Leisure in tijden van meervoudige crises: Park De Bavelse Berg als inspiratiebron
Op dit moment komen twee mondiale crises in alle hevigheid samen. Allereerst is aan een periode van twintig jaar economische voorspoed een abrupt einde gekomen. Door een stagnerende huizenmarkt in de Verenigde Staten, kwamen wereldwijd banken en andere financiële instellingen in de problemen. Sinds vorig najaar zagen tal van nationale overheden zich gedwongen op grote schaal financiële steun te verlenen. Inmiddels is deze kredietcrisis ook overgeslagen naar onze reële economie, die volgens de laatste voorspellingen dit jaar naar verwachting met 3,5 procent zal krimpen. Ook volgend jaar wordt moeilijk en pas in 2011 mogen we weer voorzichtig omhoog kijken. Tegelijkertijd raken de natuurlijke hulpbronnen op aarde (water, grondstoffen, landbouwgrond, bossen) in rap tempo uitgeput. Met ons allen gebruiken we ongeveer een kwart meer dan ons ecosysteem aan kan. Zo worden iedere dag 50 voetbalvelden aan tropisch regenwoud gekapt en zal uiterlijk in 2030 de Nederlandse gasvoorraad volledig zijn opgebruikt. Door de gestaag toenemende CO2-uitstoot met bijbehorend broeikaseffect verandert bovendien ons klimaat. Hierdoor krijgen we deze eeuw te maken met hogere temperaturen, een stijgende zeespiegel en intensievere neerslag. Duidelijk is dat bijzondere inspanningen nodig zijn om aan deze meervoudige crises het hoofd te kunnen bieden. De vrijetijdssector staat volgens de VROM-raad echter bepaald niet bekend om haar innoverend vermogen. Bovendien blijkt uit verkennend onderzoek van het Kenniscentrum Recreatie dat ook de klimaatverandering nog niet hoog op de agenda staat.1 De vraag is dan ook gerechtvaardigd in hoeverre de vrijetijdssector is voorbereid op al deze tegenspoed!? Kansen voor een New Green Leisure Deal Regelmatig worden in Nederland projecten aangekondigd waarin voorzieningen op het gebied van sport, cultuur, evenementen, verblijf en vermaak een belangrijk onderdeel van het plan vormen. Dit is niet zo verwonderlijk, want de vrijetijdssector wordt geassocieerd met ontspanning en plezier. Vrije tijd kan veel bezoekers genereren en is daarom economisch interessant. In sociaal-maatschappelijk opzicht biedt het bovendien ruimte voor ontmoeting en contact. Ook versterken vrijetijdsvoorzieningen de (gewenste) identiteit en imago van de betreffende stad of regio. Ze vormen als het ware de etalage van een heel gebied. Met een toenemend belang van de sector binnen de ruimtelijke inrichting van onze leefomgeving tot gevolg. Maar dit wenkende perspectief wordt in de dagelijkse ontwikkelingspraktijk niet altijd waargemaakt, want het blijkt voor betrokken overheden en projectontwikkelaars telkens weer ook een bijzonder complexe opgave. Vrijetijdsfuncties zijn trendgevoelig, vereisen specifiek vastgoed, kennen vaak een lastige exploitatie en (voor hen) atypische partijen die bij voorkeur al in een vroegtijdig stadium aan tafel moeten zitten. In de huidige tijden van crisis en snel groeiende onzekerheid, lijkt het daarom verleidelijk om deze ruimtelijke vrijetijdsambities maar naar beneden bij te stellen, uit te stellen of zelfs helemaal af te blazen. Maar juist het tegendeel is waar. Niets (of te weinig) doen is funest, zowel voor onze economie als het klimaat. Onder het motto “stilstand is achteruitgang” is gezamenlijke actie met hoge kwaliteitsambitie vereist. De vrijetijdssector staat met andere woorden voor de opgave om met behulp van overheid en vastgoedsector ingrijpend te innoveren om zo de economische crisis het hoofd te bieden. Het ligt daarbij voor de hand om te kiezen voor die innovaties die ook goed zijn voor ons milieu en klimaat. De nieuwe Amerikaanse president Barack Obama en andere wereldleiders staan een New Green Deal voor ogen.
1
Kenniscentrum Recreatie (2007). “De gevolgen van klimaatverandering voor recreatie en toerisme. Kansen voor de recreatiesector”. Den Haag.
De New Deal die in de jaren dertig uit grootscheepse overheidsinvesteringen bestond om de economie weer uit het slop te krijgen, zou aan het begin van deze 21ste eeuw een groen vervolg moeten krijgen. Voor onze sector is dus een New Green Leisure Deal gevraagd. De succesvolle realisatie van hoogwaardige vrijetijdsprojecten staat of valt met een gezamenlijke aanpak die gekenmerkt wordt door innovatie en duurzaamheid. Het concrete ontwikkelingsproject Park De Bavelse Berg laat zien dat dit optimistische perspectief beslist geen utopie blijkt te zijn.
De Bavelse Berg: een innovatief multifunctioneel vrijetijdspark Grontmij is eigenaar van een 23 meter hoge voormalige afvalberging aan de oostelijke stadsrand van Breda, in de volksmond vooral bekent als de “Bavelse Berg”. In opdracht van de Gemeente Breda en als onderdeel van een door de provincie Noord-Brabant gesubsidieerde pilotstudy zijn in 2003 de eerste op vrije tijd gerichte ideeën voor de (her)ontwikkeling van de berg ontstaan. In het voorjaar van 2008 heeft Grontmij vervolgens met ING Real Estate een ontwikkelingscombinatie opgericht om gezamenlijk de realisatie van een bijzonder vrijetijdspark ter hand te nemen. Bovendien worden verschillende sleutelexploitanten bij het planvormingsproces betrokken om het functioneren van het vrijetijdspark ook op de langere termijn te waarborgen. Vanaf medio 2011 transformeert het gebied op en rond de Bavelse Berg (in totaal 65 hectare groot) zich geleidelijk tot een gebied waar evenementen, sport, uitgaan, recreatie, cultuur, horeca en ondersteunende thematische detailhandel elkaar ontmoeten. Het totale bouwvolume bedraagt 110.000 m2, waarmee een investering van circa € 170 miljoen is gemoeid. In conceptuele zin zijn alle op vrije tijd en beleving gerichte functies in het park straks terug te voeren op een drietal overkoepelende thema’s: sport (op lichamelijke inspanning gerichte vrijetijdsactiviteiten), interactiviteit (op de sociale groep gerichte activiteiten) en wellness (op geestelijke ontspanning gerichte activiteiten). In ruimtelijke en functionele zin wordt er bovendien een krachtige koppeling gelegd tussen binnen- en buitenactiviteiten. Zo gaan evenementen als verbindende schakel fungeren tussen de verschillende functies en activiteiten. Park De Bavelse Berg wordt met andere woorden een aantrekkelijk multifunctionele plek voor actieve en passieve vrijetijdsbesteding in een groene parkachtige setting. Specifieke kenmerken als hoogte en helling van de berg bepalen het toekomstige karakter en zorgen voor de herkenbaarheid en aantrekkelijkheid. Verdeeld over het semi-openbare park komen zon- en speelweides die ook geschikt zijn om te picknicken of lekker te luieren. Het park maakt bovendien deel uit van een groter regionaal groengebied en sluit met een netwerk van recreatieve routes (wandelen, fietsen, paardrijden etc.) straks naadloos aan op de directe omgeving.
Een dergelijke grootschalige mix van binnen- en buitenfaciliteiten op vrijetijdsgebied is uniek in Nederland en maakt het mogelijk om op basis van een gezonde jaarrond exploitatie nieuwe concepten op dit vlak te ontwikkelen. Naast risicodragende partner in de ontwikkeling en realisatie van Park De Bavelse Berg, gaat Grontmij ook als toekomstige parkmanager optreden. Overkoepelend parkmanagement garandeert te allen tijde de veiligheid en een hoogwaardig gebiedsbeheer (in de meest brede zin). Door collectieve promotiecampagnes en grote variatiemogelijkheden in programmering worden verschillende doelgroepen aangesproken, zowel uit de Bredase regio als uit de wijde omgeving. Daarmee fungeert het vrijetijdspark als een publiekstrekker van formaat. Na de volledige realisatie in 2016 worden er jaarlijks naar schatting zo’n twee miljoen bezoekers verwacht. Behalve een flinke impuls voor de regionale economie, levert dat honderden nieuwe banen op en tal van opleiding- en werkervaringsplaatsen. Doordat ook diverse lokale niet-commerciële evenementen (met hun vele vrijwilligers) hier een nieuwe vestigingslocatie zullen vinden, zal het vrijetijdspark bovendien uitgroeien tot een nieuwe sociale en multiculturele ontmoetingsplek. De Bavelse Berg: een duurzaam en klimaatbestendig vrijetijdspark Ruimte is een schaars goed in Nederland. Vandaar dat er veel waarde wordt toegekend aan het beheer van die ruimte. Grontmij wil haar maatschappelijke verantwoordelijkheid concreet vorm en inhoud geven door de voormalige afvalberg duurzaam te integreren binnen de toekomstige verstedelijkingsopgave van Breda. Zuinig, meervoudig en hergebruik vormen daarbij leidende duurzaamheidprincipes voor ontwikkeling. Nu ligt de Bavelse Berg nog op het oostelijke scharnierpunt van de stad met een overwegend agrarische buitengebied. In de komende jaren krijgt de goed ontsloten berg echter een nieuwe betekenis, wanneer het langzaam maar zeker wordt opgenomen in het stedelijk weefsel van deze dynamische Brabantse gemeente. Met de herontwikkeling van een in dubbel opzicht nutteloze (want (af)gesloten) afvalberg tot een kwalitatief hoogwaardige vrijetijdslocatie, wordt een belangrijke (tussen)stap gezet op weg naar een producerende en consumerende samenleving volgens het ideaal van cradle-to-cradle. Een duurzame en klimaatbestendige inrichting van Park De Bavelse Berg vraagt verder om een voortdurende zoektocht naar technologisch haalbare en maatschappelijk aanvaardbare maatregelen. Om het duurzaam ondernemen en klimaatbewustzijn binnen de eigen organisatie te bevorderen heeft Grontmij in 2008 een interne prijsvraag uitgeschreven, waarbij een externe vakjury de plannen en projecten van de zeven Nederlandse afdelingen beoordeelde. In de prijswinnende inzending, met als titel ‘De Bavelse Klimaatberg’ zijn vanuit vijf verschillende thema’s de opties verkend. Innovatief bouwen De toepassing van traditionele gebouwfunderingen is vanwege de samenstelling van de afvalberg op voorhand uitgesloten. Er zal daarom worden gewerkt met plaatfunderingsconstructies die de bestaande afdichtingsfolie intact laat..De hierop te realiseren bouwwerken zullen voorts een hoge graad van demontabliteit kennen, aangezien de bodemafsluiting na verloop van tijd vervangen moet kunnen worden. Een tweede reden voor flexibiliteit in de gebouwstructuur is dat vrijetijdsbesteding trendgevoelig is. Beide gegevenheden nodigen uit tot het ontwerpen van gebouwconstructies die relatief eenvoudig kunnen worden verplaatst, aangepast en hergebruikt, eventueel zelfs op andere plekken. De ontwikkelaars en architecten beschouwen Park De Bavelse Berg dan ook als een unieke kans om verrassende architectuur te combineren met innovatie op het gebied van duurzaam en flexibel bouwen. Om de duurzaamheidambities inhoudelijk verder kracht bij te zetten wordt ernaar gestreefd om alle gebouwen BREEAM certificeerbaar te maken.2 Energieneutraliteit Op dit moment wordt het bestaande stortgas al via een ingenieus gasontrekkingssysteem uit de berg gewonnen en vervolgens met behulp van een generator omgezet in elektriciteit en als Groene Stroom aan het algemene elektriciteitsnet geleverd. Op voorspraak van de Grontmij heeft de ontwikkelcombinatie deze zomer opdracht gegeven tot een nader onderzoek naar de implementatiemogelijkheden van meer van dergelijke duurzame klimaatneutrale energiemaatregelen. Het streven is er op gericht om op jaarbasis een energieneutraal vrijetijdspark te realiseren. Dus niet alleen op gebouwniveau, maar op het niveau van het plangebied als geheel. 2
BREEAM is een internationaal erkend ratingsysteem om de duurzaamheid van gebouwen te analyseren en te verbeteren. De verwachting is dat dit van oorsprong Engelse systeem binnen Europa de standaard zal worden op het gebied van duurzaam bouwen en wordt ondersteund door de Dutch Green Building Counsel.
Mobiliteitsprincipes Als algemeen mobiliteitsprincipe wordt gekozen voor functioneel gescheiden aan- en afvoerwegen voor het langzaam verkeer (wandelen en fietsen), reguliere vrijetijdsverkeer, intensief incidenteel evenementenverkeer en voor openbaar vervoer, hulpdiensten en vrachtverkeer. Als tweede principe is het totale parkeer- en verkeerssysteem van Park De Bavelse Berg in het kader van zuinig ruimtegebruik gedimensioneerd op de 90 %-situatie. Voor de overige momenten gaat een collectief vervoerplan gelden. Doordat de verschillende vrijetijdsfuncties van elkaars parkeerplaatsen gebruik maken, wordt een reductie van 25 - 30 % van de totale parkeercapaciteit gerealiseerd. Via een dynamisch bewegwijzeringssysteem worden de automobilisten naar hun parkeerplaats geleid. De parkeerplaatsen worden gecompartimenteerd en landschappelijk ingepast zodat er geen massale parkeervlaktes ontstaan. Als onderdeel van het toekomstig parkmanagement wordt nagedacht over een hoogwaardig integraal gebiedsintern mobiliteitssysteem. Efficiënt watersysteem De bijzondere locatiekenmerken van Park De Bavelse Berg, als een hooggelegen voormalige vuilstort met steile hellingen, brengt ten aanzien van het waterbeheer een aantal bijzondere uitdagingen met zich mee. Deze uitdagingen worden nog eens versterkt door de effecten van het veranderend klimaat (meer neerslag in de winterperiodes en langere periodes van droogte in de zomer). Deze samenloop van omstandigheden biedt interessante kansen voor een duurzaam waterbeheer. In de toekomst zal het regenwater optimaal worden hergebruikt voor medewerkers en bezoekers, alsmede de flora en fauna van het vrijetijdspark. Afvalbewustzijn De aanwezigheid van een diepere onderliggende conceptuele notie gebaseerd op de identiteit, kernkwaliteit of het verhaal van de plek, onderscheidt een belevingsconcept van een leuke idee. Afval als de onderscheidende oorspronkelijke identiteit van Park De Bavelse Berg en de milieuproblematiek als overkoepelend actueel maatschappelijk vraagstuk zijn dan ook dé ingrediënten voor de creatie van een unieke lerende belevenis in de vorm van bijvoorbeeld een edutainmentcentrum. Ook in zijn operationele betekenis wordt het verhaal van het afval(bewustzijn) consistent doorgevoerd en gevisualiseerd tot (ver) achter de toekomstige schermen van het park. Gebouwen zullen (deels of volledig) worden opgetrokken met behulp van gerecycled materialen en in het park verschijnen kunstzinnige afvalstellages. Tijdens de exploitatiefase staat duurzaam afvalbeheer en beperking van afvalstromen hoog in het vaandel. Onderzocht wordt of het GREEN KEY-keurmerk als selectieinstrument voor exploitanten kan worden gebruikt.3
3
De GREEN KEY (voorheen Milieubarometer) is een internationaal erkend keurmerk voor bedrijven in de toerisme- en recreatiebranche die serieus en controleerbaar bezig zijn met de milieuzorg op het bedrijf.
Ter afsluiting Vanuit dit brede integrale perspectief bezien, versterkt Park De Bavelse Berg straks de economische structuur en sociale samenhang van stad en regio, doordat innovatieve mogelijkheden worden gecreëerd voor vrijetijdsbesteding en arbeidsparticipatie. De gebiedsgerichte aanpak, waarbij nauw wordt samengewerkt met een veelheid aan publieke en private partijen, biedt bovendien kansen om een verdere verrommeling van het landschap tegen te gaan en het gebied te transformeren tot een aantrekkelijk modern werk- en recreatiegebied met een hoog onderscheidend vermogen. Dit alles met duurzaam gebruik van energie, grondstoffen, water en van de schaarse ruimte op een manier die de oostelijke stadsrand van Breda mooier en vitaler maken.4 Juist in tijden van meervoudige crisis. Volgens Herman Wijffels is het slechts een kwestie van bewustwording, wil en organisatievermogen om wat van onze toekomst te maken.5 Grontmij draagt hier, als vakkundig en maatschappelijk betrokken adviseur en (risicodragende) partner in innovatie en duurzame leisure, graag haar steentje aan bij. drs. Nicolaas Veltman MCD Senior adviseur leisure en gebiedsontwikkeling Artikel uit de Essaybundel t.b.v. het Grontmij symposium “Toekomstverkenningen in Toerisme, Recreatie en Leisure”, d.d. 19 maart 2009 te Utrecht.
4 5
Zie voor meer informatie ook de website www.parkdebavelseberg.nl “Boven onze stand”. Interview met Herman Wijffels in De Volkskrant 23 december 2008.
