Lastige en emotionele gesprekken op school en in de klas.
Inhoudsopgave: 1. Praktische aandachtpunten voor een team 2. Aandachtspunten voor het gesprek in de klas 3. Achtergrondinformatie bij controversieel en emotionele onderwerpen in de groep 4. Praktische tip uit Europese hoek (RAN-netwerk) 5. Omgaan met racistische of extreme opmerkingen (art.1)
Inleiding Als docent hebben we een belangrijke rol om lastige gesprekken op een goede manier te begeleiden. Een goede dialoog verbindt mensen, maakt ruimte en kweekt begrip. Begeleiding van een goede dialoog vergt aandacht en voorbereiding. Deze bundeling van aandachtpunten wil daarbij ondersteunend zijn.
“een werkelijke dialoog is slechts mogelijk, wanneer de gesprekspartners waarachtig openstaan voor elkaar en beseffen niet zelf de waarheid in pacht te hebben. ‘Elke waarheid heeft immers drie kanten: de mijne, de jouwe en de juiste’. En zolang we blijven inzien, dat onze beide inzichten – hoe rotsvast we ook overtuigd zijn van de juistheid ervan nog lang niet de waarheid zijn, maar in het beste geval een stukje van de waarheid, een benadering daarvan zolang is er mogelijkheid tot dialoog” P. Lapide, Het bezit van de waarheid: het einde van de dialoog, Baarn 1988 .
ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 1
1. Praktische aandachtpunten voor een team Er zijn soms gebeurtenissen die hun schaduw vooruit werpen en waarop van belang is je als team voor te bereiden. Je weet immers dat de gebeurtenis op school ter sprake zal komen. Het gaat om dat gesprek professioneel te begeleiden en leerlingen leren te denken. In dit soort gevallen is het handig om de volgende punten samen te bespreken: 1. Maak tijd en ruimte vrij voor het bespreekbaar maken van het onderwerp en/of de conflictsituatie in het team, de klas en de school als gemeenschap ( in die volgorde) 2. Bepaal vooraf wat het beleid is van de school. Welke manier van reageren, hoe om te gaan met reacties en waar/hoe begrenzen. 3. Zorg voor een goede voorbereiding. Verzamel vooraf achtergrondinformatie en beelden hoe leerlingen over de (begin)situatie en de aanleiding denken. Let daarbij ook op multiculturele aspecten, geloofsovertuigingen en sociale omgevingen van leerlingen en de invloed die dit kan hebben. 4. Bespreek eerst in teamverband wat er besproken gaat worden, de mogelijke dilemma’s en mogelijke werkwijze(n) en vorm(en) hoe gesprekken gevoerd worden. Wees je bewust van de eigen persoonlijke vooronderstellingen. Benoem dit en bespreek dit ook. 5. Maak afspraken over interne ondersteuning. Zorg voor interne begeleiding van docenten en team(s) en laat elkaar helpen en ervaringen uitwisselen. Zorg ook voor momenten waarbij medewerkers kunnen ‘stoom af blazen’. Maak daarover afspraken. 6. Gesprek in de groep professioneel begeleiden. Een beproefde gespreksmethode is de LSD-methode; luisteren, samenvatten en doorvragen. Het gaat om het gesprek professioneel te begeleiden en leerlingen leren te denken. 7. Aandacht voor de gevoelens die leven. Geef in de klas en/of werkvorm didactisch eerst aandacht aan eigen gevoelens van leerlingen. 8. Uitwisseling en begripsvorming. Elkaars standpunten veranderen is niet reëel. Het gaat om uitwisseling en begripsvorming van opvattingen en meningen. Leg de lat niet te hoog.
ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 2
2. Aandachtspunten voor in de klas Profileer je als leerkracht niet als autoriteit die het ‘weet’. Wees zorgvuldig met standpunten. Je hebt als docent een belangrijke rol tijdens deze gesprekken. Je bepaald in grote mate de sfeer, de richting, de grenzen en de effecten. Enkele praktische tips om in een klassensituatie met ‘kritische momenten’ om te gaan. -
Stel meningen niet voor als feiten
-
Laat de verschillende standpunten uit de groep komen
-
Luister goed
-
Corrigeer tijdens discussies op feitelijke onjuistheden
-
Let op inhoud en gedrag en speel niet op de persoon of de groep(eringen)
-
Probeer respect te verkrijgen voor elkaars standpunten en voor minderheidsopvattingen, leer de deelnemers om te gaan met verschillen
-
Voorkom een wij-zij situatie, zorg voor een brede dialoog, tolerantie en begrip
-
Stel kritische vragen bij een te snel bereikte consensus. Stel dan de vragen die zoeken naar nuancering
-
Bepaal en bewaak de grenzen van het gesprek (racistische uitingen, opzettelijk beledigen, aanzetten tot haat, geweld of discriminatie bijvoorbeeld niet tolereren; intimidatie van anderen wegens ras, nationaliteit of godsdienst ook niet; geef zelf duidelijk aan waar de grenzen liggen)
-
Doorgrond wat jongeren tegen elkaar zeggen en wat ze eigenlijk bedoelen, luister naar de bezorgdheden van leerlingen. Uit een ‘rauwe’ opmerking kan een dieper zorg doorklinken en probeer die naar boven te krijgen.
-
Probeer leerlingen te laten begrijpen dat primaire reacties vaak niets opleveren, pijn met pijn vergelden escalatie geeft, twijfelen niet zwak is, haat niet alleen de ander maar ook jezelf vernietigt, je je kan laten meeslepen door emoties van anderen
-
Voorkom vechtgesprekken direct bij het begin. Richt je bij overdadig geschreeuw (bijvoorbeeld van leerlingen) op de inhoud
-
Leer de deelnemers kritisch om te gaan met informatie, door verschillende bronnen met elkaar te vergelijken en achtergronden na te zoeken van internationale conflicten
-
Het is van belang dat je als leerkracht alle standpunten aan de orde laat komen
-
Benadruk dat conflicten/controversen kansen zijn om te leren en te groeien
-
Let er op dat je goed uit elkaar gaat, controleer dat middels een paar vragen.
-
Probeer de essentie van het gesprek samen te vatten in nabijheid van de leerlingen en vraag of ze hier nog op willen aanvullen of nuanceren.
-
Deel de opbrengsten van de gesprekken in de klas met andere teamleden en bespreek indien nodig op welke wijze er opvolging plaats moet vinden
Vraag om verduidelijking
ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 3
3. Radicalisation Awareness Network (RAN) Praktische tips van RAN, een Europees platform
Blijf in contact, zorg voor verbinding (dus luisteren, vertrouwen en geduld) Blijf in je eigen rol en verantwoordelijkheid (ga als jongerenwerker of docent geen politieman spelen) Luister naar wat gezegd wordt en neem dat serieus. Geef desnoods aan dat je geschrokken of verrast bent. Je hoeft geen moslim of imam te zijn om te vragen hoe het met iemand gaat of waar hij mee worstelt. Of te vertellen dat hij erbij hoort. Laat in je daden en woorden zien dat het Wij –Zij verhaal niet klopt. Probeer te achterhalen wat iemand beweegt: waar is hij boos, bang of blij over? Stel ‘domme’, open vragen o Wat bedoel je daarmee? o ‘wow, daar kijk ik van op!’ Vertel eens meer o Denken je vrienden, broers/zusters en anderen er ook zo over? o Hoe weet je dit? o Kijkt iedereen op deze manier hiernaar? o Hoe belangrijk is dit voor je? o Wat zou je er voor/tegen willen doen? o Besef je wat de consequenties kunnen zijn? Maak aantekeningen, liever feitelijk dan interpretaties Probeer te begrijpen, wat iets anders is dan goedkeuren Ga de persoon niet overtuigen van zijn ongelijk. Wijs niet af en pas op met afkeuren, dit kan tot verwijdering leiden en verkleint de mogelijkheid tot beïnvloeden en helpen Deel je zorgen met anderen, collega’s Breng samen de leefsituatie en eventuele problematiek van betrokkene in kaart: o Wat weten we nog meer? o Kijkt iedereen er zo tegenaan? o Wat weten we niet? Vraag advies of ‘second opinion’ aan iemand die meer verstand heeft van religie of radicalisering Maar doe vooral ‘iets’ – doe niet niets
4. Achtergrond informatie bij controversiële en emotionele onderwerpen in de klas. Spannend Het is niet makkelijk om controversiële discussies aan te gaan. Men belandt immers snel bij ethisch of maatschappelijk geladen thema’s (terrorisme, abortus, seksualiteit, drugs, euthanasie, islam, vluchtelingen, imago van de politiek, van allochtonen, …) die zeer gevoelig liggen. In veel scholen gaat men dit soort discussies liever uit de weg omdat ze vaak leiden tot polarisatie, tot welles-nietes-standpunten, tot het vergroten van vooroordelen en frustratie. Belang Toch is het aangaan van deze dialoog erg belangrijk. Dit om tal van redenen: ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 4
1. Voorbereiding op een actieve rol in de samenleving met respect voor mensenrechten. Het voorbereiden van leerlingen op hun rol van burgers in een pluralistische samenleving, hen kennis te laten maken met democratische processen en respectvolle manieren om met meningsverschillen om te gaan. 2. Kritisch leren denken: Het ontwikkelen en stimuleren van de vaardigheden tot kritisch denken. 3. Aanscherpen van interpersoonlijke vaardigheden: Het ontwikkelen van belangrijke gedrags- en communicatieve vaardigheden: goed luisteren, krachtig antwoorden, overtuigend spreken, goed samenwerken en tolerant zijn ten opzichte van verschillende gezichtspunten. 4. Verder zijn controverses actueel en sluiten ze nauw aan bij de leefwereld van de leerlingen. 5. De goede sfeer in de groep en in de school. Op een goede manier leren spreken over moeilijke kwesties in het leven hoor ook bij het begeleiden in de school Onbalans Een controversieel onderwerp is een onderwerp waarbij belangen en waarden in conflict zijn, waarbij er sterke onenigheid bestaat over verklaringen of acties. Een samenleving kan fundamenteel verdeeld raken over een controverse en het kan sterke emoties en protesten teweeg brengen. Controversiële onderwerpen kunnen handelen over wat er gebeurd is, over de oorzaken van een situatie, over het juiste antwoord erop en over de mogelijke effecten hiervan. Controversen zijn complex en vragen kennis en zelfbewustzijn. Ook evenwicht is belangrijk, het laten zien van persoonlijke betrokkenheid en objectiviteit, het innemen van een standpunt zonder druk of indoctrinatie. Reflectieve dialoog Een discussie over een controverse kan gedefinieerd worden als een ‘reflectieve dialoog’ tussen leerlingen, of tussen leerlingen en leerkrachten, over een onderwerp waarover onenigheid bestaat. De discussie kan op gang komen door een vraag of een verklaring van een leerling of een leerkracht. De dialoog die daaruit voortkomt, kan gebruikt worden om bewijzen en commentaren uiteen te zetten en kan uitdrukking geven aan de verschillende gezichtspunten. Een ‘reflectieve dialoog’ brengt het luisteren naar en reageren op ideeën van nietgelijkgestemden op gang.
ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 5
Verschillen tussen dialoog en debat Dialoog
Debat
Wat is echt belangrijk?
Kernvraag
Welke opvatting houdt stand? Wat niet?
Principes, waarden en Normen
Thema in het gesprek
Standpunten en argumenten
Dat moet het zwaarste wegen Hiërarchie van principes, waarden en normen;
Resultaat
Waar zit het probleem precies? Hoofd- en bijzaken gescheiden Drogredenen uitgefilterd Besluit
Begrijpen
Houding van deelnemers is gericht op
Vluchten in vrome abstracties en zweverig gepraat
Risico
Overtuigen Gelijk krijgen wordt belangrijker dan gelijk hebben; schijnconsensus
Hete momenten Een gesprek over een maatschappelijke of kritische gebeurtenis kan soms heel spontaan in een klas of groep tot stand komen en soms lijken dingen te ontploffen in de klas. De uitdaging is deze momenten te gebruiken en er leermomenten in te vinden. Wat is je eigen standpunt als leerkracht en begeleider? Ken jezelf, weet waardoor je geraakt wordt en bedenk hoe je daar mee omgaat in je rol als begeleider - Wees standvastig en breng structuur in het gesprek - Vat opmerkingen niet persoonlijk op (aanvallen zijn vaak eerder gericht op je rol als leerkracht dan op je zelf Voor een leerkracht die de het gesprek leidt is het belangrijk
5. Stap voor stap reageren. Praktische voorbeelden hoe om te gaan met racistische of extreme opmerkingen (bron. ART 1) Iedere docent hoort wel eens discriminerende en racistische opmerkingen. Het kan ook gebeuren dat u zelf beschuldigd wordt van discriminatie als u bepaalde problemen bespreekbaar wilt maken. Wat kunt u hieraan doen? Stap voor stap reageren Wanneer u geconfronteerd wordt met racistische uitlatingen, kan er van alles door u heengaan. Bijvoorbeeld ongeloof (hoe kan iemand zoiets zeggen?) en onzekerheid (is dit nu wel of niet discriminatie?). Vaak wilt u wel reageren, maar wilt u met uw reactie zoveel tegelijk (uw eigen mening geven, opkomen voor bepaalde groepen mensen, de ander overtuigen) dat het moeilijk is om een reactie bepalen. Hieronder worden drie stappen beschreven die kunnen helpen bij het bepalen van een reactie. Stap 1: Schat de situatie in Grap, symbool, scheldwoord? Bepaal eerst om wat voor soort uitlating het gaat. Discriminerende opmerkingen kunnen voorbij komen als grap, als scheldwoord, bij het bespreken van problemen op school, als onderdeel van een betoog of als losse opmerking in een persoonlijk gesprek. Ook symbolen die geassocieerd worden met racisme of extreem-rechts (zwarte kisten met witte veters, white powertekens) zijn vormen van racistische uitingen. Leerling, collega, ouders? ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 6
Neem bij het inschatten van de situatie mee wie de opmerking maakt. Uiteraard gelden afspraken en regels gericht op het tegengaan van discriminatie voor iedereen, maar bij een leerling heeft u vanuit de pedagogische relatie een directe verantwoordelijkheid om te reageren of te corrigeren. Een collega zult u juist eerder aanspreken op diens eigen professionaliteit en verantwoordelijkheid voor de veiligheid op school. Bij het reageren op ouders zult u vooral duidelijk willen maken welke regels er op school gelden zodat zij ook weten welke regels er voor hun kind Kleine of grote groep? Tenslotte speelt de aanwezigheid van andere personen in de situatie een rol. In een grote groep of klas is er vaak geen gelegenheid om een een-op-een gesprek aan te gaan. Wel kan de mogelijkheid aangegrepen worden om aan een hele groep duidelijk te maken waar de grenzen liggen met betrekking tot racisme en discriminatie. Sluit de mogelijkheid niet uit om in een andere situatie wel het gesprek met elkaar aan te gaan. Dit kunt u ook aankondigen in uw eerste reactie. Stap 2: Bepaal het doel van uw reactie Afhankelijk van het soort opmerking, de situatie en de eigen positie zijn er verschillen in wat u wil en kan bereiken door te reageren. Wilt u zo snel mogelijk de les voortzetten of wilt u de gelegen heid gebruiken om de discussie aan te gaan? Wilt u iemand en public op zijn plaats zetten of wilt u begrip tonen voor de achterliggende problemen? Wilt u uw collega overtuigen of wilt u binnen de groep duidelijk maken dat dit soort discriminerende opmerkingen niet getolereerd kunnen worden? Maak hierin een duidelijke keuze voordat u reageert. Stap 3: Schat uw eigen mogelijkheden en houding in Gebruik vertrouwde vaardigheden Iedereen heeft zijn eigen sterke en zwakke kanten in het reageren op racisme en discriminatie. De één heeft veel kennis paraat om bepaalde vooroordelen te weerleggen, de ander is er goed in om door alle vooroordelen heen te prikken en begrip te tonen voor het achterliggende probleem. Weer iemand anders kan met humor de absurditeit van bepaalde denkbeelden blootleggen. In het algemeen kunt u vertrouwen op vaardigheden die u ook in andere situaties gebruikt. Zelf ook vooroordelen? In relatie tot discriminatie en racisme is het van belang stil te staan bij de eigen houding ten opzichte van gebeurtenissen en/of andere etnische groepen. In hoeverre bent u zich bewust van eventuele eigen vooroordelen? In hoeverre vormen deze een struikelblok om te reageren? Sommige mensen hebben de neiging te reageren op discriminerende opmerkingen door op hun beurt een tegengesteld generaliserend beeld te schetsen. ‘Marokkanen zijn aardig en gastvrij en kunnen allemaal heel lekker koken’. Dit is uiteraard net zo goed een vooroordeel dat leidt tot een eenzijdig en stereotiep beeld. Drie manieren van reageren Er zijn uiteenlopende manieren om te reageren. Hieronder worden er drie toegelicht: confronteren, doorvragen en informeren. Manier 1: Confronteren Confronteren is een manier van reageren die helderheid schept en bijdraagt aan de veiligheid op school. Bij confronteren wordt direct gereageerd op de opmerking. Het woord confronteren roept misschien associaties op met ‘keihard zeggen waar het opstaat’ of ‘iemand voor het blok zetten’, dat is niet wat hier bedoeld wordt. De manier van confronteren die hier beschreven wordt is niet hard maar duidelijk. Er wordt geconfronteerd door feedback te geven op het gedrag van de ander. Dit gebeurt in vier fasen: 1. Feitelijke waarneming: ik zie/hoor/merk …. ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 7
2. Eigen ervaring: ik denk/voel/ervaar ....... 3. Check: snap je/begrijp je/ kun je je dat voorstellen? 4. Grens stellen: ik wil …. De eerste twee stappen zijn de belangrijkste. Vaak is het al voldoende om het gedrag of taalgebruik concreet te benoemen en hier de eigen ervaring tegenover te stellen. Meestal reageert de ander hier op en corrigeert zichzelf. Voorbeeld “Ik hoor jou nu schelden op buitenlanders, dat vind ik kwetsend.” Door te verwijzen naar algemene schoolregels wordt de reactie minder persoonlijk. Het is dan makkelijker om concrete eisen te stellen aan het gedrag van de leerling, collega of ouder. Voorbeeld “Jij gebruikt nu een beledigend woord voor moslims. We hebben als school de afspraak dat dit soort termen hier niet gebruikt mogen worden.” Eventueel kan er dan een alternatief of een afspraak aan toegevoegd worden om het gesprek voort te zetten. Als docent zult u in bepaalde gevallen ook een consequentie moeten stellen, zoals u dat ook bij ander grensoverschrijdend gedrag zou doen. Voorbeeld: “Ik wil hier best met jou over doorpraten, maar dan vraag ik je wel om geen beledigende of discriminerende woorden te gebruiken.” Houd bij een confrontatie rekening met de omstanders en de positie van degene die u aanspreekt in de groep. Een leerling zal een docent niet snel openlijk gelijk geven, want dit betekent vaak gezichtsverlies in de groep. Wanneer u als docent hier toch op aanstuurt, zal dit eerder leiden tot een verharding van de standpunten. Houd de reactie in de groep daarom kort en helder en stel eventueel een apart gesprek voor om er nader op in te gaan. Breng ouders op de hoogte Net als in andere gevallen van grensoverschrijdend gedrag van leerlingen is het goed om als school er beleid van te maken de ouders te confronteren met het racistisch of discriminerend gedrag van hun kind. Laat u hierbij niet weerhouden door de gedachte dat die er waarschijnlijk net zulke racistische gedachten op nahouden. Als school heeft u regels en afspraken in het belang van de veiligheid van álle leerlingen, dus ook die van hun kind. U kunt hen daarom vragen te eisen dat hun kind de regels op school respecteert. Laat merken dat het u raakt Het getuigt van persoonlijke kracht als u uw eigen gevoelens benoemt wanneer u geraakt wordt door een opmerking. Dit is geen teken van kwetsbaarheid. U laat op deze manier juist zien dat u uw eigen gevoelens serieus neemt en vraagt anderen hier rekening mee te houden. Hiermee bent u een voorbeeld voor leerlingen. En ook als docent of conciërge heeft u recht op een veilige sfeer op school! Oprechte boosheid of laten merken dat bepaalde opmerkingen u verdrietig maken, kan dan een manier zijn om te reageren. Voorbeeld: “Het doet me pijn om jou als collega op die manier te horen praten over onze leerlingen.” Pas op voor het uiten van directe beschuldigingen aan de ander. Hierop zal de ander snel in de verdediging schieten, met als mogelijk gevolg een escalatie. Of de ander trekt zich mokkend terug en het onderwerp is niet meer bespreekbaar. Manier 2: Doorvragen Doorvragen kan op twee manieren: (1) via gesloten vragen doorvragen totdat de ander zich klempraat en (2) doorvragen waarbij er oprechte interesse getoond wordt voor de ander. ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 8
Gesloten vragen Gesloten vragen zijn vragen die alleen met ‘ja’ of ‘nee’ of met een enkel woord zijn te beantwoorden. Voorbeeld: “Dus jij denkt dat alle Antillianen aan de drugs zijn?” “Denk je dat: ja of nee?” “En Ricardo dan, die is niet aan de drugs toch?” “Nou dan.” Gesloten vragen kenmerken zich niet door belangstelling en hebben daardoor vaak een averechts effect. De ander voelt zich niet serieus genomen en er ontstaat tijdens het gesprek irritatie. De ander voelt zich terechtgewezen en beide partijen zijn niet nadertot elkaar gekomen. Een ander risico is dat het gesprek in een kringetje blijft draaien. Er wordt doorgevraagd maar men komt niet tot de kern van het onderwerp. Voorbeeld Leerling: “Het is toch logisch, Nederland is voor de Nederlanders. Alle anderen moeten oprotten naar hun eigen land.” Docent: “O ja? En wie zijn dan volgens jou Nederlanders?” Leerling: “Nou, simpel, iedereen die hier geboren is.” Docent: “Dus als iemand toevallig tijdens een vakantie in het buitenland geboren is, moet hij daar blijven?” Leerling: “Nee, niet als de ouders gewoon Nederlands zijn.” Docent: “En wanneer zijn de ouders dan Nederlands?” Leerling: “Als ze in Nederland geboren zijn (zucht).” Docent: “Dus het maakt niet uit waar jij geboren bent, maar het gaat om waar je ouders geboren zijn?” Leerling: “Nou, nee, allebei.” Open vragen U kunt ook doorvragen met behulp van de zogenaamde LSD methode. LSD staat voor: Luisteren – Samenvatten – Doorvragen. Hiermee komt u wel tot de kern van het onderwerp en laat u ook merken dat u echt naar de ander luistert. Dit heeft een positief effect op degene die u aanspreekt en op eventuele omstanders. Voorbeeld : “Als ik je goed begrijp ben je bang dat de criminaliteit in jouw buurt toeneemt als er meer allochtonen in jouw straat komen wonen. Waarom denk je dat de criminaliteit dan zal toenemen? Waar heb je dat gehoord?” Bij het doorvragen worden bij voorkeur open vragen gesteld, dit zijn vragen die uitnodigen om meer te vertellen. Algemene stelregel is dat deze vragen beginnen met de 5 W’s (wie, wat, waar, Wat maakt, welke) of met de twee H’s (hoe, hoezo). U kunt vragen naar eigen ervaringen of naar de manier waarop iemand aan bepaalde kennis of ideeën is gekomen. Met het doorvragen naar achtergronden legt u het probleem bij degene die de opmerking maakt: hij of zij moet uitleg geven. Achterliggende problemen Racistische en discriminerende opmerkingen komen niet uit de lucht vallen. Soms zijn er achterliggende problemen (angst om geen baan te kunnen vinden, problemen in de huisvesting, gebrek aan voorzieningen voor jongeren in wijk of dorp) die racistische uitingen kunnen verklaren, maar niet rechtvaardigen. Toon begrip voor het probleem, bagatelliseer niet, maar veroordeel nog steeds het racistische gedrag. Sommige problemen hebben te maken met het beleid vanuit de overheid dat te weinig rekening houdt met wensen en behoeften van diverse groepen in onze samenleving, bijvoorbeeld op het gebied van huisvesting of andere voorzieningen. Kijk hier kritisch naar en probeer oorzaak en gevolg te onderscheiden. ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 9
Voorbeeld Leerling: “Al die buitenlanders moeten gewoon oprotten.” Docent: “Ho, dit soort opmerkingen sta ik niet toe in mijn klas.” Leerling: “Het is er toch alleen maar slechter op geworden met die buitenlanders.” Docent: “Hoezo?” Leerling: “Zij krijgen van alles en voor ons is er niks meer.” Docent: “Je zegt dat zij van alles krijgen, maar wie bedoel je met ‘zij’?” Leerling: “Nou, die Turken.” Docent: “En wat krijgen zij dan?” Leerling: “Nou, een nieuw buurthuis in Oost waar ze kunnen hangen en tafelvoetbal spelen.” Docent: “Zo, dat is mooi voor hen. En wat bedoelde je met ‘voor ons is er niks’?” Leerling: “Nou, dat hadden wij ook wel gewild, zo’n plek.” Docent: “En wie bedoel je nu met ‘wij?’” Leerling: “Nou ‘wij’ Nederlanders in Zuid, ons buurthuis moest weg vanwege bezuinigingen.” Docent: “Dat is balen zeg. Dat zou ik ook vervelend vinden als ik jou was. Toch kan je de schuld daarvan niet aan de buitenlanders geven en zeker niet zeggen dat zij dan maar op moeten rotten. Het is de gemeente die dit besloten heeft.” Manier 3: Informeren Vooroordelen zijn vaak negatief en meestal niet waar. Veel vooroordelen kunnen gemakkelijk weerlegd worden met feiten. Met behulp van onderzoeksgegevens en cijfermateriaal kan een genuanceerd beeld geschetst worden van bijvoorbeeld de maatschappelijke positie van etnische groepen in onze samenleving. Ook kan meer kennis van een religie, bijvoorbeeld de islam, leiden tot meer begrip. De diversiteit binnen verschillende religies, culturen en bevolkingsgroepen is groot, meer inzicht hierin zal veel vooroordelen wegnemen. Als u het zelf ook niet weet. Wanneer u zelf over genoemde kennis en inzicht beschikt, kan dit goed van pas komen.Wanneer u hier echter weinig over weet, hoeft dit niet te betekenen dat de ander gelijk heeft of krijgt. Door aan te geven dat u de bewering van de ander in twijfel trekt of door voor te stellen dit samen eens te gaan onderzoeken, laat u ook merken dat er geen ruimte is voor dit soort vooroordelen. Voorbeeld Leerling: “Het zijn allemaal criminelen, de gevangenissen zitten toch zeker vol met allochtonen.” Docent: “Ik weet zeker dat het niet allemaal criminelen zijn. Natuurlijk zijn er ook allochtonen die crimineel zijn, maar er zitten ook veel Nederlanders in de gevangenis.” Leerling: “Mijn neef werkt in een gevangenis en die heeft het altijd over die buitenlanders.” Docent: “Misschien moeten we samen uitzoeken hoe dit precies zit? Hoe zouden we dat aan kunnen pakken?” Valkuilen Let wel dat de feiten kunnen afleiden van het gedrag dat u juist ter discussie wilt stellen. Of er nu vijf of tien procent van de mensen met een bepaalde afkomst contact hebben gehad met de politie, het is zonder meer niet toegestaan om mensen op grond van hun afkomst te beledigen. Daarnaast voelen mensen die dergelijke feitenkennis ontberen of verbaal minder vaardig zijn zich al snel ‘klemgepraat’. Als noodgreep wordt dan bijvoorbeeld de informatie bron, bijvoorbeeld de krant, zelf ter discussie gesteld want die is immers vast beïnvloed door de politieke correctheid. In het algemeen geldt dat wanneer de emoties hoog oplopen, mensen minder open staan voor feiten. Het is dan van belang om eerst de emoties (boosheid, angst, teleurstelling) te erkennen. Deze leerling is boos, maar omdat de docent alleen ingaat op het discriminerende element uit zijn opmerking raakt hij het contact met de leerling kwijt. Nog meer manieren We hebben allemaal in het dagelijks leven vele mogelijkheden om op elkaar te reageren en kunnen hier elke dag opnieuw keuzes in maken. Maak gebruik van uw eigen talenten en mogelijkheden. Ook met humor of cynisme kan veel bereikt worden. ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 10
Voorbeeld: Leerling: “Ja, maar zij schelden ons toch ook uit voor kaaskoppen ....” Docent: “Ja hè, het zijn net mensen!” Als het niet helpt Racisme en discriminatie zijn niet met één slimme opmerking te stoppen. Zelfs wanneer een bepaalde reactie niet aanslaat, is dit geen reden om een volgende keer maar niets te zeggen. De norm is dat racisme en discriminatie niet kunnen en niet mogen en met elke reactie wordt deze norm bevestigd. Door te reageren zet u anderen, inclusief omstanders, op zijn minst aan het denken en steekt u eventuele ‘slachtoffers’ een hart onder de riem. Ook voorkomt u het knagende gevoel achteraf dat u iets had kunnen en moeten zeggen .... Voorbeeld Leerling: “Mijn brommer is gestolen. Vast weer door zo’n Marokkaan.” Docent: “Nou, ho maar. Dat is discriminatie. De meeste Marokkanen gedragen zich net zo netjes als jij en ik. Dat stond pas nog in de krant.” Leerling: “Ja, zeker in die linkse Volkskrant van je. Mijn brommer is gestolen, en dan word ik beschuldigd van discriminatie. Ze moeten gewoon van mijn brommer afblijven en anders rotten ze maar op.” Docent: “Rustig, rustig, let op je woorden.” Leerling: “Ja, wat nou, jij begrijpt er echt niks van (loopt weg).” Tips Reageer altijd De norm ‘discriminatie mag en kan niet’ moet gehandhaafd blijven, zelfs als er weinig tijd is, kunt u met een korte opmerking laten merken dat u van bepaalde grappen of opmerkingen niet gediend bent. Stel veiligheid van iedereen voorop Niemand voelt zich veilig op een school waar gescholden mag worden of waar gezegd mag worden dat bepaalde mensen niet welkom zijn vanwege hun afkomst, huidskleur, seksuele voorkeur, sekse, etc. Veroordeel het gedrag, niet de persoon Het maken van racistische opmerkingen maakt iemand niet meteen tot een racist of rechtsextremist. Spreek de ander aan op concreet gedrag. Veroordeel de opmerking of de grap, maar druk de persoon niet meteen een stempel op. Verwijs naar algemene regels en normen Het is geen kwestie van smaak dat discriminerende of racistische opmerkingen op school niet kunnen. Daar moet de hele school duidelijk in zijn. Het mag niet zo zijn dat leerlingen de indruk krijgen dat een docent reageert op opmerkingen omdat hij zich toevallig aangesproken voelt of omdat hij ‘iets’ heeft met buitenlanders.
6. Kort op een rijtje (bron KPC groep) Aandachtspunten en overwegingen voor wie manieren zoekt om de dreigende gebeurtenissen met leerlingen te bespreken. Je maakt deel uit van een team Bespreek met je collega's hoe zij spanningen onder hun leerlingen en bij zichzelf ervaren. Kijk op wat voor manier je er op school mee omgaat. Als een gebeurtenis niet leeft onder leerlingen moet je je afvragen of het zinvol is ze wel aan de orde te stellen. Als je spanningen merkt en die aan de orde stelt, doe dat dan op een gestructureerde manier. Zorg ervoor dat er een vertrouwde plek is waar leerlingen kunnen praten over wat hen bezighoudt met iemand die ze vertrouwen. ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 11
Zorg dat er daarnaast plekken zijn waar leerlingen rust en afleiding vinden en waar ze zich aan hun schoolwerk kunnen wijden. Communiceer waardevrij Een docent die over gevoelige situaties met leerlingen praat, wint aan kracht als hij dat waardevrij doet. Als hij zijn mening buiten beschouwing laat en zoekt naar wat zijn leerlingen drijft, zullen de leerlingen dat als begripvol ervaren. Leerlingen die het merken dat hun leerkracht een ander standpunt inneemt, zullen zich meer geïsoleerd voelen. Wees verbindend Leerlingen kunnen het op essentiële punten totaal oneens met elkaar zijn. Ze zullen vanuit hun emotie proberen die verschillen te benadrukken. Het is goed wanneer zij in hun standpunt gehoord worden en daar erkenning voor krijgen. Maar hoe ver meningen ook uit elkaar kunnen liggen, ga er vanuit dat er altijd punten zijn waarover mensen het wél met elkaar eens zijn. Bijvoorbeeld de waarde van een mensenleven, en zeker een mensenleven van iemand met wie je je verbonden voelt. Zorg er voor dat je zoekt naar overeenkomsten en benoem deze raakvlakken. Zoek naar wat mensen drijft In discussies en conflicten die op scholen kunnen ontstaan, zullen veel verwijten naar voren komen. 'De ander moet niet, kan niet, mag niet...'. Het geeft verdieping aan de discussies wanneer al die 'nieten' worden omgezet in wat mensen wél zouden willen. 'Hoe zou jij willen dat wereld in elkaar steekt? Hoe wil jij dat mensen wél met elkaar omgaan?' Waar hebben mensen in het hier en nu behoefte aan Leerlingen en docenten realiseren zich dat zij geen invloed hebben op deze conflicten. Dat leidt tot gevoelens van machteloos. Alleen praten over gebeurtenissen levert als je niet uitkijkt alleen maar meer frustratie op. Belangrijke vragen om dat te voorkomen zijn: Hoe willen jullie dat wij er hier in de klas mee omgaan? Hoe wil jij dat je klasgenoten met jou omgaan? en als je dat weet, zou je hen dat hier willen vragen? Hoe kunnen wij met al onze verschillen in de groep met elkaar omgaan dat iedereen daarbij zo goed mogelijk voelt
ROC TOP/ EER, versie 2015.4 pagina 12
