LE BRUIT DES CHOSES. Een halve eeuw Middelheim Promotors geschetst in 50 objecten

NL

LE BRUIT DES CHOSES Een halve eeuw Middelheim Promotors geschetst in 50 objecten

Uiteindelijk ontglippen ons de dingen in wat hun eeuwige stilte lijkt. Je wordt — hoe kan het ook anders — getroffen door het fascinerende raadsel van hun zwijgen. Niet door hun stilte. Want als al het geraas en gebral rond het ding is weggeëbd, als je niets meer kan vragen, als er niets meer te zeggen valt, dan pas kan het ding spreken. Het zwijgt zolang het niet gerespecteerd wordt. Het spreekt zolang er geluisterd wordt. En spreken, dat kan het ding: LE BRUIT DES CHOSES, zo noemt Jean-Luc Vilmouth het. Het zijn geen woorden, het is geen taal, het is geen geluid, het is geen lawaai. Het is geruis. Het lavende geruis van de stille stroom der tijd.

LE BRUIT DES CHOSES Een halve eeuw Middelheim Promotors geschetst in 50 objecten 24 OKTOBER 2015 – 27 MAART 2016

Kom we gaan iets doen voor het Middelheim! Het Middelheim heeft steun nodig! EEN UITSPRAAK VAN MEDE-BEZIELER VAN HET EERSTE UUR, FERNAND BERTRAND, IN 1965

Uit Beelden Lijnen, publicatie naar aanleiding van 25 jaar Middelheim Promotors,  Jo Coucke, 1991

2

In een tijd dat kunst nog geen sector was, sluimerde het Middelheim als een ‘schone slaapster’ in het Antwerpse cultuurpatrimonium. Geïnspireerd door de Gentse ‘Vereniging voor het museum voor hedendaagse kunst’, verenigen een televisieproducer bij Kunstzaken op de BRT, een medewerker van het Rubenshuis, (toen onder dezelfde directie als het Middelheim) en niet veel later een bankdirecteur, de krachten. Ze hebben één doel voor ogen: de schone slaapster wekken en de verzameling van het openluchtmuseum uitbreiden en onder de aandacht brengen. Ze noemen zich graag promotors van het Middelheim, maar ook van de hedendaagse kunst in het algemeen. Hoogconjunctuur, connecties, niet-aflatend enthousiasme en zin voor initiatief maakt dat de kersverse vereniging algauw de nodige armslag heeft om hun missie waar te maken. Er worden kunstwerken aangekocht, edities uitgegeven en allerhande activiteiten opgezet, veelal in 1

de Orangerie (waar zich nu het Documentatiecentrum Lode Craeybeckx bevindt). Vandaag is het cultureel klimaat veranderd, veel van de taken die de promotors op zich namen werden overgenomen door het professionele team van het Middelheimmuseum zelf. Toch slaagde de vereniging erin bijzonder relevant te blijven en vormt ze nog steeds een zeer belangrijke steunpilaar voor de werking. Pieter Boons, curator van deze tentoonstelling, vertelt aan de hand van een selectie kunstwerken, documenten, foto’s en edities, het verhaal van een halve eeuw begeestering en het verschil dat ze kan maken. De 50 objecten intrigeren als voorwerpen uit een (ver) verleden, als voorwerpen die ooit leefden in de handen van hun makers, die beantwoordden aan de verbeelding van de kunstenaar, die de sporen van de tijd dragen. En die door de huidige lezing van de toeschouwer, nu weer zo actueel zijn als de toeschouwer zelf.   Uit de tentoonstelling blijkt hoe hecht en duurzaam de contacten met de kunstenaars waren, hoe de Middelheim Promotors voor velen onder hen een welkome hefboom waren om een breed publiek te bereiken. De wederzijdse dynamiek deed wonderen. Deze opstelling is een pretentieloze selectie en getuigt van de hoogste subjectiviteit. De werken zijn zodanig opgesteld dat ze kunnen interageren met elkaar, met de bezoeker en met het museum; al deze elementen spinnen dunne draden doorheen de poëtische ruimte van het Braempaviljoen. Even fijngevoelig, subjectief en persoonlijk is de afgelopen 50 jaar een mecenaat ontstaan dat het Middelheimmuseum op een duurzame en organische manier ondersteunt.

2

VOOR U HET BRAEMPAVILJOEN  BINNENGAAT… Ontmoet u Jan de Lichte van Roel D’Haese 1 . Het standbeeld is even terug van weggeweest. D’Haese’s Jan de Lichte werd immers in 2009 in de openbare ruimte geplaatst. Normaliter kan je de figuur van de Bokkenrijder, de vermeende moordenaar, stroper en vogelvrij verklaarde bewonderen voor het nieuwe gerechtsgebouw in Antwerpen. Op zijn borst prijkt veelzeggend de leuze: veur giene chanteric peu (voor geen gendarme bang). Het bronzen beeld, een order van het Louis Paul Boongenootschap, was bestemd om een plaats te krijgen op de Grote Markt van Aalst, waar Jan De Lichte in 1748 geradbraakt werd. Het plan ging niet door. Na wat omzwervingen werd het in 1987 opgenomen in de collectie van het Middelheimmuseum.

IN HET BRAEMPAVILJOEN De schone slaapster Op de balie ligt één van de eerste wervingsbrochures voor de Middelheim promotors  2 , vormgegeven door de legendarische ontwerper Paul Ibou. De boodschap is duidelijk, de taal spreekt direct aan. Copywriting anno 1965, het heeft gewerkt. Rechts van de ingang, de enige, echte officiële oprichtingsakte van de Middelheim Promotors  3 , verderop de foto gemaakt door Filip Tas tijdens de oprichtingsvergadering in de Orangerie van het museum op 21 december 1965  4 . Aan tafel heren van stand en één dame (mevrouw Marie-Rose BenteinStoelen, adjunct-conservator). Een aantal opmerkelijke krantenknipsels illustreren de activiteiten van de afgelopen 50 jaar. Naast de balie, in de aparte ruimte, maakt u kennis met één van de meest recente acties van de Middelheim Promotors, en nieuw sinds 2015: de creatiewedstrijd. 3

Prijs Middelheim Promotors – Creatiewedstrijd voor jonge kunstenaars

Jesse Cremers, Alès, 1985 Master in de beeldende kunsten (afstudeerrichting vrije kunsten), LUCA

Studenten en oud-studenten (tot maximum 30 jaar oud) die studeren of gestudeerd hebben aan een officiële Belgische kunsthogeschool konden aan de wedstrijd deelnemen. Tot 31 januari 2015 konden de deelnemers een ontwerp indienen voor de creatie van een werk in openlucht. In totaal waren er 67 inschrijvingen.

Een bewegende reddingsboei Jesse werd geïnspireerd door een oude reddingsboei aan de oever van de vijver. Deze reddingsboei lijkt daar al jaren aan die paal te hangen zonder ooit gebruikt te worden. Hij wilde het leven van de boei aangenamer maken. De aangepaste boei van Jesse drijft op het water maar beweegt zich ook voort. Draaiend rond zijn as beweegt hij steeds in een rechte lijn over het water tot hij de oever bereikt, daar verandert hij van richting en gaat er weer vandoor tot hij weer op de kant botst. Denk aan de moderne robotische stofzuigers die automatisch door de ruimte bewegen. Zo zal de boei speurend naar te redden drenkelingen de vijver afgaan — daarbij hoogstwaarschijnlijk in conflict tredend met de eenden. Wat je te zien krijgt is dus een soort overijverige reddingsboei die zich autonoom en willekeurig op het wateroppervlak zal bewegen, een romantische poëtische, kinetische sculptuur met een onverwachte gedaante.

De jury, bestaande uit Luc Bertrand (voorzitter), Carine Fol, Denis Gielen, Philip Heylen, Angel Vergara, Henk Visch en Sara Weyns selecteerde uit deze inzendingen drie laureaten, die elk een budget van 5000 euro ontvingen om hun ontwerp te realiseren. Op 24 oktober 2015, bij de officiële opening van de feestelijkheden werd door de jury 1 winnaar aangeduid die als geldprijs 5000 euro ontving. Op de monitor in de tafel krijgt u de voorstellen van de nietgeselecteerde deelnemers. Aan de wand ziet u op de monitor interviews met de drie Laureaten. Buiten in het park kan u de 3 gerealiseerde werken bekijken; ze zullen hier gedurende 6 maanden tentoongesteld worden. Deze wedstrijd werd gerealiseerd met de steun van Delen Private Bank (hoofdsponsor) en van het Erfgoedfonds, beheerd door de Koning Boudewijn Stichting.

Kasper De Vos, Antwerpen, 1988 Master in de beeldende kunsten (afstudeerrichting vrije kunsten), Hogeschool Gent

Installatie van 3 gemetselde schoorstenen Aan’schouw’ is een installatie bestaande uit drie structuren, opgesteld in groep, die schoorstenen voorstellen. De schoorstenen zijn monumentaal van aard en geïnspireerd op de typerende Belgische bouwstijl 4

5

waarbij de uniciteit van de doe-het-zelver sprekend naar voren komt. Onderaan in de sculpturen zijn er openingen voorzien die een functioneel aspect van deze installatie herbergen: de mogelijkheid om te barbecueën is mee in deze sculpturen ingebouwd. De bakstenen schoorstenen verwijzen naar de gemetselde sokkels die in het museum alom tegenwoordig zijn. Aan’schouw’ is een installatie die mensen rondom zich verzamelt, die verhalen en ervaringen uitwisselen bij het eten van voedsel, dat is bereid in een schoorsteen als symbool voor de welvaart van onze cultuur.

Amber Vanluffelen, Brasschaat, 1991 Studente Bachelor in de beeldende kunsten (afstudeerrichting vrije kunsten), Artesis Hogeschool Antwerpen

Een uitsparing in het hek: experiment met openbare ruimte Dit voorstel wil een synergie bewerken tussen enerzijds het Middelheimmuseum en anderzijds de publieke ruimte. In de bestaande omheining die het museum begrenst, wil Amber een kleine opening maken. Aansluitend aan het gat dat zo ontstaat wordt een gang gebouwd met een lengte van 26 meter. Deze gang, breed genoeg voor één persoon, komt uit op een cirkelvormige plaats. Zowel gang als eindpunt worden in hetzelfde materiaal gemaakt als het al bestaande hekwerk. Door de totale publieke ruimte te laten binnendringen in het museum creëert ze zo een tussenruimte met een dubbele identiteit. De toeschouwer zal zich op grond van het museum bevinden en hierdoor omringd zijn, zonder het contact met die ‘open’ publieke ruimte te verliezen.

6

Assemblage (In deze eerste zone werden alle werken rond assemblage verzameld) Deze schets, getiteld Piecwo, van Panamarenko uit 1975  5 , is het origineel van de op 125 exemplaren gerealiseerde editie. In deze eerste zone werden alle werken rond assemblage verzameld. Camiel van Breedam maakte deze zeefdruk als editie in 1983 op papier op 125 exemplaren. In dit Wagentje lijken de fabelachtige bestuurder en het vehicel met elkaar te versmelten  6 . Verderop een schaalmodel van Vic Gentils’ Schaakspel   8 in bruikleen uit een Antwerpse privé-collectie. In 1965 kreeg Vic Gentils van Galerie Kruger uit Genève de opdracht om op het thema ‘het meubel als kunstvoorwerp’ een sculptuur te maken. Hij ontwerpt een vrijstaand personage, een ‘mens-stoel’ die later de Zwarte Koningin van een groot schaakspel wordt. Er volgen nog zwarte stukken uit gebrand hout, daarna ook witte uit gezandstraald hout. De schaakstukken/beelden werden opgesteld op een sokkel in de vorm van een schaakbord. Het Grote Schaakspel is voor Vic Gentils van historisch belang: niet alleen was dit de eerste groep van zelfstandige beeldhouwwerken, maar het werk bevat ook alle richtingen die zijn latere sculpturen uitgaan. Het werd aangekocht door de Middelheim Promotors in 1967 en het werd sinds 1970 overgedragen aan de collectie van het Middelheimmuseum  9 . We bekijken een video van Chris Burdens performance annex making off van zijn sculptuur Beam Drop, 2009  11 . In zijn werk zet de kunstenaar wat fysiek mogelijk is op losse schroeven en ruilt hij vertrouwen in voor onzekerheid. Burden speelt met de haast oncontroleerbare kunstcontext waarin hij werkt. Het hieruit resulterende kunstwerk prikkelt de toeschouwers, maakt hen onzeker, relativeert hun kennis van 7

het ontstaan van kunstwerken en roept vragen op als “Is dit een mislukt bouwproject of een vooruitstrevend beeldhouwwerk? Hoe is dit werk tot stand gekomen?” In 2009 volgden de toeschouwers de live-installatie van het werk die een hele dag in beslag nam. Verderop tekent zich Ganesh af  10 , een sculptuur in hout en metaal uit 1974 van de Indische kunstenaar Satish Gujral. Bij dit werk werden in een geometrische compositie allerlei materialen geassembleerd. Het werk werd geschonken aan het Middelheimmuseum door de Middelheim Promotors in 1977, in memoriam Frank Pepermans. In analogie van deze tentoonstelling, presenteren de Middelheim Promotors met trots het gloednieuwe jubileumboek. Dit boek geeft een volledig overzicht van alle werken en edities die zijn gerealiseerd of aangekocht in de afgelopen 50 jaar. Kati Heck en Henk Visch werden gevraagd om een speciale wikkel te maken voor deze publicatie. Wandelend op stenen  7 is een ode aan een oneindig stenen landschap waarbij ‘steen’ verwijst naar het basismateriaal van de beeldhouwkunst. In dit stenen landschap zitten volgens Henk Visch de beeldhouwwerken al vervat, het is de kunstenaar die ze eruit bevrijdt.

Van vlees en bloed Een pijnlijk kleinood lijkt het wel, de editie uit 2007 van Werner De Vos  14 , een met spelden bezaaide koker, bevrozen onder een plexi kubus. Niet zomaar wordt dit werk geflankeerd door een andere editie, die uit 1978 van Rik Poot: Escapade  13 . Een met sierlijke lijnen gesuggereerd dier. De echte brug tussen het werk van De Vos en Poot wordt echter geslagen door de bijgaande brief d.d. 1988 van Poot  12 . Het is een momentopname, een persoonlijk relaas, een pijnlijke privé-gebeurtenis waarover hij zijn wanhoop richt aan ‘Middelheim’. 8

Bevrijd uit het depot van het Middelheim, door Thomas Schütte verzonden naar de Middelheim Promotors, reserve tongen in keramiek voor zijn werk Tausend Zungen dat hij in 1993  16 , naar aanleiding van de expo Nieuwe Beelden, in het kader van Antwerpen Culturele hoofdstad, realiseerde. In zijn brief  15 naar voormalig directeur Menno Meewis vertelde hij meer tongen te zullen installeren als de bladeren gevallen zijn. Duizend tongen bestaat uit enkele tientallen tongen uit roze gekleurde keramiek, met ijzerdraad opgehangen in de kruin van een boom aan de rand van Middelheim-Laag. Alle exemplaren zijn verschillend, maar de vormen doen sterk denken aan boombladeren. Daardoor zijn ze op het eerste gezicht moeilijk te detecteren. Ze integreren zich volkomen. Net als de bladeren van de boom worden de tongen door de wind in beweging gezet en lijken ze bij te dragen tot het fluisterende geluid dat de boomkruin produceert. Het resultaat van deze subtiele interventie getuigt van een bijna romantische poëzie. De kunst fungeert als bemiddelaar tussen cultuur en natuur. Een foto  19 (genomen door Kristien Daem) van een detail van het werk, oogt als het tegengewicht van de editie die Berlinde de Bruyckere in 2011 op vraag van de Middelheim Promotors mocht realiseren. Het werd een pigmentdruk van een viriele mannenfiguur San Sebastian  18 op 60 exemplaren. Deze speciale uitgave wordt enkel op speciale momenten cadeau gegeven en is niet te koop. Daaronder een gedetailleerd tentoonstellingsvoorstel van de kunstenares voor haar solo expositie in het park, met brief, tekeningen en polaroids ter verduidelijking, gedateerd 1995  17 . Ongetwijfeld was dit de aanleiding voor deze speciale opdracht. Voor ons loopt een ontwapende figuur, lichtjes naar voren schrijdend op vrij plompe voeten. A contre-coeur, 1965  20 van Reinhoud D’Haese werd in 1980 door bemiddeling van de Middelheim Promotors geschonken door Christian Franck ter ere van Maurits Naessens. Het weerzinwekkende van 9

de verschijning wordt door Reinhoud’s humor in evenwicht gehouden. Reinhoud studeerde aan de Academie van Aalst en werd later leerling van Oscar Jespers aan de Academie La Cambre. Hij nam deel aan de Biënnales van Venetië en Tokyo en kreeg diverse prijzen en bekroningen, waaronder een eredoctoraat van de Universiteit Gent. In de vitrine vindt u een brief  21 en enkele boeken die Reinhoud D’Haese naar de Middelheim promotors opstuurde. Hij is één van de vele kunstenaars die contact hield en de Promotors op de hoogte bracht van zijn carrière. De boeken werden opgenomen in de bibliotheek, die tot op de dag vandaag nog steeds gesteund wordt door de Middelheim Promotors. In deze huidige bibliotheek, de voormalige orangerie van kasteel Middelheim,   organsieerden de Middelheim Promotors opmerkelijke tentoonstellingen. In deze vitrine tonen we de uitnodiging en de brochure van de expositie van Alexander Calder, 1967  22 samen met een originele foto van deze tentoonstelling. De contacten met deze kunstenaar werden gelegd bij een van de voorgaande Biënnales voor Beeldhouwkunst in het Middelheimmuseum. Vlakbij etaleren we de editie van Juan Muñoz van 1993  23 . Het is een zeefdruk met een impressie van Twee figuren voor Middelheim, het werk dat hij realiseerde in het kader van de expositie ‘Nieuwe Beelden’ in 1993. Muñoz ontneemt zijn bronzen figuren al bij voorbaat de illusie van beweging, zicht en spraak. Zijn figuren staan voor een bepaalde menselijke conditie: vervreemding, verstomming, een bijna autistisch gebrek aan communicatie, eenzaamheid. En alsof die situatie nog niet tragisch genoeg is, plaatst hij zijn beelden nog eens onbereikbaar hoog in een boom en scheidt hij hen door een bospad. De kloof is onoverbrugbaar. En achter die kloof kijkt het publiek machteloos toe. Op deze opbouwfoto zien we Muñoz op de plek die hij koos voor zijn werk  24 . 10

Tegen de wand staat één van de eerste aankopen van de Middelheim Promotors: Meuble noir habité  25 van Pierre Caille uit 1966: Achttien keramiekbeeldjes, fantastische wezentjes gegroeid in de verbeeldingswereld van Caille, bevolken een soort houten retabel. Ze zijn goud en zilver geglazuurd. Folkloristische elementen werden doordrenkt van de persoonlijke sensibiliteit, humor en vindingrijkheid van de auteur. Het werk werd in 1967 aan het Middelheimmuseum geschonken door Dienstbetoon Sociaal Secretariaat Bouwbedrijf, Antwerpen, dankzij de bemiddeling van de Middelheim Promotors. Bijgevoegd een tentoonstellingsbrochure rond Caille en zijn werk uit datzelfde jaar waarin we zijn drijfveren als kunstenaar kunnen lezen  26 .

Architectuur en structuur Voor het eerst op ooghoogte opgesteld Panamarenko’s originele versie van Archaeopterix Lithografica   40 uit 1993. Deze merkwaardige vogel beweegt normaal gezien hoog op een boomstam, hij springt en klapwiekt met zijn vleugels. Maar dit origineel exemplaar heeft de kunstenaar niet vervaardigd in weersbestendige materialen, in tegenstelling tot het tentoonstellingsexemplaar dat we parmanent buiten tonen. Panamarenko is al sinds de jaren ‘60 geboeid door de wetenschap en heeft talloze pogingen ondernomen om die te vertalen naar de kunst. Zijn vliegmachines, ruimtetuigen en zeppelins zijn wereldberoemd, maar gedoemd om voor eeuwig aan de grond te blijven. Daarmee verbeeldt de kunstenaar de droom van de mens om te vliegen, en zijn ambitie om naar het hogere te reiken. De nuchtere conclusie is dat hij daartoe niet in staat is. Hij kan slechts klapwieken en springen, zoals deze vogel oorspronkelijk bedoeld is. Tijd voor een openhartig, enthousiast bedankje van kunstenaar Carl Andre aan voormalig directeur Menno Meewis op een 11

handgeschreven postkaartje uit 2000  27 . Andre is blij weer met de Flemish people from Belgium te mogen werken. We tonen een foto van zijn werk 74 Weathering Way  29 . Momenteel maakt dit werk deel uit van de tentoonstelling Pom’ po pon po pon pon pom pon op Horiflora. Romeinse straat; een andere ‘straat’ in de Middelheimmuseumcollectie werd gerealiseerd door de Antwerpse kunstenaar Guillaume Bijl. Op de foto zien we de kunstenaar in 1994 op de opening van zijn tentoonstelling in het museum met toenmalig burgemeester Bob Cools  30 . Bijl zette met deze installatie de bezoeker op het verkeerde been. In een afgelegen, wat vergeten deel van het Middelheimpark legde hij een Romeinse straat bloot  31 . Een authentieke, zo lijkt het, met een afsluiting tegen al te opdringerige bezoekers. Een informatiebord maakt het beeld volledig. De installatie is niet van een echte opgraving te onderscheiden. Op vraag van de Middelheim Promotors, bracht Bijl in 1994 de editie Fragment of a Roman Street   28 uit op 1200 exemplaren, een mooi souvenirdoosje dat een steen bevat die echter nooit deel uitmaakte van de straat.

van ontwerp over constructiefase naar eindfase, kunnen volgen. Het gaat over het massieve gebouw zonder titel dat hij in het Middelheimmuseum optrok in 1993. Ook al gebruikt Kirkeby bakstenen en cement en ontwerpt hij zijn sculptuur als een architect — voorbereidende tekeningen en maquette inbegrepen —, een volwaardig gebouw maakt hij niet  37 . De baksteensculptuur confronteert de toeschouwer met zijn eigen kijk op kunst, architectuur, openbare ruimte en natuur. Kirkeby werpt een fysische grens op, een kader voor onze blik. Maar de toeschouwer kan er ook gewoon in rondlopen en in verdwalen, want binnenin is het een labyrint. Cirkel en vierkant zijn zowat het keurmerk van de geometrische abstracte kunst. Het werk werd gerealiseerd met steun van ABEB. De foto van Kristien Daem uit 1993 geeft een poëtische indruk van deze architecturale sculptuur  36 . Eenzelfde poëzie is voelbaar in de bronzen maquette die we bruiklenen van de Michael Werner Galerie uit Keulen  35 .

Tegen de wand hangt een zeefdruk Loopgracht  32 van de Japanse kunstenaar Tadashi Kawamata, die in 2000 op 160 exemplaren werd uitgebracht. Het lijkt een locatieschets. Kawamata bouwt sinds het einde van de jaren zeventig tijdelijke installaties die bestaan uit lattenconstructies. Hij vertrekt van een ontwerptekening, vervolgens maakt hij een maquette en tot slot wordt het project in situ uitgevoerd. Zo zijn ook Trench en Bridge ontstaan, twee projecten waarbij Kawamata voor het publiek nieuwe gezichtspunten creëert om het Middelheimmuseum te bezoeken. Op het contactblad  33 zien we beelden van de kunstenaar op de locatie aan het werk.

De Hond    39 in keramiek van José Vermeersch uit 1984 is een editie die werd gerealiseerd ter ondersteuning van de aankoop door de Middelheim Promotors van het beeld Man, vrouw en hond uit 1982 – 1984. Dit werk is nu te zien in de expo Pom’ po pon po pon pon pom pon op Horiflora. Vermeersch maakte voornamelijk naam met zijn sculpturen uit keramiek, die hij op een unieke wijze vervaardigde. De licht gebolde vormen, variërende kleur en onregelmatige textuur zijn het resultaat van dit medium, maar zijn eigenschappen die hij doorspeelde naar zijn werk in brons. Het resultaat is een waardige machteloosheid, door Vermeersch met tederheid in beeld gebracht. Bij de originele foto’s van zijn man-vrouwhond beeldenensemble zit een kaartje waarin Vermeersch zich verontschuldigt voor zijn laattijdigheid   38 .

Aandacht voor het werkproces van de Deense kunstenaar Per Kirkeby dat we in beelden van de verschillende stadia,

Wat verderop ontdekken we Henk Visch zijn boomversiering, een adoptiekind voor kale bomen  41 . Dit werk komt uit de solo-

12

13

tentoonstelling die de kunstenaar had in 1996 en sindsdien hebben de Middelheim Promotors al een aantal edities gerealiseerd met de kunstenaar waaronder de wikkel van het nieuwe Jubileumboek  7 . De sculpturen van Henk Visch lijken op de gestolde momenten van een grillig denkproces. Het zijn tijdelijke bakens in een landschap van herkenning en verwondering. Bij de opbouw van zijn tentoonstellingen hecht Visch veel belang aan de opstelling van de sculpturen en het potentieel aan relaties dat tussen de beelden onderling en tussen de beelden en hun omgeving ontstaat. We lopen recht op Nest   34 van de Australische kunstenares Patricia Piccinini uit 2006. Onnodig te zeggen dat Piccinini de relatie tussen het kunstmatige en het natuurlijke onderzoekt. Het poëtische werk Nest werd in 2006 speciaal gecreëerd voor de tentoonstelling Idyl. Het werd vervaardigd uit glasvezel, vinyl, acryl en echte scooteronderdelen. Het is de weergave van een liefelijk familietafereeltje. Moeder Scooter waakt alert over kindje Scooter. Aandoenelijk, maar de onbeperkte mogelijkheid van het samengaan van natuur en techniek heeft ook iets verontrustends.

Dabeisein ist alles Kati Heck heeft zo haar eigen ideeën over officiële documenten. Ze schreef in 2008 haar eigen ‘certificat’ in cartooneske stijl waarin ze de in deze ruimte tentoongestelde beeldengroep overdraagt als eigendom van Middelheimmuseum   46 . Er ligt ook een boek met een variante versie van deze sculptuur  47 . Met Dabeisein ist Alles   48 verwierf Middelheim een belangrijk werk van de jonge Duitse kunstenares die in Antwerpen woont en werkt. De titels van haar werken, van haar tentoonstellingen en van haar publicatie maken duidelijk dat taal een grote rol speelt in Hecks oeuvre. Heck is geen ‘zonder titel’-kunstenaar. 14

Minimalisme is evenmin aan haar besteed. Hecks werk is barok, overdadig, speels, ironisch en uiterst narratief. Ze slaat ons om de oren met monumentale schilderijen en piepkleine viltstiftkrabbeltjes, glanzende worstsculpturen en sobere pentekeningen, absurde etsen en bizarre collages. Het werk werd in 2008 aangekocht met de steun van de Middelheim Promotors. Het is de eerste maal dat wij het werk binnen tonen, normaal heeft het zijn vaste stek op een eilandje in het water. Een andere organische sculptuur uit de Middelheim-collectie is van de Britse kunstenaar Tony Cragg. De sculptuur Envelope   44 , werd in 1996 door de Middelheim Promotors aangekocht en geschonken aan de Middelheimmuseum collectie. Dit kunnen we lezen op het bijgevoegde document   45 ondertekend door toenmalig voorzitter en nog steeds actief lid Charles Sluyts. Cragg maakte een verpakking, in dit geval een lege envelop met lucht aan de binnen- en buitenkant. Het werk ziet er, zeker vanop afstand, zeer aantrekkelijk uit met zijn blinkende, gouden oppervlak. Eens dichterbij vallen de perforaties op die de aanblik vreemder maken, maar tegelijk intrigerender. Er blijkt veel meer níet te zijn dan wel. Het materiaal staat voor massa, voor gewicht, voor onverzettelijkheid. De vorm is veel ruwer dan aanvankelijk gedacht en vooral veel minder massief en compact. Het beeld is hol, er zitten gaten in. Na deze aankoop gaven de Middelheim Promotors de kunstenaar de opdracht tot het uitvoeren van een lithografie op 80 ex. Zonder titel (de cactussen), 1997. Zo zie je dat de kunstenaar erin slaagt om in twee dimensies toch de impressie van volumes weer te geven   43 . We lopen door tot aan het Vrijheidsbeeld   49 uit 1981 van Wilfried Pas. De zo organisch gegroeide assemblage verraadt een diep religieus gevoel dat geworteld is in Pas’ existentiële betrokkenheid. Het is het resultaat van 15

zijn eigen ‘natuurlijke’ drang tot creëren, tot overleven, waarbij we in het ‘Vrijheidsbeeld’ gelijkenissen aantreffen met de Messias-figuur en in de algemene structuur met oude bedevaartprentjes. Hierdoor is dit werk te bekijken als Pas’ wanhoopskreet naar persoonlijke vrijheid. De editie van Olivier Strebelle, Miss-television   42 uit 1980 is een ontwerpschets van Miss télévision II dat de Middelheim Promotors aankochten in 1980. Het werk is nu te zien in de expo Pom’ po pon po pon pon pom pon op Horiflora. Opmerkelijk hoe de organische plastiek in deze werken een bindende factor is.

In het Braempaviljoen zijn we rond, maar uiteraard strekt de invloed van de Middelheim Promotors zich over het hele park uit. Wandel rond en ontdek nog meer, met steun van de Promotors verworven werken, in de collectie. U herkent ze aan de gouden jubileum-stoel die erbij staat. Ga zitten, kijk en geniet van uw bezoek.

Plannen blijven maken. Dromen realiseren. Als afsluiter van de tentoonstelling bekijken we het plan van Charles Vandenhove’s Zuilenpaviljoen   50 uit 1982. Het is zowel een kunstwerk op zich als een paviljoen om kleinere openluchtsculpturen tentoon te stellen. Het is streng geometrisch en sober opgebouwd. Vlak bij dit gebouw staat een poort met twee zuilen, Ionische kapitelen en een fronton. De combinatie van het paviljoen en de poort situeert dit ontwerp duidelijk in de jaren 1980 en het postmodernisme. Het zuilenpaviljoen werd opgetrokken in Belgische Soigniessteen. Het zal u niet verwonderen dat Vandenhove behalve beeldend kunstenaar vooral architect is. Hij ontwierp de meest uiteenlopende dingen, van het universitair ziekenhuis in Luik over stoelen en banken tot bibliotheken en orgels. Soms zijn de ontwerpen bedoeld als kunstwerk, soms niet. Dat hangt meer af van de opdracht dan van de kwaliteit van het werk zelf. Dit werk kwam tot stand dankzij de Middelheim Promotors.

16

17

LIJST VAN WERKEN Roel D'Haese, Jan de Lichte (Hommage aan L.P. Boon), 1979 – 1987 Brons, 333 x 180 x 160 cm 2 Wervingsbrochure Middelheim Promotors, ca. 1970 Offsetdruk op papier, 29,7 x 21,1 cm 3 Oprichtingsakte Middelheim Promotors vzw, 1966 Offsetdruk op papier, 23,5 x 33,2 cm 4 Filip Tas, Foto van de stichtingsvergadering Middelheim Promotors in de orangerie, 1965 Digitale print op barietpapier, 45 x 29 cm 5 Panamarenko, Piecwo, 1975 Balpen op papier, 40 x 33 cm 6 Camiel Van Breedam, Wagentje, 1983 Zeefdruk op papier (125 ex), 56 x 76 cm 7 Henk Visch, Wandelend op stenen, 2015 Druk op papieren boekwikkel (50 ex), 25,5 x 104,5 cm 8 Vic Gentils, Schaakspel, 1967 Brons, verzilverd brons, 70 x 70 x 50 cm 9 Fotograaf anoniem, Vic Gentils op de opening van ‘Het Groot Schaakspel’, in het Paleis van Schone Kunsten te Brussel, 1967 Digitale druk op barietpapier, 45 x 29 cm 10 Satish Gujral, Ganesh, 1974 Mixed media, 147 x 77 x 77 cm 11 Chris Burden, Beam Drop: Antwerp, 2009 Video: Tim Marriman en Richard Dewey, duur: 20 min 12 Rik Poot, Brief naar ‘Middelheim’, 1988 Vulpen op papier, 29,7 x 21,1 cm 13 Rik Poot, Escapade, 1978 Lithografie op papier (125 ex), 57 x 38 cm 14 Werner De Vos, Zonder titel, 2007 Mixed media (25 ex), 16 x 16 x 16 cm 1



18

Thomas Schütte, Brief naar Menno Meewis, voormalig directeur Middelheimmuseum, 1993 Vulpen op papier, 29,7 x 21,1 cm 16 Thomas Schütte, Reserve onderdelen voor het kunstwerk Tauzend Zungen, 1993 Geglazuurde keramiek, diverse afmetingen 17 Berlinde De Bruyckere, Tentoonstellingsvoorstel voor een solo tentoonstelling in Middelheimmuseum, 1995 Deken, tekening, print op papier, diverse afmetingen 18 Berlinde De Bruyckere, San Sebastian, 2011 Pigmentdruk op papier (60 ex), 45,5 x 32,5 cm 19 Kristien Daem, Detailfoto van Tauzend Zungen van Thomas Schütte, 1993 Digitale druk op barietpapier, 55 x 42 cm 20 Reinhoud D'Haese, A contre-coeur, 1965 Brons, 192 x 85 x 85 cm 21  Reinhoud D'Haese, Brief naar Marie-Rose Bentein-Stoelen, voormalig directrice Middelheimmuseum, 1976 Stift op papier, 29,7 x 21,1 cm 22 Uitnodiging, brochure en tentoonstellingszicht van Totems en Gouaches, de tentoonstelling van Calder in Middelheimmuseum, 1967 Offsetdruk op papier, diverse afmetingen 23 Juan Muñoz, Zonder titel, 1993 Zeefdruk op papier 180 ex, 65 x 50 cm 24 Fotograaf anoniem, Juan Muñoz bij de installatie van Twee figuren voor Middelheim, 1993 Digitale druk op barietpapier, 10 x 15 cm 25 Pierre Caille, Meuble noir habité, 1966 Keramiek, hout, 278 x 109 x 70 cm 26 Pierre Caille, Tentoonstellingsbrochure tentoonstelling Caille in Middelheimmuseum, 1967 Offsetdruk op papier, 28 x 22 cm 15



19

Carl Andre, Postkaart aan Menno Meewis, voormalig directeur Middelheimmuseum, 2000 Viltstift op papier, 10 x 15 cm 28 Guillaume Bijl, Fragment of a ‘Roman Street’, 1994 Steen (1200 ex), diverse afmetingen 29 Felix Tirry, Installatiezicht van 74 Weathering Way, 2001 Digitale druk op barietpapier, 90 x 90 cm 30 Fotograaf anoniem, Foto van Guillaume Bijl en Bob Cools op de opening van de solo tentoonstelling in Middelheimmuseum, 1994 Digitale druk op barietpapier, 20 x 25 cm 31 Fotograaf anoniem, Installatiezicht van de Romeinse Straat, 1994 Digitale druk op barietpapier, 25 x 25 cm 32 Tadashi Kawamata, Loopgracht, 2000 Zeefdruk op papier (160 ex), 56 x 76 cm 33 Leo van der Kleij, Contactblad met foto's van Tadashi Kawamata in Middelheimmuseum bij de voorbereiding van zijn tentoonstelling, 2000 Digitale druk op barietpapier, 24,5 x 30,5 cm 34 Patricia Piccinini, Nest, 2006 Mixed media, 87 x 146 x 127 cm 35 Per Kirkeby, Modell für Antwerpen, 1992 Brons, 12 x 33 x 23 cm 36 Kristien Daem, Installatiezicht van de sculptuur zonder titel van Per Kirkeby, 1993 Digitale druk op barietpapier, 50 x 50 cm 37 Fotograaf anoniem, Foto's van de opbouw van de sculptuur zonder titel van Per Kirkeby, 1993 Digitale druk op barietpapier, 10 x 15 cm 38  José Vermeersch, Foto na voltooiing van de productie van de sculptuur, 1982 – 1983 Brons, 88 x 39,5 x 145 cm 39 José Vermeersch, Hond, 1984 Keramiek, 27,5x 18 x 16 cm 27

20

Panamarenko, Archaeopterix lithographica, 1993 Mixed media, 30 x 30 x 30 cm 41 Henk Visch, Zonder titel, 1996 Mixed media, 40 x 20 x 20 cm 42 Olivier Strebelle, Miss Television, 1980 Lithografie op papier (150 ex), 75,5 x 56 cm 43 Tony Cragg, Zonder titel (de cactussen), 1997 Lithografie op papier (80 ex), 58 x 72 cm 44 Tony Cragg, Envelope, 1996 Brons, 238 x diam 150 cm 45 Formele Brief aan Tony Cragg met de mededeling tot aankoop van Envelope, 1996 Inktjet print op papier, 29,7 x 21,1 cm 46 Kati Heck, Certificaat van Dabeisein ist alles, 2006 Viltstift en inkt op papier, 29,7 x 21,1 cm 47 Kati Heck, Publicatie Bonzenspeck und Prollgehabe, 23 lino-block prints, 2008 Offsetdruk op papier, 29,5 x 29,5 cm 48 Kati Heck, Dabeisein ist alles, 2006 Polyester, lak, koord, hout en plastic, diverse afmetingen 49 Wilfried Pas, Vrijheidsbeeld, 1981 Mixed media, 80 x 40 x 40 cm 50 Charles Vandenhove, Perspectieftekening Zuilenpaviljoen, 1982 Digitale druk op transparante sticker, 80 x 135,5 cm 40



21

PUBLIEKSAANBOD INTROFILM In de hal van het kasteel, NL/ENG, ook te bekijken op de museumsite en op het videokanaal ARTtube.be GRATIS RONDLEIDINGEN Zonder reservatie, in NL Voor volwassenen en voor gezinnen met kinderen van 6 tot 12 jaar. Op zondagnamiddag (2de zondag van de maand): 8 november, 13 december 2015, 10 januari, 14 februari en 13 maart 2016, 14 – 16 uur. RONDLEIDINGEN EN/OF CREATIEVE ATELIERS OP AANVRAAG VOOR GROEPEN (VOLWASSENEN, JONGEREN, KINDEREN) In NL, FR, ENG, D, SP, IT, € 75 voor een rondleiding van twee uur, 15 pers. per gids, max. 4 gidsen tegelijk. € 85 voor een atelier van twee uur, 15 pers. per gids, max. 3 gidsen tegelijk. Reservatie: VISIT/Antwerpen Toerisme en Congres T 03 232 01 03 E [email protected]

22

COLOFON

INDIVIDUEEL AANBOD KROKUSATELIERS VOOR KINDEREN WORKSHOPS VOOR VOLWASSENEN Info Cultuur Wisselstraat 12 (hoek Grote Markt) 2000 Antwerpen Open di – za van 11 – 17.45 uur (gesloten op zo, ma & feestdagen). T 03 338 95 85 E [email protected]

LE BRUIT DES CHOSES · Curator & scenografie: Pieter Boons · Copyrights en courtesy: de kunstenaars en de bruikleengevers, Galerie Michael Werner, collectie van het Middelheimmuseum · Foto’s: Kristien Daem, Filip Tas,  Felix Tirry, Leo van der Kleij, beeldarchief Middelheimmuseum  

RESERVERINGEN Wij vragen je om ten laatste drie weken op voorhand te reserveren en 10 dagen vóór de activiteit te betalen. Annulaties zijn kosteloos tot 10 dagen vóór de bezoekdatum. Onze begeleiders wachten je steeds op aan het onthaal in het kasteel op Middelheim-Hoog.

Met speciale dank aan de Middelheim Promotors vzw voor hun steun aan het Middelheimmuseum Met dank aan: de kunstenaars, Stad Antwerpen schrijnwerkerij en decoratelier PO/BOF/ DECO, Bank Delen en de Koning Boudewijnstichting, Lisbet Cools, Björn Scherlippens en iedereen die aan deze tentoonstelling meewerkte. VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Sara Weyns Middelheimmuseum Middelheimlaan 61 2020 Antwerpen

23

Met de steun van:

PRAKTISCHE INFO Middelheimmuseum Middelheimlaan 61 2020 Antwerpen T 03 288 33 60 F 03 288 33 99 E [email protected] www.middelheimmuseum.be Dienst publiekswerking T 03 288 33 79 of 03 288 33 76 E greet.stappaerts@ stad.antwerpen.be of [email protected] TOEGANKELIJKHEID gratis gebruik van rolstoel en elektrisch wagentje na reservering OPENINGSUREN Oktober – maart: 10 – 17 uur, Bezoekers worden tot een half uur voor sluitingstijd toegelaten. Wij vragen om het park tijdig te verlaten: de poorten sluiten stipt! Gesloten op maandag

MIKA MUSEUMCAFE E [email protected] www.mi-ka.be DOCUMENTATIECENTRUM Het documentatiecentrum is open op afspraak. Gratis op vertoon van identiteitskaart. T 03 288 33 64 of E middelheimmuseum_ [email protected]

Braempaviljoen LE BRUIT DES CHOSES Middelheim–Hoog

WIFI Gratis WIFI in het kasteel. VOLG ONS VIA facebook www.facebook.com/ middelheimmuseum twitter twitter@middelheim Instagram www.instagram.com/ middelheimmuseum

Kasteel

i MIDDELHEIML

TEKSTREDACTIE Chris van Camp in opdracht van de dienst publiekswerking

AAN

i

PRIJS Gratis

MUSEUMSHOP Wil je graag een aandenken aan je bezoek, of iemand verrassen met een leuk cadeau? In onze shop vind je kunstpublicaties, wenskaarten en leuke gadgets. 24

POM’ PO PON PO PON PON POM PON Hortiflora

Wens je in de toekomst digitaal op de hoogte gehouden te worden, laat het ons weten via: [email protected]

Middelheim–Laag

25

BEUKENLAAN

Het Huis

EXTRA Te verkrijgen aan het onthaal in het kasteel: · Audioguide NL/E/F/D €3 (gratis op vertoon van NMBS treinticket) · Gratis plattegrond van het park