LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING Ruimte voor talent · 10 december 2015
1
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING RUIMTE VOOR TALENT
RUIMTE VOOR TALENT Talentvolle jongeren die in de regio willen blijven wonen en werken, zijn cruciaal voor de toekomst van krimpregio’s. Ze geven de regio’s perspectief. Andersom is het ook van belang dat de regio’s zelf jongeren kansen blijven bieden. Daarom stonden de jongeren centraal tijdens de vierde editie van de Landelijke Conferentie Bevolkingsdaling. Deze vond op 10 december 2015 plaats op DRU Industriepark in Ulft. De regio Achterhoek trad op als gastheer voor de conferentie. De conferentie was voor een belangrijk deel inhoudelijk vormgegeven en ingevuld door een groep betrokken jongeren en young professionals uit de Achterhoek. Netwerken en organisaties zoals Jong Achterhoek, de Plattelandsjongeren Gelderland, het Graafschap College, Achterhoek2020 Jong, Jonge Ambtenaren Achterhoek leverden een grote bijdrage aan het programma.
‘VOOR DE JONGE ACHTERHOEKERS IS KRIMP MISSCHIEN EEN GEGEVEN, MAAR GEEN BELEMMERING VOOR DE IDEEËN DIE ZIJ WAAR WILLEN MAKEN.’
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
De verschillende sessies, die deels ook door de jongeren georganiseerd en begeleid werden, vertrokken niet vanuit de problematiek rondom bevolkingsdaling, maar gingen uit van de regio als bakermat voor experiment en innovatie. Duidelijk werd dat jonge mensen koersen op woonwerkmilieus waar zij willen blijven en zich voor in willen zetten, ook al vertrekken generatiegenoten naar de steden. Voor de jonge Achterhoekers is krimp een gegeven, maar geen belemmering voor de ideeën die zij waar willen maken. De conferentie werd georganiseerd door RUIMTEVOLK in opdracht van en in samenwerking met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, het ministerie van Infrastructuur en Milieu en de Provincie Gelderland.
INLEIDING
3
DOOR JOS MOERKAMP
Het podium van de DRU Cultuurfabriek in Ulft ziet eruit als een huiskamer met eetkeuken. In de zaal zitten circa 250 conferentiedeelnemers. Ze komen uit alle windstreken, al vormen de Achterhoekers de grootste groep. En ze zijn van alle leeftijden, opvallend is het relatief grote aantal jonge mensen in de zaal. Jongeren met een missie In de schijnwerpers hangt een groep 30-min Achterhoekers op de bank en aan hoge keukentafels. Ze lijken zich in eerste instantie wat onwennig te voelen, maar dagvoorzitter Tanja Abbas hoeft niet veel te doen om ze aan de praat te krijgen. Dit zijn jonge mensen met een missie. De één is niet alleen boerin, ze bestiert daarnaast het jaarlijkse mega-event Farm & Country Fair in Aalten. De ander is één van de ‘Grolse Meisjes’, een concept store in Groenlo ‘voor een leuk leventje’. Tom Salemink is van de Talententuin, bedoeld om jong talent te koppelen aan het Achterhoekse bedrijfsleven. Bedrijven staan namelijk te springen om talenten, ‘maar weten zich niet goed te profileren richting jongeren’. Ook Miriam Jansen, voorzitter van Jonge Ambtenaren Achterhoek, is er. Ze zegt zelden in het
gemeentehuis te zijn, omdat ze voortdurend ‘buiten’ informatie en inspiratie aan het opdoen is voor wat er ‘binnen’ moet gebeuren. Ramtim Wafaie belandde als kind vanuit Iran in Aalten en zit nu aan de keukentafel als ex-voorzitter van de Studentenraad van het Graafschap College, de grootste onderwijsorganisatie in de regio. En Ellen de Lange, projectmedewerker bij Plattelands Jongeren Gelderland, zoekt de verbinding met de oudere generatie en de politiek.
Koeien als mobiele hotspots De 30-minners hebben twee dingen gemeen: bevolkingskrimp laat hen koud en ze willen iets nieuws brengen – indien niet met, dan maar zonder de politiek. Dan roept Abbas de ‘gevestigde orde’ de huiskamer in. Hoe gaan zij een jonge, getalenteerde garde ruimte bieden om
DEE
EEN GENERATIEKLOOF IN DE ACHTERHOEKSE HUISKAMER? LS
ESSIE
‘DE 30-MINNERS HEBBEN TWEE DINGEN GEMEEN: BEVOLKINGSKRIMP LAAT HEN KOUD EN ZE WILLEN IETS NIEUWS BRENGEN.’ leefbaarheidsvraagstukken op te lossen? Het is het centrale thema van de dag. De bestuurders zijn oprecht van goede wil. Maar waar de jongeren ‘koeien als mobiele hotspots’ aandragen, belanden de bestuurders in ‘meedenken en faciliteren’, ‘slimme verbindingen’ en ‘luisteren naar onze omgeving’.
Glasvezel tot in iedere Achter-uithoek Zoals in zoveel huiskamers proberen de ouderen de jongeren te begrijpen. De jongeren horen hun ‘opvoeders’ welwillend aan. Maar duidelijk is dat er een kloof gaapt tussen enerzijds de jonge doeners, voor wie geen organisatie- en beleidsgrenzen bestaan, en anderzijds de beleidsmakers en bestuurders die het moeten doen met de hun bekende realiteit. De rest van de dag moet blijken of die kloof overbrugbaar is. Burgemeester Niels Joosten van Doetinchem steelt uiteindelijk de show door te stellen dat het complete podiumgezin het over één ding eens is: glasvezel tot in iedere Achter-uithoek. LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
DEELSESSIE
4
KEYNOTE HOOGLERAAR GERTJAN HOSPERS
DOOR JOS MOERKAMP
SUPERBOERENSLIMHEID ALS KRACHT VAN DE ACHTERHOEK ‘Netwerkkracht zit in het dna van de Achterhoek.’ Het enige probleem is dat de regio niet laat zien waartoe ze in staat is. Gert-Jan Hospers, hoogleraar city- en regiomarketing en economisch geograaf, werkzaam aan de universiteiten van Twente en Nijmegen, geeft wat ideeën weg tijdens zijn presentatie in het ochtendprogramma. Het ‘Intel inside’-syndroom ‘Slimme streken gezocht!’ luidt zijn presentatie. Hospers zelf heeft die, als geboren Achterhoeker, al gevonden. Maar dat geldt lang niet voor iedereen in het land. ‘Kenmerkend voor krimpregio’s is dat je er naartoe moet. Je komt er niet vanzelf langs.’ Dat is echter niet het enige probleem voor de Achterhoek. Het andere is dat de Achterhoekse economie kampt met wat Hospers het ‘Intel inside’-syndroom noemt: ‘Producten van de Achterhoekse maakindustrie zitten overal in, maar niet herkenbaar.’ Moeiteloos somt hij bedrijven op die van nationaal en internationaal economisch belang zijn. Van super hightech ondernemingen tot een fietstassenmaker en wereldbedrijf in broedmachines. ‘In Mokum zijn ze trots op hun Amsterdammertjes. Alleen weten ze niet dat die in Zelhem worden gemaakt.’
Een ‘sense of region’ Wat te doen? Hospers wijst op de grote kracht van de Achterhoek: netwerkkracht. Dat is wat hem betreft ‘noaberschap’ in een modern jasje. ‘Noaberschap is van oudsher niet iets romantisch, maar bittere noodzaak. Boeren hadden elkaar hard nodig om te overleven. Die bereidheid om elkaar te helpen zit nu in het dna van de regio en zorgt ervoor dat samenwerking makkelijk tot stand komt. De Achterhoek beschikt LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
over ‘superboerenslimheid’. Die zorgt er onder meer voor dat het onderwijs zo goed geregeld is en de regio een compleet onderwijspalet kan bieden. Met vooraanstaand mbo-onderwijs, maar ook met – wat ruim genomen – drie universiteiten, te weten in Enschede, Nijmegen en Wageningen. Hetzelfde dna zorgt ervoor dat Achterhoekse jongeren die de regio verlaten voor studie of werk de verbondenheid met hun geboortestreek behouden.
De langste bank ter wereld De zwakte van de Achterhoek is volgens Hospers dat de rest van het land haar kracht niet kent. Dat komt niet alleen doordat je er ‘niet vanzelf langs komt’, maar ook doordat de Achterhoek het te weinig laat zien. De Achterhoek moet aan regiobranding doen. Hij noemt een voorbeeld: ‘Er is hier een bedrijf dat banken maakt voor de openbare ruimte. Mijn idee is: maak een bank van een kilometer lang, de langste bank ter wereld en zet die langs de IJssel’.
Matsimi, matsiku Hospers eindigt met twee tips: ‘Pas oe an, maar blief oezelf’, dat hij vertaalt met ‘ga mee met je tijd, maar blijf jezelf’. En met de Japans-Achterhoekse wijsheid ‘matsimi, matsiku’: ‘Mats je mij, dan mats ik jou.’
KEYNOTE
5
‘DE ZWAKTE VAN DE ACHTERHOEK IS DAT DE REST VAN HET LAND HAAR KRACHT NIET KENT.’
NIEUWE GENERATIE ZOEKT NIEUWE OVERHEID
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
DEE
DOOR JOS MOERKAMP
/
DEELSESSIE
6
LS
ESSIE
Een niet geïnteresseerde overheid Kom bij Rigo Heldoorn (29) niet aan met het verhaal dat jongeren niet geïnteresseerd zijn in de overheid. Al is hijzelf misschien wel een bijzonder voorbeeld van het tegendeel. Heldoorn is naast bestuurssecretaris van het Graafschap College namelijk ook nog Statenlid van Gelderland. ‘Ik ben dus ook heel druk bezig om jongeren te betrekken bij politieke besluitvorming.’ Het probleem is echter dat de overheid niet zo bijster geïnteresseerd is in jongeren. Dat vindt niet alleen Heldoorn, maar ook zijn mede-organisator van de deelsessie Jouke Lavalaye, regiomakelaar bij de gemeente Oude IJsselstreek en voorzitter van Jong Achterhoek. ‘Jongeren willen en kunnen veel. Het grote probleem is serieus genomen te worden door de overheid.’
De chromosomen van generatie Y Wat maakt de generatie Y zo anders dan andere generaties? Heldoorn en Lavalaye komen tot zeven bijzondere eigenschappen. De Y-generatie is ondernemend, initiatiefrijk en beweeglijk. Ze wil ergens bijhoren, dingen organiseren in teams en gemeenschappen. Ze zoekt ‘inter-actie’: in kleine groepjes over iets nadenken en dan gezamenlijk actie ondernemen. Ze is ideëel en pragmatisch tegelijk. Ze is op zoek naar echtheid en oprechtheid. Ze is wars van vaste structuren. En ze beschikt over een digitaal bewustzijn, onder meer door daadwerkelijk het verschil te maken via sociale media.
Politiek is niet bindend, maar versterkt juist de verschillen. ‘De oplossing is het op afstand plaatsen van de politiek in plaats van de politiek dichter naar de mensen te brengen. Met andere woorden: de overheid veel verder op afstand.’ Dan ontstaat ruimte om het probleemoplossend vermogen en de nieuwe democratische waarden van de generatie Y te benutten.
…maar niet in mijn gemeente De aanwezigen luisteren welwillend, totdat Heldoorn het idee van de ‘overheid op grotere afstand’ concretiseert: ‘Geen acht gemeenten meer in de regio, maar één gemeente Achterhoek.’ Dat gaat de Achterhoekse gemeenteambtenaren en -bestuurders die niet tot de generatie Y behoren iets te snel.
‘GEEN ACHT GEMEENTEN MEER IN DE REGIO, MAAR ÉÉN GEMEENTE ACHTERHOEK.’
Meer democratie, minder politiek… Is er voor zo’n generatie wel een kamertje in het huis van Thorbecke? Eigenlijk niet, zegt – of all peoples – Statenlid Heldoorn. Het heeft volgens hem zelfs weinig zin om de boel te gaan vertimmeren. ‘Voordat het af is, ben je decennia verder.’ In plaats daarvan komt Heldoorn met een andere oplossing: minder politiek. ‘Ons doel is meer democratie en minder politiek. We zoeken LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
DEELSESSIE
7
T
een democratie die zoekt naar verbinding in de samenleving, naar wat we samen willen.’ Het huidige politieke spel staat daar dwars op: elkaar vliegen afvangen in een vergaderzaal is er verweven tot het grootste goed.
V ER
IEW
IN
De generatie Y (geboren tussen 1980 en 2000) beschikt over talenten waar de samenleving veel aan kan hebben, maar die met name door de overheid onvoldoende worden gezien. Een oplossing: de politiek niet dichterbij, maar verder op afstand van de mensen.
Miriam Jansen
Voorzitter Jonge Ambtenaren Achterhoek ‘Ik heb met veel plezier aan de Landelijke Conferentie Bevolkingsdaling 2015 gewerkt, samen met andere jongeren en niet te vergeten met RUIMTEVOLK. Fantastisch om te zien hoe in de workshops het debat verliep. Mensen luisterden goed naar elkaar, waren bereid om met elkaar mee te denken en niet te vergeten om naar concrete oplossingen toe te werken. Het viel me op dat de meesten vonden dat de echte oplossingen niet gevonden worden binnen gemeentelijke of andere overheidsorganisaties, maar juist daarbuiten. Maar ook hoe je het uiteindelijk samen moet doen. Maatschappelijke organisaties, groepen bewoners die initiatieven nemen, jong en oud, gemeenten en de regio. Ik kijk uit naar de volgende bijeenkomst, in Friesland.’
DEEL
ACHTERHOEKSE INNOVATIES SE
SSIE
INT
DOOR FREEK LIEBRAND
ER
Dat krimpregio’s vaak de bakermat zijn van innovatie, wordt duidelijk in de deelsessie Achterhoekse innovaties, waarin verschillende innovatieve projecten op het gebied van leefbaarheid, sociale innovatie, economie en leegstand uit de Achterhoek worden toegelicht als inspiratie voor andere regio’s.
VIEW
Het idee
Ramon Doorten
Beleidsmedewerker ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ‘Vanuit arbeidsmarktperspectief ben ik betrokken bij het vraagstuk van bevolkingsdaling. Een regio als de Achterhoek is dan interessant, omdat ze aan Duitsland grenst. Ik denk dat in deze regio veel te winnen is door ook naar het nabije oosten te kijken: de Duitse arbeidsmarkt. Het vraagstuk van grensarbeid kent veel facetten en ligt nu op verschillende tafels, zowel bij overheidsbestuurders als bij werkgevers. Wat mij betreft is dat prima, maar essentieel is wel dat verbindingen worden gemaakt. Ik denk dat we lokaal dan niet ver genoeg komen. Als iedere gemeente in bijvoorbeeld de Achterhoek zelf naar de buren stapt, dan schiet dat niet erg op. De arbeidsmarkt is regionaal, dus het vraagstuk van grensarbeid moet vooral op regionale schaal worden opgepakt. Volgens mij maken de gemeenten in de Achterhoek daar ook gezamenlijk werk van, dus is er reden om optimistisch te zijn. Tegelijkertijd denk ik ook dat vanuit de rijksoverheid betrokkenheid van belang is. Want ook op dat niveau moeten verbindingen worden gelegd, bijvoorbeeld om belemmerende wet- en regelgeving in Nederland en bij onze oosterburen weg te nemen.’
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
Margriet Overmeijer, docent van het Graafschap College, vertelt over het maatschappelijke onderwijsproject ‘Het idee’. Zij wordt vergezeld door een enthousiaste groep studenten die bij de sessie aanwezig zijn. In het project – een samenwerking tussen het Graafschap College en ondernemers uit de regio - gaan studenten aan de slag met een maatschappelijk probleem en ontwikkelen ze nieuwe innovatieve hulpmiddelen. Eén van die ideeën is een boodschappentas voor in de winkelwagen, waarmee senioren minder ver hoeven te bukken bij de kassa. Om zulke ideeën te blijven ontwikkelen en daar draagvlak voor te krijgen, hebben de leerlingen de Achterhoekse ondernemers hard nodig.
Werkplaats voor het waarmaken van ideeën De tweede pitch komt van Arjan Hagens en Joachim Geerdink van BS22, een werkplaats voor iedereen die ideeën heeft die Groenlo leuker, beter of mooier maken. BS22 is een plek in een voormalig leegstaand pand in Groenlo, waar je met je idee kan binnenstappen en daar de mensen vindt die je idee helpen verder brengen. Eén van die ideeën die BS22 voortbracht is die van de Grolse Meisjes; een concept store voor woonaccessoires van twee jonge onderneemsters uit de regio.
JongAchterhoek Maarten van Leeuwen van JongAchterhoek verzorgt de derde pitch. JongAchterhoek is een belangenvereniging voor Achterhoekse jongeren, die de streek (nog) aantrekkelijker en leefbaarder willen maken. Door onder andere het begeleiden van werksessies,
DEELSESSIE
8
het organiseren van events en de uitvoering van projecten wordt talent de ruimte gegeven.
Een bijzonder dorp De laatste pitch komt van Freek Jansen van de Brede Maatschappelijke Voorziening Mariënvelde. Hij vertelt het bijzondere verhaal van het dorp Mariënvelde. Een dorpje met drie kroegen, drie garages, drie boeren en een probleem. De kerk loopt leeg, dorpsaccommodaties zijn oud, maar tegelijkertijd willen zowel de ouderen als de jongeren het dorp niet verlaten. Daarom zijn na een behoeftepeiling en een dorpsavond bedreigingen omgezet in kansen en is er hard gewerkt om het dorp leefbaar te houden. In 2016 opent de Brede Maatschappelijke Voorziening; een combinatie van ontmoeten, zorg, sport en welzijn in één gebouw als levensader van het dorp. Er is veel energie gecreëerd door anders te gaan denken en daardoor anders te gaan doen. Hierdoor is het dorp zelf gaan organiseren wat het wil en nodig heeft.
‘ER IS VEEL ENERGIE GECREËERD DOOR ANDERS TE GAAN DENKEN EN DAARDOOR ANDERS TE GAAN DOEN.’
3 EXCURSIES RONDOM HET DRU INDUSTRIEPARK
EXCURSIES ‘TIJDENS DE EXCURSIE WORDEN ENKELE PANDEN GETOOND DIE AL EEN NIEUWE INVULLING HEBBEN GEKREGEN. ANDERE PANDEN WACHTEN NOG OP EEN INITIATIEF.’ 1 EEN BURGERINITIATIEF TEGEN LEEGSTAND EN VERPAUPERING
2 EEN NIEUWE WIJK VOOR EEN NIEUWE TOEKOMST
Tijdens de excursie door de binnenstad van Ulft toonde sociaal ondernemer Olaf Molenaar hoe Ulft op een creatieve manier omgaat met verpaupering en leegstand, dankzij het burgerinitiatief Ulft 2020. Tijdens de excursie worden enkele panden getoond die al een nieuwe invulling hebben gekregen.
De afnemende en vergrijzende bevolking in Ulft en regio heeft geleid tot nieuwe vraagstukken op de woningmarkt, zoals een veranderende woningbehoefte en (dreigende) leegstand. Dat gold ook voor de Vogelwijk, maar dan zijn alle bedreigende ontwikkelingen gekeerd met een herstructurering die past bij de vraagstukken van krimpregio’s.
Andere panden wachten nog op een initiatief. Het is de bedoeling dat bij de invulling van de leegstaande panden linken aan de van oudsher sterk in Ulft aanwezige maak-industrie. De deelnemers wandelden langs de panden en wisselden met elkaar ideeën voor de invulling van leegstand uit.
Vivian van Trienen van woningcorporatie Wonion en Rudi Segers van de gemeente Oude IJsselstreek vertelden hoe dat in zijn werk is gegaan, terwijl de conferentiegangers zich met de fiets verplaatsen langs verschillende interessante plekken in de wijk.
3 HET HART VAN DE ACHTERHOEKSE (MAAK)INDUSTRIE De locatie van de conferentie, de DRU Fabriek en het ICER, roept bij veel ruimtelijk professionals nieuwsgierigheid op. Vandaar dat de excursie over het verhaal achter de bijzondere herbestemming van het DRU Industriepark goed bezocht werd. Richard Krabben van de gemeente Oude IJsselstreek vertelde over dit proces. Marjonne van der Hout van innovatiecentrum ICER vertelde over de huidige innovatieve activiteiten op het terrein.
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
EXCURSIES
9
GEHOORD ‘IK WEET NIET GOED HOE IK MOET OMGAAN MET NETWERKEN VAN JONGEREN. ER ZIJN ZOVEEL ONDERWERPEN, ZOVEEL VRAAGSTUKKEN.’ ‘HEEL VEEL JONGEREN VINDEN DIT SOORT BIJEENKOMSTEN SAAI. HOE KUNNEN WE DAAR WAT AAN DOEN?’
‘ER IS VANUIT DE OVERHEID WEL DEGELIJK OPRECHTE BEHOEFTE AAN ANDERE MANIEREN VAN ORGANISEREN EN REALISEREN. JONGE MENSEN HEBBEN HUN EIGEN GEBRUIKEN, MIJN GENERATIE HEEFT DIE OOK. MIJN VRAAG IS: HOE VINDEN WIJ ELKAAR?’ ‘ALS JONGE AMBTENAAR MOET IK EERST BEWIJZEN DAT IK VEEL BETER WERK LEVER DAN MIJN OUDERE COLLEGA’S. ZOLANG IK NIET AANTOONBAAR BETER BEN, WORD IK NIET SERIEUS GENOMEN.’
DRU INDUSTRIEPARK 10 DECEMBER 2015
‘DE OVERHEID IS ER NU EENMAAL. RIJK, PROVINCIES, GEMEENTEN, LATEN WE ER GEWOON NIET TE VEEL TIJD INSTEKEN. ALS ZE MEE WILLEN DOEN, DAN GRAAG. ZO NIET, DAN GAAN WE ONZE EIGEN GANG EN WORDEN ZIJ MINDER BELANGRIJK.’
10
‘JE HOORT GEMEENTEN ALLEMAAL ZEGGEN DAT ZE VAN BUITEN NAAR BINNEN WILLEN WERKEN. DAT IS EEN GOEDE ONTWIKKELING. MAAR BETER IS NOG WANNEER DE OVERHEID VAN BUITEN NAAR BUITEN WERKT.’
‘WIE IS DAN DE KERNEIGENAAR VAN WEL PROBLEEM? HET KAN OOK FRUSTREREN WANNEER JE DIE NIET BENOEMT.’ ‘HET EERSTE WOORD DAT IK OP DEZE CONFERENTIE HOORDE WAS “INSPRAAK”. BEDENK EENS WAT ER GEBEURT WANNEER JE DENKT VANUIT HET INITIATIEF EN HOE JE VERVOLGENS ALS OVERHEID KUNT MEESPREKEN.’
11
‘DE GEMEENTE ZEI: WE DOEN DIT ÉÉN KEER EN DAARNA WILLEN WE JULLIE NOOIT MEER HOREN OVER GELD.’
TRANSFORMATIE VAN LEEGSTAANDE PANDEN DOOR INITIATIEVEN VAN ONDEROP DOOR JOS MOERKAMP
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
DEELSESSIE
12
DE
Overal in Nederland zien burgers en ondernemers kansen om beeldbepalende, leegstaande panden opnieuw te gebruiken door er allerlei nieuwe initiatieven te starten. Deze initiatieven hebben vaak een grote impact op de leefbaarheid en economie. De overheid kan in deze ontwikkelingen een stimulerende rol spelen. Maar wat dat betreft valt er nog een wereld te winnen, merken sociaal ondernemers en initiatiefrijke burgers.
EL
‘We willen jullie nooit meer horen’ Har Timmermans is de motor achter de complete herbouw van Kasteel de Keverberg, een tien eeuwen oud rijksmonument in het hart van Kessel (gemeente Peel en Maas). ‘Wij hebben de gemeente van een probleem afgeholpen’, zegt hij. Timmermans en de zijnen maakten een businessplan, uitgaande van een zelfstandige exploitatie. Voor de realisatie zelf kwam er zowel van de gemeente als de provincie 2,2 miljoen euro los. De inwoners sprokkelden nog eens 6 ton bijeen. ‘De gemeente zei: we doen dit een keer en daarna willen we jullie nooit meer horen over geld.’ Het nieuwe kasteel is nu een paar maanden open. ‘Of het lukt moet nog blijken, maar het ziet er goed uit.’ Volgens Har Timmermans was eenmalig geld wel nodig, maar niet het belangrijkst. ‘Het is gelukt dankzij de inwoners. Iedereen heeft als kind wel in die ruïne gedonderjaagd. De Keverberg is het hart van Kessel.’
‘De overheid denkt vanuit bestaande kaders’ Waar Har Timmermans in Noord-Limburg de gemeente aan zijn zijde vindt, stuitte zijn naamgenoot Johan Timmermans in het Friese Garyp op meer weerstand om zijn doel te bereiken. ‘De overheid denkt vanuit bestaande kaders’, zegt hij met pretogen.
SESSIE
Hij is inmiddels wel wat gewend. Bovendien zit ‘de overheid’ tegenover hem, in de gedaante van de provincie Friesland. Johan Timmermans is timmerman. Hij transformeerde de gezichtsbepalende melkfabriek De Eendracht in het Friese dorp Garyp (gemeente Tytsjerksteradiel) in een zorgcomplex met onder meer zorgwoningen, een huisartsenpraktijk en een kinderdagverblijf. Zijn dorpsgenoten, die er aanvankelijk niet veel in zagen, zijn hem er nog dankbaar voor.
Timmermans is de man van de sluitende exploitatie. ‘Eenmalig een ton van de gemeente, dat was wel nodig. Maar daarna moet het uit kunnen.’
Dan maar een autosloper Die ton kreeg hij natuurlijk niet zomaar. Het bestemmingsplan moest aangepast worden en om het zover te krijgen moest Timmermans het hard spelen. Hij vertelde dat hij een geïnteresseerde autosloper wist voor de oude melkfabriek. ‘Zijn bedrijf paste wel binnen het bestemmingsplan.’ Daarna moest hij zich nog door alle bouw- en woningvoorschriften wurmen en knokken voor de zorgwoningen. Maar: eind goed al goed. Ook de gemeente pronkt nu met De Eendracht, als schoolvoorbeeld van maatschappelijk initiatief.
Bevlogen ondernemer, log apparaat Johan Timmermans heeft zich inmiddels op de transformatie van leegstaande boerderijen gestort. Een daarvan is eigendom van de provincie. Hij heeft voorgesteld om die nu voor 1 euro te kopen, om twee jaar de tijd te krijgen er een maatschappelijke bestemming van te maken, waarna hij alsnog de volledige taxatiewaarde betaalt. ‘Daar zitten nu al tijdenlang pakweg tien provinciale juristen naar te kijken. Want wat als de boel tussentijds in de fik gaat? Of als ik van alles sloop? Het zijn allemaal zaken die je gemakkelijk bij de notaris kunt regelen. Maar ik kom er niet doorheen.’ De Friese provincieambtenaar snapt Timmermans’ – en tevens haar eigen probleem. ‘Jij bent een bevlogen ondernemer en loopt tegen een log apparaat aan.’
‘WE HEBBEN DE GEMEENTE VAN EEN PROBLEEM AFGEHOLPEN.’
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
DEELSESSIE
13
DOOR JOS MOERKAMP
KEYNOTE RONNIE DEGEN
ZWARTE CROSS: DE MOTOR ACHTER NAOBERSCHAP Hét evenement van de Achterhoek is de jaarlijkse Zwarte Cross. In twintig jaar tijd is het uitgegroeid tot een vierdaags feest, met niet minder dan 200 duizend bezoekers. Weliswaar draait het nog steeds om bier en motoren, maar organisator Ronnie Degen vertelt dat zijn organisatie ook het Achterhoekse verenigingsleven stimuleert en microkredieten verstrekt. ‘Sprekken in de kroeg’
‘BIJ DE WEDSTRIJD OP ZONDAG KWAM HET ‘BROMMERS KIEKEN’ OP ZATERDAG – EN LATER OOK OP VRIJDAG EN ZELFS DONDERDAG.’
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
Het begon allemaal per ongeluk. Hendrik Jan Lovink en Gijs Joling gingen in 1992 naar een feest in een boerenschuur, maar de band kwam niet opdagen. Ze gingen er zelf staan, het publiek werd wild, en zo ontstond een band die al snel ‘op wereldtournee in de Achterhoek’ ging. Met zo’n trouwe schare fans dat ze vernoemd werden in de naam van de band: Jovink en de Voederbietels. Vijf jaar later zaten ze in de kroeg te ‘sprekken’ (bier drinken, sterke verhalen vertellen) toen een paar oudere stamgasten hen uitdaagde: ‘Mooie verhalen, maar wij hadden vroeger de zwarte cross.’ Dat was een onofficiële wedstrijd voor brommers en motoren, over een ter plekke verzonnen parcours, met als doel als eerste terug te zijn in de kroeg.
‘Brommers kieken’ De jongeren pakten de uitdaging aan en organiseerden in 1997 de eerste zwarte cross, met 150 crossers en duizend toeschouwers. Dat aantal verviervoudigde het jaar daarop en zo ontstond een fenomeen. ‘De overheid was niet zo blij met ons’, zegt Degen. ‘Het moest veiliger en beter. Dat vonden wij eigenlijk ook wel.’ De organisatie professionaliseerde. Bij de wedstrijd op zondag
KEYNOTE
14
kwam het ‘brommers kieken’ op zaterdag – en later ook op vrijdag en zelfs donderdag. Aan het crossen werden evenementen voor het hele gezin toegevoegd. Radio 3, SBS en de Telegraaf meldden zich en zo groeide Zwarte Cross uit tot een fenomeen met afgelopen jaar 200 duizend bezoekers.
Microkredieten via een digitaal bierviltje Samen met sponsor Grolsch onderzochten Degen en de zijnen hoe ze meer konden betekenen voor de regio. ‘Er zijn 141 verenigingen in de Achterhoek en die hebben het meestal zwaar. Zij hebben geld nodig, wij vooral mankracht. Zo helpen we elkaar over en weer.’ Daarnaast werkt de organisatie samen met de stichting Lichtenvoorde, die zorg biedt aan onder meer mensen met een verstandelijke beperking. Zij helpen de evenementenorganisatie. Op deze manier brengt de organisatie het bekende naoberschap van de Achterhoek in de praktijk. ‘Verder willen we microkredieten gaan verstrekken. We willen jongeren in de Achterhoek houden, door goede maar simpele ideeën te belonen. Dat kan van alles zijn, zolang de aanvraag maar op een digitaal bierviltje past.’
E
DE
LS
ESSIE
11011 1001010 10101001 01011101 1110000 000100
SOCIALE INNOVATIE
In de deelsessie staan drie verhalen centraal: Een brede beschouwing over sociale innovatie en burgerkracht, het verhaal van het dorp Wuns waar bewoners zelf sociale huurwoningen bouwen en de ideeën-waarmaakplek BS22 in Groenlo.
Burgerkracht en overheidsparticipatie Jan van der Bij van CMO STAMM brengt het eerste verhaal waarin hij veel voorbeelden geeft van burgers die onderhoud, zorg of vastgoed overnemen en zo op eigen kracht hun dorp leefbaar houden. Ze nemen regie over hun eigen leven en leefomgeving. Burgers zijn hierbij in de lead, dus wordt er niet gesproken over burgerparticipatie, maar over burgerkracht en overheidsparticipatie.
Sociale huurwoningen behouden in Wuns Nynke Talstra van Doarpswurk vertelt vervolgens hoe bewoners in het Friese dorp Wuns zich zijn gaan bekommeren om de sociale huurwoningen in hun dorp. Het gaat om mensen die zelf geen sociale huurder zijn. Ze willen deze woningen bouwen en verhuren, nadat woningcorporatie Elkien aankondigde zich uit de kleine kernen terug te trekken. Er is hard gewerkt om deze LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
woningen te realiseren, maar de initiatief nemers lopen als koplopers tegen allerlei zaken aan. Met name de financiering blijkt heel lastig te regelen. Uiteindelijk is dat gelukt bij een particulier investeringsfonds.
Initiatieven in plaats van geklaag Het derde en laatste verhaal komt van BS22, een werkplaats voor iedereen die ideeën heeft die Groenlo leuker, beter of mooier maken. Een effect is geweest dat de hele stad in een ‘schwung’ is gekomen waardoor mensen positiever naar Groenlo kijken. Er ontstaan op allerlei plekken initiatieven en het gezeik en geklaag is een stuk minder geworden. Het besmettingsniveau is nu zo’n 500-600 mensen op 9000 inwoners in Groenlo. Het is een doorlopend experiment, waar men al doende leert en ook dingen fout kunnen gaan. Ook de overheid moet leren hierin mee te experimenteren.
DEELSESSIE
15
V ER
IEW
IN
Krimp vraagt om nieuwe manieren van organisatie. Woningcorporaties en gemeenten trekken zich terug en bewoners gaan steeds meer zelf doen, om een basisniveau van sociale voorzieningen te behouden. Sociale innovatie staat voor nieuwe strategieën, concepten, ideeën van en samenwerkingen tussen burgers, overheden en marktpartijen bij complexe maatschappelijke opgaven.
T
DOOR FREEK LIEBRAND
Robin Kuipers
Trainee bij de provincie Gelderland ‘Ik ben gevormd door mijn betrokkenheid bij Jong Achterhoek. Inmiddels werk ik bij de provincie en zit ik in de gelukkige positie dat ik als trainee geacht word af en toe wilde dingen te roepen. Leuk natuurlijk, maar ik wil meer zijn dan de nar van de organisatie. Ik merk dat iedereen vindt dat jongeren serieus genomen moeten worden. Maar wat gebeurt er nadat je dat hebt uitgesproken? Als puntje bij paaltje komt denkt de oudere generatie toch: “Leuk allemaal, maar ze weten nog te weinig hoe het werkt.” Ik denk dat we het uiteindelijke doel wel gemeen hebben met andere generaties: we willen een gelukkig leven. Maar over de vraag hoe je dat bereikt, verschillen we. Voor jongeren is delen heel vanzelfsprekend: van kennis en van bezit. Structuren zijn minder belangrijk. Dus als iemand begint over probleemeigenaarschap, dan denk ik: hoezo? De kracht is dat we dat samen zijn.’
MOBIELE EN DIGITALE BEREIKBAARHEID DE
DOOR JUDITH LEKKERKERKER
Mobiele en digitale bereikbaarheid zijn van groot belang voor de leefbaarheid en het economisch perspectief van regio’s waar de bevolking krimpt. Tijdens de deelsessie connectiviteit stond die bereikbaarheid centraal. In het eerste deel lag de focus op mobiele bereikbaarheid. Anja de Vries, beleidsmedewerker bij de gemeente Borger-Odoorn, maakte al snel duidelijk waar het dan over gaat. Een groot deel van de bevolking voorziet zelf in de mobiliteit. Slechts een klein deel, één op de tien, is afhankelijk van openbaar vervoer en zogeheten doelgroepenvervoer (bijvoorbeeld WMO-vervoer en leerlingenvervoer). De gemeente Borger-Odoorn heeft als pilot onderzoek gedaan naar de vraag naar dit doelgroepenvervoer. De herkomst en bestemming van vervoersbewegingen werden in kaart gebracht, dus de daadwerkelijke mobiliteitsbehoefte. LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
EL
SESSIE
Trends Hoewel gemeenten verantwoordelijk zijn voor het verzorgen van doelgroepenvervoer, overstijgt dit vervoer al snel de gemeentegrens. Met inzicht in deze mobiliteitsbehoefte kan in de regio beter samengewerkt worden tussen gemeenten. Onder de noemer ‘publiek vervoer’ is nu dan ook een samenwerking gestart tussen 35 gemeenten in Drenthe en Groningen en de beide provincies om te komen tot integratie van openbaar vervoer, doelgroepenvervoer en particuliere vervoersdiensten en het gezamenlijk inkopen waar dit voordelen biedt. Dat de toekomst kansen biedt voor mobiele bereikbaarheid in krimpregio’s, werd ook geïllustreerd door de trends die Judith Lekkerkerker van RUIMTEVOLK presenteerde. Die wijzen namelijk op een vervaging van de grens tussen openbaar vervoer en particuliere vervoersdiensten en een verschuiving van aanbodgestuurde mobiliteit naar vraaggestuurde mobiliteit. Zo ontstaan er door het land verschillende kleinschalige lokale initiatieven vanuit de gemeenschap om vervoer te organiseren voor wie niet zelf in de mobiliteitsbehoefte kan voorzien.
DEELSESSIE
16
‘ZO ONTSTAAN ER DOOR HET LAND VERSCHILLENDE KLEINSCHALIGE LOKALE INITIATIEVEN VANUIT DE GEMEENSCHAP OM VERVOER TE ORGANISEREN VOOR WIE NIET ZELF IN DE MOBILITEITSBEHOEFTE KAN VOORZIEN.’
INT
ER
VIEW
Ben van Essen
Voorzitter Vereniging Kleine Kernen Limburg ‘Ik zie een medaille met twee kanten. Aan de ene kant bespeur ik een neiging om het niet meer over krimp te hebben. Ik hoor een ambtenaar van een Haags ministerie zeggen dat hij blij is dat er een positieve klank hangt. Natuurlijk heb ik niks tegen positieve klanken, maar we moeten ervoor waken dat er een soort optimisme ontstaat die de krimp gaat stoppen. De realiteit is dat de trek naar de stad doorgaat. Er is gericht beleid nodig om het krimpvraagstuk het hoofd te bieden. Je kunt tegen de stroom in roeien, maar je moet je wel blijven realiseren dat die stroom sneller blijft gaan dan jij kunt roeien.
Glasvezel Het tweede deel van de sessie ging over digitale bereikbaarheid. In sommige gebieden is het nog steeds slecht gesteld met de internetverbinding. Hoewel er snel meters gemaakt worden met de verbetering van digitale verbondenheid van regio’s, ligt de focus daarvan echter op de kernen. Daar is voor marktpartijen nog wel rendabel een glasvezelnetwerk aan te leggen. Het buitengebied is voor hen minder interessant. En waar particulieren in kernen redelijk makkelijk een marktconforme aansluiting kunnen krijgen, zijn bedrijven vaak aangewezen op 1-op-1-contracten met kabelbedrijven die fors duurder zijn. Gert-Jan te Gronde, wethouder van de gemeente Winterswijk en betrokken bij het initiatief Achterhoek Glasvezel BV, vertelde over de vergevorderde inzet om ook het buitengebied aan te sluiten op glasvezel. Het initiatief is in een impasse terecht gekomen. Commerciële partijen menen dat er sprake is van verboden staatssteun, omdat de provincie en diverse gemeenten bereid waren om als mede-investeerder op te treden. Zij zeggen inmiddels het netwerk te kunnen realiLANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
seren tegen lagere aansluitkosten. Daarmee krijgt het draagvlak een knauw. Particulieren willen nu het aanbod van deze commerciële aanbieders afwachten. Het is de vraag of dat er binnen afzienbare tijd komt.
Coöperatie In Boekel hadden ze het geluk dat de kern van de gemeente nog niet was aangesloten. De aanleg van het glasvezelnetwerk in zowel het buitengebied als de kern kon daardoor gedragen worden door een grote groep mensen. Er is een coöperatie opgericht, die 1,3 miljoen euro heeft geïnvesteerd in de vorm van leningen en obligaties. De helft van het bedrag is door lokale ondernemers ingelegd, de andere helft door de gemeente. Doordat er sprake was van cofinanciering en het lokale bedrijfsleven ook heeft geïnvesteerd, is hierbij geen sprake van staatssteun. Hans van Zutven van BoekelNet meent dat deze twee punten (een glasvezelnetwerk voor buitengebied én kern en voorkomen dat er sprake kan zijn van staatssteun) cruciale succesfactoren zijn.
DEELSESSIE
17
Dat is mijn waarschuwing. Aan de andere kant ben ik echt uitermate enthousiast over het feit dat jongeren opstaan en zich organiseren op een manier die bij hen past. Je proeft de mentaliteit van “we kunnen het niet alleen zelf, we gaan het nog doen ook.” Neem het voorbeeld van de dorpscoöperatie in Mariënvelde. Die begon vanuit een besef dat door de vergrijzing meer zorgtaken bij de gemeenschap komen te liggen. Maar inmiddels is dat initiatief verbreed tot het hele dorp en gaat het ook over openbaar vervoer, een buurthuis, over perspectief voor jongeren. De leefwereld wordt leidend. Dat maakt mij zeer hoopvol.’
DOOR JOS MOERKAMP
KEYNOTE TON MATTON
DE POTEMKINSE AANPAK VAN LEEGSTAND Stedenbouwkundige en kunstenaar Ton Matton is van de punkgeneratie. Als kraker hoorde hij The Clash zingen: I fought the law and the law won. Tot op de dag van vandaag is hij bezig alsnog te winnen. Door ‘de verliezers’ van nu eigenwaarde te geven. Bijvoorbeeld in het stadje Wittenburg, in voormalig Oost-Duitsland. Lege krotten, gedeprimeerde mensen Wie in Nederland over krimp praat, moet eens in de Mecklenburg-Vorpommern gaan kijken. ‘Krimp in het kwadraat’, zegt Matton. Hij kan het weten, want hij woont er. De afgelopen jaren vocht hij tegen het onmogelijke in het dorpje Wittenburg, dat zo’n 4500 zielen telt. De Große Straße, de belangrijkste straat van het dorp, was een tranendal. Lege en verkrotte woningen, gedeprimeerde mensen. ‘Wie ik er ook sprak, iedereen kwam met een treurig verhaal over de redenen waarom de boel erbij lag zoals die erbij lag.’
Het gaat steengoed met Wittenburg Matton startte er de ‘Potemkinse aanpak’, vernoemd naar Grigory Potemkin die prachtige bordkartonnen dorpen liet bouwen om zijn geliefde Catherina II te imponeren. ‘Om al die slechte verhalen over Wittenburg te overvleugelen, plakken we er goede verhalen overheen. We gaan net doen alsof het steengoed gaat met Wittenburg.’ Om de gemeenteraad te overtuigen, moest Matton praten als brugman, maar hij kreeg groen licht. Hij overtuigde de minister van de sceptische deelstaat – ‘rare Hollander met rare ideeën’ – om met geld over de brug te komen, door te wijzen op zijn statuur. ‘En hoezo zou een hoogleraar stedenbouw niet weten hoe je zoiets moet aanpakken?’
Doe zelf wat Daarna ging het los. Er kwamen workshops met bewoners en kunstenaars, om nieuwe LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
verhalen te verzinnen. Matton liet een pizzabus bij een parkje in de Große Straße parkeren, waar een klein terrasje ontstond. Van het leegstaande restaurant repareerde hij met een ploeg de ramen, leende wat stroom van de lantaarnpaal en nodigde het dorp uit: ‘Zelf stoelen, tafels en drank meenemen.’ Overstromen van enthousiasme deed het nog niet. Ook al omdat hij de eigenaren van de verloederde huizen en winkels op hun verantwoordelijkheid wees. En anderen de schuld geven niet accepteerde. ‘Doordat jouw pand er zo bij staat, is het hele dorp depressief.’
Wittenburg krijgt een metro De wildste ideeën werden uitgevoerd. Matton liet een vrachtwagen zand op de stoep leeg kieperen en hup, er was een crèche. Een doek aan de ene kant van de straat en wat stoelen aan de andere kant, leverde de eerste ‘drive thru’ bioscoop ter wereld op. Na een workshop ‘wild breien’ kwamen Wittenburgse vrouwen met een complete voorgevel, gemaakt van 800 kilometer wol. Een huiskamer werd theater. En er verscheen een reusachtige roeptoeter – Beschwerde Tröte – waardoor iedere inwoner luid en duidelijk zijn beklag kon spuien. ‘Op een gegeven moment waren er 24 mensen aan het werk in de straat. De mensen namen het bloedserieus.’ Bij de ‘oplevering’ van de nieuwe Große Straße vierden duizend mensen feest.
KEYNOTE
18
Geëmancipeerde, zelfbewuste mensen Een groot deel van de huizen is opgeknapt en weer bewoond. Huizen zijn gesloopt en herbouwd. Maar het echte succes is volgens Matton de mentale verandering. ‘Mensen zijn zelfbewuster geworden. Ze hebben 25 jaar lang gehoord dat ze niks waard waren. Dat is nu veranderd. Het zijn geëmancipeerde dorpsbewoners geworden.’
COLOFON De Landelijke Conferentie Bevolkingsdaling vond plaats op 10 december 2015 op het DRU Industriepark in Ulft.
Tekst Jos Moerkamp Freek Liebrand (RUIMTEVOLK) Judith Lekkerkerker (RUIMTEVOLK) Daphne Koenders (RUIMTEVOLK)
Grafisch ontwerp Karina Dimitriu
Fotografie Pim Geerts
Copyright Creative commons (licentie CC BY-SA 3.0 NL)
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
DEELSESSIE
19
Organisatiepartners Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Provincie Gelderland
LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING / 2015 LANDELIJKE CONFERENTIE BEVOLKINGSDALING
/
DEELSESSIE
20
