslissen of we al dan niet als opvolger in het familiebedrijf stappen” (praktijkgeval 5, dochter in vierde generatie). “Toen we nog op school zaten, kwamen we elke middag op het bedrijf eten. We stonden ermee op en gingen ermee slapen. Indien we bijvoorbeeld op internaat hadden gezeten of mijn moeder niet actief was in het bedrijf, was het misschien anders geweest. Toen ik afstudeerde, wilde ik niet voltijds in het familiebedrijf stappen omdat ik vond dat de sector me niet lag. Ik werkte 3 dagen per week in een reclamebureau en 2 dagen in de familiezaak. Uiteindelijk vond ik het familiebedrijf uitdagender en heb ik een keuze gemaakt” (praktijkgeval 3, dochter in tweede generatie). In praktijkgeval 7 zijn de broers opnieuw met een eigen familiebedrijf gestart, nadat het vorige familiebedrijf was verkocht aan Amerikanen. Ze vertellen over hun drijfveren: “In de Amerikaanse groep werden we goed betaald en hadden we een mooie wagen. Maar het was ons niet te doen om het geld. Het familiale was weg. We voelden ons daar niet meer gelukkig. Wij hebben altijd een familiebedrijf gehad. We zijn ermee opgegroeid en hebben eigenlijk niets anders gekend. Maar onze pa was de hoofdpersoon, wij leefden altijd in zijn schaduw. Wij wilden bewijzen dat wij ook iets van nul konden opstarten. Wij wilden zelf iets
189
creëren, voor onszelf werken” (praktijkgeval 7, broers in derde generatie). Bij mogelijke toekomstige opvolgers spelen betrokkenheid en moreel plichtsgevoel: “Mijn 25 kleinkinderen leven allemaal mee met het bedrijf, waar ze fier op zijn. Ze tonen er veel belangstelling voor. Sommige van mijn kleinkinderen zijn nog maar 10 jaar en zeggen nu al dat ze later in het familiebedrijf willen werken” (praktijkgeval 6, vader in tweede generatie). “Als ik nadenk over de voortzetting van de familiezaak, weet ik niet of ik realistisch ben of fantaseer. Enerzijds zou ik het familiebedrijf graag voortzetten voor mijn vader. Ik zou het spijtig vinden als de zaak en de gebouwen aan derden verkocht zouden worden. Ik zou hier graag blijven wonen. Ik zou een schuldgevoel hebben wanneer het familiebedrijf bij mij stopt. Anderzijds weet ik niet of ik met mijn studies het familiebedrijf wel kan voortzetten. Ik denk dat de kans op voortzetting verhoogt naarmate het familiebedrijf groter is” (praktijkgeval 1, zoon in mogelijk vierde generatie).
3.7
Overdrager wordt coach
In één praktijkgeval haalden de opvolgers aan dat de overdrager nog als raadsman aanwezig blijft : “De eerste jaren draait de overdrager best nog mee in het bestuur van het bedrijf. Hij zou moeten fungeren als raadsman. Hij moet de zaak opvolgen en advies blijven geven. Dat kan praktisch door hem bijvoorbeeld te laten zetelen in een driemaandelijkse bijeenkomst” (praktijkgeval 7, broers in derde generatie).
190
4.
Rol van de opvolger(s)
Veel opvolgers beschouwen hun studies en een diploma als hun belangrijkste taak. In een aantal praktijkgevallen moeten de opvolgers eerst buitenshuis werkervaring opdoen. Bij het merendeel primeert het leren kennen van het eigen familiebedrijf. De overname van het familiebedrijf op initiatief van de opvolger en een goede communicatie komen ook aan bod.
4.1
Studies
De opvolgers geven vaak het behalen van een diploma aan als hun prioriteit. De studies moeten volgens hen niet op basis van het familiebedrijf worden gekozen. In praktijkgeval 8 staat uitdrukkelijk in het charter van de familie dat de jonge generatie tot taak heeft zich op te leiden. Daar wordt dus van de opvolgers verwacht dat ze zich degelijk opleiden en voorbereiden op hun rol: “Mijn dochter heeft nog een aanvullende opleiding in bedrijfsbeheer gevolgd. Zo heb ik er vertrouwen in dat ze later mijn taak als hoofd van de familieholding kan overnemen” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie).
191
4.2
Leerschool binnen of buiten het familiebedrijf
Veel potentiële opvolgers ervaren hun rol als het leren kennen van het familiebedrijf. We laten een toekomstige opvolger aan het woord: “Het belangrijkste is dat je als opvolger alle aspecten van het bedrijf leert kennen. Belangrijk is dat ik weet waar de mensen in alle afdelingen mee bezig zijn. Ik moet van overal de informatie meepikken. Vroeger deed ik hier vakantiejobs” (praktijkgeval 5, dochter in vierde generatie). De overdragende generatie kan er op staan dat potentiële opvolgers zich eerst elders bewijzen en werkdiscipline aankweken: “De opvolgers moeten zich eerst bewijzen. Indien de kinderen onmiddellijk thuis zouden werken, zouden ze zich helemaal anders gaan gedragen. Ze denken dan bijvoorbeeld dat ze kunnen gaan en komen wanneer ze maar willen. Indien ze eerst extern gaan werken, zullen ze beseffen dat een dag gemaakt is om te werken en zullen ze werkdiscipline ontwikkelen” (praktijkgeval 3, vader in eerste generatie). “Mijn vader zei ‘Je gaat een job zoeken zoals iedereen’. Na twee jaar vroeg mijn vader of ik bij hem wilde komen werken. Ik wist dat dat zou gebeuren” (praktijkgeval 7, broer in derde generatie). “In ons charter staan ook de regels hoe een familielid moet werken binnen het familiebedrijf en kan toetreden. Hij/zij moet eerst 3 jaar extern gaan werken om ervaring op te doen. Dan moet hij/zij goedgekeurd worden door de externe bestuurders van de holding” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie). “De opvolgers zijn verplicht om gedurende 10 à 15 jaar een carrière buitenshuis op te bouwen alvorens ze een topfunctie in het familiebedrijf kunnen bekleden. Dat is belangrijk opdat ze een bredere kijk zouden krijgen op alles, de nodige vaardigheden en professionaliteit zouden ontwikkelen en voldoende internationale ‘feeling’ zouden hebben. Er is nood aan professioneel management door de beursnotering en door de kapitaals- en 192
arbeidsintensieve bedrijfsactiviteiten. Die boodschap moeten de kleinkinderen begrijpen indien ze een topfunctie in het bedrijf willen” (praktijkgeval 10, schoonzoon in tweede generatie).
4.3
Op initiatief van de opvolger
In één praktijkgeval was de overdrager vastbesloten dat het overnemen van de fakkel van het familiebedrijf alleen op initiatief van de opvolger kan: “De opvolger moet zijn verantwoordelijkheid opnemen en tijdig beginnen duwen om de leiding over te nemen. Ik heb dat bij mijn vader ook zo gedaan. Ze moeten niet wachten tot ik het bedrijf uit mezelf verlaat, want dan is het te laat. Dan moet het bedrijf verkocht worden. Vandaag de dag moet het allemaal heel snel gaan en moeten beslissingen snel genomen worden. Daarvoor zijn jonge mensen beter geschikt, aangezien zij meer doordachte risico’s durven nemen. Uiteindelijk heb ik mijn vader ook opzij geduwd. Dat is de normale gang van zaken” (praktijkgeval 3, vader in derde generatie).
4.4
Communicatie en familieband
We hebben gezien dat een open en eerlijke communicatie door de overdrager noodzakelijk wordt geacht. Het belang van communicatie door de opvolger wordt minder vaak aangehaald: “De opvolger moet een goede verstandhouding hebben met andere familieleden. Hij/zij moet openstaan om dingen te bespreken met familieleden” (praktijkgeval 6, vader in tweede generatie).
193
Voor de opvolgende generatie is het niet altijd vanzelfsprekend om zowel met de vorige generatie als binnen de eigen generatie een goede communicatie te hebben. Dat geldt des te meer wanneer er verschillende familietakken bij betrokken zijn. Daarvan getuigt volgend praktijkgeval: “Er moet dringend meer overleg komen voor de regeling van de overdracht. Nu is er eenmaal per jaar een aandeelhoudersbijeenkomst. Er zou eigenlijk wekelijks een vergadering moeten komen. Er zou een betere samenwerking moeten komen met de andere tak” (praktijkgeval 4, zoon in vierde generatie, familietak 2). “Enkel de vierde generatie, zonder de derde generatie erbij, zou moeten overleggen met elkaar. Alleen zo kan het overleg gezond zijn. Als die gezonde manier niet kan, dan moet er een externe ingeschakeld worden die aanvaardbaar is voor beide partijen. Die externe moet de neutraliteit bewerkstelligen en een juist gesprek garanderen. Door de aanwezigheid van de externe zal de jongere generatie misschien beseffen dat opmerkingen van de oudere generatie geen bedreiging zijn. Tegenover de oudere generatie kan een externe tegengewicht vormen en de oudere generatie doen inzien dat ze niet steeds het grote gelijk heeft” (praktijkgeval 4, dochter in vierde generatie, familietak 1). In praktijkgeval 8 heeft de jongere generatie een familiecomité opgericht.
Zij
organiseert
familiebijeenkomsten
voor
feesten,
voor
bedrijfsbezoeken, enzovoort. Dat staat los van het formele overleg over het familievermogen.
5.
Wijze van overdracht familievermogen
Eerst bekijken we wanneer hoeveel van het familievermogen wordt overgedragen. Vervolgens staan we stil bij het formele karakter van de regeling van de overdracht. We bespreken daarna in welke mate extern 194
advies wordt ingewonnen om de overdracht te regelen. Tot slot gaan we na of de jonge generatie op de hoogte wordt gebracht van de overdracht.
5.1
Wanneer hoeveel overdragen?
De overdracht wordt vaak omschreven als een geleidelijk proces. Volgende citaten tonen dat aan: “Volgens mij zal mijn vader zachtjes afbouwen, maar er nooit helemaal uitstappen. Een geleidelijke overdracht is de enige goede manier van overdracht. Je moet groeien in je werk om optimaal te kunnen functioneren” (praktijkgeval 3, zoon in mogelijk tweede generatie). “Ik zie de opvolging door volgende generaties als een automatisch proces. Ze krijgen verantwoordelijkheid en geleidelijk gebeurt de overdracht, stap voor stap. Het is een proces. Je kunt daar geen tijdstip op plakken. Als je het management overlaat, dan ook het financiële. Dat moet parallel gebeuren” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie). De gesprekspartner uit vorig citaat maakt de vergelijking met de vorige generaties: “In de vorige generaties was het vanzelfsprekend dat je in het familiebedrijf kwam. Nu zijn de tijden veranderd. Mijn kritiek op de vorige generaties is dat ze het familiebedrijf als een automatische plaats voor de kinderen beschouwden” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie). In twee praktijkgevallen benadrukt de overdrager het belang van een tijdige regeling:
195
“Het allerbelangrijkste is dat een overdrager vroeg begint. Voordat hij uit het bedrijf stapt, moet hij mogelijke toekomstige problemen trachten in te schatten en vooraf in een oplossing voorzien. De hele koek moet ook eerlijk verdeeld worden onder de familieleden die wel en niet in het bedrijf zitten. Bovendien moeten de verschillende familietakken met elkaar overeenkomen” (praktijkgeval 7, vader in tweede generatie). “Wij hebben ons erfdeel ook gekregen toen mijn vader nog leefde. Mijn dochter heeft op haar 33ste haar erfdeel gekregen van het privé-patrimonium. Dat is om de successierechten te vermijden. En ik wil niet wachten tot er iets gebeurt, want dan kunnen de problemen niet meer opgelost worden” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie). De overdrager in praktijkgeval 2 plant de overdracht nadat de kinderen op eigen benen hebben leren staan: “Ze moeten zelf op eigen benen leren staan. Ze moeten eerst hun eigen centen verdienen, zodat ze weten wat er moet voor gedaan worden. Ze zullen het niet zomaar allemaal krijgen op hun 25ste(…). Misschien als ze 35 jaar zijn; ik wil niet wachten tot na mijn dood. Ik weet nog niet of ik dan alles ineens ga nalaten of deelsgewijs” (praktijkgeval 2, vader in derde generatie). Volgens enkele geïnterviewden is een te snelle aandelenoverdracht niet wenselijk: “Je mag je kinderen niet te snel aandeelhouder maken, want dat gaat hen misschien te veel op hun gemak stellen” (praktijkgeval 1, zoon in mogelijk vierde generatie). De opvolgende generatie in praktijkgeval 9 is tussen de 19 en 26 jaar oud. Zij krijgt binnenkort de naakte eigendom van de aandelen, maar het vruchtgebruik blijft bij de ouders.
196
In praktijkgeval 10 varieert de leeftijd van de opvolgers van 3 tot in de 20 jaar. Zij opteren voor de overdracht van de naakte eigendom aan de derde generatie, maar het vruchtgebruik blijft aan de ouders toegekend. In één praktijkgeval wordt benadrukt dat alleen actieve familieleden aandeelhouder mogen zijn: “Ik vind dat het kind dat niet in het familiebedrijf komt geen aandelen moet krijgen. Dat leidt alleen maar tot belangenconflicten. Dat kind moet dan wel op een andere manier evenwaardig worden vergoed” (praktijkgeval 5, dochter in vierde generatie).
5.2
Formeel karakter van de overdracht
Een aantal praktijkgevallen heeft de verdeling van de aandelen en de erfopvolging al formeel geregeld.
In vier praktijkgevallen (4, 6, 8 en 9) werd een aandeelhoudersovereenkomst opgesteld.
In praktijkgeval 4 werd in de derde generatie een holding opgericht met het oog op de verdeling van de aandelen. Intussen heeft de vierde generatie de aandelen in handen. De oudste familietak bezit 60 % van de aandelen, wat historisch bepaald is. Er is een aandeelhoudersovereenkomst opgesteld. Die bepaalt het voorrecht van aankoop van aandelen door een familielid. Op die manier wordt vermeden dat aandelen
naar
derden
zouden
gaan.
Jaarlijks
is
er
een
aandeelhoudersbijeenkomst.
In praktijkgeval 6 is een gelijkaardige regeling uitgewerkt:
197
“We zijn een familieclan. Er is een overeenkomst opgesteld die de verdeling van de aandelen regelt. Aandelen kunnen niet aan derden worden verkocht. Er is ook een familieholding opgericht” (praktijkgeval 6, vader in tweede generatie). In praktijkgeval 8 werd er per kind in de tweede generatie een deelholding opgericht, waarin telkens een zesde van de aandelen van de familiegroep huist. Sinds twee jaar werkt men er aan een oplossing voor de familieleden die geld in plaats van aandelen willen. We citeren: “Het probleem bij een niet-beursgenoteerd familiebedrijf is de liquiditeit van het vermogen. In mei moet het aandeelhoudersakkoord door elk familielid goedgekeurd worden. Daarin staat dat de aandelen van de groep jaarlijks gevaloriseerd zullen worden. Dan moet elk familielid jaarlijks zeggen hoeveel aandelen hij/zij wil kopen of verkopen. De verkoop mag enkel tussen familieleden plaatsvinden. Zo komen er liquide middelen voor wie ze nodig heeft” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie). In praktijkgeval 9 wordt de schenking van de aandelen geregeld via een administratief kantoor in Nederland. De broer in de derde generatie omschrijft
daarenboven
het
familiecharter
als
een
aandeelhoudersovereenkomst. De zus getuigt: “De volgende generatie zal 25 aandeelhouders tellen. Met zo’n grote groep dringt het opstellen van een protocol zich op om de aandelen in de familie te kunnen houden” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). In praktijkgeval 3 is de erfregeling een formeel proces dat verscheidene jaren in beslag neemt: “Ongeveer 5 jaar geleden zijn mijn vrouw en ik gestart met een procedure die de erfopvolging moet verzekeren. De neergeschreven procedure bestaat uit een tiental stappen en zal binnen 4 jaar rond zijn. Er zal een splitsing gebeuren tussen de
198
exploitatievennootschap en de patrimoniumvennootschap. De exploitatievennootschap is voor de kinderen die actief zijn in het bedrijf en dus betaald worden voor het risico dat ze nemen. Met de patrimoniumvennootschap zal al het onroerend goed in immobiliënbeheer (in een administratiekantoor in Nederland) gaan. De kinderen zullen dan een deel van de huuropbrengsten krijgen en het familievermogen, het opgebouwde patrimonium, blijft intact” (praktijkgeval 3, vader in eerste generatie). In drie praktijkgevallen (8, 9 en 10) is de erfregeling via een Nederlandse Stichting gebeurd: “Mijn dochter heeft op haar 33ste haar deel van het privépatrimonium gekregen. Dat is via een Nederlandse Stichting geregeld. Vermits zij in het buitenland zit, doe ik nu nog het beheer van haar erfdeel” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie). “De aandelen worden aan de kinderen geschonken door middel van een administratiekantoor opgericht in Nederland. Het doel is de aandelen in de familie te houden en de successierechten te minimaliseren” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). “In 1998 werd er een Stichting naar Nederlands model opgericht waarmee de aandelen geschonken worden aan de volgende generatie” (praktijkgeval 10, schoonzoon in tweede generatie). In praktijkgeval 3 wordt de erfopvolgingsprocedure ook deels via een administratiekantoor
in
Nederland
geregeld,
namelijk
voor
de
patrimoniumvennootschap.
5.3
Inwinnen van extern advies
Bij het proces van overdracht wordt extern advies ingewonnen. Externe adviseurs worden ingehuurd voor hun objectieve kijk, hun expertise, het vermijden van conflicten en een eerlijke verdeling:
199
“Als overdrager moet je goede raadgevers hebben die emotionele kanten opzij kunnen schuiven en kunnen begeleiden” (praktijkgeval 6, vader in derde generatie). “Het hele proces moet zo eerlijk mogelijk gebeuren, zowel ten aanzien van de familieleden die in het bedrijf zitten als ten aanzien van diegenen die niet in de zaak werken. De meeste familiebedrijven zijn geen expert op gebied van financiële zaken en erfrecht. Daarom is het cruciaal een buitenstaander aan te nemen om die zaken op te lossen. Wat je vooral niet mag doen, is de opvolgers alles zelf laten oplossen. Dat duurt te lang en zo ontstaat er ruzie. De meeste familiebedrijven durven geen buitenstaander in dienst nemen. Ze hebben schrik dat anderen zouden ontdekken dat ze zwart geld hebben of wat dan ook, maar dat mag er niet toe doen. Een neutraal persoon duidt de goede weg aan en is echt nodig” (praktijkgeval 7, vader in tweede generatie). “In het hele proces zijn vanwege de complexiteit ook externen betrokken” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). “Mijn vader had een externe schatter laten komen om het vermogen te bepalen. Op basis van wat de 5 kinderen het liefste hadden, werd het vermogen eerlijk verdeeld zonder ruzie” (praktijkgeval 2, vader in derde generatie). “Bij het opstellen van de hele erfopvolging is het boekhoudkantoor betrokken, maar de beslissingen nemen we uiteraard zelf. Het kantoor geeft enkel advies en wijst ons op de mogelijkheden” (praktijkgeval 3, vader in eerste generatie).
5.4
Informeren van jongere generatie
De wijze van overdracht situeert zich in een aantal praktijkgevallen wat in de taboesfeer. De jongere generatie wordt dan ook niet of nauwelijks ingelicht: “Vader merkt wel eens al lachend op: ‘Binnenkort mag jij het hier beheren’. Onze zoon zal de nodige informatie ontvangen van zijn
200
vader als het zover is. Zo is het ook in de vorige generaties gegaan” (praktijkgeval 1, moeder in derde generatie). “Mijn vader heeft misschien iets in zijn hoofd over de voortzetting van het bedrijf door mij, maar ik weet het niet” (praktijkgeval 1, zoon in mogelijk vierde generatie). Enkele mogelijke opvolgers (praktijkgevallen 4 en 5) vinden het niet erg dat ze nog niet op de hoogte zijn van de wijze van overdracht: “De opvatting heerst dat vooraf babbelen over de overdacht nutteloos is. Er wordt gezegd: ‘Als je in de zaak komt, gaan we het wel regelen en zoeken we naar een oplossing’. Ik vind dat op dit moment geen drama, omdat het voor mij nog niet duidelijk is wat ik in het bedrijf ga doen. Ik zou het zelfs vervelend vinden wanneer nu alles al duidelijk zou zijn voor mij” (praktijkgeval 4, zoon in mogelijk vierde generatie, familietak 2). In praktijkgeval 3 is de graad van betrokkenheid afhankelijk van de leeftijd van de opvolgende generatie. Zo zijn de twee oudste kinderen, één ervan zit mee in het familiebedrijf, volledig op de hoogte van de uitgeschreven procedure qua erfopvolging. De jongste zoon, die net hoger
onderwijs
aanvatte,
wordt
ingelicht
over
de
belangrijke
beslissingen, maar woont de vergaderingen nog niet bij. Zijn ouders vinden hem nog te jong. We laten een opvolgster zelf aan het woord over haar ervaring met die betrokkenheid: “Over heel die constructie die opgezet is om het patrimonium te beschermen, weet ik meer sinds ik in het familiebedrijf werk. Ik vind het positief dat we steeds op de hoogte gebracht worden van belangrijke beslissingen. Door het bijwonen van belangrijke vergaderingen tijdens mijn studies stond ik voor op mijn leeftijdgenoten. Dat heeft mij geholpen in mijn werkleven” (praktijkgeval 3, dochter in tweede generatie).
201
In praktijkgeval 9 breekt de derde generatie met een cultuur van geslotenheid rond het familievermogen. We laten broer en zus als huidige overdragers in de derde generatie aan het woord: “Mijn vader deed heel geheimzinnig over de overdracht. Mijn twee zussen en ik werden niet ingelicht. Mijn broer die in het bedrijf werkt, werd meer betrokken in het hele proces. Ik wil mijn kinderen voorbereiden op een mogelijke overdracht. Op het familieweekend dit jaar zal de overdracht van de aandelen besproken worden met de hele familie” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie). “Mijn vader en oom hadden het idee om de zaak te verkopen aan de zonen, terwijl de dochters geld zouden krijgen. Mijn twee neven en ik hebben geweigerd. We vonden dat alles eerlijk moest verdeeld worden. Uiteindelijk werden de aandelen en het patrimonium eerlijk verdeeld over alle kinderen. Ik was door mijn vader ingelicht over de hele zaak, maar mocht er tegen niemand iets over zeggen” (praktijkgeval 9, zus in derde generatie) “De kinderen zijn op de hoogte van de schenking van de aandelen en het afsluiten van de verzekering vanwege de successierechten. Ik bespreek samen met de kinderen de verslagen van de raad van bestuur en de jaarresultaten. Er bestaat immers steeds gevaar voor misinterpretatie. Bovendien zijn de kinderen daar zelf vragende partij voor. Mijn twee oudste kinderen (24 en 21 jaar) kennen de exacte bedragen. De jongste zoon is de losbol van de familie. Op zijn 21 wordt hij ook volledig ingelicht over het familievermogen. Ik heb met mijn kinderen ook een weddenschap afgesloten. Indien ze niet roken en niet te veel drinken, krijgen ze op hun 21ste verjaardag € 25 000 van mij. Voor de jongste zoon geldt intussen een andere weddenschap: als hij elke dag op tijd op school is, krijgt hij ook het geld” (praktijkgeval 9, broer in derde generatie).
6. We
Beheer van het familievermogen staan
eerst stil
bij
het overleg
over
het
beheer
van
het
familievermogen. Vervolgens bekijken we of de familie zich laat bijstaan door externe adviseurs of zelf het familievermogen beheert.
202
6.1
Overleg over het beheer van het familievermogen
In de helft van de praktijkgevallen zit het overleg over het beheer van het familievermogen nog in de taboesfeer: “Het beheer van het vermogen werd nooit in de familie ter sprake gebracht. Vader zei: ‘Heb je iets te kort. Neen, wel zwijg dan.’” (praktijkgeval 4, zoon in mogelijk vierde generatie, familietak 2). “Niemand begint erover. De oudste zus van mijn man beheert wat vermogen van hun overleden ouders. Met nieuwjaar keert zij altijd een deel van dat vermogen uit aan haar broers en zussen en aan de kleinkinderen. We hebben er het raden naar hoe groot dat beheerde vermogen is en wat de gemaakte afspraken zijn. Ik ben totaal niet op de hoogte van de financiële stand van de familiezaak. Ik begin er niet over om ruzie te vermijden. Onze zoon zal de nodige informatie ontvangen van zijn vader, als het zover is” (praktijkgeval 1, moeder in derde generatie). In praktijkgeval 5 benadrukt de vader dat hij zijn dochters niet betrekt bij het beheer van het familievermogen. Het privé-patrimonium wordt nooit besproken. De dochter die in het bedrijf is gestapt, wordt er nu wel wat meer bij betrokken: “Als er nu bijvoorbeeld financiële zaken zijn in het bedrijf met een familiale impact, dan wordt mijn dochter daar niet buiten gehouden. Zo is ze vanmiddag de eerste maal mee gaan lunchen met de bankier voor het bespreken van het vermogen” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie). We geven nog de bedenking van de vader in praktijkgeval 5 mee naar aanleiding van het niet praten over het familievermogen met zijn opvolgers: “Ik beschouw het als een lacune dat er geen formeel overleg is. Het probleem is dat het niet in onze cultuur zit. Ik zou bijvoorbeeld graag de financieel directeur betrekken bij regelmatige 203
besprekingen over strategische beslissingen” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie).
6.2
Externe raadgevers
De meeste praktijkgevallen doen een beroep op een externe raadgever voor het beheer van het familievermogen. De opvolgende generatie heeft evenwel geen contact met die externen. Soms kan de financieel directeur als mentor fungeren: “De komende generatie zou meer moeten begeleid worden in het familiebedrijf. Die mentorrol zou de financieel directeur, de vertrouwenspersoon van de familie, op hem kunnen nemen” (praktijkgeval 4, moeder in derde generatie, familietak 2). “Ik ben blij met de financieel directeur. Hij is mijn rechterarm. Ikzelf ben niet zo thuis in het financiële; je moet je eigen beperkingen kennen. Hij pakt samen met mijn dochter de moeilijke dossiers aan. Zo leert hij haar het financiële wereldje kennen” (praktijkgeval 5, vader in derde generatie). In praktijkgeval 8 wint men enkel extern advies in wanneer het echt noodzakelijk
is.
Men
is
er
sterk
overtuigd
van
het
nut
van
ervaringsuitwisseling met andere familiebedrijven. We luisteren naar hun getuigenis: “We spreken enkel een expert aan als we die echt nodig hebben. Bij de vraag of we al dan niet op de beurs moesten gaan, hebben we experts gevraagd en ook familieleden van grote familiebedrijven. We luisterden naar de verhalen van drie familiebedrijven die wel en drie die niet op de beurs gegaan waren. Op basis van hun ervaringen hebben we besloten om af te zien van een beursintroductie” (praktijkgeval 8, vader in tweede generatie).
204
In praktijkgeval 9 heeft de opvolgende generatie wel contact met financiële raadsmannen: “Mijn oudste zoon is met mij naar de bank geweest en kwam in contact met de vermogensbeheerder. Dat maakt het voor mij ook gemakkelijker om erover te praten” (praktijkgeval 9, broer in derde generatie). In praktijkgeval 10 worden ervaren professionals noodzakelijk geacht door de beursgang: “In de raad van bestuur wordt elke familie door twee mensen vertegenwoordigd. De voorzitter is een externe. Daarnaast zijn er nog meer ervaren professionals in de raad onder druk van de beursgang. Daardoor is er ook nood aan een formeler beslissingsproces” (praktijkgeval 10, schoonzoon in tweede generatie).
6.3
Beheer door de eigen familie
In twee praktijkgevallen gebeurt het beheer van het vermogen uitsluitend door de familie: “We zien mekaar elke dag. Mijn broers en ik gaan altijd samen overleggen over belangrijke aankopen. We beslissen samen” (praktijkgeval 2, vader in derde generatie). “Onze besprekingen over het familievermogen zijn uitsluitend een familiezaak” (praktijkgeval 7, broer in derde generatie). In praktijkgeval 3 heeft de familie, in afwachting van de procedure qua opvolging (die met advies van derden wordt opgesteld), onderling afgesproken om het familievermogen niet aan te raken: “Er mag bijvoorbeeld geen gebouw verkocht worden, om nadien het geld onder mijn twee zussen en mij te verdelen. Enkel het loon dat we krijgen voor het werk dat we uitvoeren, is persoonlijk voor elk 205
kind. Dat is afgesproken in onderling akkoord” zoon in mogelijk tweede generatie).
(praktijkgeval 3,
206
7.
Samenvattende tabel
Tabel 38 zet de voornaamste bevindingen per praktijkgeval en per thema nog eens op een rijtje:
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 1
o o
Geen dwang (moeder–3de). Voortzetting uit schuldgevoel, voor zijn vader. Maar zijn studies zijn geen voorbereiding op het vak (zoon– mogelijk 4de).
Definitie familievermogen o
De financiën en de gebouwen (moeder–3de, zoon–mogelijk 4de).
Rol overdrager bij overdracht
o
o
o
o
o
Niet dwingen tot intrede in familiebedrijf (moeder-3de) Waarden aanleren: geen nutteloze onkosten, bescheidenheid (moeder–3de). Waardebesef bijbrengen: wijzen op kostprijs (moeder–3de). Kinderen niet te snel aandeelhouder (zoon–mogelijk 4de). Met neus op realiteit drukken (zoon–mogelijk 4de).
Rol opvolger bij overdracht
o
Diploma (zoon– mogelijk 4de).
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o
Geen weet van (moeder–3de, zoon–mogelijk 4de).
Beheer familievermogen
o
o
Geen overleg in familie, familievermogen is taboe (moeder 3de). Extern boekhouder, zoon niet bij betrokken (zoon– mogelijk 4de).
207
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 2
o
o
Moeten bekwaam zijn (vader– 3de). Misschien in familiebedrijf voor boekhouding, niet gepusht (dochter– mogelijk 4de).
Definitie familievermogen
o
o
Gebouwen en geld (vader–3de, dochter– mogelijk 4de). Familieband (dochter– mogelijk 4de).
Rol overdrager bij overdracht
o
o
Waardebesef: kinderen zelf dingen betalen of bijleggen (vader–3de). Niet verwennen (dochtermogelijk 4de).
Rol opvolger bij overdracht
o
o
Op eigen benen leren staan, eerst eigen centen verdienen (vader –3de). Studies (dochter –mogelijk 4de).
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o
o
Nu zoals vroeger: externe schatter en gelijk verdelen (vader– 3de). Bijvoorbeeld op 35 jaar, deel of alles? (vader– 3de).
Beheer familievermogen
o
o o
Informeel overleg tussen 4 broers (vader–3de). Geen externen (vader–3de). Opvolgende generatie niet bij betrokken (vader–3de, dochter–mogelijk 4de).
208
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 3
o
o
o
o
Voortzetting uit interesse voor sector en ondernemingswereld (zoon– mogelijk 2de). Intrede vanwege uitdagend werk, mee opgegroeid (dochter– 2de). Zowel positieve als negatieve van ondernemerschap verteld (vader en moeder–1ste). Op initiatief van de opvolger, moet beginnen ‘duwen’ (vader–1ste).
Definitie familievermogen
o
o
Opgebouwde onroerend en roerend goed (vader en moeder–1ste). Geld, veel eigendommen, macht (zoon– 2de?).
Rol overdrager bij overdracht
o
o
o
Waarden: bescheidenheid en respect voor familie (vader– 1ste). Sparen (vader– 1ste, zoon– mogelijk 2de). Verplichte vakantiejob (vader en moeder–1ste).
Rol opvolger bij overdracht
o
o
Niet zweven (zoon–mogelijk 2de). Eerst buitenshuis werken voor werkdiscipline (vader–1ste).
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o
o
o
Geleidelijke overdracht (zoon–mogelijk 2de). Formele erfopvolgingsprocedure met uitbatings- en patrimoniumvennootschap (vader en moeder–1ste). Opvolgers over ingelicht (vader– 1ste).
Beheer familievermogen
o
o
Onderlinge afspraak tussen familie over aanwending familievermogen (zoon–mogelijk 2de). Opvolgers wonen vergaderingen bij, behalve jongste (vader– 1ste en dochter– 2de).
209
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 4
Definitie familievermogen
o
o
o
Waarde van het bedrijf, fierheid over de zaak en over de familienaam (moeder–3de en zoon en dochter–4de). Aandelen en privé-vermogen (nicht–4de). Niet geldelijk, wel trots, vader opvolgen en aanzien (zoon– mogelijk 4de).
Rol overdrager bij overdracht
o
o
o
Waarden: hard werken, bescheidenheid, fierheid (moeder–3de). Streng op studievlak (nicht– 4de). Keuzes maken, zoals wie leiding krijgt (zoon– mogelijk 4de).
Rol opvolger bij overdracht
o
o
o
o
Vakantiejobs buiten bedrijf (nicht–4de). Universitair diploma (nicht– 4de). Niet teren op familienaam (nicht–4de). Professionalisme (nicht–4de).
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o
o
Aandeelhoudersovereenkomst (moeder–3de). Hoeft nog niet duidelijk te zijn voor mij (zoon– mogelijk 4de).
Beheer familievermogen
o
o
o
Jaarlijkse aandeelhoudersbijeenkomst, wil meer overleg, eventueel met externe bij voor neutraliteit(zoon– 4de). Wil financieel directeur als mentor voor de komende generatie (moeder–3de). Zonder externen (zoon–mogelijk 4de).
210
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 5
o o
o
Geen dwang (vader–3de). Afhankelijk van maturiteit (vader–3de). Intrede enerzijds uit verwachting en anderzijds vanwege de opportuniteit (dochter–4de).
Definitie familievermogen
o
o
Financiële niet belangrijk, wel voortzetten traditie, waarden, manier van werken, de bedrijfscultuur (vader–3de). Waarden van familiebedrijf (dochter–4de).
Rol overdrager bij overdracht
o
o
o
o
Praktijkgeval 6
o
Iedereen veel belangstelling, met meeleven (vader–2de).
o
o
Aandelen van bedrijf (vader – 2de. Naam en faam (vader –2de).
o
o
o
o o
Rol opvolger bij overdracht
Open bedrijfscultuur en respect (vader–3de). Hoeft nog niet duidelijk te zijn voor mij (dochter–4de). Vastleggen jobbeschrijvingen en verantwoordelijkheden (vader– 3de). Eerlijke verdeling (dochter–4de).
o
Goede raadgevers (vader–2de). Symbolen koesteren (vader–2de). Belangrijke beslissingen niet uitstellen (vader– 2de). Grote openheid (vader–2de). Waarden: gebundeld in boekje.
o
Alle afdelingen doorlopen (vader–3de),
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o o
dochter-4de).
Proces (vader– 3de). Kind buiten familiebedrijf geen aandelen (dochter–4de).
Beheer familievermogen
o
o
o
o
Goede verstandhouding met familieleden (vader–2de).
o
Aandelenovereenkomst (vader–2de).
o
Financieel directeur = mijn rechterarm en leermeester van dochter (vader– 3de). Opvolgende generatie buiten familievermogen gehouden (vader–3de). Geen formeel overleg = lacune (vader–3de). Financiële pas van belang bij overnemen leiding van familiebedrijf (dochter–4de). Familiebijeenkomsten 2 à 3 keer per jaar, samen reizen (vader–2de).
211
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 7
o
o
Ermee opgegroeid (broers–3de). Eigen bedrijf gestart vanwege familiale karakter en zelf iets bewijzen (broers– 3de).
Definitie familievermogen
o o o o
Geld, eigendommen (broers–3de). Knowhow (broers–3de). Contacten (broers–3de). Onze naam (broers–3de).
Rol overdrager bij overdracht
o
o
o
o
o
Praktijkgeval 8
o
o
Graag zijn dochter als opvolgster aan hoofd holding (vader–2de). Externe bestuurders beslissen over intrede in familiebedrijf (vader–2de).
o
o
Waarden (charter) (vader– 2de). Verantwoordelijkheid (vader–2de).
o
o o
Rol opvolger bij overdracht
Kinderen vroeg bewust maken van en betrekken bij geldzaken (vader–2de). Waarde: werken voor geld (vader–2de). Duidelijke communicatie (broers–3de). Overdrager nog fungeren als raadsman eerste jaren (broers– 3de). ‘Easy money’ is nooit goed (broers–3de).
o
Waarden meegeven (vader–2de). Niet verwennen (vader–2de). Verantwoordelijkheidszin bijbrengen (vader–2de).
o
Filosofie van overdrager aanhouden in het begin (broers–3de).
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o o
o
o
o
o
Zich opleiden (vader–2de). Waarden ondertekenen, naleven (vader– 2de). Bijwonen familievergaderingen (vanaf 18-20 jaar) (vader–2de). Inzet voor familieband (vader– 2de).
o
o
o
Vroeg beginnen (vader–2de). Extern advies inwinnen (vader– 2de). Eerlijk proces voor alle familieleden (vader–2de, broers–3de).
Filosofie 1ste generatie: alles gelijk verdelen onder 6 kinderen (vader–2de). Vroeger en nu: erfregeling tijdens leven overdrager (vader–2de). Mijn dochter op 33 jaar haar deel gekregen via Nederlandse Stichting (vader– 2de).
Beheer familievermogen
o
o
o o
o o
o
Open communicatie over geldzaken (broers–3de). Overleg over familievermogen is een echte familiezaak (broers–3de).
Formeel overleg in familiehuis. Jonge generatie erbij (vanaf 20 jaar) (vader–2de). Aandeelhouderspact. Enkel experts roepen indien nodig (vader– 2de). Vader beheert erfdeel van dochter in buitenland (vader–2de).
212
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 9
o
o
Defamiliarisering (zus– 3de). Gelijke sollicitatieen selectieprocedure voor familieleden en nietfamilieleden (zus–3de).
Definitie familievermogen
o
o
o
Aandelen van het bedrijf, geld (zus en broer– 3de). Het gedachtegoed (zus–3de). Vastgoed (broer– 3de).
Rol overdrager bij overdracht
o
o
o
o
Kinderen voorbereiden op overdracht en erbij betrekken (zus en broer– 3de). Waarden bijbrengen: fierheid, respect, realiteitszin, zorgzaamheid (zus–3de). Leren omgaan met geld. Vertrouwen geven: maandbudget (broer–3de). Familie bij elkaar houden (zus–3de).
Rol opvolger bij overdracht
o
o
Feeling krijgen met geldzaken (broer–3de). Betrokkenheid bij bedrijf en familieoverleg (broer en zus– 3de).
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o
o
o
Vroeger: geheimzinnig (broer en zus– 3de). Nu: openheid en opvolgers, erbij betrekken (broer en zus– 3de). Schenking aandelen (naakte eigendom) via administratiekantoor Nederland (broer en zus–3de).
Beheer familievermogen
o
o
Formeel overleg: familieweekend, informatieavond, familieraad en familiecharter (broer en zus– 3de). Vermogensbeheerder in bank, ook oudste zoon erbij (broer–3de).
213
Opvolgers gekend? Motieven? Praktijkgeval 10
o
o
10 à 15 jaar buitenshuis alvorens topfunctie in familiebedrijf (schoonzoon– 2de). Nodige vaardigheden, professionaliteit en internationale feeling (schoonzoon– 2de).
Definitie familievermogen
o
Som van privéeigendom, eigen vennootschappen en aandelenpakketten (schoonzoon– 2de).
Rol overdrager bij overdracht
o
Waarden meegeven: voeten-op-degrond-aanpak (schoonzoon– 2de).
Rol opvolger bij overdracht
o
Nood aan professionaliteit (schoonzoon2de).
Wijze van overdracht familievermogen in verleden en nu o
o
o
Vroeger: aandeelhoudersovereenkomst voldoende (schoonzoon– 2de). Nu: geleidelijke overdracht, naakte eigendom van aandelen via Nederlandse Stichting. Nood aan familiecharter en familievergaderingen door grote aantal (18) derde-generatieaandeelhouders (schoonzoon– 2de). Externe: coördinerende rol (schoonzoon– 2de).
Beheer familievermogen
o
o
o
Familiecharter tussen beide families, koppeling 2 stichtingen. Nu geleidelijke overdracht: naakte eigendom van aandelen (schoonzoon– 2de). Maandelijkse familiehappening met kinderen en kleinkinderen. Nu geleidelijke overdracht: naakte eigendom van aandelen (schoonzoon– 2de). Formalisering (schoonzoon– 2de).
.
214
LIJST MET REFERENTIES Achieving immortality via the family office (1998) [WWW]. Forbes.com: URL: http://www.cymricfamilyoffice.com/articles.html [21/10/2003]. Akright, C. (2001). Funding your dreams generation to generation. Chicago: Dearborn Trade. Albregts, H. (april 2003). Family office regelt de financiële zaken van de familie. Alle zorgen uit handen. Familiebedrijf, pp. 32-38. Amerikaanse baby’s krijgen merknamen (15 november 2003). De TIJD. Aronoff, C.E. (1998). Megatrends in family business. Family Business review, (3), pp. 181-185. Blouin, B. en Gibson, K. (1995). The legacy of inherited wealth. Interviews with heirs. Blacksburg: Trio Press. Bodnar, J. en Jones, K. (december 2000). Unspoiled little rich kids. Kiplinger’s Personal Finance, vol. 54 (12), pp. 72-78. Carnegie Corporation of New York (2004). Meet Andrew Carnegie, Biography
[WWW]. Carnegie
Corporation of New
York: URL:
http://www.carnegie.org/sub/about/biography.html [09/02/2004]. Colverschoten Wealth Care (2003). De family officer [WWW]. Colverschoten Wealth Care B.V.: URL: http://www.colverschoten.com/colverschoten/cfa_dyn_nws.asp?cid =126 [20/10/2003]. Dashew, L. (2000). Preparing the next generation [WWW]. Aspen Family Business Group: URL: http://www.aspenfamilybusiness.com/data/Newsletters/NewsletterSp ring2000.pdf [17/10/2003]. Flören, R. (april 2003). Roberto Flören over vermogen. Familiebedrijf, p. 8. Forden, S.G. (2001). The House of Gucci. A sensational story of murder, madness, glamour, and greed. New York: HarperCollins Publishers. Gallo, E.F. en Gallo, J.J. (2002). Silver Spoon Kids. How successful parents raise responsible children. New York: Contemporary Books.
215
Gallo, E., Gallo, J. en Gallo, K. (winter 2003). Raising healthy children amid affluence. The calibre papers, vol. 1, pp. 1-4. Gellerstad, C. (
[email protected]). (29 oktober 2003). Pictet family office services in Europe. [E-mail aan D. Arijs(
[email protected])]. Glassman, J. K. (1999). Inheritance and Sloth. Forbes, vol. 164 (9), p. 94-96. Glastris, P. en Black, R. F. (juli 1990). The new way to get rich. U.S. News & World Report, vol. 108 (18), pp. 26-35. Goldsmith, B. (2002). Raising children in affluent families [WWW]. Emotional Fitness:
URL
http://www.emotionalfitness.net/articles/affluent.htm
[15/10/2003]. Hausner, L. (1990). Children of paradise. Succesful parenting for prosperous families. Los Angeles: Jeremy P. Tarcher, Inc. Hughes, J.E. (1997). Family Wealth: Keeping it in the family. Princeton Junction, New Jersey: NetWrx, Inc. Huijsmans, L. (november 2003). De Mars mannetjes. Familiebedrijf, nr. 7, pp. 12-17. Hutcheson, J. O., Lane, S. H. en Jaffe, D. (2003). The family dynastie [WWW].
The
Thomson
Corporation:
URL:
http://www.financial-
planning.com/pubs/fp/20030801021.html [20/10/2003]. Jaffe, T. D., Goldbart S., DiFuria, J. (2002). Family meetings about money. Holding successful discussions about sensitive topics. Kentfield: Money, Meaning & Choices Institute. Jaffe, D.T. (april 2003). Six Dimensions of Wealth: Leaving the Fullest Value of Your Wealth to Your Heirs. Journal of Financial Planning, pp. 80-87. Jaffe, D. T. (juni/juli 2003). The burdens of wealth. Families in Business, pp. 82-83. Jaffe, D.T. (december 2003). Teach Your Children. Family Business Review, Vol. xvi (4), pp. 296-298. Lambrecht, J., Van Liedekerke, C., de Guzman, N. en Vanbruwaene, M. (2004). Ontwikkeling van ondernemerschapsvaardigheden tijdens de
216
studietijd aan EHSAL
[Eindwerk]. Brussel: Studiecentrum voor
Ondernemerschap, EHSAL-K.U. Brussel. Le Van, G. (2002). Raising rich kids! Growing up wealthy… and human! [WWW]. The Le Van Company: URL: http://www.levanco.com/raisingrichkids.htm [17/10/2003]. Levy, J.L. (1999). Coping with inherited wealth [WWW]. Capital Trust Company of Delaware: URL http://www.ctcdelaware.com/documents/levy-inherited-wealth.html [15/10/2003]. Lievens, J. (mei 2002). Belgische stichting: ongeschikt voor opvolging? [WWW].
Instituut
voor
het
Familiebedrijf:
URL:
http://www.familiebedrijf.be/Artikels/art_.asp?p_cat=1&p_nr=25 [27/11/2003]. Lievens, J. (januari 2003). Belgische stichting gered door wetswijziging [WWW].
Instituut
voor
het
Familiebedrijf:
URL:
http://www.familiebedrijf.be/Artikels/art_.asp?p_cat=1&p_nr=44 [27/11/2003]. Lievens, J. (2004). De overdracht: Juridische en fiscale aspecten, in Lambrecht, J. en Baum, L. (red.), Naar een familiedynastie. Gouden tips van en voor bedrijfsfamilies. Tielt: Uitgeverij Lannoo. O’Neill, J. H. (1997). The Golden ghetto. The psychology of affluence. Minnesota: Hazelden. Phoenix Wealth Management (2003). The family dynamics of wealth [WWW].
The
Phoenix
Companies:
URL:
https://www.phoenixwm.phl.com/public/wm/FamilyDynamics/index.j sp [18/09/2003]. Pictet
(2003)
[WWW].
Pictet
&
Cie:
URL:
http://www.
Pictet.com/en/services/family [20/10/2003]. Pitcairn Trust (2002). Five family offices that take non-family clients [WWW]. Worth magazine: URL: http://www.pitcairn.com/OnFamilialGround.pdf [24/10/2003] 217
Schervish, P. en Havens, J. (zomer 2001). The Mind of the Millionaire: findings from a National Survey on Wealth with Responsibility. New Directions for Philanthropic Fundraising, vol. 32. Sedgwick, J. (1985). Rich Kids. America’s young heirs and heiresses, how they love and hate their money. New York: William Morrow and Company, Inc. Tifft, S. en Jones A. (1991). The Patriarch. The rise and fall of the Bingham dynasty. New York: Summit Books. Tifft, S. en Jones A. (1999). The Trust. The Private and Powerfull Family behind The New York Times. Boston: Little, Brown and Company. Vanderbilt II, A.T. (1989). Fortune’s children. The fall of the house of Vanderbilt. New York: Perennial. WebFinance (1997-2003) [WWW]. URL: http://www.investorwords.com [5/11/2003] Weiss, M.J. (mei 2003). Great Expectations. American Demographics, vol. 25 (4), pp. 26-36. Willis, T.C. (2003). Navigating the dark side of wealth. A life guide for inheritors. Portland: New Concord Press. Winter, M., Fitzgerald, M.A., Heck, R.K.Z., Haynes, G.W. en Danes, S.M. (september
1998).
Revisiting
the
Study
of
Family
Businesses:
Methodological Challenges, Dilemmas and Alternative Approaches. Family Business Review, vol. XI (3), pp. 239-252. Wolosky, H.W. (maart 2002). Family offices come downtown. Practical Accountant, vol. 35 (3), pp. 23-27.
218
LIJST VAN BIJLAGEN
219
