Langs de Winschoter vestingwal
Deze beschrijving leidt u langs de gemarkeerde vestingcontouren en de silhouetten. En dus … langs de Winschoter vestingwal. De beschrijving van de rondwandeling begint op het Burg. Schönfeldplein, maar u kunt de wandeling op iedere willekeurige plek langs de vestingcontouren beginnen. U dient in dat geval aan het einde van de beschrijving weer bij het begin te beginnen, totdat u uitkomt bij uw vertrekpunt. De wandeling is 2,5 km lang.
Graaf Willem Lodewijk
Francesco Verdugo
Bernhard von Galen
Hervormde Kerk voor de restauratie van 1905
Oosterhaven, op de plek van het huidige Burg. Schönfeldplein. Voor 1880 onderdeel van de rivier de Rensel.
Winschoter Toren rond 1900
Winschoter Toren Wie in Winschoten niet bekend is, kan het makkelijkst eerst de Winschoter Toren aan de Torenstraat in het centrum opzoeken. Zoals beschreven heeft de Winschoter Toren, samen met de kerk op het huidige Marktplein, ook een defensieve functie gehad, al vóór de bouw van de vesting. De toren dateert van 1350 en had oorspronkelijk een piramidevormig tentdak. De achtkantige betonnen opbouw is in 1931 aangebracht. Als u voor de toren staat en u kijkt naar de dubbele houten deur van de ingang, dan gaat u rechtsaf de Torenstraat in. Na zo’n 15 meter slaat u linksaf naar het Marktplein. U staat nu voor de kerk uit 1270. Links bij de kerk langs en na huisnummer 13 linksaf naar het Burg. Schönfeldplein. Op het Burg. Schönfeldplein direct rechtsaf. Na zo’n kleine 100 meter bereikt u de vestingmarkering. Hier begint de rondwandeling.
Schildwacht Een schildwacht zag in tijden van gevaar toe op wie de vesting binnenkwamen. Hij bewaakte de doorgaande route en bood bescherming aan de inwoners. De schildwacht staat symbool voor de beschermende functie van de vesting. Op deze plaats lag de Zijlpoort, een gecombineerde land- en waterpoort. Via de landpoort kon de 17e-eeuwse reiziger over de Heiligenlaan (Beertsterweg) richting Oostereinde en Beerta reizen. Via de waterpoort verliet het riviertje de Rensel de vesting, om bij Winschoterzijl samen te stromen met de Pekel A en verderop met de Westerwoldse A, om uiteindelijk in de Dollard uit te monden. Bij Winschoterzijl was één van de twee voorschansen van de vesting gelegen. Iets verderop aan het Burg. Schönfeldplein ligt nog steeds het water van de Rensel. In het centrum is het riviertje echter, na het graven van het Omsnijdingskanaal, tussen 1880 en 1931 in drie etappes gedempt. Langs de fontein, ter ere van het 25-jarig ambtsjubileum van burgemeester H.I. Schönfeld (1861-1937), naar de overzijde van het plein.
Oosterhaven Villa van Mr. Berend Haitzema Viëtor aan de Langestraat 27/29
Markt rond de Kerk op het Marktplein
Premonstratenzer nonnen
Eiervrouwtje Eierverkoopsters kwamen met hun manden vanuit de wijde omgeving naar het centraal gelegen Winschoten, om hier hun waar aan de man te brengen. Het eiervrouwtje staat samen met de marskramer symbool voor de handelsfunctie van Winschoten. Rechtdoor, tussen de huisnummers 6 en 8 de Dr. D. Bosstraat in. Deze straat doorsnijdt het voormalige bastion ‘‘t Ooster’. Aan het einde van de Dr. D. Bosstraat rechtsaf en direct weer links, om de parkeerplaats heen, de Burg. Schönfeldsingel op. Eerste straat links, de Mr. Jan Freseman Viëtorstraat in. Anno 1600 zou u de vestinggracht moeten overzwemmen en de wal moeten beklimmen om weer in de vesting te komen. U nadert de Langestraat, onderdeel van de oude doorgaande weg. Deze weg volgde de hogergelegen plaatsen in het landschap. Naar de Langestraat toe loopt de Viëtorstraat duidelijk omhoog. Rechts passeert u het koetshuis van de grote villa van Mr. Berend Haitzema Viëtor. De villa zelf stond links op de hoek met de Langestraat, tot een grote uitslaande brand in het jaar 2000 het pand volledig in de as legde. In 1823 lag achter in de diepe tuin nog een vijver, een overblijfsel van de oude vestinggracht. Rechtsaf de Langestraat in. Na ongeveer 70 meter bereikt u de plaats van de Groningerpoort, de poort die toegang verschafte tot de oude handelsweg richting Groningen. Of de Winschoter vestingpoorten van hout of steen waren is niet bekend. Het gedeelte van de Langestraat binnen de vesting had vroeger de naam Witte Vrouwen Straat, genoemd naar de Premonstratenzer nonnen van het klooster ‘Mons Sinaï’ te Heiligerlee. Zij liepen geregeld via deze route in hun witte habijten van het klooster naar de middeleeuwse kerk van Winschoten, de huidige Marktpleinkerk.
Marskramer Marskramers kwamen met een mand op de rug vanuit het Duitse grensgebied naar hier om in het levendige Winschoten hun waar te verkopen. Meestal bestond hun handel uit lapjes, stoffen en kleding die ze ‘s winters thuis hadden vervaardigd of elders op de kop hadden getikt. Veel marskramers trokken via
Buiten Venne
Kiepkerel
Trekschuit
Turfschuit
Snik
Standermolen uit Winschoten
Winschoten door naar Groningen. Sommigen, met namen als Dröge, Flint en Röben, vestigden zich voorgoed in Winschoten en begonnen ter plaatse een handel in manufacturen. De firma Röben is nog altijd in Winschoten gevestigd, zo’n 35 meter verderop. De marskramer staat samen met het eiervrouwtje symbool voor de handelsfunctie van Winschoten. Rechtdoor tot de eerste mogelijkheid om linksaf te slaan, hier linksaf, de Kleine Bosstraat in. Linksaf de Venne op. Na ± 30 meter bereikt u de markering weer. Langs de Venne (laagland, laagliggend grasland) stroomde tot 1880 het water van het riviertje de Rensel. Op deze plaats lag de waterpoort die toegang verschafte aan het riviertje, dat ontsprong in de hoogveengebieden van Westerlee. Het werd in 1635 tot aan Winschoten gekanaliseerd. Dat gebeurde voornamelijk ten behoeve van het transport van turf naar Groningen, maar betekende ook voor de reiziger een sterke verbetering van de bereikbaarheid van ‘ de Stad’. Het gedeelte van de Venne dat binnen de vesting lag heette tot het begin van de 20e eeuw nog ‘Binnenvenne’, het gedeelte erbuiten ‘Buitenvenne’.
In de zelen Het vervoer over water vond plaats per trekschuit. Paarden, maar ook mannen, vrouwen en kinderen trokken over het jaagpad of trekweg de schuiten voort. Bij gunstige wind kon ook een zeil gehesen worden. In de zelen staat symbool voor de centrumfunctie die Winschoten al eeuwenlang vervult, ook voor wat betreft het vervoer. Draai om, loop iets terug en sla linksaf de Bosstraat in. De Bosstraat doorsnijdt een voormalig bastion. (U komt dus twee keer de markering tegen.) Dit bastion had de naam ‘Wintmeúlens’, omdat ter weerszijden van het bastion een houten standermolen stond: één binnen en één net buiten de vesting. Een molen net buiten de vesting lijkt onlogisch. Waarschijnlijk was deze molen, staande op een perceel tussen Langestraat en Venne, al aanwezig toen de vesting aangelegd werd in 1593. Hij kwam net buiten de wal te liggen. Dat was niet zo’n groot probleem, want in tijden van gevaar kon een standermolen gedemonteerd worden en binnen de vesting veilig opgeslagen worden. De molen is in 1857 afgebroken en nabij Wedde weer opgebouwd.
Bosstraat
Mikwe in de Winschoter synagoge
Vissersdijk
Een verdwenen stukje Liefkensstraat
Slager Winschoten kende tot de Tweede Wereldoorlog een grote Joodse gemeenschap. Al in de 17e eeuw is er sprake van Joodse inwoners. De Joodse gemeente van Winschoten groeide in de negentiende eeuw tot procentueel de op één na grootste van ons land. Zij drukte een duidelijk stempel op de Winschoter gemeenschap. In 1854 werd aan de Bosstraat een nieuwe, grotere synagoge in gebruik genomen. Veel Joden verdienden hun brood in de veehandel en de vleeshouwerij. De slager staat symbool voor de invloed die de Joodse gemeenschap gehad heeft op de Winschoter samenleving. Rechtdoor, verder de Bosstraat in. Links passeert u de voormalige synagoge, met zijn prachtige rabbinaatswoning. In dit huis is nog een ritueel bad, een zgn. mikwe aanwezig. Direct na de synagoge links het voetpad op. U komt op de Vissersdijk. Net achter de synagoge stond tot 1760 een molen, de enige windmolen binnen de vesting. Sla rechtsaf , de Vissersdijk op. U loopt dwars door de wal en de gracht van het voormalige bastion ‘’t Hooge’ de vesting weer uit. Linksaf, om het gebouw van de voormalige Winschoter Courant, de Liefkensstraat in. Een deel van de Liefkensstraat liep als ‘Liefkenshoek’ aan de zuidwestkant net binnen de wal van de vesting. Tegen de wal stonden niet de fraaiste huizen. In deze hoek van de vesting heeft waarschijnlijk een aantal ‘ liefkens’ van de soldaten gewoond, aan wie de straat haar naam te danken heeft. Bij de renovatie van het Winschoter centrum aan het eind van de jaren ’60 is een groot deel van de oude Liefkensstraat verdwenen.
Een Münsterse kanonskogel, gevonden in de Wevershorn
Prins Maurits in Oost-Groningen
Emmastraat Stationsstraat
10
Soldaten Vanuit de vesting Winschoten zijn vermoedelijk de nabijgelegen schansen bevoorraad. In tijden van gevaar was er een garnizoen gelegerd. De soldaten staan symbool voor de militaire functie die de vesting Winschoten vervulde in de verdediging der ‘oostelijke frontieren’. Ga rechtdoor tot de Venne. U bent inmiddels weer binnen de voormalige vestingwal. Rechts van u lag bastion ‘Scherpenhoek’. Sla op de Venne rechtsaf tot de (eerstvolgende) kruising Venne, Poortstraat, Emmastraat. De huidige Emmastraat/Venne snijdt de oude vestingwal net tussen twee bastions in: ‘Scherpenhoek’ aan de westkant en ‘Bleijhamster’ aan de oostkant. Voor de aanleg van dit gedeelte van de Venne moest een fors deel van het oude stadshart aan het eind van de jaren ’60 verdwijnen ten behoeve van het toenemende autoverkeer.
Zilversmid In de loop der jaren heeft Winschoten een groot aantal edelsmeden en tingieters gekend. Zij vervaardigden hun gouden, zilveren en tinnen sier- en gebruiksvoorwerpen niet alleen voor de bewoners van Winschoten, maar ook voor die van de wijde omgeving. De zilversmid staat symbool voor het ambacht en de nijverheid in Winschoten. Verlaat de vesting weer, door rechtdoor de Emmastraat in te lopen. De Emmastraat kent, net als de nabijgelegen Stationsweg en Stationsstraat, een bebouwing van fraaie, vrijstaande rentenierswoningen. De buurt is ontstaan na het gereedkomen van de spoorlijn Groningen-Nieuweschans in 1868. Vermoedelijk liep hier vroeger een voetpad richting Pekela. De eerste straat links, de Paul Krügerstraat inslaan. 11
De projectie van de vestingckaart valt over een deel van de vijver
De vijver in de oude tuin van de familie Riedel, nu ‘Bastionhof ’ genaamd
‘Raad- en Regthuis’ 12
Achter de huizen aan uw linkerhand bevindt zich een grote, ingesloten stadstuin. In deze tuin ligt een oude vijver, die waarschijnlijk gedeeltelijk onderdeel uitgemaakt heeft van de vestinggracht. Het is daarmee het allerlaatste overblijfsel van de vesting Winschoten. De particuliere tuin, in de volksmond van oudsher ‘Riedels Toene’ genaamd, is niet publiekelijk toegankelijk. Verder lopend passeert u het meest zuidelijke puntje van bastion ‘Bleijhamster’. Aan het einde van de straat linksaf, zo’n 20 meter de Blijhamsterstraat in. De Blijhamsterstraat, één van de oudste straten van Winschoten, maakte onderdeel uit van de oude heerweg van Münster naar Groningen. Hier bevond zich ‘ d Bleijhamsterpoort’. (Het appartementencomplex op nummer 27 draagt nu dezelfde naam.) De poort verschafte o.a. de reizigers vanuit het (zuid-)oosten toegang tot de vesting. Hun route liep via Bourtange, Wedde, Blijham en Winschoter Hogebrug, waar langs de Pekel A een voorschans van de vesting gelegen was, de zogenaamde Bruggeschans. Via de huidige Blijhamsterweg bereikte men de vesting. Omdat Winschoten onderdeel was van de verdedigingslinie van de oostgrens, zal het defensieve zwaartepunt van de vesting hier gelegen hebben. Het bastion rechts van de poort droeg de naam ‘Siehvoordich’, wat zoveel betekent als ‘ kijk voor je, neem je in acht’.
Hannekemaaier Hannekemaaiers waren seizoenarbeiders uit Duitsland (voornamelijk uit Westfalen) die van de zeventiende tot en met de negentiende eeuw in de zomer naar Nederland kwamen om op het te land werken. Ze volgden te voet onder meer de route via Winschoten. De hannekemaaier staat symbool voor de landbouw, die eeuwenlang een belangrijke stempel op Winschoten gedrukt heeft. Loop verder de Blijhamsterstraat in. Na huisnummer 34 rechtsaf, de parkeerplaats op. U loopt langs het voormalige ‘Raad- en Regthuis’ uit 1845 richting appartementencomplex ‘De Schans’. De benaming van dit complex is niet afgeleid van de oude vesting, maar van het voormalige Huis van Bewaring ‘Noorderschans’, dat op deze plek stond en rond 1990 is afgebroken. 13
Foto’s opgraving en bodemvondsten: Jos Lippold, Emmen
Wevershorn: kruispunt Marktstraat-Beertsterstraat
Wevershorn: Engelsestraat De opgraving van de vestinggracht van ‘Rabenhaupt’
14
Loop rechts om ‘De Schans’ heen door de tuin richting de straat met een aantal nieuwere huizen, de Engelselaan. Ga hier rechts. De Engelselaan ligt in de Wevershorn. De plattegrond van dit deel van de stad, waar eens veel wevers woonden, gaat terug tot de Middeleeuwen. Staande op de Engelselaan is goed te zien dat deze wijk op een hogergelegen zandrug is gebouwd. Verder lopend gaat de straat naar beneden. In 1820, toen dit deel van de wal al geslecht was, eindigde de straat in het z.g.n. ‘engeland’, wat ‘ lager gelegen weidegrond’ betekent. De naam Engelselaan is hiervan afgeleid. De eerste straat links, de Oranjestraat in. Toen Winschoten in 1593 een omwalling kreeg liep de wal ter hoogte van de huidige Oranjestraat net om de Wevershorn heen. Veel van de oorspronkelijke houten huizen waren toen al verdwenen. Ze waren door de mannen van sergeant Johan Moda in brand gestoken om tijdens het beleg van de kerk geen onderdak aan de Spanjaarden te kunnen verschaffen. Rechts van de Oranjestraat lag een bastion met de prachtige naam ‘Coningsmarck’. De Oranjestraat maakt na huisnummer 29 een haakse bocht naar rechts. Sla niet af, maar loop rechtdoor richting de parkeerplaats en ga dan na 15 meter schuin naar links het voetpad op. U komt in de Engelsestraat. Hier rechts. De Engelsestraat komt uit in de Beertsterstraat. Rechts aanhouden. Links op de hoek staat, sterk contrasterend met de overige bebouwing in de Wevershorn, een appartementencomplex met op de begane grond een bankfiliaal. U bevindt zich hier midden in het bastion ‘Rabenhaupt’. In 1999 is op deze plek hier bij archeologisch onderzoek tijdens de grondwerkzaamheden voor de bouw van het nieuwe complex een deel van de vestinggracht teruggevonden: een strook donkere grond van zo’n acht meter breed, temidden van het lichte zand van de ondergrond. De strook zat vol vondsten: o.a. scherven aardewerk, pijpenstelen en -koppen, een leren schoen, een bosje touw, restanten van een doofpot, scherven van wijnflessen en een drinkglas, loden kogels, een rekenpenning, knopen en een gesp. Sla links af, om het appartementencomplex heen, en ga nogmaals links het Burg. Schönfeldplein op. U bent weer buiten de vesting en loopt richting de Zijlpoort, de plaats waar de beschrijving van de rondwandeling begonnen is. 15
Oosterhaven: buiten de vestingpoort
Winschoten in 1568 (vóór de vesting) met drie standermolens De positie van de vesting is bepaald door deze vestingkaart uit 1672 te projecteren op de eerste kadastrale kaart uit 1823
16
