Lagen van (on)conventionaliteit in taal en taalgebruik

Studium Generale, 20 februari 2014

Lagen van (on)conventionaliteit in taal en taalgebruik

Overzicht

Conventionele taaltekens

1. Taaltekens als communicatieve conventies

• Communicatie (bij mensen) is een coördinatieprobleem • “interdependentie”

2. Coöperatieve communicatie ànders dan met conventies

• succes van spreker (boodschap komt over): afhankelijk van gedrag van hoorder, • succes van hoorder (begrijpen van de bedoeling): afhankelijk van gedrag van spreker

3. Consequenties voor ontwikkeling van taalconventies Arie Verhagen

• conventie als succesvolle oplossingsstrategie • omdat je weet: iedereen gebruikt warm voor WARM • en omdat je weet: iedereen verwacht dat alle anderen warm voor WARM gebruiken • kun/moet je verwachten dat als je warm zegt, WARM begrepen wordt, en zeg je warm als je WARM bedoelt

• “Conventies in conventies”, waaronder grammatica • (‘Regels’, ‘normen’, ‘voorschriften’)

4. Continue culturele evolutie 2

3

Conventionele taaltekens

Niet-conventionele coördinatie

Niet-conventionele coördinatie

• Conventies zijn “evolutionair stabiele strategieën” (ESS)

• Andere manieren om coördinatieprobleem op te lossen (dan toeval en conventie)

• Andere manieren om coördinatieprobleem op te lossen (dan toeval en conventie)

• Instructie: “Je krijgt een witte roos, en je moet morgen iemand anders op een bepaalde tijd ergens in Amsterdam ontmoeten. Die ander krijgt ook een witte roos, en verder precies deze zelfde opdracht. Als het jullie lukt, krijgen jullie samen € 100.”

• gedragsstrategie die zodanig is dat als iedereen hem volgt, andere strategieën het niet beter zullen doen

••

Instructie: De Dam, “Je krijgt een witte roos, en je moet morgen iemand anders op een bepaalde tijd ergens 12:00 uur in Amsterdam ontmoeten. Die ander krijgt ook een = wederzijds witte roos, en verder precies deze zelfde opdracht. saillante Als heten jullie plaats tijdlukt, krijgen jullie samen € 100.”

• Toch veranderen talen… 5

4

6

Niet-conventionele communicatie

Niet-conventionele communicatie

Soorten tekens

• Wijzen

• Wijzen

• Teken: waargenomen verschijnsel dat je gebruikt om te concluderen tot iets anders (onwaarneembaar)

• Tomasello, Origins of Human Communication (http://www.archivesaudiovisuelles.fr/686/liste_conf.asp?id=686) • Cognitie: ‘Wij doen dit samen, we hebben samen hetzelfde beeld van de situatie, ik ken jouw rol, jij de mijne, ik verwacht dat jij op grond daarvan begrijpt waarom ik je aandacht vestig op dit ding/deze plek’.

• Je gaat met een goede kennis naar de film, om haar een beetje op te fleuren omdat haar vriendje het net uitgemaakt heeft. Bij de bioscoop zie je de fiets van het vriendje staan. Je wijst naar de fiets: “Zullen we ergens anders heen gaan?” • Aan de bar, tegenover de barman, wijs je naar een leeg glas dat voor je staat: “Schenk nog eens in”. • …

• Wat je waarneemt:

• Wat je afleidt: er is een (mogelijk gevaarlijke) hond

• Communicatie: resultaat van combinatie van waarneembaar gedrag (‘signaal’) en wederzijds gedeelde kennis (impliciet)

• “Common Ground” 7

8

9

Soorten tekens

Soorten tekens

Soorten tekens gecombineerd



• Interpretatie-technieken gecombineerd


• Wat je waarneemt: gedrag dat op geeuw lijkt


• Wat je afleidt: die geeft te kennen dat zij zich verveelt • gegeven common ground

• Wat je afleidt: er is een (mogelijk gevaarlijke) hond

• Wat je afleidt: die verveelt zich

• Basis voor afleiding: associatie-vermogen, structuur-overeenkomsten • Type teken: icoon (als teken bedoeld)

• Basis voor afleiding: causale kennis • Type teken: symptoom (niet als teken bedoeld) 10

• Via uitbeelding inroepen van causale interpretatietechniek: verveling wordt gecommuniceerd • Bij herhaald gebruik kan het een conventie worden 12

11

Derde soort tekens

Soorten tekens gecombineerd

Betekenisverandering


• Conventioneel teken (symbool) gebruikt als basis voor inroepen van andere interpretatietechniek

• Mechanisme, in abstracto


小心犬只

• Alle menselijke communicatie is ‘inferentieel’ • Expliciete communicatieve signalen zijn een startpunt voor inferenties • dus duiden altijd minder aan dan wat er

• Wat je waarneemt: “Gaap…” • Wat je afleidt: die geeft te kennen dat zij zich verveelt • Via conventie (betekenis van gaap) inroepen van causale interpretatie-techniek • Bij herhaald gebruik kan het een conventie worden

pas op voor de hond • Wat je afleidt: er is een (mogelijk gevaarlijke) hond • Basis voor afleiding: kennis van conventies (onderdeel van common ground) • Type teken: symbool (als teken bedoeld)

• gegeven common ground en • causale en associatieve interpretatietechnieken

gecommuniceerd wordt (“Pragmatiek”) • maar die extra informatie is een bron van mogelijke nieuwe conventies, d.w.z. van betekenissen

• Maar in dit geval komt dat neer op een nieuwe conventie = symbool dat van betekenis verandert! 13

14

15




• In concreto: het geval (me)vrouw • WNT, vrouw, oudste betekenis

• WNT, wijf, oudste betekenis

• Ontwikkeling, begint in latere ME

• A) Vrouw. I) In neutralen zin. 1) Volwassen of als zoodanig beschouwde pers. van het vrouwelijk geslacht; vrouw

• I) In toep. op vorstelijke, adellijke, en allerlei hooggeplaatste, voorname dames: gebiedster, heerscheres, meesteres […] • 1) Titel en benaming voor een dame die over een rijk, een landstreek enz. regeert, die in een bep. gebied met het (hoogste) gezag is bekleed: gebiedster, heerscheres; […] Naargelang van het verband bep. : keizerin, koningin, gravin enz.

• 3) … c) In ’t bijz., ter aand. van de geliefde, als meesteres over het gemoed, de gevoelens van den minnaar • Techniek: associatie, icoon → metafoor • Achtergrond: Hoofse cultuur

• WNT, vrouw

• Beleefdheidsstrategie: “Toon achting” • Aanduiding van aanbedene met “mijn vrouwe”

• 2) Ruimer: echtgenote van heerser; dame die macht/gezag uitoefent (dienar(ess)en heeft)

16

• Succesvolle communicatie (“spreker acht persoon[♀] zeer hoog”) door onconventioneel gebruik 17

18




→ Competitie

• Asymmetrie in voor- en nadelen

• Huidige betekenissen van wijf en vrouw

• zijn wijf: zijn vrouw, degene met wie hij getrouwd is • zijn vrouw: zijn gebiedster (= zijn geliefde = degene met wie hij getrouwd is)

• Voordeel wijf

• Taalgebruikers hadden alleen communicatief succes op het oog, niet een taalverandering • Gevolg van doelbewuste communicatieve handelingen van taalgebruikers is desalniettemin een taalverandering (nieuwe conventie)

• conventioneel, dus grote kans op communicatief succes

• Voordeel vrouw • Mogelijke inferentie: “Hij had ook mijn vrouw kunnen zeggen; dat hij dat niet doet, maar mijn wijf zegt, zal dus wel betekenen dat hij geen achting wil uitdrukken” • Sprekers: “Ik kan kiezen tussen vrouw en wijf; als ik wijf zeg, bestaat het risico van een inferentie van gebrek aan achting; dus ik kan, al was het maar voor de zekerheid, beter vrouw gebruiken”

• Hoe vaker zijn vrouw gebruikt wordt, hoe gewoner het wordt, en hoe opvallender het wordt wanneer een spreker zijn wijf gebruikt

• In dit geval: een conventie die de oorspronkelijke communicatieve doelen van taalgebruikers teniet doet (‘betekenisinflatie’) • Frequent gebruik van term om achting uit te drukken zorgt er voor dat de term geen achting meer uitdrukt

• wijf wordt pejoratieve term 19

20

21

Betekenissen van terwijl



• Gelijktijdigheid

• Tegenstelling en gelijktijdigheid

• Tegenstelling per conventie (=betekenis)

• Het yser dient gesmeet terwijlen dat’et gloeyt. [Cats] • Terwijl jij de was deed, heb ik even boodschappen gedaan. • Haar man deed de afwas terwijl zij een dutje deed.

• Terwijl de ene Hagenaar zijn huis moet laten verkopen, geeft de ander tonnen uit aan inrichting. Standaard-lezing: tegenstelling • wel ‘op te heffen’ … maar zo is het leven nu eenmaal.

Mogelijke relevantie van gelijktijdigheid: ‘Het was niet eerlijk verdeeld’ Inferentie: tegenstelling

• Mensen begrijpen elkaar terwijl ze iets anders zeggen dan ze bedoelen. tegenstelling, gelijktijdigheid irrelevant • Citizen Kane wordt nu vertoond in Hearst Castle, terwijl Hearst zelf zo’n hekel aan de film had. gelijktijdigheid zelfs uitgesloten

Geconventionaliseerd, maar niet verplicht: het is algemeen in gebruik en aanvaard in de taalgemeenschap; maar als je er onderuit wilt, dan moet je dat expliciet zeggen…

Met context in woorden: • Haar man moest de afwas doen terwijl zij lekker een dutje deed

• Andere soorten inferenties uitgesloten • ?? Terwijl door mijn beleid alles goed geregeld is, zo verwacht ik nu een goede beloning. (✓ in 17e eeuw!)

• Anders in andere talen! 22

23

24

Culturele evolutie

Culturele evolutie

‘Conventies in conventies’

• West-Germaans wile (= korte periode) → gelijktijdigheid

• Algemeen patroon: een lexicaal element (teken voor ‘korte periode’) verandert geleidelijk aan in een grammaticaal element: “Grammaticalisatie” • “verandert geleidelijk in” = “wordt door de sprekers steeds meer gebruikt om een verband tussen andere stukken taal aan te duiden”

• Naarmate verzameling taaltekens groter

• Modern Engels while: → contrast, toegeving • Modern Duits weil: → oorzaak • Modern Nederlands terwijl: → contrast, toegeving

• Specifieke ontwikkelingspaden, verschillende soorten betekenissen • Toeval, en verschillen in omstandigheden: in NL b.v. twee vormen dewijl en terwijl, plus innovatie 17e eeuw: …om dat…

• sommige hebben algemenere betekenis dan andere • gaan: lopen – wandelen – rijden – varen – … • … • grotere kans gebruikt te worden

• = basis voor ontstaan van grammatica • tekens die verwijzen naar andere tekens

• waarbij aspecten die oorspronkelijk alleen inferenties waren, meer en meer vaste onderdelen van de conventionele betekenis worden

• Algemeen patroon: van teken voor ‘korte periode’ naar verband-aanduider (tussen twee zinnen) 25

26

27

Ontstaan van een hulpwerkwoord

Ontstaan van een hulpwerkwoord

Ontstaan van syntactisch verband

• Hij rijdt/vaart naar Londen, de koning zien • Hij gaat naar Londen, de koning zien

• Van

• Hij zegt dat: hij gaat naar Londen • Hij zegt dat: hij naar Londen gaat

• Zij heeft het haar opgestoken • Inferentie in veel gevallen: zij is de uitvoerder van de vermelde handeling

• Wijze van verplaatsing: kennelijk niet belangrijk • Doel: koning zien; te verwachten: koning zien

• Volgorde binnen en tussen zinnen in principe variabel, maar sommige combinaties iets frequenter dan andere • Late ME: integratie, fixatie

• Naar

• Hij gaat, de koning zien

• Zij heeft geslapen, Het heeft geregend, …

• Zonder plaatsbepaling; inferentie “hij zal de koning zien” nog prominenter

• X-hebben-[volt.deelw]: ‘perfectum’

• Hij gaat z’n paard verkopen [zonder dat hij gaat]

• Hij zegt dat hij naar Londen gaat

• Tijd dominanter dan beweging

• Verdere ontwikkeling: verleden tijd

• Het gaat regenen • X-gaan-[ww]: hulpwerkwoord 28

Heine & Kuteva 2007

29

30

‘Conventies in conventies’

Andere ‘conventies in conventies’

• Het trappenhuis van de wetenschap

• Creativiteit in taalgebruik

•

Emergentie

Reductie

•

• Communicatie: altijd meer dan alleen wat er gezegd wordt (common ground, inferenties) • Wie met weinig woorden veel weet te communiceren, is overtuigender (‘Minder is beter’)

“Om een bepaalde etage te bereiken ga je altijd één niveau omhoog of één omlaag” Grammatica rechtstreeks koppelen aan natuurlijke evolutie = overslaan van minstens één niveau van complexiteit: dat van conventionele tekens

31

• Mechanisme: meer ‘eigen werk’ van de hoorder/lezer

• Beperkingen: symptoom van rijke boodschap • Met specifieke beperkingen van vorm (rijmpatroon, vast aantal regels, …) specifiek soort rijke boodschap

• eventueel uiteindelijk een conventie (in een culturele gemeenschap) 33

32

Andere ‘conventies in conventies’

‘Regels’, ‘normen’, ‘voorschriften’


• Complexe informatie overbrengen

• Conventies: per definitie geldend voor een populatie, een groep

• Wie ziet dat een beschrijving van een conventie als voorschrift gebruikt kan worden, kan proberen een voorschrift te ontwerpen

• varianten van presentatie, b.v. volgorde van elementen • communicatief succesvolle varianten (artikel wordt veel gelezen en geciteerd): grotere kans geïmiteerd te worden • ontwikkelen tot conventie

• Stel: iemand is geen lid van de groep, en wil participeren in de groep • • • •

• “In deze taal zeggen ze dit zo” → “In deze taal moet je dit zo zeggen”

autorijden zonder brokken te maken efficiënt en vlot communiceren een artikel publiceren …

• Motivatie voor hetzelfde gedrag kan verschillend zijn voor verschillende gebruikers

die zoekt een beschrijving van de conventies van de groep • en die zal die beschrijving gebruiken als een voorschrift (bewuste norm)

• ‘Een artikel in de psychologie heeft die-en-die structuur’ • “in de psychologie” = “in de populatie van psychologen”

• “Zo doen we dat in de groep waar ik bij hoor” • “Zo moet je dat hier doen als je erbij wilt horen (en ik wil er bij horen)” • “Norm”: hoort bij onzekerheid (kinderen, leerders, …)

34

35

36



Culturele evolutie

• Competitie tussen verschillende motieven voor varianten van gedrag

• Competitie tussen verschillende motieven voor varianten van gedrag

• Conventies, populaties, en geschiedenis

• Situatie A

• Uitspraken over culturele fenomenen • ‘Een artikel in de psychologie heeft die-en-die structuur’ • ‘In het Nederlands wordt de voltooide tijd (van de meeste werkwoorden) gevormd met een constructie van het hulpwerkwoord hebben en een voltooid deelwoord’ • …

• Situatie A

• Conventie: rechts houden • Wet: rechts houden; wie links rijdt, krijgt een boete

• Conventie: hen gebruiken voor alle voorwerpen • Wet: hen voor lijdend, hun voor meewerkend voorwerp

• Wat doe je?

• Situatie B

• Alternatieven

• Conventie: rechts houden • Wet: links houden; wie rechts rijdt, krijgt een boete

• “in de psychologie” = “in de populatie van psychologen” • “in het Nederlands” = “in de populatie van Nederlandse taalgebruikers”

• Conventies en voorschriften hebben beide een zeker normatief karakter

• Wat doe je?

• geven aan wat ‘goed’ is om te doen, wat je dus ‘moet’ doen • verschillen in bron, en in aard en ernst van consequenties

• rechts houden (en de boetes betalen…) 37

Talen en Darwins algoritme?

• ‘Ultimate’ verklaringen à la Tinbergen 38

39

Talen en Darwins algoritme


The formation of different languages and of distinct species, and the proofs that both have been developed through a gradual process, are curiously the same. […] We see variability in every tongue, and new words are continually cropping up; but as there is a limit to the powers of the memory, single words, like whole languages, gradually become extinct. As Max Müller has well remarked:—“A struggle for life is constantly going on amongst the words and grammatical forms in each language. The better, the shorter, the easier forms are constantly gaining the upper hand, and they owe their success to their own inherent virtue.” […] The survival or preservation of certain favoured words in the struggle for existence is natural selection. [Darwin 1871: 59-61]

• Variatie – replicatie – selectie

40

• Variatie • Klank: variatie in uitspraak (“allofonen”!) • Boodschap: Elke toepassing is een variant (vanwege common ground en inferenties)

• Replicatie • In een uiting worden talige informatie-eenheden (woorden, constructies) gereproduceerd • In taalverwerving worden taalelementen overgedragen op elke nieuwe generatie 43

42


X en Darwins algoritme?

Afsluiting

• Variatie – replicatie – selectie

• Model?

• Veel stapjes, geen sprongen • Mentale instelling tot samenwerking en herhaald optreden van coördinatieproblemen leidt tot wederzijds verwacht convergent gedrag, o.a. communicatieve conventies: taaltekens

• Een cultuur/institutie is een populatie van conventies, in gebruik bij een culturele gemeenschap …

• Selectie • In een uiting worden bepaalde eenheden gekozen ten gunste van andere • In taalverwerving worden bepaalde eenheden en patronen makkelijker en vaker overgedragen dan andere

• Een tak van wetenschap is een populatie van concepten en theorieën, in gebruik bij een populatie van wetenschappers …

• Een taal is een populatie van conventionele tekens (woorden en grammaticale constructies), in gebruik bij een populatie van sprekers 44

• Als conventie: niet voor een individu te veranderen • Als onderdeel van menselijke coöperatieve communicatie: voortdurend aan verandering onderhevig

45

46

Afsluiting

Enige literatuur

• Veel stapjes, geen sprongen

William Croft (2000), Explaining Language Change. An Evolutionary Approach. London: Longman.

• Basis voor volgende ‘verdiepingen’

Bernd Heine & Tania Kuteva (2007), The Genesis of Grammar: A Reconstruction. Oxford University Press.

• grammaticale regels (conventies voor combinaties van taaltekens), genre-conventies, … • beschrijvingen van/voorschriften voor regels, …

Rudi Keller (1998), A Theory of Linguistic Signs. Oxford: Oxford University Press. Frank Landsbergen, Robert Lachlan, Carel ten Cate, Arie Verhagen (2010), A cultural evolutionary model of patterns in semantic change. Linguistics 48: 363-390.

• Telkens nieuwe gevallen van zelfde type proces van historische ontwikkeling in generaties van populaties

47

48

Lagen van (on)conventionaliteit in taal en taalgebruik

Recommend Documents