Laatste update 26 oktober 2008

Laatste update 26 oktober 2008

Hier beghint dat XVIJ boeck, 1 ende spreect van den gheboemten ende cruden. 2 Nadien dat geëynt is mitter Goeds hulpen ’t boec of dye tractaet van den propriëteiten der dingen die binnen in der eerden ghewonnen sijn, als van den stenen, van den gemmen, ende van den metallen, ende van anderen dinghen die in den aderen der aerden wassen, so is nu te segghen mit corten woerden van den bomen, van den cruden, van den vruchten ende van den zaden, diewelke overmits haren wortelen voirtghebrocht werden. 3 Ende alleen sijn hier sommighe dingen te seggen van dien cruden ende van dien bomen, van den namen welker gewach wort in der Heiliger Scriften, in den text of in der glozen, 4 ende dat sullen wi doen, nadat wy vermogen, bi der ordinanciën van den A, B, C, D. 5 Dat I capittel van den boeme in’t ghemeyn. 6 Arbor dat is een boem, ende Ysidorus seyt, libro XVI, capitulo V, dat arbor den naem heeft genomen van arvis 7 - dat is: van den velden daeromdattet der aerden aenhanget mit ghevestichden wortelen, ghelikerwijs dattet cruyt doet. 8 Ende si sijn beyde gelijc als na den hoven, 9 want uuten enen wordet ander gewonnen, 10 want als men

1. Bellaert 1485: boekc 2. Incipit liber decimusseptimus de plantis et herbis. Prologus. 3. Postquam, adiuvante Deo, completus est liber vel tractatus de proprietatibus rerum, que in terra intrinsecus generantur, scilicet de lapidibus et gemmis ac metallis et aliis, que nascuntur in terre venis, dicendum est breviter de arboribus et herbis et fructibus ac seminibus, que ex eis mediantibus radicibus procreantur. 4. Solummodo autem de illis arboribus et herbis aliqua sunt hic dicenda, de quorum nominibus fit mentio in Sacra Pagina, in textu vel in glossa. 5. Et hoc, prout poterimus, faciemus per ordinem alphabeti. 6. Cap. I. De arbore. 7. Bellaert 1485: arius 8. Arbor, ut dicit Isidorus libro XVI, capitulo V, ab arvis nomen sumpsit, eo quod adherere terre fixis radicibus consuevit sicut et herba. 9. ortum werd door de vertaler begrepen als hortum, Mnl. hof - bedoeld echter is het verbogen participium perfectum van het werkwoord orior. 10. Utraque enim similia sunt quoad ortum, quia ex uno gignitur alterum.

Kritische editie Boek XVIJ

’t saet eerst in der aerden werpt, so bestaet eerst te groyen als een cruyt, ’t welc na in enen boem spruyt ende wast. 1 Item: Ysidorus seit in Aristotiles’ Boeke van den groyende dingen dat die propriëteiten der bomen ende der cruden in dien boeke voirscreven gesettet werden, 2 want hi seit dat in den bomen ende in den planten een leven is, dat is een groyelike craft, alst in den dieren, mer dat is onderscheiden, want in den planten is si verborghen, ende in den dieren openbaer, volcomen ende volbracht. 3 Item: die bomen en werden 4 niet beruert mit enen willighen berueren noch mit enen voertgaende als die dieren, noch si en werden niet beruert na enighen lust of genuecht of droefheit als die dieren, al is dat sommige philosophen anders 5 meynen, als Anaxagoras ende noch andere, diewelke Aristotiles berispt. 6 Item: dat groyende leven is in den planten, bi denwelken een aenhalinge wordt der humoren totten vuedzel des boems of der planten om dye te behouden, 7 mer in geenre wijs en heeft die boem een verstantlike ziel of gevuelike: die boem en wijnt niet noch en wort niet gewonnen, noch en heeft genuecht dat hi gevuedt werdt of gespijst, mer hi heeft in hem een reden des zaeds, noch hi en droeft niet als hi gesneden wort, noch hi en waect niet noch en slaepet niet, noch hi en

1. Nam, dum sementem in terram ieceris, quasi herba prius pullulat et erumpit, dehinc confecta surgit in arborem et quod infra breve temporis spatium herba indurat in arbustam, id est arborem novellam et teneram, convalescit, et est dicta arbusta quasi arboris hasta. Nam arbustum dicitur locus, ubi arbores concrescunt, sicut salectum ubi salices et carectum ubi carices, ut dicit Isidorus. 2. In libro autem Aristotelis De vegetabilibus ponuntur iste arborum et plantarum proprietates. 3. Dicit enim quod in arboribus et plantis est vita, id est vegetabilis virtus quemadmodum in animalibus, sed differenter, quia in plantis est occulta, in animalibus est manifesta, perfecta scilicet et completa. 4. Bellaert 1485: verden 5. Bellaert 1485: arders 6. Arbores enim non moventur motu voluntario nec progressivo sicut animalia, nec moventur secundum appetitum, delectationem et tristitiam sicut animalia, quamvis aliter senserint aliqui philosophi, ut Anaxagoras et alii, quos redarguit Aristoteles. 7. Vita itaque vegetativa est in plantis, per quam fit attractio humoris ad ipsius arboris vel plante nutrimentum et conservationem.

Vanden proprieteyten der dinghen

haelt sinen adem uut noch in, noch hi en heeft gheen ander manieren over hem die sinlic sijn. 1 Item: die boem behoeft die vier tijden van den jaer, als hetten, coude, droechte ende vuchte. Aristotiles seit dat die eerde is moeder ende die son is 2 vader der planten ende der boemen, want die eerde vuedt als een moeder ende die son werct als dye vader. 3 Item: sommige meysters sagen dat in den boemen waren vuedinge, winninghe, wassinge ende geduericheit, ende dat si nochtans gheen pisse uut en laten noch dreck als levende beesten, waerbi dat si die bomen ende planten edelre maelden 4 dan die dieren, 5 mer dat wederseit Aristotiles ende lasteret, ende seit dat die boem 6 aengebonden is, ende en heeft gheen berueren uut sinen delen, also dat menigerhande delen mit menigerhande wercken geëyndt werden als dat oghe wordt ten sien, ende die oren ten horen, 7 noch en heeft volcomen siel, mer en heeft niet dan een deel des deels der zielen, dat is een

1. Sed nullatenus habet sensitivam animam, unde non dolet, quando inscinditur, nec delectatur, quando nutritur et cibatur, nec vigilat nec dormit, nec spirat vel exspirat nec subiacet aliis conditionibus, que sunt proprie sensitive. Nec generat arbor nec generatur per sexuum commixtionem, sed in se habet rationem seminalem, per quam habet ex se producendi potentiam simile sibi et suam speciem conservandi. 2. Bellaert 1485: it 3. Sed hanc potentiam non potest producere in actum, nisi ab extrinseco adiuvetur, scilicet a temporibus anni. Indiget enim hieme ad humoris seminalis aggregationem, indiget et vere temperato ad eiusdem emissionem, quia tunc nec est vehemens frigus congelans vel comprimens nec calor vehementer adurens semen ac corrumpens. Indiget etiam sole resolvente partes ipsius constrictas a precedente frigore, ut calor ingrediens segreget humorem seminarium a nutritivo. Indiget etiam terra plus quam aliud generans, quia ex terra est materiale principium sui nutrimenti, sicut principium generationis sue est a sole sicut a causa efficiente. Et ideo, ut ait Aristoteles, dixit Lancenon quod terra est mater et sol est pater plantarum, quia terra nutrit more matris et sol efficit more patris. 4. Lees: meynden - mogelijk las de vertaler pictaverunt in plaats van putaverunt. 5. Quidam vero considerantes in arboribus et plantis generationem, cibationem, augmentationem, durationem et ex radice annuam renovationem et nullam penitus per urinam vel secessum eiectionem, putaverunt plantam animali perfectiorem. 6. Vul aan: der aerden 7. Sed hoc reprobat Aristoteles dicens quod arbor est alligata terre et non habet motum ex se nec in suo toto nec in suis partibus, nec habet formam determinatam in suis partibus, ita quod diverse partes determinentur diversis operationibus per formas diversas, ut oculus in animali ad videndum et auris ad audiendum.


groyelike siele, 1 mer een dier heeft meer werckingen ende edelre dan die planten, waerbi dat een dier edelre is dan enich plant of boem. 2 Item: die boemen scelen veel van malcanderen, als gheseit wort in’t eerste Boeke van den groyliken dinghen, in’t ander capittel, want sommighe boemen hebben hars ende gommen, 3 wes reden dit is: want die overvloyende humoer en wordt niet al verduut van der hetten, ende daerom wordt si totten butensten verdreven, ende daer wordt vercoudt van den couden lucht 4 die daerom staet. 5 Item: sommige hebben knuysten ende knopen, want overmits dien, nadat die deelen alleynschen wassen, so werden si tesamen gebonden. 6 Item: si hebben spleten ende schoeren in denwelken die natuerlike vuchticheit verwaert wort, ende van der aerden voert tot allen deelen ghestuert wordt. 7 Item: si hebben enen buke, dat’s morch, in denwelken die cokinghen 8 wordt, eer si ghevuert wordt of verkeert in een substanci van bladeren of van vruchten of van telghen, als dieselve seit. 9 Item: si hebben enen bast omdat hi dit binnenste materie 10 bescermen sal, want dattet velle of die huut doet in enen dier, dat doet die bast in enen boem, als Ysidorus seit. 11 In’t ghemeyn heeft een

1. Nec habet animam perfectam, immo non habet nisi partem partis anime, id est animam vegetativam. 2. Sed animal habet operationes plures et nobiliores quam planta, quare animal nobilius est omni planta. 3. Diversificatur autem arbor quoad substantiam, virtutem et operationem. Nam, ut dicit Aristoteles libro I De vegetabilibus, capitulo II, quedam arbores habent gummi et resinam. 4. Bellaert 1485: boem - de vertaler las arbore in plaats van aere 5. Cuius ratio est, quia humor superabundans a calore totaliter non digeritur, nec etiam totaliter a regimine nature dimittitur, et ideo depellitur ad exteriora et ibi a frigido aere circumstante infrigidatur. 6. Item quedam habent nodos, quia illis mediantibus partes successive generate ad invicem colliguntur. 7. Item habent venas, id est rimulas, in quibus naturalis humiditas custoditur et a terra ad partes singulas derivatur. 8. Vul aan: der humoren 9. Item habet ventrem, id est medullam, in quo fit humoris decoctio, antequam transferatur in substantiam foliorum, fructuum vel ramorum, ut dicit idem. 10. Lees?: hout 11. Item habet corticem ad interiorem ligni defensionem, quia quod facit corium vel cutis in corporis animalis superfacie, hoc facit cortex in arbore, ut dicit idem.


boem houte, 1 ende als daer viere aen coemt, soe barnet al licht, waeraf dattet een leenment heit, want als’t onsteken is, so ghevet denghenen licht die daerby sijn. 2 Item: ’t hout is dat starcste deel dat aen enen boem is, ende dat vaste ende dat substancialicste, ende strect hem van den wortelen tot in’t overste van den boem, 3 ende totten binnensten hevet een morch, totten welken die natuer trect als die natuer ghebrec heeft van den vuedzel van buten, als Albumazar, Avicenna ende Constantinus seggen. 4 Item: die bomen scelen in veelheit haerre deelen ende in luttelheit, in der grootheit ende in der cleynheit, in der starcheit ende in der 1. Item generaliter habet lignum sive truncum, ut dicit Aristoteles. 2. Et est sic dictum secundum Isidorum, eo quod incensum de facili in lucem sit conversum; unde et lichinus dicitur, eo quod presentibus prestet lumen. 3. Lignum itaque est pars arboris fortior et solidior et substantialior, que a radice exiens usque ad summitatem ipsius arboris se extendit. 4. Et habet quedam intrinseca, ut medullam, ad quam est recursus nature, cum subtrahitur humor cibalis extrinsecus, sicut in cibatione animalis, quando deficit nutrimentum in membris, ad superfluitatem in venis existentem continue fit recursus, ut dicit Alvridus et expresse Avicenna et Constantinus. Habet insuper quedam extrinsecus sibi annexa arbor, ut corticem, ramos, folia, flores, fructus et summitatem, ut ibidem dicit Aristoteles: Corticem ad omnium interiorum defensionem, ramos et virgas ad sui dilatationem, folia ad fructuum novellorum protectionem ab extrinsecis corruptelis, fructus ad sue speciei conservationem. Rotunditatem sive rotundam summitatem habet arbor in suo complemento quasi figuram columnalem, que utique, ut dicit Alvridus, ei accidit propter uniformem extensionem humoris ad partes laterales et uniformem caloris digerentis humorem in tota sui substantia actionem. Habet adhuc omnis planta et arbor radicem, et in radice multiplicem nodum, radicem quippe loco oris, qua mediante trahitur humor ad totam substantiam arboris nutriendam. Nodi vero similes sunt nervis in corpore animalis, quia per illos partes ad invicem continuabiles colligantur. Item arbores habent quasdam partes superfluas que non sunt partes determinate a natura nec sunt necessarie ad esse plante, et habent esse in arbore sicut pili et ungues in corpore. Et ideo cadunt folia et fructus ab arboribus, scilicet propter subtractionem humoris, sicut cadunt pili de corpore animalis. Et hoc accidit, quia quando humor nutrimentalis minus est sufficiens, subtrahit ipsum natura ab huiusmodi partibus non necessariis, ne deficiat necessariis. Et ideo cadunt generaliter ab arboribus tempore hiemali, remanent tamen in aliquibus, ut in buxo et consimilibus. Vel propter sufficientiam humoris vel propter humoris viscositatem et ligni compactionem et soliditatem: nam arbores, que raram substantiam et porosam sunt habentes, citius a suis foliis depauperantur, et maxime quando humor nutritivus liquidus est atque paucus.


crancheyt, 1 wes zake is vuchticheit, die in sommighen groten bomen melkich is, als in den vighebomen, ende alsulken vuchticheit is abel haer te sprayen langs ende dwars. 2 In sommighen bomen is die vuchticheit pekich ende tay, ende en mach niet uut gesprayt werden, daeromdat die delen tesamen hangen ende cleven als peck, ende dat is die zake der cleynicheyt ende der luttelheyt in den deelen der bomen ende der planten, 3 ende alsulke tayheit of slymicheit en is die zake der crancheit niet in den planten ende in den bomen, ten waer datter te luttel hetten waer, ende dat die hetten onvolcomen waer. 4 Item: in sommige bomen is een scarpe vuchticheit van heter ende van drogher complexiën, ende dat is in sommigen een zake der starcheit ende der craften, 5 want hetten is licht ende subtijl ende doergaende, ende daerom schiet alsulke vuchticheit uut, ende die boem werdt groet, ende na der complexiën der bomen werden si groot of cleyn, dick of smal. 6 Item: die bomen scelen in hoerre manieren vrucht te maken, 7 want sommige maken vrucht op horen bladeren, 8 ende dat coemt om die

1. Differunt autem arbores in multitudine suarum partium et paucitate, in magnitudine et parvitate, in fortitudine et debilitate. Cuius causa est humor, qui in aliquibus magnis arboribus est lacteus, ut in ficubus, et humor talis habilis est ad se diffundendum in latum et in longum. 2. Cuius causa est humor, qui in aliquibus magnis arboribus est lacteus, ut in ficubus, et humor talis habilis est ad se diffundendum in latum et in longum. 3. In quibusdam vero est piceus, id est viscosus et insufficiens ad extensionem, eo quod partes adherent ad invicem ad modum picis, et ita est causa parvitatis et paucitatis in partibus arborum et plantarum. 4. Talis autem viscositas non est causa debilitatis in plantis et arboribus, nisi fuerit diminutus vel calor insufficiens et imperfectus. 5. In quibusdam etiam arboribus est humor acutus et calide et sicce complexionis, et hic in quibusdam est causa fortitudinis et vigoris. 6. Calidum est, leve et subtile et penetrativum, et ideo talis humor se extendit et crescit arbor in magna quantitate. Item in partibus arborum attenditur equalitas et similitudo, quia equalitas in quantitate et similitudo in figura causatur ex abundantia materie cum equalitate caloris agentis, et oppositum a causa opposita causatur. Eodem modo attenditur in eis raritas sive spissitudo, quia raritas accidit propter insufficientiam caloris ad terminationem humoris, spissitudo autem accidit propter sufficientiam caloris ad condensationem humoris et eius terminationem. 7. Item differunt arbores et plante in modo fructificandi. 8. Nam quedam, ut ibidem dicit Aristoteles, producunt fructum super folia sua.


starckicheit der vruchten ende om die behoefte der hetten van der sonnen, die die humoren verduut. 1 Sommighe maken vrucht onder den bladeren ende dat coemt van der cranckicheit der vruchten, opdat si van der groter hetten of couden niet verderft en werden, 2 ende die vrucht van sommigen bomen is gehangen aen enen steel, dat is bi sinen steel, ende dat coemt datter vuchticheiden genoech is ende te luttel hetten, die se niet voert uut ten eynde gebringhen en can. 3 Item: in’t ghemeyn heeft alle boem een wortel mitter welcker hi een middelaer is tusschen ’t lichaem der planten, ende der aerden daer hi af ghespijst wert, waerof dat die wortel heyt ’t leven der planten na den Griexsen. 4 Item: van der wortelen coemt nae een stamme daer die telgheren, die vruchten ende bladeren voert op rusten. 5 Item: in enen harden steel of stamme is morwe pitte, ’t welc als Aristotiles seyt, sommige heyten matrice, dat is moeder des bomes, want daerin wordt die vuchticheyt des zades, daer die boem of plant of comen ende ghewassen is, ghevoet als een dracht of kint in die moeder van der moeder, 6 ende zommige heyten’t darmen des boems, want in haer wert dat puur van den onpuur gesceyden alst daer 7 in den darmen der dyeren, 8 ende zommige heyten’t oec ’t hart van den bomen, want

1. Et hoc accidit propter fortitudinem fructus et indigentiam caloris solis digerentis humorem ipsius. 2. Quedam vero sub foliis, et hoc accidit propter debilitatem fructus, ne ab excellenti calore vel frigore corrumpatur. 3. Et quarundam fructus est suspensus a stipite suo, id est prope stipitem, et hoc accidit propter sufficientem humorem et insufficientem calorem ipsum ad extremitates expellere non potentem. 4. Item omnis arbor generaliter habet radicem, que est mediatrix inter corpus plante et terram, a qua cibatur. Unde et radix vita plante dicitur secundum Grecos, quia causam vite plantis adducit. 5. Item habet stipitem de radice immediate procedentem. Et hoc fuit necesse, ut dicit Alvridus, propter corporis plante vel arboris sustentationem, unde assimilatur stature corporis animalis omnia membra corporis sustentantis, unde est stabile fundamentum arboris sustinens ramos et fructus eius. 6. Item in duro stipite habet medullam mollem quam, ut dicit Aristoteles, quidam vocant arboris matricem, quia in ipsa seminarius humor plante nutritur, ut fetus in matrice. 7. Lees?: doet 8. Quidam vero vocant arboris viscera, quia in ipsa separatur purum ab impuro, sicut fit in animalium intestinis.


daeruut coemt ’t berueren des groyliken levens, ghelikerwijs dattet 1 vuelike leven coemt van den lichaem 2 eens ygeliken dyers. 3 Item: alle boem heeft een scorsse of een bast om die binnenste mede te bescermen, ende die bast coemt van subtijlre humoren, die de warme lucht na haer getogen heeft, ende is daer verdroecht, als hout. 4 Item: zommige bomen wassen in den hoven ende heyten tamme, zommige zijn wilt, ende die tamme, en werden si niet gheoeffent, soe werden si wilt, ende werden die wilde geoeffent ende gehavent, so werden si tamme als Aristotiles seyt. 5 Ende zommige van desen maken vrucht ende oec olie, om die smerige vuchticheyt ende omdat si luchten genoech hebben, ende zommige niet om gebrecs wil sulcker humoren, ende in denwelken die bladen haest vallen om der dunre humoren wil, die niet smerich en is ende haest verdroecht, ende in zommigen niet om die contrari sake. 6 Ende ghelikerwijs dat die bomen scelen in der groetheit ende cleynheit, also scelen si in der scoenheit ende lelicheit, 7 want hem coemt een scoenheit toe om die gelikicheit der materiën ende om die scoen ordinanci der deelen. 8

1. Bellaert 1485: dettet 2. Lees?: hart - mogelijk las de vertaler corpore in plaats van corde. 3. Quidam etiam vocant eam cor, quia ex ea procedit motus vite vegetabilis, sicut vita sensibilis procedit de corde cuiuslibet animalis. 4. Item corticem habet omnis arbor ad suam terminationem et interiorum defensionem ex humore subtili extracto ad exterius per calorem aeris desiccato, sicut lignum interius ex humore grosso, sicco, essentialiter et accidentaliter humido procreatur, ut dicit Aristoteles et Alvridus. 5. Item arborum sicut et plantarum quedam sunt domestice et hortentes, quedam vero sunt silvestres. Arbores vero hortenses sicut et plante, si non fuerint culte, erunt silvestres, ut dicit Aristoteles. 6. Et harum quedam faciunt fructum et etiam oleum propter humorem unctuosum et aereum sufficientem et quedam non propter talis humoris defectum, et in quibusdam folia cito cadunt propter humorem rarum non unctuosum cito siccabilem et in quibusdam non propter causam contrariam. 7. Item sicut est diversitas arborum et plantarum in magnitudine et parvitate, sic est diversitas in pulcritudine et deformitate. 8. Nam eis accidit pulcritudo propter equalitatem materie et elegantem partium ordinationem et caloris sufficienter agentis et extendentis materiam in rectam et debitam nature dispositionem, deformitas vero causatur ex contrario tam in arboribus quam in plantis.


Item: si scelen oec in die goetheyt der vruchten ende in der quaetheit, nadien dat die humoren zuet of zuer of bitter of damp zijn, ende nadien dat si die hetten groet of cleyn hebben of getempert. 1 Item: Aristotiles seyt daer dat die wilde bomen meer vruchten dragen dan die tamme, 2 ende dat coemt om dye meerre overvloedicheyt der humoren die luttel smerich is ende luttel taye, ende die lichtelic wikende is der deylingen ende der uutstekinge, dat si verkeert mogen werden in der substanciën der vruchten. 3 Nochtan zijn die tamme vruchten die in den hoven wassen veel beter dan die wilde, als Aristotiles seyt, 4 ende dat is daerom, want die vuchticheit der tammer bomen is veel smeriger ende lustiger, ende het is een zuete overvloedicheyt die in der materiën der tammer vruchten ghevonden wert. 5 Ende dat coemt daerbi, omdat die wortel van den boem in den hoven bat ghemest wort, ende beter ende welligeren gront heeft dan die wilde. Ende oec wassen die bomen onghelijc groet, want in drogen dorren lande wassen si cleyn, ende in vetten zueten lande so wassen si groet, ende bi zueten wateren, 6 mar die bi zouten wateren wassen die bliven dorre ende cleyn als bi der souter zee. 7 Nochtans liecht dit opter Roder Zee, daer grote bomen wassen, als Aristotiles seyt, ende dat is om die overvloedicheyt der vuchticheyt ende hetten. 8

1. Item differunt in bonitate fructuum et multa malignitate. Et hoc accidit propter maiorem humoris materialis dulcedinem vel minorem vel propter caloris magis vel minus correspondentis materie vel humori materiali debitam proportionem. 2. Item manifeste dicit ibidem Aristoteles quod arbores et plante silvestres magis fructificant quam hortenses. 3. Et hoc, ut dicit Alvridus, accidit propter maiorem abundantiam humoris parum unctuosi et viscosi de facili cedentis divisioni, expulsioni et in substantiam fructus conversioni. 4. Nihilominus tamen fructus hortenses sunt meliores simpliciter quam silvestres, ut dicit ibidem Aristoteles. 5. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, maioris humoris unctuosi, aerei et dulcis abundantia, que in materia fructuum hortensium perfectius invenitur. 6. Item consideratur arborum diversitas sicut et plantarum ex loci diversitate, in quo crescunt. Nam quedam in locis aridis crescunt et siccis, et ille sunt minoris quantitatis propter defectum humoris, quedam vero in locis humidis fluvialibus et maritimis ac stagnosis, et tales solent esse maioris quantitatis. 7. Tamen ille, que crescunt iuxta ripas marium salsorum, non multum crescunt propter abundantiam arenarum et humoris attracti nimiam siccitatem. 8. Iuxta tamen Mare Rubrum fallit hoc, ut dicit Aristoteles, ubi arbores fiunt magne; et hoc, ut dicit Alvridus, propter abundantiam humoris et caloris.


Item: men sal mercken dat ondersceyt in der menigerhandicheyt der blomen ende bladeren, 1 want zommige bomen hebben scarpe bladeren, ende dat coemt daerbi, dat dese bomen veel eerdicheyt hebben ende veel droecheden, ende zommige bomen hebben safte blader om die gelijcheyt der wateriger vuchticheyt, ende omdat si te mate hette hebben. 2 Ende zommige bomen hebben gesneden bladeren ende nochtans breet als die wijngaert, ende dat coemt omdatter veel eerdicheit is ende gheen slimicheyt, ende om ongelijcheit der hetten die de materi ongelijc uutsteect, want in sulken bomen gaet die smerige humoer ende die taye in een materi van der vruchten, ende die waterige ende eerdige humoer in die materi van den bladeren, als Albumaser seit. 3 Item: die bomen werden verwandelt in die eynden haerre deelen mit menigerhande figuraciën, 4 want die eynden van zommigen bomen zijn scarp, als’t openbaert in den doernen, in denwelcken die hetten die humoer die subtilende is, haesteliken na haer trect totten butensten, ende verkeert die al drogende in een scarpicheit, ende dat grofste deel versaemt si mitten stecke ende mitter wortel, als Cassiodorus seit, 5 want contrari figuren werden van contrariën saken gewonnen. 6 Ende dat selve openbaert in den vruchten der bomen, diewelke, als Aristotiles seit, zijn van menigerhande manieren, want si en zijn niet al hoeckachtich, noch si en gaen oec niet rechtuut als een linie, mer zommige zijn daer ront als een cirkel om die gelike materi der humoren, ende om die ghelike werckinge der craften die daer werckende is, als der hetten ende der vuchticheit, bi welken si gelijc uutgesteken werden

1. Item attenditur diversitas in foliorum et florum variatione. 2. Nam quedam habent folia aspera, scilicet propter dominium terrestritatis et siccitatis, et quedam lenia propter equalitatem aquee humiditatis et proportionem debitam caliditatis. 3. Folia etiam habent quedam scissa et tamen lata, ut vitis, quod accidit propter dominium terrestritatis et privationem viscositatis et inequalitatem caloris materiam inequaliter extendentis, quia in talibus humor unctuosus et viscosus transit in materiam fructuum, aquosus vero et terrestris in materiam transit foliorum, ut dicit Alvridus. 4. Item variantur arbores et plante in extremitatum partium suarum varia figuratione. 5. Nam quarundam extremitates sunt piramidales et acute, ut patet in spinosis, in quibus calor subtiliorem humorem velocius attrahit ad exteriora et illum desiccando convertit in acumen, grossiorem vero partem coniungit cum stipite et radice, ut dicit Alvridus. 6. Contrarie autem figure ex causa contraria generantur.


ende vanden middel al gelijc uutstreckende totten circumferenciën, mar die hoeckige gaen slechtelic op uut contrariër saken. 1 Item: si werden verwandelt in menigerhande verwen, 2 want alsoe wel werden die vruchten verwandelt als die bloessemen, ende alsoe wel die telgeren als die stammen in allen bomen, als Aristotiles seyt, 3 want van eenre couder eerdiger ende melancoliozer humoren werden si zwart ende vuul, ende van vuchter ende couder humoren werden si wit, ende van heter humoren werden si roet, ende also van den anderen, als Albumasar seyt. 4 Item: die bomen scelen alsoe wel als die planten in der ripinge van den vruchten, 5 want zommige werden veel eer rijp eer, 6 als Aristotiles seyt, als moerbessen ende korsen, ende deser gelijc, 7 ende dat gevalt, omdat si ghenoech hetten hebben die machtich is op de vuchticheit te ripen. 8 Ende zommighe werden trager ripe om die groefheyt der wateriger humoren, die ongehoersaem is ende datter gebrec 9 hetten is die se verduwen mach, 10 ende dat gevalt dicwijl in wilden bomen. 11 Ende dyeselve reden is oec waeromdat die bomen zommige haestelic

1. Et hoc idem patet in fructibus arborum. Qui, ut dicit Aristoteles, sunt diversorum modorum; non enim sunt omnes angulosi, id est figure angularis, neque omnes super rectam lineam sunt protensi, immo quidam sunt circulares propter equalem materiam humoris et equalem actionem virtutis agentis et caloris, per quam materie partes equaliter extenduntur et a medio usque ad circumferentiam uniformiter protenduntur; angulares vero ex causa contraria simpliciter oriuntur. 2. Item variantur in diversa coloratione. 3. Nam tam fructus quam flores, tam rami quam stipites in arboribus variantur, ut dicit Aristoteles. 4. Ex humore enim frigido terrestri et melancolico nigrescunt et livescunt, ex humido et frigido albescunt, ex calido rubescunt et sic de aliis, ut dicit Alvridus. Sub tali enim differentia dominantis humoris et agentis caloris substantiam digerentis et immutantis in predictis omnibus saporum differentie generantur. 5. Item differunt tam arbores quam plante in fructuum maturatione. 6. Bellaert 1485: eer zommige - dittografie. 7. Nam quedam maturescunt citius, ut dicit Aristoteles, sicut mora et cerasa et consimilia. 8. Et hoc accidit propter sufficientiam caloris potentis super humidum maturandum et digerendum et obedientiam humoris actioni caloris nullatenus resistentis. 9. Vul aan?: der 10. Quedam vero maturos habent fructus tardius propter grossitiem humoris aquosi inobedientis et insufficientiam caloris digerentis. 11. Et hoc accidit potissime in arboribus, que sunt silvestres.


spruten ende zommige traechlic, 1 want si laten haest haer blader uut om die overvloedicheyt der onverduder wateriger humoren, die niet smerich en is mer vloyende, ende die haer lichtelic uutstekende is totten utersten des boems of der planten, ende van contrariër zaken ghevalt dat contrari. 2 Dat II capittel van den boem aromatica 3 Arbor aromatica dat is een welrukende boem. Onderwilen heeft hi den goeden roke in den bast, onderwilen in der blomen, onderwilen in der vruchten, als’t openbaert in den caneel dat die bast is, ende in macis dat die bloemen is, ende in der muscaten dat die vrucht is. 4 Item: Albumasar seyt dat die sake des goeds rokes is een droge eerdicheit, ende dat subtijl gemengt mitten waterigen subtilen, ende na zijn bovenganc meer in enen deel der boemen 5 dan in enen anderen deel, so is dat een dele meer welrukende dan dat ander deel, 6 ende zommige boem is altemael welrukende na al sinen deelen, als die boem des balsems. 7 Onder die welrukende planten ende bomen comen zommige coernen 8 voert in denwelken een sadelike reden is, ende zommige werden voertgebracht bi hemselven van redeliker menghinge der elementen. 9 Zommige werden ghemenichvoudicht van der plantinge

1. Eadem est ratio, quare quedam arbores citius frondescunt et quedam tardius. 2. Cito enim emittunt folia propter abundantiam humoris aquei indigesti non unctuosi, sed fluidi et de facili se extendentis ad arboris sive plante extremitates, et ex contraria causa contrarium accidere consuevit. 3. Cap. II. De arbore aromatica. 4. Arbor aromatica aliquando habet aromaticitatem in cortice, aliquando in flore, aliquando in fructu suo, ut patet in cinnamomo, quod est cortex, et in mace, quod est flos, et in muscata, que est fructus. 5. Bellaert 1485: luchten - de vertaler las aeris in plaats van arboris. 6. Est autem causa aromaticitatis, ut dicit Alvridus, siccum terreum subtile commixtum subtili aqueo, et secundum eius dominium magis in una parte arboris quam in alia est una pars magis aromatica quam alia. 7. Aliqua vero arbor est tota aromatica secundum omnes sui partes, ut arbor balsami, cuius singule partes sunt odoris fragrantiam respirantes, ut post dicetur. 8. Bellaert 1485: toernen 9. Inter aromaticas vero plantas et arbores quedam grana, in quibus est ratio seminalis, procreantur, quedam per se ex competenti commixtione elementorum producuntur,


der wortelen of der stammen, ende zommige bi eyntinghe van griffelen, als Albumazar seyt. 1 Item: onder alle die bomen die ghepoet 2 werden, zijn dat die beste als die gelike den geliken ingheplant werden. 3 Item: het is een notabel: wanneer een griffel gheset wort in een stamme, soe verkeert die griffel al die virtuut des stammes in hare virtuten, ende verwandelt die 4 gedaente, 5 want is’t dat men plant een griffel van een oliveboem op een stamme van beten, so gaet die virtuut van den oliven in der stammen van der beten, ende maect se hardt ende durende een wijl tides, ende ten laetsten trect si die vuchtichede na haer die daeruut gaet, ende verkeert se in haerder gelikenis, als Albumazar seyt op’t eynde des eersten boecs. 6 Item: dieselve seyt: goede planten en comen niet lichtelijc van quaden zade, of quade 7 bomen van goeder wortelen, al wordet contrari gevonden 8 in den dyeren, 9 wes reden is, als Albumazar seyt, dat die plant is der aerden aengevesticht, ende eenpaerlic ontfaet die plant haer voetsel van der aerden, alsoe en doen die dyeren niet om de wandelbaricheyt der complexiën, ende oeck om die contrariheyt des appetijts. 10 1. quedam ex radicis vel stipitis plantatione multiplicantur, et quedam per insertionem surculi in trunco esse debitum sortiuntur, ut dicit Alvridus. 2. Lees?: geëynt. 3. Inter omnes arborum insertiones ille sunt magis laudabiles, quando similia similibus inseruntur, ut dicit Aristoteles. Quod dupliciter intelligitur, vel de plantis consimilis speciei, ut insertio fici in ficum et vitis in vitem, vel de illis, que habent humorem proportionalem inter surculum et truncum, cui inseritur, ita quod humor unius sit aptus ad alium nutriendum, sicut quando surculus piri in mali trunco inseritur vel econtrario. 4. De vertaling gedaente lijkt onjuist, beter lijkt qualiteiten. 5. Item notabile est quod surculus insertus alicui trunco totam virtutem trunci in suam virtutem convertit et transmutat qualitatem. 6. Si enim fiat insertio olive super radicem sive truncum bete, virtus olive descendit in radicem bete et indurat eam et facit eam durare per aliquod tempus, et tandem humiditatem ibi existentem ad se attrahit et transmutat in suam similitudinem ac convertit, ut dicit Alvridus super finem primi libri. 7. Bellaert 1485: of van quade bomen - dittografie. 8. Bellaert 1485: genonden 9. Item dicit idem: Non proveniunt de facili ex semine malo plante bone nec ex bono semine vel radice arbores male, quamvis in animalibus sepius contrarium videatur. 10. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quod planta est terre affixa et uniforme recipit a terra nutrimentum, animalia vero non sic propter varietatem complexionis et etiam propter


Item: in allen geslacht der bomen is’t aldus, dat overmits bequame potinge die wilde bomen werden verkeert in tammen bomen. 1 Ende Aristotiles seyt een exempel dat die bitter amandelen overmits potinge werden zuet, ende also van den anderen. 2 Ende hi seyt oec dat een boem die enen groven bast heeft, wort haest subtijl, 3 ende dat is om gebrecs wil der smeriger humoren, dye een materi der vruchten is, of om die hardicheyt des 4 verbiedende is die uutwaseminghe des groven, die in den boem hinderlijck is. 5 Mar hi seit daer: dat 6 men een wortel splittede ende leyde een steen in der splete, hi soude weder vruchtbaer werden, 7 wes reden is, als Albumazar seyt, want overmits dese splittinge wert een uutwaseminge des groven datter deerlic is, ende daer wort een inleydinghe der hetten van der zonnen of der luchten die daeromme staet, overmits wes duecht daer wert een verteringe der corrumpeerder humoren. 8 Item: men seyt daer dat die amandelen ende die appel van garnaten werden van hare quaetheyt verwandelt overmits potinge, 9 want die appel van garnaten werden gebetert wanneer dat si ghemest werden mit verkenstront, ende mit zueten water begoten, 10 wes reden is, als Albumazar seyt, want overmits der hetten ende droecheyt deser missen werdt die waterighe overvloedicheyt verdruct in den appelen van garnaten, ende opdat si overmits die groter hetten ende droecheit der

contrarietatem appetitus sive appetibilis voluntatis. Et ideo aliud est in animalibus et aliud in arboribus. 1. Item in omni genere arborum sic est, quod per culturam debitam silvestres convertuntur in hortenses. 2. Et ponit Aristoteles ibi exemplum quod amigdali amari per culturam efficiuntur dulces, similiter et mali granati acidi mediocres. 3. Dicit etiam quod arbor habens grossum corticem cito fit sterilis. 4. Vul aan: basts 5. Et hoc accidit vel propter defectum unctuosi humoris, qui est materia fructuum, vel propter duritiem corticis prohibentis evaporationem grossi, quod in arbore est nocivum. 6. Lees?: als 7. Sed dicit ibidem quod si findatur radix eius et illi fissure lapis immittatur, rursum fecunda fiet. 8. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia per istam fissuram fiet nocivi grossi evaporatio et caloris solis vel aeris circumstantis introductio, cuius virtute fiet ipsius humoris corruptivi consumptio. 9. Item dicitur ibidem: Amigdala et mala granata mutantur a malitia per culturam. 10. Nam mala granata stercore porcino fimata et aqua dulci rigata meliorantur.


missen in bitterheden niet verkeert en werden, so doet men totter missen zuet water, 1 ende also is’t van den amandelen, als Albumazar seyt. 2 Item: Aristotiles seyt een exempel van der billen, want billencruut dat in Parsiën wast, dat is venijnt, mar wordet vandaen gevuert in Egipten, ende daer weder gheplant, soe mach men’t eten. 3 Ende daerom is’t goet dat men zeer arbeit in der versettinge, want alle bomen ende cruden werden daermede verbetert, ende men sal goede ende bequaem steden daertoe suecken, ende die tiden van den jare. 4 Aristotiles seyt dat men die bomen verplanten sal in die lenten, ende dat om die getemperheyt der hetten ende dyer vuchticheyt, die de hetten ende die vuchticheyt van den bomen ende van den 5 planten. 6

1. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia per caliditatem et siccitatem huius fimi superfluitas aquosa reprimitur in granatis, sed ne per excessum caliditatis et siccitatis fimi convertatur fructus in amaritudinem, competit apponere aquam dulcem caloris et siccitatis dominium temperantem. 2. Similiter amigdali, ut dicitur ibidem, clavis confixe gummi grana per multum tempus emittunt et aquosam superfluitatem impedientem generationem humoris unctuosi, qui est materia fructuum, et ita per hoc a sua malitia alterantur, ut dicit Alvridus. Item ibidem: Arbores et plante silvestres per artificium et culturam fiunt hortenses, fructifere et fertiles. Ad hoc autem, ut silvestris planta fiat fructifera vel alteretur in bonitatem a malitia, multum conferunt locus et labor in colendo, et maxime tempus anni, in quo plantatur, sicut ibi dicit Aristoteles. 3. Et ponit exemplum de beleno, id est iusquiamo, quia quod est natum in Persia est perniciosum, sed transmutatum et transplantatum in Egyptum et in Ierusalem fit comestibile. 4. Et hoc accidit, ut dicit Alvridus, quia per temperamentum loci a distemperantia ad medium revocatur. Item tempus tali transmutationi maxime cooperatur. 5. Lees: die de hetten ende die vuchticheyt van den bomen ende van den planten starct. 6. Nam, ut dicit Aristoteles, arbores que indigent plantatione, plantantur plures in vere, et hoc propter temperantiam caloris et humiditatis confortantium caliditatem et humiditatem arborum et plantarum. In hieme vero pauce propter superabundantiam frigiditatis et humiditatis, sed in autumno propter frigiditatem et siccitatem pauciores, paucissime vero in estate post ortum stelle canicule; et hoc propter dominium caloris et siccitatis consumentium humidum naturale in planta, et precipue in radice.


Item: in Egipten en wort mar een plantinghe des jaers, wanneer die droecheyt 1 des landes getempert wordt van der vloet des riviers dat men Nylus heyt, als Aristotiles ende Albumazar seggen. 2 Item: zommighe bomen zijn vruchtbaerre in der joecht dan in der outheyt, want ter wilen dat si jonc zijn, so zijn si overvloediger in der hetten ende in der humoren. Sommige zijn verkeert, ende dragen meer vrucht als si out zijn dan als si jonc zijn, 3 wes reden is, als Albumazar seyt, want in der joecht overvloyen si meer in der vuchticheyt dan die natuerlike hette verduwen can, ende also wert hi der hetten ongehoersamich, ende in die outheit wort die humoer gheminret ende en wort gehoersaem 4 der verduwinge der hetten. 5 Ende dat openbaert in den amandelen ende in den peren, als Aristotiles daer exempel of maect. 6

1. Bellaert 1485: droefheyt 2. In Egypto vero semel in anno fit plantatio, quando scilicet terre illius siccitas temperatur ex fluxu Nili, ut dicit Aristoteles et Alvridus. 3. Item ibidem dicitur quod arbores diversimode producunt frondes suos. Nam quedam ex radice, quedam ex stipite, quedam iuxta terram, quedam in ramis et virgis iuxta summitatem, quedam in medio. Et causa huius diversitatis in producendo est diversitas humoris aquosi, subtilis, levis et non unctuosi, qui est materia foliorum et equaliter non abundat in omnibus; et operatio caloris est dissimilis in diversis, et ideo dissimiliter ex illo humore producunt frondes. Similiter quedam fructificant semel in anno et quedam pluries, et non maturantur fructus ultimi, sed crudi remanent et indigesti, quia propter vicinitatem hiemis calor non sufficit ad maturandum. Semel autem fructificare perfecte magis est consuetum, quia semel in anno semen colligitur et semel sufficit calor ad extensionem humoris et ad extremitates arboris et conversionem eius in substantiam fructus et eius completam maturationem. Item quedam arbores sunt fertiles per multa tempora propter abundantiam caloris et humoris unctuosi, sicut ficus, et quedam uno anno fructificant et alio requiescunt, ut olive. Cuius ratio est, quia in sequenti anno reficiuntur restaurando sibi humorem; tantum enim emittunt in uno anno ad substantiam fructus, quod requirit secundus annus ad humoris restaurationem. Licet multos producant ramos tempore refectionis, per modicum tamen temporis producunt fructum. Item quedam arbores sunt fertiliores in iuventute quam in senectute, quia in iuventute plus abundant in calore et humore, quedam vero econverso plus fructificant in senectute quam in iuventute. 4. Bellaert 1485: niet gehoersaem 5. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia in iuventute plus abundant de humiditate quam naturalis calor possit digerere, et ita fit inobediens calori, in senectute vero minoratur humor et fit obediens digestioni caloris. 6. Et hoc patet in amigdalis et piris, sicut exemplificat ibi Aristoteles.


Item: Aristotiles seyt dat die ondersceyt alsoe wel der 1 bomen die wilt zijn of tamme als der planten wert ondersceyden bi mannen ende bi wiven, want die man is dicker, harder ende dichter, ende heeft meer telgen dan dat wijf, ende is oec drogher, ende zijn vrucht is corter ende beter te rijpen, 2 van denwelken dit die reden is, als Albumazar seyt, want die bomen dat mannekens zijn, overvloyen meer in der hetten ende in der droecht dan dat wijf. 3 Item: Aristotiles seyt dat die vruchten van den wyve verbieden den val der bladen ende die vruchten thent die verduwinghe vervolt is, 4 ende dit is die reden, want dye palmboem dat een man is, overmits der luchten meret hi die hetten des wijfs, opdattet wijf te bet verduwen mach, dat Aristotiles pepensim heyt in’t vierde boec Metheororum. 5 Item: Aristotiles seyt dat die man wert onderkent van den wive om des wille dat hi vrogher bloyet, omdat zijn hetten starcker is, 6 ende oec bi den roeke, want die man ruect bet ende meer dan ’t wijf, om die

1. Bellaert 1485: die 2. Item dicit Aristoteles quod tam arborum quam plantarum silvestrium et hortensium diversitas discernitur per masculas et feminas, quia arbor mascula est spissior, durior et densior et ramosior quam femina et siccior, et fructus eius brevior et maturabilior, et folia diversa et surculi. 3. Quorum omnium ratio est, ut dicit Alvridus, quia mascule arbores plus abundant in calore et siccitate quam femine, que partes mascule vehementer constringunt ad invicem et faciunt arborem spissiorem. Intensio enim caloris multiplicantis humorem et extendentis in plures partes facit ramosiorem, sicut et intensio siccitatis consumentis humorem efficit sicciorem. Soliditas etiam et strictura venarum arboris mascule prohibent humorem multum emitti ad unum locum arboris sive plante, ut convertatur in substantiam fructus, et ideo fructum habet breviorem. Folia similiter habet diversa a femina, quia asperiora et minra ac strictiora propter dominium siccitatis, similiter et surculos duriores habet quam femina, et hoc propter maiorem humiditatem excedentem in femina quam in mascula. 4. Item dicit Aristoteles quod si folia vel pulvis foliorum vel cortex mascule palme foliis femine componantur, ut cohereant, citius maturabuntur fructus femine, prohibebunt casum foliorum et fructus, donec completa fuerit digestio. 5. Et huius ratio est, ut dicit Alvridus, quia mascula palma mediante aere deferente auget calorem femine, quo mediante excitatur calor eius ad operationem digestionis, quam Aristoteles pepansim vocat in IV libro Meteororum. 6. Item dicit Aristoteles quod discernitur mascula a femina per pullulationem velociorem; prius enim pullulat quam femina propter calorem fortiorem.


meerre subtijlheide des drogen roecs, die van den man ontbonden is ende niet van den wive. 1 Item: Aristotiles seyt dat die wint draecht den roke des mans totten wyve, ende zijn 2 vruchten werden snellicker te gader rijp. 3 Item: Albumazar seyt dat dye bladen van den man des palmboems verghadert mitten palmenbladen des wijfs, dye sullen alsoe tesamen hanghen, dat si naeuwe sonderlinge van malcander ghesceiden sullen werden. 4 Ende als men wilde vighebomen plant teghen tamme[n] vigebomen, so sullen die wilde den tammen hetten gheven, dat die tamme te bet draghen sal. 5 Item: ’t sap van den wilden vighebomen gebracht opten wortel des tammen vuet den tammen ende starcten. 6 So seyt men oeck dattet sap 7 van den appelen van garnaten oec helpt den olivenboem, of die balaustie doet datselve, wort si daermede gheplant. 8 Dese dinghen hebben wij getogen van Aristotiles’ woerden, libro I Van den groyliken dinghen ende al van den propriëteyten der bomen ende der planten. 9 Item: Aristotiles seit noch alle bomen die vrucht maken alle jaers die werden traech. 10 Dye bomen die alte veel vruchten maken die werden

1. Et etiam per odorem, quia mascula plus odorat quam femina propter maiorem subtilitatem fumi sicci resoluti a mascula et non a femina. 2. Lees?: haer - het gaat immers om de vruchten van de vrouwelijke bomen. 3. Item dicit Aristoteles quod ventus defert odorem masculi ad feminam et maturabuntur citius eius fructus simul, quia coherebunt partes [scilicet] fructuum femine ad maturationem, quando folia masculi in illa, scilicet in femina, sunt apprehensa. 4. Dicit etiam Alvridus quod folia mascule palme coniuncta cum foliis femine ita ad invicem coherebunt, quod vix poterunt sine scissura ab invicem separari. 5. Item dicit ibidem Aristoteles quod ficus silvestres conferunt ficubus hortensibus, quando ex opposito complantantur, quia silvestres sunt calidiores et sicciores, et ideo excitant calorem hortensium et confortant. 6. Item humor ficus silvestris resolutus et dilatus ad radicem ficus hortensis ipsum nutrit et confortat. 7. Mogelijk las de vertaler iets als fluor in plaats van flos. 8. Similiter dicit ibidem Aristoteles quod balaustia est flos mali granati, sed hic ponitur pro ipsa arbore, id est mala granata; olivis conferunt, si cum eis plantentur, eo quod balaustie abundant in calore conveniente nature olivarum. 9. Hec de proprietatibus arborum et plantarum extraximus de verbis Aristotelis libro I Vegetabilium et glosis Alvredi, qui transtulit et exposuit eundem. 10. Lees: droech


schier verdroecht wanneer die spise gaet in’t saet, dat is: die vuedende humoer die vueden soude, gaet in die substancialike materie. 1 Ander notabel propriëteyten ende die edel zijn, mogen wij kiesen alsoe wel van den bomen als van den cruden uut Aristotiles’ woerden in libro II Der groyeliker dinghen, daer geseyt wort: die plant heeft drye dinghen. 2 Want van der aerden heeft si vasticheyt, 3 van den water versameninghe, van den 4 vier consolideringe ende eyndinge der deelen, ende van der lucht ende van den viere heeft si openicheyt ende breydinge ende uutstekinge ende complexi der vruchten ende rijpicheyt, 5 want sonder hetten ende vuchticheyt en wort dat waterich is niet gheëyndt, als daer openbaert in den exempel van Aristotiles. 6 Want dat brede 7 dat niet gecoaguleert en is, dat en wordt niet gheëyndet zonder vier, die de waterige ende die eerdighe deelen verterende is tegader. 8 Ende dye boem heeft zijn openicheyt van den vyer, ende van den water die wassinghe ende die vermeringe, ende dat altemael dicht ende vast is dat en mach niet meren, 9 als Aristotiles daer seyt. 10 Ende daerom: een groet hout ende zwaer en mach niet te

1. In libro autem Animalium XVII dicit Aristoteles: Arbores, inquit, que nimium faciunt fructum, cito desiccantur, et omnes arbores, que fructificant omni anno, sicut segetes, quoniam cibus transit in semen, id est humor nutritivus, qui deberet nutrire arborem, transit in materiam seminalem. 2. Alias proprietates notabiles et insignes tam arborum et herbarum quam plantarum possumus elicere ex verbis Aristotelis et Alvridi in libro II Vegetabilium. Ubi dicitur: Planta habet tres vires; 3. Bellaert 1485: vetticheyt 4. Bellaert 1485: ende vanden 5. nam a terra habet fixionem, ab aqua coadunationem, ab igne vero habet consolidationem et partium terminationem, ex aere etiam et igne habet raritatem et dilatationem ac extensionem et fructuum completionem ac maturationem. 6. Sine enim calore et humido aquosum non terminatur nec finitur, ut patet ibi in exemplo Aristotelis. 7. De vertaler las latum (breedte) in plaats van lutum (klei) en liet vermoedelijk het nu onbegrijpelijke in esse latericeo (baksteen worden) onvertaald. 8. Nam lutum non coagulatur nec terminatur in esse latericeo sine igne partes aqueas consumente et terreas pariter coniungente. 9. Bellaert 1485: marren 10. Ex aere et aqua pariter et ex igne habet arbor raritatem et porositatem, ex aqua habet augmentandi possibilitatem, quia [per] quod omnino solidum est augeri non potest, ut ibidem dicit Aristoteles.


gronde 1 ghaen, mer een cleyn stucken gouts gaet vlusch onder dat water of een steenken. 2 En dat is daeromme: want ’t hout is open ende vol van ghaetkens, mar die houten die alte zeer dicht zijn ende zwaer, die sincken, als Aristotiles seyt IIII Metheororum, dat 3 uut zwarten ebanus die lucht ademde, ende daerom sanc hi neder. 4 Ende wat datter open is ende smerich, dat zwemt, want dat heeft veel van der lucht die de materie oplicht tegen dat overste des waters, als’t openbaert in den bladen, ende in den pulveren, 5 ende in allen smerigen dinghen. 6 Want Aristotiles seit: het is des waters eyghenheyt die luchtige substanci op te heffen, ende die ander die soe dichte ende so vast zijn van binnen neder te drucken. 7 Item: Aristotiles seyt dat die aerde dye berchachtich is, want si zuet is, soe is si zuete humoer houdende, ende daerom soe wassen daer eer cruden 8 ende 9 werden daer eer rijp dan anders waer, 10 want die geberchten trecken die zuete ende die subtile humoren na hem, mitten 1. Bellaert 1485: grode 2. Et ideo lignum maximum et ponderosum non habet mergi in aqua, ubi modica particula auri submergitur aut lapilli. 3. Bellaert 1485: die 4. Et hoc accidit, quando lignum est porosum, et ideo per aeris subintrationem intra poros ad aque superficiem habet ferri. Ligna vero, que sunt ultime soliditatis et compactionis sicut ebenus et consimilia, in aqua subito petunt fundum, ut dicit Aristoteles ibidem et in IV Meteororum, ubi dicitur quod ex ebeno nigro expiravit aer, et ideo submergitur. 5. Vermoedelijk las de vertaler pulvis in plaats van plumis. 6. Porosa autem unctuosa superenatant, quia multum habent aeritatis materiam contra aque superficiem elevantis, ut patet in foliis et plumis et in omnibus unctuosis. 7. Nam, ut dicit Aristoteles, proprium est aque substantiam aeream elevare et compacta deprimere, et ideo rara et porosa aeris susceptiva superenatant, compacta vero et compressa inferiora petunt et ad infima se profundant. 8. Lees: planten 9. Vul aan: die vruchten 10. Item vapores terrestres et aquei per calorem coagulati sunt materia herbarum et plantarum, qui commixti per calidum igneum et per virtutem stellarum recipiunt formas completivas herbarum et plantarum, et hoc quoad semen et quoad fructum. Calor itaque inclusus in coagulato sic humore ad plante nutrimentum attrahit aquam dulcem, cui etiam cooperatur extrinsecus calor solis. Actio enim caloris exterioris cum propria caliditate naturali digerit naturalem humorem in eodem loco et convertit in substantiam plante. Unde secundum Aristotelem terra montuosa, quia est dulcis, dulcem scilicet continens humorem, ideo in illa citius nascuntur plante et maturantur fructus.


welken die claerheyt der luchten werct 1 also wel in den anhalen als in den verduwen, ende so wert daer haest een verkeringe der humoren in eenre substanciën der plantinge, als Aristotiles seyt. 2 Item: hi seyt aldaer dat die coude, als die coude lucht, verjaecht dye hetten totten binnensten der aerden, ende zijn deelen werden vergadert mitten waterigen vuchten, ende overmits der neder gedructer hetten ende als die coude verdruckende is totten laechsten, so wert die wasem ghecoect, ende gecoaguleert ende wert verkeert in der substanciën der planten, ende die stede wert gesplijt overmits groetheyt der hetten, ende also coemter een plant uut. 3 Item: die lucht onderwijlen ghemengt mitter aerden ende mit water in der couden 4 des waters wort ghecoaguleert, ende overmits werckinge der hetten die dat ghemengede gheëyndt ende verduut hevet coemter een plant af, als’t openbaert in nenuphar, dat is in meerbollen, ende in anderen cruden die cleyn zijn, die in den water pleghen te wassen, ende der welcker bladeren dat water bedecken. 5 Ende dese wassen opwaert, niet uutgerect om die subtijlheyt der luchten ende des zueten waters dat se ophoudende is, of om der dickicheyt der aerden welke eerde die wortel onthoudt, van welken wortelen die plant haer natheit 6 nemet van der wortelen ende van der stammen en neemt onthoudenis in hare oprechtinge. 7

1. Bellaert 1485: wert 2. Nam montes attrahunt humorem dulcem et subtilem, quibus cooperatur claritas aeris tam in attrahendo quam in digerendo, et fit cito conversio illius humoris in substantiam plante, ut dicit Aristoteles. 3. Item dicitur ibidem quod quandoque frigus, scilicet aer frigidus, fugat calorem ad interius terre et aggregantur partes eius cum aqueo humido et per calorem depressum a comprimente frigido ad interiora decoquitur vapor sic coagulatus et in substantiam plante convertitur, et finditur locus per intensionem caloris, et sic egreditur ex eo planta. 4. Lees?: gronde 5. Item quandoque aer mixtus cum terra et cum aqua in fundo aque coagulatur et per actionem caloris terminantis et digerentis illud mixtum confusum generatur planta, ut patet in nenuphar et in aliis herbis minutis, que solent crescere in aquis et quarum folia tegunt aquam. 6. Vermoedelijk las de vertaler humorem in plaats van rigorem. 7. Et he nascuntur sursum non expanse, tum propter subtilitatem aeris et aque dulcis sursum elevantis, tum propter soliditatem terre radices inferius sustentantis, a qua planta recipit rigorem radicis et stipitis et sustentationem in sua erectione.


Item: Aristotiles aldaer seyt dat in steden die essencialiken wesentlike cout zijn ende die bij geval of accidentalic warm zijn, als in dien dat warm water dicwijl 1 vloyt, wast een plante of een spruut, want die hetten des waters trect die coude humoren totten oversten van der aerden ende totter stede der menginge, 2 want uter lucht ende uter eerdige 3 wasem mitter humoren des waters indroncken, overmits hetten des waters ende der sterren, werden die bomen ghecoaguleert in der substanciën der planten. 4 Mar dat en ghesciet niet dan in veel tijts, als hi seyt, om die toevallike hetten die der winninghe alsulker planten niet bequaem is. 5 Item: Aristotiles seit aldaer dat die planten die men eten mach, wassen bat in lichten steden, ende in hogen, ende in heten dan in denghenen die desen contrarie zijn, want in slechten effenen steden overvloit die vuchticheyt, ende sonderlinge als daer zueticheyt bi is ende ghetemperheyt der luchten. 6 Ende so is’t oec in steden 7 die wel hoghe zijn, want daer is oec puricheyt der luchten ende overvloedicheyt der zueter humoren, ende dat om die openicheit ende omme die zuete wasem die daer aentreckende is. 8 Ende daerom is in den geberchten dicwijl beter drachticheyt, ende daer wassen beter vruchten, ende in den valleyen werdt die lucht zwaerlic beruert, waerof dat van uutstotinge ende van wrivinge die lucht haest vervuult 9 ende die grove wasem, van

1. De vertaler las multotiens als behorend bij aqua in plaats van bij planta. 2. Bellaert 1485: meninge 3. Bellaert 1485: eerdinge 4. Item Aristoteles ibi: In locis essentialiter frigidis et accidentaliter calidis, ut in quibus aqua calida fluit, multotiens nascitur planta, quia calor aque contrahit frigidum humorem ad superficiem terre et locum mixtionis, unde ex aere et vapore terreo cum humore aque imbibito per calorem aque et stellarum in plante substantiam coagulatur. 5. Sed hoc non fit, nisi per multum tempus, ut dicit Aristoteles, propter calorem accidentalem non convenientem generationi talis plante. 6. Item ibidem dicit Aristoteles quod plante comestibiles melius crescunt in locis lenibus et altis et calidis quam in his contrariis, quia in locis planis et equalibus abundat humiditas, et maxime quando dulcedo adest et aeris temperies. 7. Bellaert 1485: stenden 8. Similiter in locis bene altis, quia ibi est puritas aeris et abundantia humoris dulcis, et hoc propter spongiositatem vaporem dulcem attrahentem. 9. Bellaert 1485: vervult


denwelcken quade verduwinge coemt. 1 Daerom is’t datter een gesouten 2 humoer gevonden 3 wort, als Albumazar seyt. 4 Item: dat gesouten water is zwaerder 5 dan dat zuete, als’t openbaert in den exempel van Aristotiles aldaer, waerom hi seyt dat een dinc als een eye in zuet water gheleyt sinct vluchs, ende in sout water drivet, want overmits zijnder eerdicheit ende souticheit mach’t den last des eys leyden. 6 Ende daerom wert dat zuet water lichteliker 7 getogen totten hogen steden dan dat ghesoute water als om der puerheit, subtijlheit ende lichticheyt wil. 8 Item: Aristotiles seyt dat vast slijc ende taye brengt snellike een smerige plant voert, om die lichte verwandelinge alsulckes slijcs in der smericheyt. 9 Als Albumazar daer seyt: ende opdat die plant dueraftich blive, soe is’t noet dat si heeft een vuchticheyt dye wel verduut moet wesen ende smerich, opdat die planten die een onverduwede humoer of vuchticheyt hebben, als hem een coude overcoemt, dat si schier dorren moeten, 10 waerof dat een koel boven drye jaren niet en duert. 11 Item: Aristotiles seyt dat een plant onderwilen gewonnen wort uut enen dichten ende harden steen, 12 want die lucht die binnen den steen 1. Et ideo in montibus frequenter maior est fertilitas et meliores crescunt fructus; in valle enim difficile movetur aer, unde ex conculcatione ibi cito putrescit aer et vapor grossus, unde sequitur prava digestio. 2. Bellaert 1485: gesonde 3. Bellaert 1485: gebonden 4. Hinc est, quod ibi invenitur humor salsus, ut dicit Alvridus. 5. Bellaert 1485: zwarter 6. Aqua enim salsa gravior est quam dulcis, ut patet in exemplo Aristotelis ibidem, ubi dicit: Ovum positum in aqua dulci statim petit fundum, in salsa vero natabit; terrestritate enim sua et grossitie poterit pondus ovi sustinere. 7. Bellaert 1485: lichteliken 8. Et ideo aqua dulcis facilius attrahitur ad loca alta quam salsa, scilicet propter suam depurationem, subtilitatem et levitatem. 9. Item Aristoteles: Lutum ingenitum, id est firmum et tenax, cito producit plantam unctuosam propter facilem transmutationem talis luti in unctuositatem. 10. Ut dicit ibi Alvridus, et ad hoc, ut durabilis sit planta, oportet ut habeat bene digestum humorem et unctuosum. Unde ille plante, que habent humorem indigestum, superveniente frigiditate cito arescunt. 11. Unde et caulis ultra triennium non durat. Tamen si ei inseratur , ex natura plante insite in stipite fiet decoctio et convertitur in naturam insite et durabit diu. 12. Item, ut dicit Aristoteles, planta quandoque generatur ex lapide solido et duro.


besloten is, pijnt hem op te climmen, mer als hi ghenen uutganc en vint die vrij is om dichticheyt wil des steens, wordt die lucht wederom gebuecht, ende wort beruert totten deelen des steens, ende overmits sinen berueren wort hi warm. 1 Ende als dye lucht verwarmt is, so trect die lucht dye ander humoer tot haer opwaert, die in den steen is, ende daer sal een wazem wesen mitter vuchticheyt mit eender cleynre sceydinge der deelen van den steen. Ende van dien wasem ende van dier humoren die uten steen gheleyt is, wort onderwilen een plant ghewonnen mitter hulpen van der hetten der zonnen, die de lucht 2 die eerst verwarmt was starck maect, ende die vuchticheyt verduut die te hants van den steen aengehaelt was, ende verkeertse in eender substanciën van eenre planten. 3 Mer alsulken plant en duert niet lange dan daer aerd om staet, ende mit zueten water begoten of nat gemaect, ende dat si oec mit ghetemperden lucht ghevoet wert, ende dat is daerom want si also luttel vuchticheyt heeft. 4 Item: Aristotiles seit dat een plant die bi der zonnen is - ten oesten waert - die wast haestlic, ende dat is daerom, want si warmten genoech heeft, ende die plant die ten westen staet van der zonnen, die wast traechlic, omdat si luttel hetten heeft. 5 Item: Albumazar seit dat die wassinge eenre igeliker planten wert gehouden van der getemperheit, 6 want isser te veel vuchticheiden so werden die wegen bestopt ende die gaterkens, bi denwelken die wassinge comen soude, ende dat die boem clymmen ende bogen

1. Nam aer inclusus in lapide nititur ascendere, sed cum non inveniat exitum liberum propter lapidis soliditatem, reflectitur et movetur ad lapidis partes et ex sua agitatione calefit. 2. Dittografie: was 3. Et ex illo vapore et humore de lapide educto quandoque planta generatur adiutorio caloris solaris aerem prius calefactum vigorantis ac digerentis humorem a lapide iam attractum et in substantiam plante transmutantis. 4. Sed non diu durat planta talis, nisi terra circumstante et dulci aqua irrigante et temperato aere foveatur, et hoc propter humoris paucitatem. 5. Item Aristoteles: Planta si fuerit prope solem, id est versus orientem, citius nascetur, et hoc propter sufficientiam caloris, tardius vero, si fuerit ad occidentem, propter caloris elongationem. 6. Item ibidem dicit Alvridus: Ex temperie servatur cuiuslibet plante incrementum.


soude. 1 Ende in derselver manieren: 2 is daer te groete droecht, so werden die gaetkens gedwongen, ende so en wert die plant niet gevoet. 3 Item: Aristotiles [seyt] 4 dat een ygelic plant behoeft IIIJ dingen: als saet dat zijn volcomen ripinge heft, ende niet verrot en is, noch niet te out en is, ende oec behoertet een bequaem stede ende aertrijc, daer een plant wassen mocht, ende daer moet weder zijn te maten water, mit vuchtichheit ghetempert, ende een ghetemperde lucht, die in’t middel getempert is. 5 Want als Albumaser seyt: is dat sake dat die lucht alte heet is, soe sal die natuerlike hette wech wazemen als die gaterkens open zijn, ende is die lucht alte cout, soe sal dye plant smoren. 6 Ende die twee eerste zijn noet totten 7 voetsel ende totter behoudinge der planten. 8 Item: die speciën ende die planten die medicinael zijn, ende die in den berghen wassen, om te voeden, die zijn vele myn ghenuechlic, ende haer vruchten zijn onverduweliker dan ander vruchten, ende dat is om die starcke ende gheweldige coagulacie, overmits die hette die daer werckende is in der vuchticheyt. 9 Ende daerom en zijn die vruchten niet zeer vuedelic, als Aristotiles seyt: hoe dat een plant meer medicinael is, hoe dat si myn vuedet. 10

1. Si enim nimia fuerit humiditas, opilantur vie et pori, per quos deberet nutrimentum ascendere ad arboris extensionem. 2. Bellaert 1485: mauieren 3. Eodem modo si nimia fuerit siccitas, constringuntur pori, et sic planta non nutritur. 4. Ontbreekt in Bellaert 1485. 5. Item Aristoteles: Quelibet planta quatuor indiget, scilicet semine terminato, id est in sua specie perfecto et maturo et a putrefactione conservato, et convenienti loco, id est territorio generationi plante congruo, et aqua moderata, humore scilicet temperato, et aere consimili, scilicet mediocriter temperato. 6. Quia, ut dicit Alvridus, si aer fuerit nimis calidus, calor naturalis evaporabit apertis poris, si nimis frigidus, suffocabit plantam. 7. exemplarische saut du même au même 8. Prima duo sunt necessaria ad plante generationem, secunda duo sunt necessaria ad eius nutrimentum et conservationem. 9. Item species et plante medicinales, que crescunt in montibus, ad vescendum sunt minus delectabiles et ad digerendum fructus habent duriores; et hoc propter vehementem coagulationem per calorem agentem in humiditatem. 10. Et ideo tales fructus non multum sunt nutribiles, ut dicit Aristoteles, quia, ut dicit Alvridus, quanto planta est magis medicinalis, tanto minus nutrit.


Item: so waer die zonne veer of staet daer en sullen niet veel planten wassen, noch die dyeren en zijn daer niet te zeer vruchtbaer, als Aristotiles seyt, 1 wes reden is, als Albumaser seyt, want diegheen die recht zijn onder dat noerden hebben den dach stedeliken een half jaer lang, ende bi den anderen tijt hebben si den nacht. 2 Ende daerom wast daer selden plante of dyer, ende in den zomer en mach’t niet ghescieden om der stedigher hetten wille, ende des winters en macht niet ghescieden om der stedigher couden wille. 3 Ende daerom, als Aristotiles seyt, die plante die daer wast en heeft gheen craften noch bladen noch vruchten om ghebrecs wille der hetten, die werckende is in den enen tiden des jaers, ende om zijn overvloedicheyt in der ander tijt des jaers. 4 Item: een boem van veel doornen heeft veel vuchticheden die smerich is, overmits zijn eyghen hetten, ende als die hette der sterren mede werckende is, soe wert hi verduut ende hi werdt verkeert in eender substanciën der planten, die hem ingesayt werdet, want die verduwinghe werct die levendighe hetten in der planten mit een ghetemperde hette van buten, ende dan soe wast dye plante. 5 1. Item loca a sole remota non erunt plantarum multarum, sicut nec animal fecunditatis multe est in talibus locis, ut dicit Aristoteles. 2. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia illi, qui sunt directe sub septentrione, habent diem continue per dimidium annum, per reliquum autem noctem. 3. Ibi ergo raro crescit planta vel animal; in estate enim non potest propter continuationem caloris, in hieme vero non potest propter continuationem frigoris. 4. Et ideo, ut dicit Aristoteles, planta ibi generata non habet vires, folium neque fructum propter defectum caloris agentis in uno tempore anni et propter superfluitatem eius in alio. 5. Item Aristoteles: Planta multarum spinarum multum habet de humore unctuoso, et cum se moverit ille vapor unctuosus per calorem proprium, cooperante calore stellarum digeritur et convertitur in substantiam plante, que ei inseritur, unde illam digestionem operatur calor vitalis in planta cum calore extrinseco temperato et crescit planta insita gracilis et extenta sursum. Unde proprium est plante multum spinose, ut in ea fiat insertio plante alterius speciei. Et hoc, ut dicit Alvridus, quia habet multum humorem attractum ab exteriori calore unctuosum et ita conglutinationem expulsibilem a calore interiore in pluribus locis, ita quod pars eius superior cum expellitur, est subtilior et penetrabilior, per quam potest aperire multos poros plante et ipsos ingredi et ipsam incorporare et consolidare plante inferiori. Item planta, que inseritur, plantam sive truncum cui inseritur transmutat in suam speciem et non econverso. Cuius ratio est, ut dicit Alvridus, quia inferior planta movet superiorem per humorem et calorem quem ei transmittit, sed superior humorem attractum


Item: daer zijn vijf speciën die een plante 1 winnen, als Aristotiles seyt, als uut den zade, ende oeck uut vulheyt, 2 uut dyer vuchticheyt des waters, ende uut der plantinghe, ende van der inpotinghe des eens in’t ander. 3 Item: het zijn bomen ende planten die vrucht brenghen voer dye bladeren, als Aristotiles seit, als dieghene die veel humoren hebben die smerich is ende materiael totter vruchten, welcke vrucht als si die natuerlike hetten tegader mitter hetten der zonnen die vrucht haeste 4 rijpen sal. 5 Ende dye overvloedighe smerighe vuchticheyt verbyedet die humoer die niet smerich en is mar waterich in der materiën totten bladeren, dat si in bladeren niet op clymmen en mach, noch en mach oeck voer die vrucht nyet uutbreken in eenre planten. 6 Item: sommighe brenghen eer bladeren dan vruchten, ende dat is om ghebrecs wille der smeriger vuchticheyt, ende om die overvloedicheyt der 7 materialiker waterigher vuchtichheyt totten bladen, welcke vuchticheyt die sonnelike hetten haesteliker na haer trect totter stede der voertbrenghinghe van den bladen dan soe 8 smerighe humoer totter voertbrenghinghe der vruchten, ende daerom wort die ripinghe dyer materialigher smerigher humoren vertraecht eer si vrucht wordt, ende dye voertghanck 9 der bladen wordt eerst. 10 ulterius digerit et decoquit et in naturam suam convertit, etpostea virtutem suam in inferiorem transmittit et alterat illam, cui inserta fuerit, et convertit eam in suam naturam et speciem. 1. Bellaert 1485: plaute 2. Lees?: vuulheyt 3. Item quinque sunt species generationis plante, ut dicit Aristoteles, scilicet ex semine, ex putredine, ex humore aque, ex plantatione et ex unius in aliam insertione. 4. Lees?: haesteliker 5. Item sunt arbores et plante, que producunt fructum ante folia, ut dicit Aristoteles, sicut ille, que habent multum humorem unctuosum materialem ad fructum, quem ut digesserit calor naturalis, simul cum calore solari cito maturabit fructum. 6. Et ille humor unctuosus abundans prohibet humorem non unctuosum sed aquosum materialem ad folia, ne ascendat in folia aut prorumpat ante fructum in tali planta. 7. Bellaert 1485: die 8. Lees?: die 9. Bellaert 1485: voerghanck 10. Item quedam citius producunt folia quam fructum, et hoc propter defectum et paucitatem humoris unctuosi et abundantiam humoris aquei materialis ad folia, quem calor solaris citius attrahit ad locum productionis foliorum quam unctuosum humorem ad productionem fructuum, et ideo tardatur maturatio humoris unctuosi materialis ad


Item: zommighe bomen of planten brenghen haer bladeren mitten vruchten tegader, als diegheen die de voerseyde humoren veel hebben ende wel te punt, ende die binnenste hetten mitter uterster hetten ghelijc werckende in beyden, ende oec beide, als die waterighe humoer in bladeren ende die smerighe humoer in vruchten, effen ghelijc uut drivende. 1 Item: Aristotiles seyt, dat die oude wise meynden die vruchten ende die bladeren een dinck te wesen, ende dat die bladeren niet en waren dan om der vruchten wil, ende dat haer materie onderlinghe niet en scheelden dan in der verduwinghe ende dattet een meer verduut dan dat ander, 2 want die waterighe ende rauwe humoer die subtijl is die ghaet in bladeren, ende die smerichste ende die beste verduwede humoer die ghaet in die materi van den vruchten. 3 Item: Aristotiles seyt dat sommighe bomen doernich zijn, ende dat en is niet van der groetheyt 4 der materiën van der planten die de substanci wint, mer het ghevalt van der openichheit des boems of der planten, bi denwelcken die coude humoer aenghehaelt wordt ende bi denwelcken als die humoer ghecoect is ende uutgaende bi der openicheyt dyes boems word ghecoaguleert van der hetten der zonnen in enen doern, ende wordet in een vorme van enen scarpen doerne, beghinnende beneden bij der stammen van den groven ende van den breeden ende in’t overste ende dat voerste wert gheëyndet in dat scarpste. 5 fructum et fit precessio foliorum. 1. Item quedam simul producunt folia cum fructu, ut ille, que habent predictos humores multos et proportionales et calorem interiorem cum exteriori calore solis in aere equaliter operantem in utroque et utrumque, scilicet aquosum in folia et unctuosum in fructus, equaliter expellentem. 2. Item Aristoteles: Antiqui sapientes asserebant fructus et folia esse idem, et folia non esse, nisi propter fructum, nec differre ab invicem in materia, nisi secundum maiorem vel minorem digestionem aquosi et crudi humoris. 3. Humor enim aquosus et subtilis cito attrahitur a calore solis et cedit in folia, qui vero magis est unctuosus et digestus cedit in materiam ipsius fructus. 4. De vertaler las: intensione 5. Item dicit Aristoteles quod alique arbores sunt spinose, quod non est de intentione nature plante substantiam generantis, sed accidit ex raritate arboris sive plante, per quam attrahitur humor frigidus parum coctus, et exiens per illam arboris raritatem a calore solis in spinam coagulatur, et fit in spina forma piramidalis incipiens iuxta stipitem a grosso et lato et in parte anteriori terminatur in acuto. Nam humor subtilis, qui ad spinam est causa materialis, elongatus paulatim a planta in longum et acutum se diffundit. Eodem modo faciunt omnes arbores, quarum partes piramidalis sunt figure.


Item: die bomen zijn in’t ghemeyn groen buyten ende binnen wit, 1 want dat binnenste heeft een materi die nakende is ter witticheyt, ende dat butenste deel heeft een materi die nakende is totten 2 nedersten, 3 want die materie die aenghehaelt werdt van den bynnensten, die wordt een luttel ghestuert 4 in der scorssen, ende wert in gronicheden verwandelt. 5 Item: Aristotiles seyt, dat die bomen verwandelt werden in der figuren, 6 want die sommighe zijn opwaert, ende sommighe zijn nederwaert, ende sommige van desen houden dat middel, 7 want dieghene in derwelcker morch die subtijle humoer groeyt ende bloeyt, diewelck die hetten beroert ende nae haer trect totten oversten, wert ter manieren van eender vlammen scharp opgaende. 8 Ende dieghene in derwelker morch bloyt die grove waterighe humoren, worden nederwaert ghedruct ende oeck mede naeuwe ghemaect, want die deelen werden nederwaert beroert in dat grove, 9 ende in dat alre nederste werden si gheënghet. 10 Mer in denghenen in denwelcken die middel humoer is als tusschen ’t grove ende ’t subtijl, die werdt ghetempert: een deel dat ghaet opwaert, ende sal wesen een sake der opheffinghe, ende een deel ghaet nederwaert, ’t welck een deel is der grovinge, 11 want nadien dat die verduwinghe cleyn of groet is van dyen 1. Item arbores generaliter exterius sunt virides et interius albe. 2. Vermoedelijk las de vertaler: inferiorem 3. Pars enim interior habet materiam appropinquantem ad albedinem et pars exterior ad virorem. 4. Vermoedelijk las de vertaler: dirigitur 5. Nam materia, que attrahitur ab interiori et expellitur ad exteriora, in cortice aliquatulum digeritur et in virorem transmutatur, quia viror medius est color inter ruborem, qui provenit ex perfecti caloris actione, et inter albedinem, que provenit ex imperfecta. 6. Item Aristoteles: Arbores variantur in figura. 7. Nam quedam crescunt sursum, quedam deorsum, quedam vero inter hec tenent medium. - mogelijk las de vertaler sunt in plaats van crescunt. 8. Ille enim, in quarum medulla viget humor subtilis, quem movet et attrahit calor ad superiora piramidantur, id est in formam piramidalem ad modum flamme, que ascendit in communi virtute ignea, elevantur. 9. Vermoedelijk las de vertaler: moventur in grossum et in parte infima coartantur. 10. Ille vero, in quarum medulla viget humor grossus et aquosus, inferius deprimuntur et angustantur, unde et ille partes sua gravitate inferius moventur et in grossum in parte infima coartantur. 11. In quibus vero erit humor medius et inter grossum et subtile temperatus pars ascendet sursum et erit causa elevationis, et pars deorsum, que est causa ingrossationis.


humoren in der wortelen ende in den morghe, soe pleech die boem groet of cleyn te wesen in der figuren, 1 want die eerste verduwinghe is noet in den wortel om die volmaectheyt wil of oeck om die volbringhinghe ende om die rijpinghe ende oeck om die behoudinghe. 2 Ende die dubbelde verduwinghe die is al ghenoech tot der vervullinghe der planten, ende die derde die wordt alleen in den dyeren ghevonden, als Aristotiles seyt, ende oeck mede als Albumaser exponeert etcetera. 3 Item: die werden diveers in den bladeren ende in den telgheren naedyen dat si veel humoren of luttel hebben ende naedyen dat si starcke of crancke hetten hebben, 4 want 5 is die hette starck ende 6 veel humoren, soe sullen in den uutghanck wesen bladeren ende telgheren ende also verkeert na der openicheyt der abelre 7 humoren ende nae der verteringhe ende droghinge ende als die telgheren verdroghen, soe vallen die bladeren ende die boem blyvet naect ende bloet, ende alsoe gheschiet in contrariër manieren. 8 Item: als Aristotiles seyt: niet alleen en ghaen die doorn scarp op in den boem, mer oeck wert dieselve figure ghevonden in den bladeren ende in den vruchten, 9 want was dat toepat van der planten eerst breet ende wijt ende zeer open in’t beghinsel der vuchticheyt, ende si nae ghedwonghen wert mit droechten of mit couden, soe sullen die 1. Unde secundum maiorem vel minorem digestionem illius humoris in radice et medulla solet magna apparere arbor in figura. 2. Nam necessaria est prima digestio in radice ad eius incrementum, secunda vero necessaria est in medulla propter completionem, maturationem, dilatationem et conservationem. 3. Et sufficitista duplex digestio ad plantarum completionem, e tertia in solis animalibus reperitur, ut dicit Aristoteles e exponit Alvridus. 4. Item diversificantur arbores in foliis et in ramis secundum multitudinem humoris vel paucitatem e caloris fortitudinem vel remissibilitatem. 5. Deze op meerdere plaatsen verkeerd begrepen zin is zo krom als een hoepel. 6. Vul aan: zijn daer 7. De vertaler heeft habilis abusievelijk bij humoris getrokken, mogelijk als gevolg van een foutieve interpuntie in zijn exemplaar. 8. Nam si calor fuerit fortis et humor multus, multa in exitu erunt folia atque rami et econverso, et secundum raritatem humoris: habilis ad consumptionem et desiccationem desiccabuntur ipsi rami, cadent folia et remanebit arbor vacua atque nuda, et in contrariis modo contrario se habebunt. 9. Item, ut dicit Aristoteles, non solum piramidantur spine in arboribus, verum etiam eadem figura invenitur in foliis et in fructibus.


bladeren ende die vruchten nederwaert grof werden, ende in’t overste subtijl ende scarp. 1 Item: veel meer dinghen setten die meesters, mer om der cortheyt willen soe willen wij’t op dese tijt overslaen, wantet ten hoert tot desen werke niet al, mer Aristotiles die doet’er wat propriëteyten toe in’t eynde van den boecke, die welcke men niet versmaden en sal. 2 Ende hi seyt daer bij den eynde: een plant hebbende veel 3 scorssen of grof die wordt lang, ende dat is om die uutstekinge der humoren ende om dye instotinghe der hetten, 4 want die groefheyt van der scorssen ontfanghende die humoer en laet die humoer niet wechvloyen noch en laet die hetten niet en wech wazemen doer den ghaetkens om des wille dat die bast alsoe hard is ende alsoe dicke, om welker saken wille hi van noeden grof ende groet werden moet, als’t openbaert in den pijnboem, in den palmboem ende in deser ghelijcken, als Aristotiles seyt. 5 1. Quia si meatus plante primo fuerint ampli et valde rari in principio humoris et post siccitate vel frigiditate constringantur, folia et fructus inferius ingrossabuntur et in superioribus graciliabuntur et piramidabuntur. Et hoc propter attractionem levioris partis humoralis ad superiora vi caloris et repulsam humoris gravioris ad inferiora et densioris. Contingit tamen tam folium quam fructum sepius acui in extremitatibus et piramidari, scilicet quando virtute caloris et raritate humoris superior particula levigatur, et parte inferiori calida etiam existente, humor in medio distenditur. Et sic substantia fructus vel folii in medio dilatatur et utraque extremitas propter dominium ignee virtutis in communi quodammodo ducitur et subtiliatur, et sic in piramidem transformatur. Item hoc idem dicit Aristoteles, quod arbores et plante quedam faciunt flores ex humore subtili et puro existente in medulla, non tamen per omnia terminata nee digesta secundum ultimam fructus completionem, disposita tamen ad fructus productionem. Quedam autem arbores propter nimiam humoris viscositatem non habent flores, quia ille humor non potest subtiliari et propter suam unctuositatem in subtilitatem floridam dilatari, ut patet in ficu, que non habet flores ex causa iam dicta. Quedam etiam non habent flores propter humoris liquiditatem, quia non potest in floris substantiam coagulari, ut patet in palma et in similibus, ut dicit Aristoteles. 2. Et ideo secundum diversitatem materie, in quam diversimode agit calor, diversi colores in floribus tam herbarum quam arborum generantur. Sed ista prosequi non est presentis negotii, et ideo de eis ad presens propter tedium fore arbitror quiescendum; tamen alias superaddit Aristoteles proprietates in fine secundi libri, quas non reputo contemnendas. 3. multum hoort bij extenditur 4. Dicit enim circa finem: Planta, inquit, habens grossum corticem multum extenditur in altitudine, et hoc propter extensionem humoris et impulsum caloris. 5. Nam grossitudo corticis humorem recipiens non sinit illum defluere nec etiam propter suam densitatem permittit calorem per poros evaporare, ex qua necesse habet se diffundere et dilatare, ut patet in pino et in palma et consimilibus, ut dicit Aristoteles.


Item: 1 hij seyt aldaer dat die bomen die een melckighe humoer hebben die hebben een grote smericheyt ende oeck mede ene starcke hette in der wortel, ende daerom soe werden die humoren ontbonden totten butensten des boems, ende daerom soe werden ghommen onderwijlen vloyende, onderwijlen werden si van der couden ghecoaguleert, 2 onderwijlen 3 verhardet als een mossel. 4 Ende dat coemt van couden die de ghomme dwinghende is ende onderwijlen van hetten, als Alveradus seyt. 5 Item: die bomen werden verandert nae der verwandelinghe der tiden, want in den zomer so beghinnen si groen te werden ende des winters bleec, nochtans en verliesen si haer bladeren niet, noch si en vallen oeck niet, want si hebben ene starcke verwe 6 ende welghevacht, ende daeromme vlyet dye hette totten binnensten des boems, 7 ende oeck om hare grote smericheyt wille ende tayheyt soe en vallen die bladeren nyet, mer si werden des wynters wel bleeck om der groter couden wille. 8 Item: noch seyt hij aldaer dat dye bomen die in’t beghin vruchten maken die maken bitter vruchten, om des willen dat die eerste verduwinghe is zuer om die grofheyt ende oeck om die eerdichheyt der aenghehaelder humoren, ende om die cranckicheyt der verduwender hetten. 9 Ende daerom die winninghe alsulcker vruchten is sonder 1. Bellaert 1485: Jteem 2. Bellaert 1485: gheconguleert 3. Bellaert 1485: ouderwijlen 4. Item ibidem: Arbores habentes lacteum humorem magnam habent unctuositatem et calorem fortem in radice, et ideo resolvuntur humores usque ad exteriora arboris et generantur gumme aliquando liquide, aliquando ex exteriori aere frigido coagulante, aliquando etiam in modum lapidis vel concule indurate. 5. Et hoc accidit aliquando ex frigiditate constringente, aliquando ex caliditate liquidiores partes educente et consumente et grossiores compingente, sicut ibidem dicit Alvridus. 6. De vertaler las: colorem. 7. Item ibidem: Arbores quedam alterantur secundum temporis alterationem, quia in estate virescunt et in hieme pallescunt, et tamen folia sua non perdunt nec proiciunt; fortem enim habent calorem incorporatum, et ideo calor fugit ad interiora arboris et etiam foliorum a facie frigidi aeris hiemalis. 8. Et ideo exteriora pallida et glauca fiunt, non tamen cadunt folia propter viscositatem humoris et intensam fortitudinem caloris. 9. Item ibidem: Arbores facientes fructum in principio faciunt fructus amaros, quando scilicet noviter sunt plantate, et in earum fructu tunc dominantur amaritudo vel ponticitas, sapor scilicet accedens ad amaritudinem. Cuius causa est, quoniam prima digestio acida est et pontica propter humoris attracti grossitiem et terrestritatem et propter caloris digerentis


zueticheyt, want haer vuchticheit blijft rauwe ende onverduwet, mer na als die hetten in den boem gestarct wert ende die humoer ghemeerret so wert 1 die vrucht smakelic ende soet, want als hi daernae toe seyt: een bitter dinck in’t vier gheleyt werdt zoet. 2 Item: hi seyt voert dat van couden zueren ende droghen steden comen onderwile soete vruchten, want die ingheboren hetten ghaet in die zuere vuchticheyt, welcke hetten besloten was overmits hetten der zonnen totten binnensten verduut die zuericheyt ende verkeertse in soeticheden, ende die vrucht sal zoet zijn, al is’t dat die bladeren zuer zijn ende oec die eynden, in denwelcken alsoe grote verduwinghe niet en is ende makinghe der hetten alst is in der vruchten. 3 Het ghevalt nochtans onderwilen dat overmits grote verbarninghe dat dye eerste vrucht die soet was ghemaect, 4 verkeert wert in bitterheden, om die overvloedighe hetten ende omdat daer luttel vuchticheden overlopende is. 5 Item: in ghetemperden steden ende landen soe beginnen die vruchten te ripen voer die lenten daghen omdat daer hetten ghenoech is ende ghoede ghetemperheyt der luchten. 6 Item: hi seyt daer voert datter zommighe bomen zijn die eerst soete vruchten maken, daernae werden si damper ende bitter 7 als die bomen

paucitatem et debilitatem. 1. Bellaert 1485: wer 2. Et ideo generatio talium fructuum est preter dulcedinem, quia ipsorum humor crudus remanet et indigestus, sed post confortato calore et augmentato humore depurato, calor digerens humorem ipsum efficit sapidum atque dulcem, quia, ut ibi subdit Aristoteles, etiam amarum in ignem missum dulcescit. Et hoc accidit secundum Alvridum propter illam, quam recipit a virtute ignis digerentis immutationem. 3. Item ibidem: In locis acidis, frigidis scilicet atque siccis, aliquando producuntur fructus dulces, quia calor innatus intrat acetosum humorem, inclusus per calorem solis ad intus digerit illam acetositatem et convertit in dulcorem et erit fructus dulcis, quamvis acida sint folia et etiam extremitates, in quibus non est tanta digestio et caloris operatio quemadmodum est in fructu. 4. Lees: dye vrucht die eerst soet was ghemaect 5. Contingit tamen aliquando quod propter supervenientem nimiam adustionem ille fructus prius factus dulcis convertitur in amaritudinem propter superfluum calorem et humoris residui paucitatem. 6. Item ibidem: In locis temperatis et terris etiam ante dies vernales fructus celerius maturescunt propter caloris sufficientiam et aeris exterioris dispositionem temperatam. 7. Bellaert 1485: bitter ende


van mirabolanen, 1 wes sake is, als daer gheseyt wort, dat alsulc boem heeft vruchten van groeter openicheyt ende in die ure der verduwinghe, als die weghen groet ende breet zijn, soe volcht die hette der natuerliker humoren totter vruchten, ende maect die vrucht rijp. 2 Ende daerom is aldus sulcken vrucht in’t beghin der verduwinghe eerst soet, mer na die hette, die in den toepaden is die vuchtichheyt verterende, brengt een droecheyt in, die de toepaden ende die gaetkens sluut, alsoe dat die hetten noch die vuchticheyt totter steden der vruchten niet comen en kan, ende die coutheyt ende die droecheyt sullen die hetten ende die humoren verwinnen, 3 ende daerom wort die vrucht verkeert in damperheden. 4 Item: in die bomen te planten ende te sayen so moet men zeer mercken die outheyt der manen, 5 want die bomen die gheplant werden als die maen recht vol is of als si recht ontfaet, soe ghedyën si selden, ende is’t dat si wassen, soe werden die vruchten wormstekelich, ende si vervulen rasch. 6 Ende also doen die boemen oec die dan van der aerden ghehouden werden, ende die wormen eten se haestelic, ende si verrotten, als Constantinus seyt; die reden waerom soect in’t achte boec van Den daden der manen. 7

1. Item ibidem: Quedam sunt arbores, que primo faciunt fructus dulces, deinde pontici efficiuntur et amari, sicut arbores mirabolanorum. 2. Cuius causa est, ut ibidem dicitur, quod arbor talis habet fructus magne raritatis et in hora digestionis, cum sint meatus magni et ampli, sequitur calor sufficiens humorem materialem ad fructum et maturabit fructum. 3. Et ideo huiusmodi fructus in digestionis principio erit dulcis, sed post calor existens in meatibus consumendo humorem inducit siccitatem, que constringit meatus et poros, ita quod nec calor nec humor potest ad locum fructus pervenire, vincentque frigiditas et siccitas calorem et humorem. 4. Propter quod alteratur fructus in ponticitatem, eo quod prohibetur omnis ascensus caloris innati et humoris per constrictionem inductam a siccitate, et sic erit frigiditas vincens in fructu propter defectum caloris, et erit fortis ponticitatis propter victoriam frigiditatis et siccitatis. Sed tandem calor innatus elevatur ad locum fructus et vigoratur per calorem solis, propter quod vincit iterum frigiditatem et inducit intensam caliditatem et siccitatem, et sic erit fructus amarus. 5. In arboribus plantadis pariter et secandis etas lune maxime consideranda est. 6. Nam que plantantur in recto plenilunio vel in recto novilunio minus convalescunt, et si convaluerint, fructum facient vermiculosum et fructus tunc plantate arboris citius computrescunt. 7. Similiter arbores que tunc de terra prescinduntur, minus durant et citius a vermibus corroduntur sicut dicit Constantinus. Rationem quere supra libro VIII de effectibus lune.


Item: tusschen den boem ende der vruchten is een steelken, daer die vrucht mede aen den boem hangt alst kynt overmits den navel an die moeder cleeft ende hanget, als Constantinus seyt. 1 Ende dat steelken is eerst cranc ende slap, mer na so crighet meer humoren tot hem ende het werdet stiver, ende daerom werdt die vrucht ter wijlen dattet steelken cranckelic is rasch of gheschoten, mer nae als die hetten die humoren verhardet ende oeck mede starck maket, soe en vallen si niet lichtelijcken of. 2 Ende ten laetsten, wanneer dat die vrucht rijp is, ende daer nyet meer vuchticheyden toe en trecket, soe verdorret ende verghaet dat steelken ende die vrucht valt af. 3 Item: hoe dat men enen boem bet zuvert ende reyn maket van sinen overvloedighen tacken, hoe dat hij dan bat vruchten draeghet ende voertbrenghet, 4 want datselve voetsel dat in den vruchten dyes boems ghaen of trecken soude, dat gaet ende trecket daer in dat voetsel der overvloedicheit als in den telgheren die onnut sijn ende onvruchtbaer. 5 Ende dese dinghen sijn thans ghenoech als van der natueren ende van den propriëteyten der bomen in’t ghemeyn. 6 Dat IIJ capittel van den mandelboem Amigdalus is een amandel boem die ripelic bloyende is. 7 Ende hi seyt amigdalus voer den boem ende amigdalum voer den vrucht, waeraf dat een seyt:

1. Item inter arborem et eius fructum est quoddam retinaculum, quo fructus adheret arbori sicut fetus per umbilicum adheret matrici, ut dicit Constantinus. 2. Et illud retinaculum primo est debile et laxum et attracto humori ad hoc vicium, et ideo fructus tunc de facili excutitur, si cum fortioris venti impulsu tunc temporis moveatur, sed post paulatim calore humorem indurante fortius adheret, et fructus ita de facili non tunc cadit. 3. Sed in fine, fructu maturato et ad debitam quantitatem perducto, arescit illud retinaculum vel putrescit, et ideo fructus de facili movetur tunc ad casum. 4. Item arbor, superfluis abscisis, melius fructificat. 5. Nam transit humor in fructum, qui transiret in nutrimentum superfluorum. 6. Hec de natura et proprietate arborum in generali dicta nunc sufficiant. 7. Amigdalus est arbor maturel florens.


Sunt matura mora, pira, fetus, 1 amigdala mora. 2 Nochtans wordt amigdala amigdale ghevonden in der Heiligher Scriften, Numeri XVIJ, 3 want die Heilighe Scryft en wil hoer onder die witte niet werpen of onder die ewe, noch en wil van niemant geregiert wesen. 4 Item: Ysidorus seit, libro XVIJ: amigdala is Griex ’t welc in Latijn langhe note heit, 5 ende het sijn vele luden die dese nutida hyeten, als die minre note. 6 Item: Aristotiles seit van den mandelbomen in’t Boeke van den planten dat si behoeven der oeffeninghe ende plantinghe, ende sonderlinghe als si oudt werden, ende is’t dat si mit spikeren doerslagen worden, so loepter eenrehande gomme uut, ende so wert die vuchticheit in den morge ghepuert, dat die materie der vruchten is, 7 ende daerom draghen die mandelbomen meer vruchten die wel gebouwet werden wanneer dat si oudt sijn dan als si jonc sijn. 8 Item: die mandelboem draeghet tweërhande vruchten, als soet ende bitter, als gheseyt werdt in den Plateario, ende die zoete sijn goet ter spisen, ende dye bytter ter medicinen, ende si sijn heet ende droghe. 9 Dyascorides seit van der soeter mandel: is’t dat si ghegeten wert mit hoere dop versch, so is si der magen goet, mer si bezwaert dat hoeft 1. Lees: ficus 2. Et dicitur hic amigdalus pro arbore et hoc amigdalum pro fructu. Unde quidam ait: Sunt matura mora, pira, ficus, amigdala, mora. 3. Tamen hec amigdala amigdale invenitur pro fructu in Sacra Pagina: Numerorum XVII. 4. Sacra enim Scriptura, ut dicit Ieronimus, non vult se semper subicere gramatice legi, nec vult illius arte regi. 5. Isidorus autem libro XVII sic dicit: Amigdala grecum est, que latine nux longa vocatur. 6. Hanc nucidam multi vocant, quasi minorem nucem, de qua Vergilius: Cum se nux plurima silvis / Induit in florem. Cunctis enim arboribus prior floribus se convestit et ad ferenda poma arbusta sequentia prevenit. Hucusque Isidorus. 7. De amigdalis autem dicit Aristoteles in libro De plantis quod indigent cultura, et maxime quando sunt antique, unde si clavis perforentur, emittent quoddam gummi et depurabitur humor in medulla, qui materia est ipsius fructus. 8. Et ideo plus fructificant amigdali bene culte quando sunt antique quam novelle. Duplicem autem fructum fert amigdalus, scilicet dulcem et amarum. 9. Duplicem autem fructum fert amigdalus, scilicet dulcem et amarum. Ut dicitur in Plateario, dulcia amigdala utilia sunt ad cibum, amara vero ad medicinam; sunt enim calida et sicca.


ende maket die oghen doncker, ende ontsteect minne, ende maect slaep, ende wederstaet den dronckenscap. 1 Item: dieselve seit aldaer: is’t dat die vosse mandelen eet, hi sal daeraf sterven, 2 want men siet dicwijl dat den mensche goet is ende ghesont, dat’s menich ander dier een venijn, ende alsoe verkeert. 3 Item: dieselve seit dat byna alle die hele boem medicinael is van den bitteren mandelen, 4 want sijn wortel ghesoden of ghecoect ende ontweën ghewreven neemt die smetten van den aensicht ende zuvert, ende voer ’t hoeft ghesmeert safticht den hoeftzweer, ende mit honych ghemengt gheneset verrotte wonden ende zuvertse; 5 ende die bast mitten bladeren zuveren oec ende genesen. 6 Item: sijn olie doot pyeren in der kinder buke, als si die laeuwe drincken, ende doet menstrua voirt comen ende zuvertse, ende is zeer goet teghen doefheit van den oren ende zuvert ende droecht dat etter van den oren, is’t dat men den olie daer laeuwe in druupt, als Dyascorides seit. 7 Item: sijn bloemen in oliën ghecoect verwecken die in litargyen legghen of die vallen van den evel, ende mit honich ghewreven is’t goet op bete van honden ende si ghenesen ulceren. 8

1. De dulci amigdalo dicit Dioscorides quod si recens cum suo folliculo comedatur, prodest stomacho, sed caput gravat, caliginem nutrit, venerem accendit, somnum facit, ebrietati resistit. 2. Item dicit idem quod si vulpis comederit amigdala, morietur. 3. Sepe enim quod medicinale est homini, venenosum et mortiferum est alteri animali et econtrario. 4. Item idem: Fere tota arbor amigdalorum amarorum est medicinalis. 5. Nam radix eius elixata sive decocta et trita maculas vultus tollit et purgat, fronti linita dolorem capitis mitigat, vulnera putrida mixto melle mundificat atque sanat. 6. Cortex etiam et folia sunt mundificativa et extenuativa et sanativa. 7. Oleum etiam de amigdalis extractum vermes et lumbricos in ventre necat, menstrua provocat et purgat, contra surditatem efficaciter iuvat et aurium saniem mundat et desiccat, si tepidum auri instilletur, ut dicit Dioscorides. 8. Item flores eius decocti in oleo caducos et litargicos excitant, cum melle triti morsibus caninis obviant et ulcera sanant.


Item: die gomme die daeruut loept, ghedaen in enen dranck, beneemt bloet spuwen. 1 Ende aldus openbaert datter luttel of niet is in den bitter mandel boem ten is goet in der medicinen, als Dyascorides seyt. 2 Dat IIIJ capittel van den boem abyes 3 Abyes is een naem des boems alsoe ghenoemt van eundo, dat is van gaen, daeromdat hy voer allen bomen verre gaet ende hem selven hoge uutstrect, 4 wes natuer is, als Ysidorus seyt in’t seventiende boeke, dat hi niet delachtich en is mitter aertscher vuchticheit, ende daerom is hi abel ende licht. 5 Van desen houte maect men veel dinghen als huse ende starke tymmeringhe ende masten in den scepen. Item: Aristotiles seit dat abies is een boem die zeer hoeghe wasset ende schiet, ende is alte zeer open in der substanciën, ende hi is van subtijlre vuchticheit, 6 ende daerom sijn natuerlike hetten die gestarct is van der hetten der sonnen heft lichteliken die vuchticheit op ende seint se opwert. 7 Ende also wert die bome hoech ende lange ende zeer recht ende heeft luttel of niet croms, ende dat is om die craft der hetten ende om die ghelikicheit der humoren die onderdanich is der werckinghe van der hetten, ende daerom wert hi rechtop 8 gheheven in der luchten sonder enighe cromheit. 9 Ende al is dat zake dat dese boem ghewonnen 1. Gummi quod de amigdalis exsudat, mixtum potioni sanguinem reicientes iuvat. 2. Et sic patet quod parum vel nihil est in amigdalo, quod non conveniat medicinis, ut dicit Dioscorides. 3. Cap. IV. De abiete. - In margine in handschrift: vieren hout 4. Abies nomen est arboris sic dicte ab eundo, eo quod pre ceteris arboribus longe abeat et in altum altius se extendat. 5. Cuius natura est, ut dicit Isidorus libro XVII, quod est expers terreni humoris, et ideo est habilis atque levis. Ex abiete autem dicuntur abiegna ligna vel alia, que de abiete componuntur; et abietarius dicitur qui aliqua de abiete operatur, ut dicit Isidorus. 6. Bellaert 1485: vuciticheit 7. Secundum Aristotelem autem abies est arbor in altum se extendens, plurimum habens raritatis in substantia et subtilis humiditatis, et ideo calor eius naturalis a solis calore fortificatus illam humiditatem de facili elevat et sursum mittit, 8. Bellaert 1485: retht op 9. et sic ipsam in arboris substantiam convertens arborem altam facit. Est etiam arbor mire rectitudinis, parum vel nihil <...> habens, et hoc propter virtutem caloris et equalitatem humoris operationi caloris obedientis, et ideo directe sursum sine aliqua tortuositate elevatur.


wordt ende wasset uut lichter ende subtijlre humoren, nochtans werpt die natuer die overvloedicheit der humoren en wech, als tusschen ’t hout ende den bast, ende werdt aldaer in ghemenget van der butenster hetten ende wort verkeert in die natuer eenre welrukender harssen. 1 Ende daerom als men van desen houte in’t vier leyt, so wertet te hants ontsteken. 2 Dat V 3 capittel van een cruyt ghenoemt aloe. 4 Aloe is een welrukende boem. 5 Platearius seit dat aloes is een hout heet ende droge, ende dat in die grote vloet gevonden wordt van Babiloniën, mitten welken vergadert die vloet van den Paradise, 6 waeraf dat veel luden wanen dat dit hout wast onder den bomen van den Paradise, ende dat hi mit eniger instortinghe van wijnde of van anderen zaken in den vloet van den Paradise valt, ende coemt so uut ghedreven in den ryvire van Indiën. Ende als ’t folc van dien lande die daer omtrent wonen haer netten in dat water werpen, so brenghen si die houten op mit horen netten, ende die luden vercopent voert, ende het is zeer medicinael. 7 Ende aloe is driërhande, als Constantinus seit in’t Boeke der graden: 8 dat eerste is seer wittich, 9 ende dat cnopich is dat is harde 1. Quamvis autem abies generetur ex humore levi et subtili, illius tamen humoris superfluitatem reicit natura ad eius superficiem, scilicet inter lignum et corticem, et ibidem a calore exteriori inviscatur et in naturam resine cuiusdam odorifere transmutatur. 2. Propter eandem etiam viscositatem unctuosam ligno abiegno incorporatam abies igni apposita facillime inflammatur. Variis insuper edificiorum structuris abies accomodatur, et maxime propter suam rectam altitudinem et formam piramidalem ad edificationem navium utiliter adaptatur. 3. Bellaert 1485: .vi. 4. Cap. V. De aloa. 5. Aloe arbor est aromatica que in India generatur, ut dicit Papias. Et est arbor odoris suavissimi atque summi, cuius particula vice thimiamatis altaribus adoletur, unde nomen traxisse creditur. 6. De ligno autem aloes dicitur in Plateario: Aloes est lignum calidum et siccum, quod reperitur in magno flumine Babilonie, cui coniungitur fluvius Paradisi. 7. Unde a pluribus creditur quod predictum lignum inter Paradisi arbores oriatur et casu aliquo vel impulsu de Paradiso ad flumen Indie deducatur, habitantes autem iuxta fluvium, missis retibus in flumen, lignum intercipiunt et reservant usui medicine; lignum enim est multum medicinale. 8. Est enim lignum aloe triplex, ut dicit Constantinus in Libro Graduum. 9. Lees: wichtich (zwaar) - vermoedelijk een verlezing van de zetter.


welrukende, ende is van bitteren smake ende van zwartachtighen verwen geneycht ter rootheit ende en wederstaet die wrivinghe van den tanden niet altemael. 1 Men seit oec dat men mitter hant wrijft 2 ende thants so dunct enen mensch dat hem die lucht ter herssen gaet ende vervultse. 3 Ende dat ander gheslecht is min wittich, mer niet also welrukende noch also bitter. 4 Dat derde gheslecht is wittachtich ende zeer licht, noch en is van enighen smake ende is van luttel rokes, ten is hem van den anderen speciën bi ghebrocht. 5 Item: dat hout werdt ghevalst mit eenrehande houte dat hem ghelijc is in der zwarten 6 ende in der cnopicheyt, ende mit een luttel speciën die welrukende is, 7 ende lignum aloes wordt van sommighen 8 silvestris gheheiten. 9 Dit hout wort mit lode ghewreven opdattet sijn verwe verwandelen sal, ende men doetter oerzweet toe opdattet een bitterheit crigen sal ende rodelachtich, 10 ende het werdt in eenre kokinge ghedaen mitten alre besten aloe ende mit muscus opdattet enen goeden roeke cryghen sal, ende aldus valschen sij’t dat hi quaet te kennen is van den besten. 11 Ende nochtans mach men’t kennen, want dese die daer ghevals[c]ht is 12 te mael hardt ende en wijct onder den tanden niet, ende als hi gekaut 13 wort, so en voelt men daer gheen bitterheit

1. Primum est valde ponderosum, et quod nodosum est valde aromaticum, et est subamari saporis et subnigri coloris et subrufi et contritioni dentium non omnino resistens. 2. Las de vertaler masturbatur in plaats van masticatur (masticare = kauwen)? 3. Dicitur etiam quod cum masticatur, statim odor aromaticus videtur attingere cerebrum et quodammodo replere. 4. Secundum genus est minus ponderosum nec adeo aromaticum nec amarum. 5. Tertium genus est subalbidum valde leve, nec est alicuius saporis et parvi odoris, nisi sit aliunde coaptatum. 6. Lees: zwaerten 7. Lees: ende een luttel welrukende 8. Lees: wordt van sommighen lignum aloes 9. Sophisticatur autem lignum aloes cum quodam ligno sibi simili in ponderositate et nodositate et modica aromaticitate, et a quibusdam lignum aloes silvestris nuncupatur. 10. Vul aan: wor(d)t 11. Hoc lignum confricatur cum plumbo, ut color immutetur addita superfluitate aurium, ut fiat aliquantulum amarum et subrufum, et ponitur in decoctione optimi aloes cum musco, ut fiat valde aromaticum; et sic fit, ut vix ab optimo discernatur. 12. Lees: is is 13. Bellaert 1485: gekant


binnen. 1 Lignum aloes starct die maghe ende maect verduwinge, ende is goet tegen crancheit des harten ende der hersen, ende teghen bezwiminghe ende teghen die hartvanc. 2 Item: 3 sijn wijn daer lignum aloes in ghesoden is, die is goet gedroncken teghen alle passiën des harten die van crancheiden comen, 4 mer want die wine daer bitter af wert, so doet men daertoe wat roeswaters - ende wat zukers voer die lecker lude die cleinlic van harten sijn - ende men mach desen wijn langhe houden. 5 Ende sijn roke voer die naze gehouden verwarmt die coude herssen zeer ende starct se. 6 Ende opdat ic sijn virtuten mit corten woerden besluten mach, so is’t goet in allen crancheiden des lichaems, is’t dat ment te punt oerbaren can. 7 Dat VI capittel van een cruyt genoemt aloe. 8 Aloe is een zap van enen crude welc cruyt aloen heit. 9 Dit cruyt wordt in Indiën in Parsiën ende in veel steden gevonden, wes zap uutghedruct wert ende opten viere gecoect, ende daerna werttet in die sonne gheset ende gedroecht, als Platearius seyt. 10 Ende van desen sijn oec drie gheslachten als citrinum, epaticum ende caballinum, als Platearius seit, ende dese drie schelen in der goetheit, 11 want aloe caballinum is

1. Cognoscitur tamen, quia durissimum est et masticationi dentium omnino resistit, et dum masticatur, sapor amarus interius non sentitur. 2. Lignum aloes stomachum confortat, digestionem procurat, debilitatem cordis ac cerebri ac contra syncopim et cardiacam passionem maxime iuvat. 3. Las de vertaler Item in plaats van Nam? 4. Nam contra omnes cordis passiones et debilitates ex frigiditate provenientes valet vinum decoctionis aloes. 5. Sed quia vinum inde fit amarum, modicum apponatur et pro delicatis cum aqua rosacea vinum temperetur; et tale vinum poterit diu reservari, quia a ligno multum immutatur. 6. Eius fumus per nares receptus infrigidatum cerebrum calefacit et debilitatum confortat. 7. Et, ut laudes eius concludam, in omnibus corporis debilitatibus subvenit et adiuvat, si quis modo debito uti sciat. Hucusque Platearius. 8. Cap. VI. De aloe. 9. Aloe etiam dicitur cuiusdam herbe succus, que herba aloen appellatur. 10. Hec herba in India et Persia et locis aliis plurimis reperitur, cuius succus exprimitur et ad ignem decoquitur, et post soli exponitur et exsiccatur, ut dicit Platearius. 11. Aloe etiam tria sunt genera, scilicet citrinum, epaticum et caballinum, ut dicit Platearius, et differunt iste tres species in bonitate.


goet, epaticum is beter, mer aloe citrinum is’t best, ende wert onderkent van der gheelre verwen ende van der roder. 1 Ende sonderlinge als’t ghebroken wert, so schijnt sijn pulver als pulver van saffraen, ende sijn substanci is claer, ende sonderlinge als hi in cleynen stucken ghebroken wordt, ende dat van hem ghebroken wordt is min stinckende ende min bitter. 2 Ende aloe epaticum ghelijct der leveren in der verwen, al brunachtich, ende 3 heeft eenrehande 4 gaterkijns oft monde van aderen waren, 5 ende en heeft die substanci niet claer, ende is oec bitterre dan aloe citrinum. 6 Ende aloe caballinum is zwart ende doncker, ende heeft een heffighe substancie ende enen alte bitteren smake ende enen leliken quaden roke. 7 Ende dat caballinum mach ghevalscht werden, also datten luden dunct dattet aloe epaticum is of citrinum, ende dat gesciet mit pulver van soffraen ende mit edic, is’t dat hi daer thienwerven in ghesteken wert ende altoes weder gedroecht wert, want dan wert sijn verwe vernuwet ende oec sijn roke, dat hi epaticum of citrinum schijnt te wesen. 8 Ende nochtans wordt hi onderkent, want als hy gebroken werdt ende mitten vingeren gewreven wert, so stinct hi te hants alte vuyl ende alte bitter, dat in aloe epatico of citrino niet en gesciet, 9 want alle aloe, hoe dat si min bitter is van sijnre naturen ende min stinckende, hoe dat hi meer te prijsen is. 10

1. Nam bonum est caballinum, melius est epaticum, sed optimum est citrinum, et discernitur ex colore citrino et rufo. 2. Et precipue cum frangitur, pulvis apparet ac si esset pulvis croci, et est eius substantia clara, maxime quando confringitur per minuta frusta, et quod frangitur ex eo est minus fetidum nec nimis amarum. 3. Bellaert 1485: ende ende 4. Bellaert 1485: eeurehande 5. Epaticum vero aloe assimilatur epati in colore; colorem enim habet epaticum, id est subnigrum, et foramina quedam velut ora venarum. 6. Obscuram etiam habet substantiam et non claram, et est amarius quam citrinum. 7. Caballinum autem aloe nigrum est et obscurum, et feculentam habet substantiam et amarissimum saporem et horribilissimum odorem. 8. Sophisticatur autem caballinum, ita ut videatur epaticum vel citrinum, cum pulvere croci et aceto, si decies in illo intingatur et desiccetur, et tunc innovatur eius color et odor, ut citrinum vel epaticum videatur. 9. Discernitur tamen, quia dum frangitur et digitis confricatur, statim fetidissimum sentitur et amarissimum invenitur, quod non est in epatico vel citrino. 10. Omne autem aloe, quanto de sua natura est minus amarum et minus fetidum, est magis laudabile.


Item: aloe al is’t dat hi van naturen bitter is, nochtans is hi wonderliken oirbaerlic ende ghesont, 1 want hi zuvert ende purgiert fleumen, colera ende melancolie, ende conforteert zenighe steden, ende ydelt die maghe van slymighen ende tayen humoren, ende verlichtet hoeft van zericheiden, want die fumen, dat sijn die roken [van] 2 der maghen bezwaren ’t hoeft, 3 ende het maket ghesicht claer, ende opent die lever ende die milt, ende doet den vrouwen hoer menstrua comen, dat sijn haer stonden, ende een lichaem dat qualiken gheverwet is dat verwet hi weder, ende bescermet ’t lichaem van die watersucht ende sijn pulver gheneestet in’t beghin gegheven. 4 Item: sijn pulver genomen mit honich doot die pieren in den buke, 5 ende verbiet dat vallen van den hare, ende helpt denghenen die ’t voetevel hebben, ende beneemt cromsel, ende gheneest die ulceren van den oghen ende van den vede, ende zuvert die onreynicheyt van den monde ende van den tantvleysch, 6 ende gheneest versche wonden, ende consolideert se, ende zuvert se ende droecht se, 7 ende is den monde bitter, mer der magen zuete, ende die vercoude ende die vercrancte maghe conforteert ende maect een appetijt ende een verduwinghe. 8 Alle dese dinghen zijn ghenomen van Dyascorides van Platearius ende van Avicenna. 9 Dat VIJ capittel van ’t ryet. 10

1. Aloe autem quamvis ex natura sit amarum, tamen mirabiliter est utile et salutiferum. 2. Bellaert 1485: die 3. Nam flegma, coleram et melancoliam mundificat atque purgat, membra nervosa confortat, stomachum a viscosis humoribus et nocivis evacuat, caput a dolore relevat, quoniam fumositas stomachi caput gravat. 4. Visum clarificat, splenem et epar deopilat, menstrua provocat, in corpore discolorato bonum colorem generat, ab ydrope corpus preservat et in principio curat. 5. Pulvis eius cum melle datus lumbricos, id est vermes ventris, necat. 6. Fluxum capillorum cohibet et a casu preservat, artheticos iuvat, pruriginem oculorum placat, membrorum genitalium ulcera sanat, putredinem oris et gingivarum mundat. 7. Recentia vulnera consolidat, mundificat et desiccat. 8. Amarum est ori, sed dulce stomacho; stomachum enim infrigidatum et debilitatum confortat et digestionem adiuvat et procurat. 9. Hec omnia de Dioscoride et Plateario et Avicenna sunt excerpta. 10. Cap. VII. De arundine.


Arundo is’t middel tusschen den boem ende ’t cruut, 1 ende is harder ende starcker dan ’t cruut is, ende is broesscher ende brekelicker dan een boem, ende is buyten slecht ende bynnen ydel, ende hol, knopich ende 2 licht, ende in den brocken opghevoet, ende wijct den winde, ende quetst die hant lichtelijck, ende dit heyten wij in Duutsche een ryet. 3 Item: van den ryede seyt Ysidorus, libro XVI, dat die rieden wassen in staenden weteren in Yndiën, uut welcker wortelen si een soet uutgedructe sap drincken etcetera. 4 Dat VIIJ capittel van amonium. 5 Amonium, als Ysidorus, seyt libro XVIJ, is daerom alsoe gheheyten, want dat amonium ruuct als kaneel die cynamomum heyt, 6 ende wast in Syria arennia, 7 wes vrucht saet gheeft oft druven waren, hebbende een witte bloem ghelijck der fyolen ende bladeren ghelijc der bryoniën, ende overmits sinen ghoeden roke maect hi den slaep zoet. 8 Amonium is een welrukende cruut, als Dyascorides seyt, ende is roedelachtich van verwen, hebbende bladeren die tesamen vergadert zijn ende veel saets, ende heeft een witte bloem nae der manieren van eender fyolen. 9

1. Arundo est media inter herbam et arborem. 2. Bellaert 1485: kuopich eude 3. Herba quidem robustior et durior, sed arbore est fragilior, exterius plana et interius vacua, concava, nodosa, levis, in paludibus enutrita, ventis cedens, scissilis de facili et manum ledens. 4. De arundine dicit Isidorus libro XVII: Arundo est dicta, eo quod cito arescat. In indicis autem stagnis crescunt arundines, ex quorum radice expressum suavissimum succum bibunt. Unde et Varro dicit: Indica non magnum minor arbore crescit arundo. Illius et lentis premitur radicibus humor. Dulcia cui nequeunt succo contendere nulla. 5. Cap. VIII. De amomo. 6. Amomum, ut dicit Isidorus libro XVII, est vocatum, eo quod habeat odorem veluti cinnamomi. 7. Nascitur in Syria et Armenia. 8. Cuius frutex botrosum semen reddit sibi connexum, habens florem album similem viole et folia similia brionie, odore etiam suo prebono somnos suavificat. 9. Amomum est herba odorifera, ut dicit Dioscorides, et est coloris subrufi, folia habens coniuncta et semina copiosa, habens ad modum viole florem album.


Ende daer is dryerehande specie van amonium. 1 Ende daer is een amonium dat men amonium arenticatum 2 heit, ende heeft den namen nae ’t lant van Arenniën in Parsiën, ende dat is dat edelste van den dryën, van roedelachtiger verwen, mer het is van alte finen roke ende van groter doechden ende machten. 3 Ende daer is een ander dat in vuchten steden wast ende in waterighen, ende is saft in sinen taste, ghevende enen smake. 4 Ende daer is een dorde dat ponticum rufum heyt ende en is niet lang. 5 Mer men sal kyesen dat versch ende wit is, ende halfvol sades, uutgesprayt op purpuren roeden, ende het is welruuckende ende wichtich, ende als dit ghekauwet is, bitet dye tonghe mit eenrehande scarpicheyt. 6 Item: amonium heeft macht te verwarmen ende oeck te droeghen ende, is goet teghen steken van scorpionen, ende is in den ogen ghoet, ende safticht die wedom der darmen, ende verdrijft die wynden, ende doet menstrua comen, 7 ende in wyne ghesoden ende die ghedroncken is goet denghenen die in frenesiën legghen. 8 Dit amonium pleech men in allen edelen electuariën ende medicinen 9 te doen, ende al is’t sake dat men in sine stede somtijts een ander cruut besicht, dat hem gelijc is in der verwen, mer altemael onghelijc in der craften ende in den roke, als Avicenna seyt, ende dit ander cruut heyten si amades. 10 1. Est amomi triplex species. 2. Bedoeld is: amonium armenicum. 3. Quoddam enim est armenicum, et illud ceteris est nobilius, fulvi quidem coloris, sed odoris optimi et virtutis maxime ac valoris. 4. Aliud est quod crescit in locis humectis et aquosis, et est leve tactu, saporem exprimens atque gerens. 5. Tertium vocatur ponticum, rufum, non longum. 6. Est autem eligendum quod est recens et album, semine plenum, super virgas purpureas expansum, maxime odoriferum et ponderosum, quod masticatum quodam acumine mordet linguam, unum habens colorem non varium nec diversum, ut dicit tam Avicenna quam Dioscorides. 7. Omne autem amomum habet secundum eosdem auctores virtutem calefaciendi et etiam desiccandi, ictibus scorpionum occurrendi, sua decoctione in aquam oculis fovendi et a suis doloribus relevandi. Habet etiam virtutem dolorem viscerum sedandi et ventositatem extenuandi et menstrua provocandi. 8. Cuius elixatura sive decoctio sumpta habet virtutem freneticis subveniendi, epaticos adiuvandi et etiam podagricis succurrendi. 9. Bellaert 1485: mediciuen 10. In omnibus siquidem nobilibus antidotis, id est receptionibus et medicinis, solet amomum sepius adhiberi, quamvis loco ipsius multi aliam herbam, amonidem scilicet, ei


Dat IX capittel van anetum. 1 Anetum is een cruut wes saet is oeck anetum ghenoemt mit enen gheliken naem, 2 ende wes saet eerst becoemt ter medicinen, ende daernaest dye wortel, mer ten dorden mael dat cruut. 3 Ende ’t saet mach men drye jaer houden in groeter machten, als Dyascorides seyt, 4 nochtans is’t beter dat men’t alle jaer vernuwet. 5 Wes wortel ghoet is alsoe langhe als hi groen is, mer als si ghedroghet is en doecht si nyet, als dyeselve seyt. 6 Het is heet ende droeghe, ende is openende ende scheydende die dichte ende vaste humoren, ende is die winden verdryvende ende insnidende, ende beneemt die steecten in den buuc. 7 Item: het heeft macht steen te breken, ende dat menstruum te doen comen ende opent die weghen van der urinen, ende beneemt die nockinge dat van vervoltheden coemt, ende het doet slapen, ende mit olyën ghecoect ende gheleyt op een apostemen doetten sceyden. 8 Item: zijn bloem mit wijn ghecoeckt haelt af die zweringhe van den hoefde is’t dat men ’t hoeft daerover stoeft. 9 Item: zijn asschen droecht ende verdruct dat drupen van der wijflicheit, is’t dat men se daerin stroyet. 10

quidem in colore similem, sed in odore et virtute penitus disparem apponere sunt sueti, ut dicit Avicenna. 1. Cap. IX. De aneto - In margine in handschrift: dille 2. Anetum est herba, cuius semen consimili nomine est vocatum. 3. Cuius semen primo convenit medicine, radix secundario, sed tertio ipsa herba. 4. Cuius semen potest servari per triennium in magna efficacia, ut dicit Dioscorides. 5. Melius tamen est, ut singulis annis renovetur. 6. Cuius radix adhuc viridis alicuius est valoris, sed desiccata nullius, ut dicit idem. 7. Habet virtutem diureticam, calidam scilicet et aperitivam et compactorum divisivam, ventositatis et inflationis extenuativam et torsionis ventris et viscerum mitigativam. 8. Item virtutem habet calculi confractivam, menstruorum provocativam et meatuum urinalium aperitivam, singultus ex plenitudine amputativam, somni provocativam, remollitivam et maturativam durarum collectionum in corpore et apostematum, maxime si coctum cum oleo per emplastri modum apostemati apponatur. 9. Item flos eius cum vino coctus dolorem capitis aufert, si inde caput fomentetur. 10. Item cinis eius uvule stillanti appositus ipsam reprimit et desiccat.


Item: dille ghecoect mit oliën slapt die stivicheyt der zeenen, ende is ghoet tot veel anderen suucten, als dieselve seyt. 1 Dat X capittel van anijs. 2 Anisum heeft dieselve virtuten dye de dylle heeft, mer die anijs hevet een zuete smake, ende zijn saet is oeck mynre ende is ronder, 3 ende werdt van veel luden dulcedinium gheheyten, als geseyt wordt in Plateario. 4 Ende hij heeft macht te scheyden, ende te verteren, ende dye winden te 5 verdriven, ende die verduwinghe te starcken, ende opent die waterbellen ende die hartheyt van der leveren ende van der mylten, ende den steen te dwinghen, ende menstrua voert te bringhen, ende alle die weghen die bynnen 6 zijn te openen ende die te verbeteren. 7 Ende daerom, al is’t een cleyn zadeken, nochtans is’t zeer nut ende ghesont etcetera. 8 Dat XI capittel van loeck. 9 Allium dat is loeck ende is gheseyt van olendo, dat is van stincken, daeromdattet stinct, als Ysidorus seyt, libro XVI, 10 wes roke alsoe starck is dat zijn roke alle die ander verdrijft ende verwindt, 11 ende daer die

1. Item decoctum anetum cum oleo rigorem nervorum laxat. Multis etiam aliis subvenit passionibus, sicut idem dicit. 2. Cap. X. De aniso. 3. Anisum easdem habet virtutes quas et anetum, sed saporem habet dulciorem, et eius semen magis minutum est et rotundum. 4. Et a multis vocatur dulce ciminum, ut dicitur in Plateario. 5. Bellaert 1485: wiuden ee 6. Bellaert 1485: byunen 7. Virtutem habet dissolvendi, consumendi et ventositates destruendi, digestionem confortandi, opilationes epatis et splenis [et epatis] aperiendi, confringendi calculum, provocandi menstrua et omnes meatus interiores aperiendi et emundandi. 8. Et ideo quamvis sit in quantitate semen minutissimum, est tamen multum utile in virtute et plurimum salutiferum. 9. Cap. XI. De allio. 10. Allium ab olendo est dictum, eo quod oleat, ut dicit Isidorus libro XVI. 11. Cuius odor est tam fortis, quod alios omnes odores reprimit. Superat et fetores,


luden die bij stinckenden weghen wanderen, die bewaren hem mit loke ende etens een groet deel. 1 Item: Dyascorides seyt dattet loec veel virtuten heeft, ende alsoe wel ghoede als quade propriëteiten, want het wort ghemaect van menigerhande virtuten, als dieselve seyt, 2 ende het bedroeft den buuck ende die maghe, ende het verdroecht 3 die maghe ende maect dorst, ende leyt men’t op een blote huut, soe wert die huut ghewont ende gheulcereert. 4 Ende is’t dattet een colericus te veel eet, so ontsteket die mensche, ende maecten vierich, ende verdroechten, ende maect in hem lazarie, ende verwect razerie ende frenesie, ende quetst dat ghesichte. 5 Ende daerom en doechtet den colericus niet ten waer eens ter maent ende in couden natten tiden, want het wynt rasch dye roede colera ende meerret die verbrande. 6 Mer het is den fleumaticus goet ende denghenen die cout zijn van complexiën. 7 Ende het is van tweën gheslachten, als tamme ende wilde, ende die medici heyten dat wilde scordioen, 8 wes bloem vergadert sal werden ende in der medicinen ghemengt 9 werden, ende het en werct nyet mit ghewelt als dat tamme loec doet. 10 Men pleecht ghemeenlicken van den loeke die hoefden te eten, daer die craft van den loke in is, 11 ende heeft principaliken macht

1. et ideo per loca corrupta necessario transituri sive loca putrida purgaturi fortissimis se muniunt alliatis. 2. Secundum Dioscoridem allium multas habet virtutes et tam bonas quam malas proprietates, quia ex diversis componitur virtutibus, ut dicit idem. 3. Bellaert 1485: verdroechr 4. Ventrem siquidem et stomachum turbat, stomachum siccat, sitim commovet, et corpori appositum, corpus ulcerat et vulnerat. 5. Et si nimis a calidis sumatur in usum, corpus inflammat et desiccat. Lepram generat, maniam et frenesim excitat, visum ledit et hebetat. 6. Et ideo colericis natura nocet; nam coleram rubeam cito generat et adustam multiplicat et augmentat. 7. Flegmaticis autem et frigidis multum confert. 8. Est autem duplex eius genus, scilicet domesticum et silvestre, quod scordeon a medicis appellatur. 9. Bellaert 1485: ghemegt 10. Cuius flos debet recolligi et in medicinis apponi vel admisceri: non enim operatur cum impetu sicut solet domesticum operari. 11. Allii autem domestici capitibus maxime utimur, in cuius natura multiplex efficacia reperitur.


te sceyden, te verteren, ende venijn 1 te verdryven ende alle venijntheyt, 2 want sonder sake en is dat loec dryakel der kerlen nyet gheheyten van den auctoren, als Dyascorides seyt. 3 Ende sonderlinghe is’t ghoet teghens beten ende teghen die venijntheyt eens verwoeden honts, is’t dattet mit soute ende mit noten ghenomen wordt van binnen, ende wat rochen daertoe ghedaen, 4 want dese vier sal men tesamen wryven, ende men sals den siecken dicwijl te eten gheven ter groetheyt van eenre groter noten mit wijn. 5 Ende men sal van derselver confectiën op’t zeer buyten plaesteren, want het gheneest die wonde, ende trect dat venijn uut, ende verteert ende verlost den menscen van der suecten, ende verhoet ende bescermet 6 enen mensche alsoe sekerlic oft dryakel waer. 7 Item: loeck heeft virtuut te openen, te scheyden, ende in te sniden die grove humoren, ende die te verteren, ende daerom is’t ghoet den luden die mitten steen becommert zyn, ende het is ghoet teghen die coude pisse. 8 Ende doet menstrua comen, ende zuvert die moeder, ende doot dye pyeren in den buucke, is’t dat men daer een sause of maket mit peper ende mitten sape van menten ende eet se. 9 Item: loec saft die zericheyt van den nyeren ende oeck van den leynden, is’t dattet mit oliën ghecoect wordet, ende ontweën gewreven,

1. Bellaert 1485: veuijn 2. Nam precipue habet virtutem dissolvendi et consumendi et expellendi venenum et omne venenosum. 3. Unde non sine causa vocatur ab antiquis auctoribus tyriaca rusticorum, ut dicit Dioscorides. 4. Maxime autem valet contra morsum et venenum canis rabiosi, si cum sale et nucibus interius accipiatur, addita herba rute. 5. Hec enim quatuor ad invicem conterantur et ad quantitatem magne nucis patienti sepius offerantur, et hoc cum vino. 6. Bellaert 1485: bescrmet 7. Eadem etiam confectio super morsum canis rabidi exterius apponatur. Vulnus enim sanat et venenum extrahit et consumit, et a periculo liberat ac preservat ita efficaciter sicut tyriaca. 8. Item allium virtutem habet aperiendi, dividendi et incidendi humores grossos et consumendi, et ideo valet calculosis et stranguriam patientibus, id est difficultatem urinandi. 9. Menstrua etiam provocat et emundat ventrem, lumbricos et alios vermes in ventre interficit. Si cum pipere et succo mente et aceto ad modum salse offeratur,


ende gheplaestert op die leynden. 1 Ende het is ghoet op een zeer dat men morphea heyt, is’t dat die stede ghehicht wordt, ende daernae mitten loke gewreven ende daerop gheleit. 2 Ende gewreven mit olye van bayen is’t ghoet op beten van serpenten, als Dyascorides seyt. 3 Item: het is ghoet denghenen die ’t water laden, want het verteert die vuchticheyt die tusschen velle ende vleysch leyt, ende doet die drintinghe ghaen sitten. 4 Ende het zuvert grote vervuulde wonden ende sluut se, is’t dat men loeck tot asschen brandet ende worpter die asschen in of legt se daerop. 5 Item: loeck ghecoket mit fonteynen water beneemt alle heffinghe ende zericheyt enigher stede. 6 Ende men sal wachten dat men’s altoes nyet stedelijck in spisen 7 en neme, want het soude die oghen hinderlick wesen, 8 unde versus: Allia vyna Venus pulvis ventus faba fumus Ista nocent oculis sed vigilare magis 9 Ende beduut aldus veel dat: Loec, wijn, bruden, pulver, wint, bonen ende roeck, Alle dese scaden den ogen, mer vele te waken scaden den oghen meest.

1. dolorem iliorum et lumborum allium mitigat, et si mundatum ac tritum et cum oleo coctum super locum doloris ad modum emplastri apponatur. 2. Valet etiam contra morpheam, id est lepram cutis, si locus ubi est morphea scarificetur et post cum allio trito fricetur et cataplasmetur. 3. Contra serpentum morsus valet, si tritum cum laurino oleo apponatur, ut dicit Dioscorides. 4. Item ydropicis prodest, quia humorem intercutaneum consumit et desiccat, et tumorem sedat. 5. Grandia et cruenta vulnera et sordida purgat et conglutinat et sanat, si pulvis allii combusti superponatur. 6. Coctum etiam allium cum aqua fontana omnem dolorem loci et tumorem tollit. 7. Bellaert 1485: spiseu 8. Cavendum tamen est, ne continue in cibis assumatur, quia multum noceret oculis. 9. Unde versus: Allia, vina, Venus, pulvis, ventus, faba, fumus et ignis. Ista nocent oculis, sed vigilare magis.


Item: Aristotiles seyt in’t Boeck van den planten dattet loeck ghelikenis heeft mitter lyliën in den hoefden ende in den kelen ende in den rocskens die daeromme gaen. 1 Ende een kerle in die aerde gheplant maket enen steel 2 ende saet boven, ende heeft veel rocskens ende bladeren die scarp opghaen, ende die steel is bynnen hollachtich ende open. 3 ’t Loke als die lelie maect zijn zaet des steels eerst in enen tederen balschken, ende het wordt verkeert in coerngens, 4 mer ’t loke en schiet zijn telgheren nyet nae der manieren van der leliën. 5 Ende ghelikerwijs dattet loeck zijn bladeren vernuwet, alsoe vernuwet zijn wortelen, ende eens seyntet zijn saet uut als in den anderen jaer, naedyen dattet ghesayet wordt. 6 Item: ’t loeck hevet veel rocken ende oeck mede veel telgheren, opdat si spijse sullen zijn des rockx ende oeck mede een voetsel sullen wesen den anderen wortelen ende den anderen bladeren ende sinen steel, waerbi soe wanneer die ander blader wassen ende die steel, soe vervaren zijn rocken in der aerden, ende aldus worttet ghevonden in den eyuun. 7 Ende in dyen scheelt dat looc van den eyuun, want een yghelic vleysich deel van den loke is’t dattet gheplant wordt, so waster een plant uut als die leliën, als van haren rock een kele ghepoet is, soe coemter oec een plant uut. 8 Ende dat gheschiet, want in haren rocken is 1. Secundum Aristotelem autem libro De plantis allium habet similitudinem cum lilio et communicat cum illo in dispositione capitis et in tunicellis, et habet virtutem sementivam in tunicellis radicis sue et in granis suis natis in summitate haste sue. 2. De vertaler moet hier hastam gelezen hebben in plaats van plantam. 3. Et ideo cepula allii posita in terram producit plantam similiter et eius semen, et habet tunicas multas et folia piramidalia et hastam cavernosam et porosam. 4. Bellaert 1485: toerngens 5. Allium etiam sicut et lilium primum facit semen stipitis sui in tenui folliculo, in grana coniunguntur, cepa vero non coniungit grana sua, sed in pediculis sive pedibus parvulis nutrit ea et emittit. Facit allium radices capillares sicut lilium et sicut crocus et huiusmodi, sed in hoc differunt radices allii a lilio, quia non ramificantur in allio sicut ramificantur in lilio. 6. Et sicut allium renovat folia sua, ita renovat radices. Et semel tantum emittit semen, scilicet in secundo anno postquam seminatur. 7. Ideo autem habet allium tunicas plures et ramosas, ut ille tunice sint cibus et nutrimentum secundis radicibus et secundis foliis et stipiti eius, quapropter crescentibus secundis foliis et stipite attenuantur et evanescunt tunice eius in terra; et simile huius in cepis invenitur. 8. In hoc autem differt allium a cepa, quia quelibet allii tunica carnosa si plantetur, crescit ex ea planta sicut et lilium, quod de tunicula sua plantata in terra emittit plantam.


een virtuut des saets als’t is in den vleyschighen dele van den loke. 1 Ende aldus en is’t nyet in den eyuun, want uut elcken deel van hem gheplant en wast gheen plant, want die zadelike virtuut en is in elcken deel van den eyuun niet, mer si is in’t hele hoeft. 2 Ende in desen scheelt oec ’t loec van der leliën, want zijn vleyschighe delen als die gheplandt werden, so schieten si grasen ende haer bladeren uut midzen doer ’t vleysch, mer de rocken van der leliën senden haer bladeren ter siden uut ende midzen niet. 3 Hiertoe hevet Aristotiles gheseyt in dat Boeck van den planten ende nae der nuwer oversettinghe etcetera. 4 Dat XIJ capittel van der alzen. 5 Absinthium dat is alzen ende is een zeer bitter cruut, ende is heet ende droeghe stiptic ende bitter, als Dyascorides seyt, 6 ende hieraf zijn twee gheslachten: dat een is damper ende bitter, ende dat ander is wittachtich ende myn bitter, ende is van mynder craften. 7 Dat eerste wort in’t eynde van der leynten ghegadert of gesneden, ende in den scheem ghedroecht, ende men mach’t een jaer houden in goeder craften, 8 ende men seyt dattet contrarie virtuten over hem heeft, als Platearius seyt, als laxerende ende stoppende, 9 ende die stoppinghe hevet in van zijnre grofheyt ende dampicheyt zijnre substanciën, ende die laxeringhe hevet

1. Et hoc accidit, quia in suis tunicellis est virtus seminativa sicut in carnosis partibus alliorum. 2. Non sic autem fit ex cepa: non enim ex qualibet eius parte plantata crescit planta, sed de toto capite cepa plantata emittit plantam, quia virtus seminativa non est in qualibet parte cepe, sed in toto. 3. In hoc autem differt allium a lilio, quoniam eius partes carnose quando plantantur, emittunt gramina sua et folia per medium carnis sue, sed tunicelle lilii emittunt ab uno latere sui iuxta et non a medio. 4. Hucusque Aristoteles libro De plantis, id est secundum novam translationem. 5. Cap. XII. De absinthio. 6. Absinthium est herba acerrima, calida et sicca, vehementer stipica et amara, ut dicit Dioscorides. 7. Cuius duo sunt genera: unum est ponticum habens colorem viridem et saporem ponticum et amarum, aliud est subalbidum et minus amarum, et est minoris effectus quam primum. 8. In fine veris colligitur, in umbra desiccatur, per annum in magna efficacia conservatur. 9. Dicitur autem contrarias habere virtutes, sicut dicit Platearius, scilicet laxativam et constrictivam.


in van zijnre hetten ende van zijnre bitterheyt. 1 Want wanneer dattet inghenomen wert, is’t dat sake dat’s die materi dic ghepact vindet in den lyve, om die grofheyt zijnder substanciën maket die materi noch dichter, ende alsoe is’t een sake des stoppens. 2 Mer is die materi abel ende wel verduwet, soe sceydet die materi, ende ontbint se overmits zijnre hetten ende om zijnder bitterheyt wille, ende drijft se uut. 3 Item: een sijroep van alssen ghemaect is der leveren ghoet ende starct die maghe, ende wandelt den appetijt, ende wederstaet den dronckenscip, ende gheneest die gheelsucht ende verwandelt die verloren verwe. 4 Item: zijn sap ghemenghet mit pulver van costus ontopent die milte, ende scheydet die winden der maghen ende dyer darmen. 5 Item: zijn sap in die oren ghedropen die zeer vuul ende vuchtich zijn droecht dye vuchticheyt, 6 ende ’t sap mitter gallen van enen styer ghewreven, dat starct dat horen ende beneemt die tutinghe van den oren ende zuvertse, 7 ende zijn sap gheneest den hoeftzweer die van den wazem der maghen coemt. Ende mit comijn ende mit honich ghestoten ende gheleyt op een stede die gheslagen of ghevallen gheweest heeft, beneemt hem die zwarticheit, is’t dat men daerof een plaester maeckt ende legt se daerop; ende zijn sap doot dye pyeren in’t

1. Constrictiva inest ei ex grossitie substantie et ponticitate, laxativa inest ex caliditate et amaritudine. 2. Unde quando recipitur interius, si invenit materiam compactam, propter ponticitatem substantie sue et grossitiem reddit materiam compactiorem, et sic est causa maioris constrictionis. 3. Materia vero existente habili et digesta caliditate, dissolvit eam, et ponticitate sua comprimente expellit illam. 4. Syrupus de absinthio factus epati subvenit et stomachum confortat, appetitum incitat, ebrietati obviat et repugnat. Ictericiam curat et colorem emulum alterat et immutat. 5. Succus eius cum pulvere costi splenem deopilat, dolorem stomachi et intestinorum ex ventositate provenientem dissolvit et mitigat. 6. Succus eius auribus instillatus humiditatem ab eis distillantem desiccat. 7. Cum felle tauri tritum absinthium et auribus iniectum dissolvit sonitum et auditum roborat et emundat.


oer. 1 Ende zijn sap ghedroncken claert die oghen, ende in den 2 oghen ghedroepen dicwijl, gheneest die roetheyt ende den drope. 3 Item: ’t cruut van alssen gheleyt onder ghoede clederen ende onder boecken hout se onghescent van den wormen ende van den musen, als Macer seyt. 4 Item: alssen ghesoden in byer ofte in wijn ende ghedroncken beneemt dye opblasinghe ende den wint des buucx. 5 Ende sonder dese virtuten hevet sommige popriëteyten die myn lovelick 6 zijn, 7 want overmits sinen bitteren smake maket enen quaden smake, ende overmits sinen quaden roke soe quetset dat ruucken, ende maect melc ende suete wijn ende alle dinck daert mede ghemengt wert wordt bitter. 8 Ende daerom die byën die dicwijl op die alsen vallen, maken bitter honich, als Ysidorus seyt. 9 Item: van der alssen seyt Plynius, libro XVIJ, dat men die alssen niet gheven en sal denghenen die coertsen hebben, ende die alssen dwingt scipluden van der zee, 10 ende een salve ghemaect van den zape van alssen mit rosen olye 11 maect der menschen haer al zwart etcetera. 12

1. Dolorem capitis ex fumositate stomachi procedentem succus eius sedat, livorem et dolorem ex percussione cum pulvere cimini et melle amputat, si per modum emplastri apponatur; lumbricos et vermes aurium succus eius necat, si instilletur. 2. Bellaert 1485: deu 3. Succus eius potatus visum clarificat et oculis instillatus ruborem et pannum curat, si sepius infundatur. 4. Libros et pannos a vermibus et muribus tutos servat si cum eis in cistula reponatur, ut dicit Macer. 5. Item eius decoctio ventositatem et ventris inflationem sedat, cum potatur, ut dicit Dioscorides. 6. Bellaert 1485: ziju 7. Preter has virtutes quasdam habet conditiones et proprietates minus laudabiles. 8. Nam saporis amaritudine et ponticitate inficit et contristat gustum, odoris horribilitate ledit olfactum, in amaritudinem redigit lac et vinum et omne dulce, cui admixtum fuerit seu adiunctum. 9. Et ideo apes que frequentant flores absinthii, faciunt mel amarum, ut dicit Dioscorides. 10. Lees: zeeziekte 11. In margine in handschrift: ? 12. De absinthio dicit Plinius libro XVII: Non est, inquit, dandum febricitanti; nauseas maris arcet, si fuerit prius potum. Somnum provocat olfactui inscio sub capite positum, vestibus insertum tineas arcet. Capillos denigrat, quando inunguntur unguento facto de eius succo et oleo rosaceo.


Dat XIIJ capittel van merck. 1 Apium dat is merck of eppe, ende is een ghemeyn cruut dat allen luden kundich is. Ysidorus seyt dat die heren die wijlen eer victori hadden den plach men dit cruut op ’t hoeft te setten voer een cierheyt. 2 Item: Hercules sette dit cruut eerst op zijn hoeft, wes wortelen vechten machtelike teghen die stricken des venijns, als Ysidorus seyt, 3 van denwelcken veel speciën zijn, als dieselve seyt, als apium petrosum, ende is daerom alsoe gheheten wantet der eppen ghelijc is in den bladeren, 4 ende wast in stenigen gheberchten, ende die Duutsche heyten’t peterceli van Alexandryën, ende die Latijnsche petrocilinum petrapium, als Ysidorus seyt. 5 Het zijn noch ander manieren van mercken of van eppen, als Dyascorides seyt, als apium ranarum, apium risus ende apium emoroydarum, 6 ende apyum ranarum, dat is die in den water wast, daer die vorschen zijn, 7 ’t welck ghecoect mit wyne ende mit oliën ende opten buucke ende op die nieren warm gheplaestert, gheneest hem die weeten ende die zericheden. 8 Mer apium risus gheneest die melancolie, uut wes overvloedicheit ten laetsten droefheyt coemt, want men seyt van desen apium die men apium risus heyt, dat is in Duutsce merc of eppe des lachens. 9 Waer’t dat men dese veel ate of nuttede, een mensche soude hem doot

1. Cap. XIII. De apio. 2. Apium est communis herba omnibus fere nota, ex eo sic vocata, ut dicit Isidorus libro XVII, quod apicis, id est capitis, triumphantium apium quondam fuit ornamentum. 3. Hercules enim primo hanc herbam capiti circumposuit. Cuius radices efficaciter pugnant contra insidias veneni, ut dicit Isidorus. 4. Cuius multe sunt species, ut dicit idem, scilicet petrosilenum sic dictum, eo quod apio in foliis simillimum; silenum enim grece apium dicitur. 5. Crescit autem in locis petrosis montibusque preruptis, et ideo Latini petrosilinum petrapium vocant, ut dicit Isidorus. 6. Sunt et alie maneries apii, ut dicit Dioscorides, scilicet apium ranarum, apium risus et apium emoroidarum. 7. Apium ranarum dicitur, quia in locis aquosis, ubi sunt rane, sepius invenitur. 8. Quod decoctum cum vino et oleo et ventri ac renibus cataplasmatum eorum dolori mirifice opitulatur. 9. Apium risus dicitur ab effectu, quia purgat melancolicum humorem, ex cuius superabundantia fit tristitia.


lachen. 1 Ende si is ghoet teghen den steen, ende teghen die coude pisse, ende om menstrua te doen comen, is’t dat si in water of in wijn gecoect werde, ende die nederste daerover ghestoeft ende ghebaet werden. 2 Item: apium emoroydarum te pulver ghemaect ende tot asschen, ende op die aenbeyen ghestroyt, beneemt hem dat bloeden ende droechtse, 3 ende ghemeyn merck opent die bestoptheit der leveren ende der mylten, ende breect den steen, ende ontbynt die gheelsucht, ende is ghoet denghenen die ’t water laden, ende die in frenesie legghen, is’t dat men ’t hoeft des siecken dicwijl smeert mitten zape ende mit olie van rosen, ende mit edic tesamen ghemenghet. 4 Sijn wortel ende saet is ghoet tegen ’t venijn 5 ende tegen venijnde beten, als Dyascorides seyt, 6 mer die mercke is quaet denghenen die vallen van den groten evel, want het ontbyndt ende roert die materi totten oppersten, 7 ende het scaet den kinderen, 8 ende daerom sullen hem die vrouwen die kynder draghen of soghen hueden voer die merck te eten, als Dyascorides ende Platearius segghen, etcetera. 9 Dat XIIIJ capittel van den hoelwortel. 10

1. Dicunt autem quod interius receptum in magna quantitate hominem ridendo interficit et occidit. 2. Valet autem contra calculum et stranguriam et ad menstrua provocanda, si decoctum fuerit in aqua vel in vino et inde inferiora fomententur. 3. Apium emoroidarum est dictum, eo quod eius pulvis vel cinis superpositus fluxum sanguinis desiccat. 4. Apium autem commune splenis et epatis opilationem aperit, calculum frangit, ictericiam solvit, ydropicis subvenit. Freneticis convenit, si eius succo cum oleo rosaceo mixto et aceto caput patientis sepius inungatur. 5. Bellaert 1485: veuijn 6. Radix eius et semen morsibus venenatis succurrit et veneno resistit, ut dicit Dioscorides. 7. Epilenticis autem nocet omne apium, quia dissolvit et movet materiam ad superiora. 8. Nocet etiam pueris; illa enim etas propter humiditatis multitudinem et virtutis debilitatem et membrorum et meatuum strictitudinem parata est ad morbum caducum. 9. Et ideo lactantes nutrices abstineant ab apio, ne puer epilenticus efficiatur, ut dicit Dioscorides et Platearius. 10. Cap. XIV. De aristologia.


Aristologia is een cruut dat zeer medicinael is, al is dat sake dattet bitter is, 1 van denwelcken twee speciën zijn, als dye langhe ende die ronde, ende beyde is si heet ende droeghe. 2 Ende die wortel dyent meer ter medicinen dan dat cruut of die bladeren, 3 ende men sal’t in den herfst gaderen, ende men mach’t twee jaer houden, 4 ende heeft macht te ontbinden ende uut te drijven dat venijn ende te verteren, ende maect ghoeden adem. 5 Ende vermorwet die harde mylt ende opent die bestoptheyt van der milten, ende beneemt die zericheit des buuxs ende der siden, ende zijn pulver geheleyt mitten sape van menten op die voeten die ghezwollen zijn, is ghoet voer dat voetevel. 6 Ende zijn pulver verteert saftelicken doot vleysch in fistelen ende in wonden, 7 ende drijft dode dracht uten vrouwen, is’t dat men die wortel siedt in wyne ende die vrouwe dyen wijn drinct, Dyascorides. 8 Item: Plynius seyt van den hoelwortel ende Ysidorus oec, libro XVIJ, dat astrologia, dat is hoelwortel, den wyven ghoet is die van kynder ghenesen zijn, 9 want is’t dat men se drinct mit peper ende mit wijn, soe suvert se die vuulnisse die daer ghebleven is, ende oec die moeder reynicht se, ende doet menstrua comen, ende suvert mede etcetera. 10 Dat xv capittel van agnus castus. 11

1. Aristologia est herba multum medicinalis, quamvis amara. 2. Cuius due sunt species, scilicet longa et rotunda, et utraque est calida et sicca. 3. Et est radix magis medicinalis quam folia. 4. In autumno debet colligi et servatur per biennium. 5. Virtutem habet dissolvendi et expellendi venenum et consumendi. Bonum facit anhelitum. 6. Splenem durum remollit et eius opilationes aperit, ventris dolorem et lateris amputat ac sedat, podagricis et caducis subvenit et contractis. Contra morsus venenosos confert pulvis eius cum succo mente. 7. Pulvis eius carnem mortuam leviter corrodit in fistula et in plaga. 8. Fetum mortuum de utero expellit radix eius, si cum vino decoquatur. Hactenus Dioscorides. 9. De aristologia dicit Plinius et Isidorus libro XVII quod mulieribus fetis optima sit. 10. Nam potata cum pipere et vino sorditiem parturientium mundificat et matricem expurgat, et menstrua provocat atque purgat. 11. Cap. XV. De agno casto.


Agnus castus is eenrehande cruut dat heet ende droghe is, 1 wes virtuut is, als Plynius seyt, te behouden kuuscheyt in den menschen, want die Romeynsche wyven plagen die stammen ende die telgeren 2 mit hem te draghen als si ter uutvaert ghinghen tot haren vrienden als si ghestorven waren. 3 Die bloem van desen crude heyt agnus castus, ende dat is dat edelste, want die bloem houdt die luden reyn ende zuver, slecht mit sien 4 ende mit ruken, als lammekens, als Dyascorides ende Platearius segghen, want die bloem opent die sweetgaten ende laet die gheesten uutwazemen ende verteert die vuchticheyt des saets, ende maket reynicheyt. 5 Item: dieselve auctor seyt dat zijn cokinghe is ghoet teghen die coude watersucht die men lencofleumancia heyt, is’t dattet ghecoect wordt in wyne mit vennecoel saet ende mit een luttel ezula. 6 Item: agnus castus gesoden ende daerover ghestoeft ende ghebaet droecht die overvloedighe vuchticheyt van der moeder ende maect die wijflicheyt enge, 7 ende doet menstrua voert comen, ende gheneest lytargye, is’t dat si ghecoect wort mit mercke ende mit selve in ghesouten water, dat men mit dyen water ’t hoeft after hardeliken wassche, want lytargya is een siecte die after in’t hoeft leyt, daer die memori is. 8

1. Agnus castus dicitur quedam herba calida et sicca. 2. Bellaert 1485: telgegheren 3. Cuius virtus est, ut dicit Plinius, conservare in hominibus castitatem; unde et mulieres romane illius herbe frutices secum deferre consueverunt in mortuorum exequiis, quando propter honestatem publicam oportuit necessario continentiam observare. 4. De vertaler las visu in plaats van usu: in het gebruk. 5. Hec herba secundum Dioscoridem et Platearium semper viret, et eius flos potissime agnus castus nuncupatur, quia odore et usu reddit homines castos sicut agnos. Secundum Dioscoridem et Platearium dicitur aperiendo poros et spiritus evaporando et humiditatem seminalem consumendo inducere castitatem. 6. Dicit etiam idem auctor quod eius decoctio valet contra leucoflegmantiam, id est frigidam ydropisim sive albam, si cum semine feniculi et modica esula decoquatur. 7. Item ibidem: Fomentum decoctionis agni casti matricis exsiccat superfluitates et ipsius orificium coangustat. 8. Menstrua etiam provocat et litargiam sanat atque solvit, si cum apio et salvia decoquatur in salsa aqua et inde posterior pars capitis fortiter abluatur, ut dicit Dioscorides.


Dat XVI 1 capittel van arthemesia. 2 Arthemesya is moeder der cruden, 3 ende Ysidorus seyt, libro XVIJ, dattet heet ende droeghe is, wyens wortelen ende bladeren dyenen ter medicinen. 4 Ende si zijn ghoet teghens onvruchbaerheyt dye van vuchten saken coemt, ende in heten ende in droeghen saken en doecht niet, als Dyascorides seyt. 5 Ende het doet menstrua voert comen ende suvert dye moeder ende conforteertse, ende safticht den hoeftzweer als si ghecoect is mit wine of mit water ende dat hoeft over ghestoeft. 6 Ende dit cruut verdrijft dye secundinen ende die doode drachten uut den lyve, ende breect die stenen der nyeren ende der blasen. 7 Item: Plynius seyt dat dit cruut duvellye verdrijft, 8 ende ghemuetet quader medicinen, ende ghewreven mit smeer ende omme den voeten gheplaestert safticht die zericheden van den voeten die hem van wandelen ende van ghaen gehecomen is. 9 Wes speciën veel zijn, derwelcker craften ende virtuten Dyana eerst vandt ende ghafse den menschen, als Plynius ende Dyascorides segghen, 10 ende die ander virtuten van desen vertelt Avicenna etcetera, ende arthemesia dat is bivoet. 11 Dat XVIJ capittel van haver. 12

1. Bellaert 1485: xxvi. 2. Cap. XVI. De artemisia. In margine in handschrift: biuoet 3. Artemisia est mater herbarum dicta, que quondam fuit a gentilibus Diane, que grece dicitur Arthemis, consecrata, ut dicit Isidorus libro XVII. 4. Est autem herba calida et sicca, cuius radices et folia competunt medicine. 5. Valet autem maxime contra sterilitatem, que ex causa humida procreatur; in causis autem calidis et siccis non valet, ut dicit Dioscorides. 6. Menstrua provocat, matricem mundificat et confortat, dolores capitis decocta in vino vel aqua mitigat atque sedat. 7. Secundinas et fetus mortuos evacuat, calculos renis et vesice frangit. 8. Demonia secundum Plinium fugat et malis medicamentis obviat. 9. Trita cum axungia dolorem pedum ex itinere mitigat. 10. Cuius sunt species plures, quarum virtutes dicitur Diana adinvenisse et mortalibus tradidisse, ut dicit Plinius et Dioscorides. 11. Alias eius virtutes refert Avicenna. 12. Cap. XVII. De avena.


Avena is een cruut ende heyt haver in Duutsche, wyens saet den menschen ende den peerden toe behoert, als Ysidorus seyt, ende after dyen tiden dattet ghesayt is, soe is’t haest ghewassen. 1 Plathearius seyt dattet goet is op heffinghe der leden, ende suvert die onreynicheden van den aensichte, ende die beesten eten dat stroe ende ’t saet ende men maket van den sade gort ende oeck broet in sommighen landen etcetera als Platearius seyt. 2 Dat XVIIJ capittel van balsem. 3 Balsamum, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, is een boem of een stamme ende en wast nymmermeer hogher dan twee cubitus hoech ende is den ruten bladeren ghelijc, mer si zijn witter die altoes 4 drupen. 5 Wes boem balsem heit, ende ’t hout xilobalsamum, ende die vrucht of dat saet carpobalsamum, ende ’t sap heyt opobalsamum, 6 daeromdat die bast des houts mit yseren naghelen gheslaghen wordt, ende daeruut vloyet die edele opobalsamum. 7 Dese droppen valschen die luden ende doen daer olie van cypers toe of oec honich, mar die mit honich ghevalschet is, die wort aldus bekent: is’t dat men een drop in melck laet drupen, ende datter druupt ghecoaguleert wordt. 8 Ende dat mit olie ghemengt is, ende daer een drope in water of gedropen, so sceydet hem lichtlic, want die olie loept boven op’t water. 9 Ende is’t dat hi niet ghevalst en

1. Avena est herba, cuius semen est hominum et equorum usibus apta. Que secundum Isidorum est sic dicta, eo quod postquam seminatur, cito adveniat atque crescat. 2. Habet autem secundum Platearium vires leviter relaxantes et contra omnem tumorem facientes et duricias relaxantes et faciei immunditias depurantes, ut dicitur in Plateario. 3. Cap. XVIII. De balsamo. 4. De vertaler las manantibus. 5. Balsamum, ut dicit Isidorus libro XVII, est arbor sive frutex nunquam crescens ultra altitudinem duorum cubitorum; et est viti similis, foliis autem similis rute, sed albidioribus semperque manentibus. 6. Bellaert 1485: opobalsamnm 7. Cuius arbor dicitur balsamum, lignum vero xilobalsamum, fructus sive semen carpobalsamum et succus opobalsamum nuncupatur, eo quod ferreis ungulis cortex ligni percutitur et per corticis vulnera quasi per cavernas gutte opobalsami eximii effluent et distillant. Caverna enim greco sermone ope dicitur. 8. Cuius guttam adulterant admixto cyprio oleo sive melle, sed cognoscitur sophisticatum cum melle, si gutta lacti instillata fuerit coagulata; 9. cum oleo vero, si aque admixta facile fuerit resoluta, quia ut oleum enatat super aquam.


is, ende hij in vorsch water geleyt wort, soe soude hij terstont den gront begheren. 1 Ende enen reynen doec die hi raect, en besmit hij niet noch hi en maectem niet vuul. 2 Ende die balsemen die puer op hemselven zijn, hebben alsoe groten craft: waer’t dat die zonne heet waer, soe en soude men’s in die hant nyet moghen liden. Hiertoe heeft Ysidorus gheseyt. 3 Ende Plynius die seyt aldus, libro XIJ capitulo XVIIJ, dat balsem ghaet boven allen rueken. 4 Men plachs niet te vinden dan in tweën landen, ende die meeste placke daer hij wast, die was van xx. merghen landes, 5 mer nae doe die Romeynen bestonden te regneren, doe bestont hi in veel steden te wassen. 6 Item: men moet wachten dat men’s niet dyeper en slae mitten yser dan die bast dicke en is, want als dat houdt bynnen gheraect is, so vervaert die boem mit allen. 7 Ende alle die boem is medicinael, ende dat sap is dat best, daernaest dat saet, ende daernaest die bast, ende dye mynste duecht is in’t hout. 8 Van desen is dat alrebeste datter wel ruuct, uten sade dat meeste ende dat zwaerste, ende dat den smake bijt ende heet in den monde is, ende in der verwen roet. 9 Hiertoe hevet Plynius gheseyt, libro XIJ, capitulo XVIIJ. 10 Ende Dyascorides seyt datter eenrehande specie van balsem is, die bij Babyloniën wasset, daer VIJ fonteynen zijn, 11 ende is’t dat men se anderswaert voert ende plant se, 1. Si vero non fuerit sophisticatum, statim in aqua recenti petit fundum, 2. vestem etiam mundam quam tangit non maculat neque polluit. 3. Balsama autem si pura fuerint, tantam vim habent, ut si sol excanduerit, sustineri in manu non possint. Hucusque Isidorus. 4. Plinius autem libro XII, capitulo XXVII, sic dicit: Omnibus odoribus prefertur balsamum, 5. uni terrarum, scilicet Iudee, concessum, quondam nec inveniebatur, nisi in duobus regiis hortis, quorum maior viginti iugerum erat. 6. Sed post dominantibus Romanis, vinea balsami per multos colles propagata est. Viti quippe similior est quam mirto, et modo vineamm sicut et vitis implet colles; sine adminiculis autem rami eius se sustentant. 7. Procerior enim altitudo eius intra binos cubitos subsistit. Cavendum est autem, ne cum ferro ad interiora ligni ledatur. Et ideo cavendum est, ne ultra corticem violetur, quia leso ligno interiori totum perit. 8. Est autem arbor totaliter medicinalis, cuius precipua gratia est in succo, secunda in semine, tertia in cortice; minima est in ligno. 9. Ex his est optimum quod est odoratissimum et semine maximum et ponderosissimum, mordens gustum et fervens in ore et colore rufum. 10. Hucusque Plinius libro XII, capitulo XXVII. 11. Bedoeld is ‘de Goede Hof’ - zie Jan [van] Boendale, Der leken spieghel, boek II, cap. 68, r. 91.


soe en bloyt hij, noch en maect vrucht des 1 zomers. 2 Ende zijn telgheren werden safteliken inghesneden mit enen benen messe of mit enen anderen, dat ymmers nyet te scarp en is, opdattet hout immer binnen niet ghequetst en wert, want so soude hij te nyet ghaen, ende onder den bast daer men insnijt, daer houdt men glasen ampullen, daer men den balsem in vergadert. 3 Ende waer’t sake dat men een droppel liet drupen vpten rake des monts aen dat ghehemelt, soe soude dien mensche duncken dat hem zijn hersen ontsteken ware. 4 Ende hi heeft craft te ontbinden, ende te verteren, ende die dode lichaem te bewaren van stanck ende geheel te houden, ende also veel als hi ontbindt ende scheyt, soe veel verteert hi, als gheseyt wort in Plateario. 5 Ende doet menstrua voert comen, ende doet dode dracht uut comen, ende verdrijft den steen uut den nyeren, ende breecten in der blasen, ende ontbint dat lancevel. 6 Ende gheneest alle oude siecten, is’t dat die balsem te punte genomen werdt, ende hi is ghoet den coertsen die men cotidiaen heet ende quartaen. 7 Ende is ghoet teghen venijnde beten. 8 Dese ende menighe edele virtuten heeft die balzem ende veel ander, ’t welck te lanck te vertellen waer etcetera. 9 Dat XIX capittel van bdellium. 10

1. “des zomers” hoort bij de volgende zin. 2. Dioscorides autem dicit quod quedam est species balsami, que crescit circa Babiloniam, ubi sunt septem fontes; si autem alias transferatur, nec flores nec fructus facit. 3. In tempore estivo leviter inciduntur rami eius cum cultello osseo vel alio non nimis acuto, ne lignum intrinsecus ledatur, quia tunc periret; sub cortice autem inciso ponuntur vitree ampulle, in quibus gutte stillantes colliguntur. 4. Si vero una gutta ponatur in palato, cerebrum ita calefacit, quod videtur succendi. 5. Habet autem virtutem dissolvendi, consumendi et corpora mortua incorrupta conservandi, quia quantum dissolvit, tantum consumit, ut dicitur in Plateario. 6. Menstrua provocat et educit, fetum mortuum et molam de ventre eicit et excludit, lapidem in renibus et vesica frangit, iliacam passionem solvit. 7. Omnes inveteratas capitis passiones tollit, si modo debito assumatur; cotidianis febribus et quartanis subvenit. 8. Morsibus venenatis occurrit. 9. Has et multas alias nobiles virtutes habet, quas enumerare esset longum, sed hec de multis nunc sufficiant. 10. Cap. XIX. De bdellio.


Bdellium is een ghomme, ende Plinius seyt, libro XIJ, capituo X, dat bdellium een vernoemt boem is ende zwart, ende hij is ghelijc den oliven in den bladeren ende in der starcten, 1 wes ghomme men sonderlinge besicht in der medicinen, 2 want zijn ghomme is doerschijnlic, ende bitter in den smake, ende is rukende, mer hi is wel rukende, als hi in wine ghedaen wordt. 3 Item: die Glose roert over Genesi IJ, daer gheseyt wordt: bdellium wordt ghevonden ende onichinus die steen, 4 ende wast, als Plinius seyt, in’t oesten: 5 in Arabiën, in Yndiën ende in Caldeën. 6 Item: Ysidorus seyt, libro XVIJ, dat bdellium is een boem van Yndiën ende van Arabiën. 7 Ende die 8 in Arabiën wasset, dat is dye beste ende is claer ende wel rukende, ende wittachtich, ende saft, ende vet, ende wassachtich, ende hi wordt haestelic ghemorwet, ende is beter 9 ende van ghoeden roeke, ende hi en is den houte noch der aerden nyet ghemenget. 10 Ende die van Yndiën is onreyn ende zwart, 11 ende wordt ghevelst mit ghomme, die den smaeck alsoe 12 bitter maect. 13 Ende van wat lande dat hi comet, hi hevet een zeer lymighe substancie, ende dwinghende ende aentreckende. 14 Ende daerom, als Dyascorides ende Platearius segghen, het wedervecht enen buucevel dat men dissentyria heyt, die van scarper materiën ghecomen is, ende is ghoet 1. Bdellium, ut dicit Plinius libro XII, capitulo X, est nominatissima arbor nigra similis olive in foliis et in robore. 2. Cuius gummi maxime reperitur in usibus medicine. 3. Nam eius lacrima sive gumma est translucida, gustu amara, bene odorifera, sed magis est aromatica, quando vino est infusa. 4. Item tangit Glossa super Genesis II, ubi dicitur ‘Ibi invenitur bdellium et lapis onichinus’ et cetera. 5. Bellaert 1485 oeste 6. Nascitur, ut dicit Plinius, in partibus orientis, ut in Arabia et India et Caldea et cetera. 7. Bdellia autem, ut dicit Isidorus libro XVII, est Indie et Arabie arbor, 8. Niet de boom is bedoeld, maar de ‘tranen’ van de boom. 9. Lees: bitter 10. Arabica enim est lucida, subalbida, levis, pinguis, equaliter cerea et que facile remollitur, et est amara, boni odoris, ligno vel terre non mixta. 11. Indica vero sordida est atque nigra. 12. Lees: niet alsoe 13. Et adulteratur cum gummi, qui non ita amarificat gustum. 14. Undecumque autem veniat, glutinosam valde habet substantiam ac constrictivam et etiam attractivam.


teghen lopinghe, ende is zeer 1 laxerende. 2 Ende is ghoet tegen apostemen bynnen ende buyten, 3 ende hi breect den steen, ende dwinghet den hoest, ende hi is oeck ghoet op beten van wilden dyeren die crupen, ende safticht die zericheyt van den darmen, als Platearius seyt. 4 Ende het is bovenmaten goet in plaesteren die men besicht op die ghescoert zijn beneden bij den ghemacht. 5 Ende hierbij overdraecht een gomme, die men vernijs heet, ende is een gomme van enen boem ende byndt oeck zeer op ghescoerde, ende het maect een dinck claer, ende behoudet langhe, ende daerom oerbaren’t die malers. 6 Mer het is van eender andere nature dan bdellium, want het is cout ende droege in den dorden grade, mer bdellium is heet ende vucht, als Platearius seyt etcetera. 7 Dat XX capittel van den busboem. 8 Buxus is een Griex naem, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, mer die Latijnsche hebben’t wat tebroken, want die Grieken heytent pixos, 9 ende is een boem die altoes groen is, ende hij heet in Duutsche busboem. 10 Ende is zeer ghoet effen te maken ende wit, dat men daerin scriven mach wat men wil, als caracteren, letteren ende ander figuren, ende men mach se

1. Het is bedoeld als middel tegen laxerende medicijnen. 2. Et ideo, ut dicit Dioscorides et Platearius, repugnat dissenterie facte ex acuta materia, et valet patientibus fluxum ex fortissima farmacia, id est medicina fortiter laxativa. 3. Valet etiam contra apostemata interiora et exteriora, si inde fuerint inuncta. 4. Calculum rumpit, tussim compescit, morsibus reptilium occurrit, intestinorum dolorem lenit, ut dicit Platearius. 5. Herniosis et in partibus inferioribus ruptis maxime proficit ad interiorum consolidationem. 6. Cum gummi bdellico concordat vernix sive bernix quod dicitur gummi [dicitur enim] esse arboris habens virtutem conglutinandi, clarificandi et conservandi, et ideo pictores eo maxime utuntur. 7. Multum siquidem stringit sicut et bdellium, alterius tamen est nature, quia frigida et sicca in secundo gradu, bdellium vero calidum et humidum, ut dicitur in Plateario. 8. Cap. XX. De buxo. 9. Buxus, ut dicit Isidorus libro XVII, grecum nomen est, sed ex parte a Latinis est corruptum. Nam pixos apud eos appellatur. 10. Arbor semper virens, que levitate materie litterarum formandis apicibus est apta.


lichtelijcken weder afwisschen. 1 Ende het is een boem die zeer dichte ende vast bynnen van houte is, wes vuedelicke vuchticheyt zeer slimich is ende tay, als Alvinedus 2 seyt in’t Boeck van der groyelicheyt. 3 Ende daerof is hi grof ende zwaer. Als men hem in ’t water worpt, soe sinct hi; dat is om zijnder dichticheit willen, want hij en hevet gheen open ghaten, daer die lucht ingaen mach. 4 Ende hij heeft die bladeren langhe groen als winter ende zomer, ende als een blat valt, soe wast daer vlusch een ander, ende die zijn cleyn ende dicke, ende hi heeft luttel vruchten of gheen. 5 Item: die scavelinghe van den busboem, want hi coude ende droghe is, in putwater 6 stoppet die lopinghe, als Dyascorides seyt, 7 ende 8 is’t dat men ’t haer dicwijl wast in dat water daer busboem in ghesoden is, verwet scoen. 9 Ende zijn smake is bitter, als Plynius seyt, libro XVIJ, ende zijn roke is zwaer, ende 10 smaect qualiken, die groenicheyt is den ogen ghoet. 11 Ende het is altijt groen, ende sonderlinghe in den zomer, mer des winters bleken si een luttel, mer si en vallen niet ghaerne omme

1. Nam tabula buxea bene polita colorem recipit album, in quo de facili figure et litterarum caracteres inscribuntur, et etiam de facili post delentur. Et dicitur secundum Isidorum hec buxus pro tota arbore, et hoc buxum pro interiori ligno. Unde dixit quidam: Hec buxus crescit, hoc buxum crescere nescit. 2. Lees: Alvridus 3. Est autem arbor multum solide materie et compacte, cuius humor nutrimentalis multum est viscosus et compactus, ut dicit Alvredus libro Vegetabilium. 4. Et ideo lignum habet grossum et ponderosum, quod missum in aqua petit fundum sicut hebenus, et hoc propter compactionem ligni non habentis poros apertos, ubi possit intrare aer, per cuius subintrationem posset super aque superficiem elevari. 5. Ut dicit idem Alvredus, folia etiam ideo diu habet virentia, que de facili non cadunt, nisi paulatim, quando uno cadente aliud mox succedit. Multa quidem habet folia, minuta et spissa, sed modicum habet fructum sive nullum. 6. Vul aan: ghecoect c.q. ghesoden 7. Arboris buxi rasura cum sit frigida et sicca, decocta in aqua pluviali constringit fluxum, ut dicit Dioscorides. 8. Bellaert 1485: eude 9. Tingit etiam et ipsos crines, si in eius decoctione sepius abluantur. 10. Verkeerd verbonden. 11. Sapor siquidem eius est amarus, ut dicit Plinius libro XVI, capitulo XVII, et odor gravis. Tamen quamvis gravet sapore gustum, nihilominus tamen virore continuo delectat visum.


haerder tayheden wille, als Alvordius 1 seyt, wes sake is want het heeft een slimighe taye humoer in hem. 2 Ende het wast in heten ende in stenighen steden, ende daeromme is’t vast. 3 Men machter of maken tafelkens, scaecspil ende alderhande figuren, die langhe dueren moghen, 4 ende is oeck ghoet doesen of te maken, daer men speciën in houden mach, 5 ende hiermede is’t ghenoech gheseyt etcetera. 6 Dat XXI capittel van balanscia. Balanscia is een vallende bloem van den appel van garnaten, 7 want als die boem vruchten voert brenghen sal, soe werden die blomen in eenderhande huevelinghe ghevesticht, ende vallen onderwijlen van den boem, diewelcke die medici houden ter medicinen, 8 ende 9 mach se enen winter houden in groeter duechden, als Dyascorides seyt. 10 Die balansci is cout ende droghe, ende heeft macht te bynden ende te droghen die vuchtichheyt, ende daerom is’t ghoet teghens die lopinghe van den menstrua 11 ende teghens dat roede buucevel. 12 Ende hevet

1. Lees: Alvridus 2. Omni tempore enim conservat virorem suum, et maxime in estate, quia in hieme aliquantulum eius folia expallescunt, sed non cadunt, ut dicit Alvredus. Cuius causa est, quia habet viscosum humorem in se, in radice vero multam humiditatem liquidam, et ideo non cadunt folia. Unde adveniente caliditate provocatur humor ad exteriora, qui tactus calore fit viridis, sed adveniente frigiditate repercutitur humor et abundat siccitas et fit color pallidus sive glaucus. 3. Crescit autem buxus in locis calidis et petrosis, et ideo multum habet duritiei et etiam nodose soliditatis, lignum tamen interius lene est et ad planandum summe aptum. 4. Scissuras et figuras in eo factas diu tenet, et ideo imagines pulcre et durabiles inde fiunt. 5. Fiunt etiam ex buxo pyxides habiles ad musci et aliorum aromatum conservationem. 6. Ad multos etiam alios usus, quos enumerare longum esset, valet buxus, sed hec nunc sufficiant. 7. Balaustia est flos caducus mali granati. 8. Cum enim arbor fructus debet producere, flores in quadam tuberositate conglutinantur et ab arbore quandoque cadunt, que a medicis reservantur usui medicine. 9. Vul aan: men 10. Et possunt servari per biennium in magna efficacia, ut dicit Dioscorides. 11. Bellaert 1485: menstruo 12. Est autem balaustia frigida et sicca, et habet virtutem constringendi et desiccandi humorem. Et ideo valet contra dissenteriam et sanguineum fluxum ventris et contra fluxum menstrualem.


macht te dwynghen die coringhe 1 dye van colera coemt, is’t dat si in edick ghecoect wert, ende daer een spongi in ghesteken ende gheleyt opten crop van der maghen. 2 Item: die pulver van den balanscie sluut wonden, ende gheneest 3 verrot tantvleysch dat vervuult 4 is ende verbetertet, ende doet die wortelen van den tanden vaste staen, ende gheneest wonden van den lippen. 5 Alle dese punten doet oeck psidia, dat is die bast van desen selven boem, ende men sal se nemen als die vruchten rijp zijn etcetera. 6 Dat XXIJ capittel. van der bete. 7 Bleta 8 dats bete, ende is een ghemeyn hofcruut, als Dyascorides seyt. 9 Ende zijn speciës is tweërhande, als dye witte ende die zwarte, ende ’t zap van beyden in die nazen ghedropen zuvert dat hoeft. 10 Ende zafticht die zeericheyt van den oren, ende verdrijft luzen ende 11 neten van den hoefde, ende doet die placken van den aensichte, ende doettet ’t haer weder comen ende houtet vast staende. 12 Ende die bladeren lesschen dat wilde vyer. 13 Ende dye bete voet oeck quade humoren, is’t dat men se te veel besicht, als Dyascorides seyt. 14 Aristotiles seyt dat

1. Bellaert 1485: tornighe 2. Item virtutem habet restringendi vomitum colericum, si decocta in aceto cum spongia super furculam pectoris apponatur. 3. Bellaert 1485: gheueest 4. Bellaert 1485: vervult 5. Item pulvis eius vulnera consolidat; gingivas sanat et earum putredinem amputat et emundat, radices dentium consolidat et confirmat, ulcera etiam sanat labiorum. 6. Hec omnia facit psidia, scilicet cortex arboris eiusdem, et precipue fructus sive pomi, et debet accipi quando pomum est maturum. 7. In margine in handschrift: luzen ne[...] / schoen [...] 8. Lees: Beta 9. Beta est herba communis et hortulana. 10. Cuius secundum Dioscoridem duplex est species, scilicet alba et nigra, et utriusque succus naribus instillatus caput purgat. 11. Bellaert 1485: eude 12. Aurium etiam dolorem mitigat, lendes et alias immunditias capitis et faciei maculas emundat, capillos reparat et conservat. 13. Folium eius tunsum et appositum ignem sacrum extinguit, nascentia etiam vulnera compescit. 14. Malos humores nutrit, si nimis sepe in usu habeatur, ut dicit Dioscorides.


men op die wortel van der beten eynten mach, als men doet op koele of op ander struucken, welcke wortel mitter eynten ghestarct wordt, ende soe wort si verkeert in enen boem, als’t boven openbaert van der naturen der planten. 1 Dat XXIIJ capittel van den cederboem. 2 Cedrus is een boem denwelcken die Grieken cedros heyten. 3 Ysidorus seit, libro XVIJ, dat cedrus een hout is dat zeer ront 4 is, wel rukende ende dat langhe dueren mach, ende en wert nymmermeer van den wormen ghegheten. 5 Dit hout pleghen die coninghen te oerberen in haren pallaysen, ende oeck pleech men’t in die tempelen te bezighen, wanttet langhe duert. 6 Ende die ghomme van desen boem hyet men cedrya, dat zeer ghoet is om ghoede boecken langhe te beschermen van corrupciën als si mit deser ghommen besmeert zijn. 7 Ende hi wast in Affrica ende Syria, ende sonderlinghe in 8 den 9 Berch van Lybaen. 10 Ende cedrus is een boem die alte hoghe wasset, ende is vrouwe ende coninghinne alre bomen, als Rabanus seyt over den Souter. 11 Ende hi is schoen in den aensichte, ende altoes groen, 12 ende ruect wel, wyes roke 1. De beta dicit Aristoteles quod super eius radicem sicut et super caulem potent plantari surculus, qui tandem corroborante radice in arborem transmutatur, ut supra patet de natura plantarum. 2. Cap. XXIII. De cedro. 3. Cedrus est arbor, quam Greci cedros vocant quasi ceomenes driositon, id est arboris humor ardentis. Cuius folia ad cipressi similitudinem respondent, ut dicit Isidorus libro XVII. 4. De vertaler las rotunda in plaats van iocunda. 5. Ubi post subdit: Cedrus est lignum iocundi odoris et diu durans, et nunquam a tinea vel teredine, id est lignorum verme, exterminatur. 6. Unde propter eius durabilem perpetuitatem ex cedris fiunt lacunaria in regum palatiis et in templis. 7. Huius arboris gummi sive lacrima dicitur cedria, que ad conservationem librorum summe est necessaria. Nam libri de hac lacrima liniti nec a tineis corroduntur nec tempore senescunt. 8. Bellaert 1585: iu 9. Bellaert 1485: iuden 10. Nascitur autem in Creta, Africa et in Syria, et maxime in monte Libani. 11. Est igitur cedrus arbor altissima, omnium arborum domina et regina, ut dicit Rabanus super Ecclesiasticum. 12. Est etiam aspectu pulcherrima, semper retinens virorem suum.


die serpenten verjaecht ende alle venijntheden, als dieselve seyt. 1 Ende zijn vrucht is altemael soet, ende zijn appelen zijn gheheel, ende langwerpelt, ende van ghoeden roke, ende wel smakende. 2 Ende hi heeft dryërhande smake, 3 want in’t middel bi den corlen zijn die appel gheel ende in’t overste 4 edicachtich, ende bi den bast zijn si zuet, ende in den vleysch ten morghe waert bynnen zijn si tusschen zuet ende zuer. 5 Ende is van menigerhande virtuten ende is zeer medicinael, 6 want zijn traen of ghomme, die ghommosich is, heeft een craft die is tusschen scharp ende hete, waerbi dat si brant ende droecht, als Dyascorides seyt, 7 ende wischt af die donckerheit der oghen, ende doot die wormen van den oren, ende is ghoet teghens den tantzweer. Ende mitten zape van ysope 8 is’t ghoet teghen die beten van serpenten, ende beneemt tutinghe van den oren, ende gheneest wonden van der longhen, ende bescermt morwe vleysch van verrottinghe. 9 Ende so doet oeck doode lichamen die in cedarhout gheleyt werden, ende die mitten ghomme van den cedar besmeerdt werden. 10 Ende ’t saet is ghoet teghen den hoest, ende doet menstrua comen ende sluut die secundinen buten ende zuvert die moeder, ende morwet die vercrampte ende vercrompen zenen, ende beroert den waterganc, ende zuvert die

1. Est insuper olfactu odoratissima, cuius odor fugat serpentes et omnia venenosa, ut dicit idem. 2. Est igitur fructu suavissima; poma enim cedrina sunt magna, oblonga, citrini sive glauci coloris, miri odoris, gratissimi saporis. 3. Saporem enim habet triplicem. 4. Lees: ende edicachtich, ende in’t overste bi den bast 5. Nam in medio circa grana sunt poma citrina et acetosa, in superficie iuxta corticem sunt dulcia, in carne sive medulla interiori inter dulce et acetosum sunt media. 6. Est etiam cedrus multe efficacie et virtutis et valde medicinalis. 7. Nam eius lacrima, que est gummosa in substantia et aliquantulum piramidalis sive pinea in figura, acram virtutem habet et ferventem, unde urit et siccat, ut dicit Dioscorides. 8. Lees: ende is ghoet teghens den tantzweer, ende is ghoet teghen die beten van serpenten, ende mitten zape van ysope beneemt tutinghe van den oren, 9. Caliginem oculorum detergit, vermes aurium occidit, contra dolorem dentium subvenit, morsibus serpentum occurit. Cum ysopi succo sonitum aurium tollit, tumorem faucium sedat, vulnera pulmonis curat, molles carnes a putredine servat. 10. Corpora etiam mortuorum reposita in ligno cedrino et eius lacrima inuncta virtus cedrina a tabe et putredine defensat.


steenkens in der blasen ende in der nyeren. 1 Dese ende menighe ander propriëteyten seyt Dyascorides van den cedarboem, van zijnre vruchten ende van sinen sade. 2 Item: Plynius seyt van eenre speciën des cedarboems aldus: het is een boem dye meyster in medicinen heyt, die in’t eerst van den landen van Mede ghebrocht is, diewelck van den Grieken cedrunella geheyten is of agredya, daeromdat zijn appel oeck den roeke van den cederboem heeft ende die smake, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 3 Die appel desselven boems is den venynen contrari, als Plynius seyt. 4 Ende dieselve seyt dat hi al vol appelen staet, ende in sommighen deelen 5 zijn si rijp, ende in sommighen suet, 6 ende sommige staen in der bloessem, ’t welck in den anderen bomen selden ghevalt. 7 Ende vele luden heyten desen boem assyriam, als hi selve seyt. 8 Dat XXIIIJ capittel van den cypressenboem. 9 Cypressus wordt in Griex cyparistus gheheyten, als Ysidorus seyt, libro 10 XVIJ, ende wast scarp opwaert. Dit hout heeft bynae die virtuut van den cederboem, ende is abel karckthoernen af te maken, want het is

1. Semen etiam cedri tussim sedat, menstrua provocat et secundinas excludit et matricem purgat, nervos spasmosos et contractos remollit et relaxat, urinam movet et arenulas in vesica et renibus mundat. 2. Has et multas alias virtutes ponit Dioscorides de cedro et eius succo, semine atque fructu. 3. Plinius autem de quadam specie cedri sic dicit: Est, inquit, arbor quedam nomine medica a Medorum terra primitus asportata, que a Grecis gedria vel cedromella est dicta, eo quod eius pomum odorem et virtutem cedri sequi videatur et eius saporem imitetur, ut dicit Isidorus libro XVII. 4. Eiusdem etiam arboris pomum, ut dicit Plinius, contrarium est venenis. 5. De vertaler zal partem gelezen hebben. 6. Lees: zuur 7. Et est arbor, ut dicit idem, que in omni tempore fere est plena pomis, que in ea partim sunt matura, partim acerba, partim in flore sunt posita, quod in aliis arboribus rarum est. 8. Hanc arborem multi assiriam vocant, ut dicit idem. 9. Cap. XXIV. De cipresso. 10. Cipressus grece dicitur ciparissus, ut dicit Isidorus libro XVII, quia caput eius a rotunditate in acumen erigitur. Unde et conon, id est alta rotunditas, nuncupatur. Cuius fructus talis est dispositionis, et ideo conus appellatur, eo quod conum imitetur, unde et cipressi conifere dicuntur.


onverrottelic. 1 Ende is vast van roke ende daerom pleghen die oude wel groet vier te maken van haren telgheren, als daer ergent stancke of vulnissen in den landen waren. 2 Hiertoe hevet Ysidorus gheseyt. 3 Item: cypressus is een boem die heet is in den eersten grade ende droeghe in den anderen, wiens appelen, houte ende bladeren ter medicinen ghoet zijn, als Platearius seyt. 4 Ende si zijn ghoet teghen den loep des buucs dat van crancheden des outheyts comet, is’t dat men van sinen pulver in drancke neemt. 5 Ende is ghoet teghen dat lancevel ende teghen zericheyt der lenden, is’t dattet in’t putwater ghecoect werdt, ende daernae zijn wynen mit water ghemengt werdt. 6 Item: die verssche bladeren van cypressen ghenesen versche wonden ende zuveren se, ende benemen hem dat stincken, ende stempen die lopinghe van den bloeden. 7 Item: dat saet ghestoten ende ghemengt mit droghen vighen ontbyndt die hardichheyt, van den reume, 8 ende is ghoet op venijnde apostemen, ende teghen venijnden beten. 9 Dese propriëtheyten vertelt Dyascorides. 10 Constantinus seyt, libro XVIJ, capitulo XXIIIJ: cypressus is een boem mit veel telgheren, ydel van vruchten, hebbende bacas voer die vruchten, ende hij heeft bitter bladeren mit gheweldighen roeke,

1. Huius lignum habet virtutem proximam pene cedro aptumque est trabibus templorum. Sua enim imputribili soliditate oneri nunquam cedit, sed semper in prima remanet firmitate. 2. Suavissimi est odoris, et ideo antiqui solebant facere rogum de ramis eius, ut odoris sui iocunditate reprimerent fetorem cadaverum mortuorum. 3. Hucusque Isidorus. 4. Est autem cipressus arbor calida in primo gradu et sicca in secundo, cuius poma, lignum et folia competunt medicine, ut dicit Platearius; sunt enim stiptica et consolidativa. 5. Et ideo valent contra fluxum ventris ex debilitate virtutis retentive, si ipsorum pulvis in cibis vel in potibus assumatur. 6. Valet contra iliacam passionem et dolorem lumborum, si cum aqua pluviali decoquatur et inde vinum limphetur. 7. Cipressi folia recentia vulnera purgant et sanant, sacrum ignem fugant, nares poliposas mundant et fetorem amputant, fluxum sanguinis sedant. 8. corrupt - lees: bindt de vochtstroom 9. Semen eius mixtum cum caricis, id est ficubus siccis, duritias solvit, reumatis fluxum stringit. Contra antracem, id est apostema venenosum et mortiferum, subvenit et eius malitiam, ne se diffundat, reprimit et compescit. Morsibus venenatis occurrit. 10. Has omnes virtutes cipressi recitat Dioscorides et multo plures.


ende hij is ghenuechlic onder sinen schyem. 1 Wes specie tweërhande is, als man ende wijf, 2 ende dese 3 is onvruchtbaer, mer hij is schoen in’t aensichte, wes 4 telgheren zijn d’een in d’ander ghedwarlt ende gevluchten, mer des mans telgheren zijn meer ghesprayt, ende als die ghesneden werden, soe wassen si weder etcetera. 5 Dat XXV 6 capittel van den cypressenboem. 7 Cypressus, daer men of seyt Cantico IIJ: “Cypri cum nardo thus 8 etcetera,” als Plynius seyt, libro XIJ, capitulo XXVI, het is een boem in Egipten, ende hij is ghelijc den oliveboem in den bladeren, mer si zijn groen 9 ende dicker, mit eenre zwarter blomen ende mit witten zade. 10 Ende werdt hij mit olyën ghecoect, soe werter een salve uut ghedruct, die zeer goet is ende lecker ende welrueckende, ende hyet cyprus. 11 Item: dieselve seyt, libro XVIJ, ende die Glose, 12 als Plinius seyt, dat die beste boem van desen geslacht wast in Egipten op Nylus den ryvier, in’t lant van Canopeya, ende die ander in Aschalone, ende die derde in Cipers, die alte welrukende is. 13 Ende het is een boem, die desen boem 1. Plinius autem libro XVI, capitulo XXIII: Cipressus est arbor ramosa, a fructu vacua, habens baccas pro fructu, folia amara odore violenta, umbra gratiosa. 2. Cuius duplex dicitur esse species, masculus scilicet et femina. 3. de vrouwelijke plant 4. Bellaert 1485: des 5. Femina sterilis est, verumtamen aspectu pulcra, cuius rami in fastigio sunt densi et invicem convoluti, masculi vero rami sunt magis sparsi, qui si precisi fuerint, regerminant. 6. Bellaert 1485: xxiiij. 7. Cap. XXV. De cypro. 8. Lees: nardus 9. Lees: groener 10. Cyprus, de quo dicitur Canticorum IV ‘Cypri cum nardo’ et cetera, secundum Plinium libro XII, capitulo XXVI, est arbor in Egypto similis olive in foliis, sed viridiora sunt et crassiora, cum flore nigro et semine candido et odorato. 11. Quod si cum oleo coctum fuerit aut confectum, exprimitur inde unguentum regium, quod odoriferum est et summe delitiosum, et cyprus dicitur. 12. De vertaler zag niet of kon niet zien dat met ‘Secundum Plinium’ een nieuwe zin begon. 13. Idem dicit Isidorus libro XVII et Glossa super Cantica Canticorum. Secundum Plinium autem dicitur quod optima huius generis arbor crescit in Egypto super Nilum in Canopea regione, secunda autem in Ascalone, tertia in Cypro, cuius est mira odoris suavitas.


ghelijct, die men aspalatos heyt, ende die een bloem is ghelijc mitten anderen bloem, uut welcker wortelen ende blomen wert edel salve. 1 Item: dieselve seyt dat in allen stammen rechtuut overal blinct een hemelsche boghe, ende daer is een sueticheyt des rokes, alsoe langhe als die hemelsche boghe daer schijnt, ende is’t dat hij schijnt opten selven boem, soe werdt zijn roke wonderlicke ende ontallike meerre ende scoenre. 2 Ende is ghelijck den witten doorn ende hevet een roede vuerighe verwe, ende in sommighen deelen ruuct hij wel als castorium, ende werdt van veel luden sceptrum Elysey ghehieten, als dieselve seyt. 3 Noch seyt Dyascorides dat cyprus een medicinael boem is, ende is zeer houdende, wes blat als’t ghekaut 4 wordt, dwinghet die heffinghe van den monde. 5 Ende ghesoden in water verdrijft hi die wormen van den hoefde ende maect dat haer lelic, als daer dat hoeft mede ghedwoghen wordt. 6 Item: zijn bloem mit edick ghecoect ontbyndt den hooftzweer, als dieselve seyt. 7 Dat XXVI capittel van den caneel. 8 Cynamomum dat’s kaneel ende wast in Yndiën ende in Ethyopiën, twee cubitus hoech. 9 Ende hoe dat hi dunre ende subtijlre is, hoe hi liever is, 1. Huic arbori, ut dicit idem, est alia arbor similis que dicitur aspalatos, habens similitudinem in flore cum flore rose, ex cuius radice et flore nobile fit unguentum. 2. Dicit etiam idem quod in omni frutice, ubicumque directe refulget arcus celestis, eadem fit suavitas odoris, quamdiu ibidem fulget arcus, sed si super eandem arborem arcus fulserit, inenarrabiliter eius odorem ampliat et decorem. 3. Et est similis spine candide, colorem habens igneum sive rufum, et in parte redolet ut castoreum, et a multis vocatur sceptrum Helisei, ut ibidem dicit idem. 4. Bellaert 1485: ghekant 5. Dicit adhuc Dioscorides quod cyprus est arbor medicinalis convenientis et conglutinative virtutis, cuius folium masticatum tumorem oris compescit. 6. Eius elixatura sive decoctio vermes capitis interficit et inficit capillos, si inde capilli fomententur. 7. Flos eius cum aceto decoctus dolorem capitis solvit, ut dicit idem. Cinus est arbor, que alio nomine cinus lentiscus dicitur, cuius virtutem quere infra, littera L. 8. Cap. XXVI. De cinnamomo. 9. Cinnamomum, de quo dicitur Ecclesiastici XXVIII et Exodi XXX, sicut ibi dicit Glossa, est virgultum quod nascitur in India et Ethiopia, duorum tantummodo cubitorum. Et dicitur cinnamomum, quia subtiles et replicatos habet culmos, cinerei vel nigri coloris, qui


ende hoe dat hi grover is, hoe hy onwaerder is. 1 Ende nae der waerheyt 2 te spreken, soe wast hi bij den Trogoditen in Ethyopiën. 3 Ende hij wast mit eenre wortelen, thyen of XIJ vingheren breet onder haghedoernen die alte sonderlinghe dick staen, ende men moet’s voer die zonne of nae der zonnen niet gaderen. 4 Ende als hij ghegadert is, soe deylt die paep van den lande die deelen, 5 ende gheeft Gode dat aldereerste deel, ende dat ander coept dye coepman. 6 Ende is heet in den dorden grade als Dyascorides ende Platearius segghen. 7 Van denwelcken zijn twee gheslachten, als dat grove ende ’t subtijl, 8 ende

fracti reddunt visibile spiramentum. 1. Cinnamomum vero quanto gracilius et subtilius, tanto carius est et quanto grossius, tanto despectius reputatur. Secundum Isidorum autem libro XVII cinnamomum eo est dictum, quod cortex eius in modum canne gracilis sit et rotundus, et crescit stipite brevi virgas habens tenues, quod cum frangitur, ad modum nebule suavissimum emittit spiramen. Super Ecclesiastici [II capitulo] XXIV dicit Glossa: Cinnamomum est brevis arbor odorifera et dulcis, cinerei coloris, prestans duplo ad medicine usum quam fistula. Plinius quoque libro XII, capitulo XXI de cinnamomo inquit et casia: Fabulose narravit antiquitas quod invenitur in nidis avium et specialiter fenicis, nec haberi potest, nisi quod cadit proprio pondere vel quod excutitur cum plumbatis sagittis; sed ista fingunt homines, ut rerum pretia augeantur. 2. Bellaert 1485: waerhyet 3. Secundum veritatem autem cinnamomum crescit apud Trogoditas in Ethiopia, qui per vasta maria in ratibus deducunt illud ad portum Gelbenitarum. 4. Et est frutex duorum cubitorum ad maximum vel unius palmiad minimum, truncum habens in grossitie quatuor vel sex digitorum, nec olet, nisi quando arescit. Siccitate enim gaudet, et in hieme sterilior efficitur contra naturam arborum aliarum. Inter vepres et rubos densissimos gignitur, et ideo non sine magna difficultate recolligitur; ante ortum solis aut post occasum nulli licentia colligendi conceditur, 5. Lees: stelen 6. quod cum collectum fuerit, sarmenta hasta dividit sacerdos Deoque partem ponit, reliquum mercator emit. Precipua autem bonitas eius est in tenuissimis virgultorum partibus ad longitudinem palmi, et quod est in trunci medio; quod est proximum radici parum aut nihil valet, quia ibi minimum corticis est, in quo est summa gratia cinnamomi. Et ideo cacumina et superiores partes preferuntur, quia ibi cortex plus abundat, lignum vero interius respectu corticis nullius vel modici est valoris. Hucusque Plinius libro XII. 7. Secundum Dioscoridem vero et Platearium cinnamomum calidum est in tertio gradu et siccum in secundo. 8. Cuius duo sunt genera, grossum scilicet et subtile.


dat grove is dat quaetste, ende dat subtijlste is dat beste. 1 Ende men sal kyesen dat subtijl is, ende dat enen scarpen smake heeft mitter sueticheyt ghemengt, mit ghoeder luchten, ende dat roedelachtich in der verwen is, ende dat wittachtich is, dat is quader. 2 Ende hevet virtuut te consolideren. 3 Caneel hevet menigerhande virtuut, als Dyascorides seyt, 4 want hi beneemt den hoest als hij van grover vuchticheyt coemt. Ende mit edic gemenghet geneest hi in’t aensicht eenrehande zuuct die men inpetigo hiet. Ende in colliriën ghemengt droecht hij die vuchticheyt vanden 5 oghen, 6 ende safticht die zericheyt van der leynden 7 ende gheneset watersucht, 8 ende beten van crupenden dyeren, 9 ende conforteert den appetijt, ende doet menstrua voert comen, ende opent die bestoptheyt, ende verduwet die spise, ende scheydt die fleumen, ende 10 verteert se. 11 Ende mit wyne ghedroncken drijft die secundinen uut, dat zijn die vellekens daer die kynder in gheleghen hebben of des ghelijcs, ende afwischt die donckerheyt der oghen, 12 ende is ghoet ten hertvanc ende teghen zwijminghe. 13 Dat XXVIJ capittel van cassya. 14

1. Quod grossum est minus est laudabile, et ponitur in vomicis medicinis, quod vero gracile est et subtile est laudabile et in aliis antidotis magis utile. 2. Est autem eligendum quod est subtile, acutum habens saporem dulcedini intermixtum cum multa aromacitate et subrufum in colore; quod autem subalbidum est, minus valet. 3. Ex aromaticitate habet virtutem confortandi cerebrum, ex glutinositate habet virtutem consolidandi. 4. Habet autem cinnamomum multiplicem virtutem, ut dicit Dioscorides. 5. Bellaert 1485: vandeu 6. Nam tussim ex grossa humiditate sedat, tritum et cum aceto mixtum impetiginem extirpat, collyriis admixtum humiditatem oculorum desiccat. 7. Lees: nieren 8. Renum dolorem mitigat, ydropisim curat. 9. Morsus reptilium sanat. 10. Bellaert 1484: eude 11. Appetitum confortat, menstrua provocat, opilationem aperit, cibum digerit, flegma dissolvit et consumit. 12. Potatum cum vino secundinas excludit, caliginem oculorum detergit. 13. Syncopi et cardiace passioni subvenit ac succurrit. 14. Cap. XXVII. De casia.


Cassya is een welrukende specie, 1 ende wast in Arabia, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, ende is een roede van enen groeven 2 bast, 3 ende is den caneel ghelijck in der virtuten, mer is legher in der moghentheyt, want men moets die helfte meer in dye ghewicht doen dan des caneels ter medicinen. 4 Item: die Glose seyt over Exodi XXX dat cassya wast in waterighen steden, ende wast groet, ende heeft ghoede roke. 5 Plynius seyt, libro XIJ, capitulo I, dat hi een stamme is, ende wast in den velde by den caneel, ende zijn meeste breetheyt is van dryën cubitus, ende is grover in den tacken dan die caneel, 6 ende is van tweërhande verwen. 7 Eerst wert hij wit, ende nae roet, ende ten laetsten zwart, ende dat deel is’t beste, ende nae den zwarten is dat roede best, ende dat wit is dat quaetste, 8 want dat wordet eerst van den wormen gheten. 9 Cassia is edel, een luttel soet, ende heeft een luttel scharps smaecs, ende is van ghoeder luchten, ende men prijst dien best, die van purpuren verwe is, ende dye men niet lichtelijcken breken en mach, mer die hem laet vouden, is die best. 10 Ende daer is een ander specie van cassya, die den balsem gelijc is in den roke, mer si is bitter, ende daerom is die eerste een luttel zuete, ende van heten smake, ende van ghoeden roke, ende

1. Casia, de qua dicitur Exodi XXX, species est aromatica. 2. Bellaert 1485: groenen 3. Et nascitur secundum Isidorum libro XVII in Arabia, et est virga robusti corticis et purpureis foliis ut corticis piperis. 4. Et est similis cinnamomo in virtute, sed tamen potentia inferior, unde loco cinnamomi duplex eius pondus. In medicinis sepius admiscetur, ut dicit Isidorus. 5. Glossa autem super Exodi XXX: Casia in locis aquosis nascitur et in immensum crescit, ac bonum odorem reddit. 6. De casia dicit Plinius libro XII, capitulo XXI: Frutex, inquit, casie iuxta cinnamomi campos nascitur, cuius amplitudo est trium cubitorum, cuius sarmentum est grossius sarmento cinnamomi. 7. Cuius est triplex color. 8. Primo enim candescit, deinde rubescit, tandem nigrescit, et illa pars maxime est laudabilis; post nigram vero laudabilior est rubea, minus vero laudabilis est candida. 9. Nam citius a vermibus corroditur et cavatur, et hoc accidit propter sue substantie molliciem et minorem amaritudinem corticis et virtutem. Probatur autem casia, cum est recens, per odorem, per saporem et per colorem. 10. Nam casia nobilis subdulcis, pauci et acuti est saporis, suavis et iocundi est odoris, subnigri insuper vel purpurei est coloris et ponderis gravioris. Et maxime laudatur illa casia, que de facili non frangitur, sed reflectitur potius et plicatur.


die medici prijsen dese. 1 Hiertoe hevet Plynius gheseyt, mer Platearius ende Dyascorides segghen dat cassya is twerehande, als cassia fistula ende cassia lignea. Ende dese cassia lignea oerberen dye meesters zelden, ende is een stamme ende heeft een vaste substancie, ende als men se breken wil, so en vout se niet, ende is rodelachtich ghelijc den caneel, ende dit is een specie van cassia lignea, ende is scarp in den smake ende suetachtich. 2 Ende daer is noch een specie van cassya lignea die bitterachtich is, hebbende ondersceyden verwe, ende dese pleghen die medici te oerbaren, 3 ende en wordt niet lichtelic tebroken, mer si wordt wel ghevouden, 4 ende heeft enen scarpen smake gemengt mitter soetichheyt ende mit ghoeden roecke. 5 Ende als men se breect, soe heeft si wittachtighe verwe bynnen ende ondersceyden mit roetheden ondermenghet. 6 Ende dese wordt onderwile ghevalst mitten bast van capperis, mer het wordt bekent van den bitterachtighen smake. 7 Ende heeft virtuut te sceyden overmits der subtijlheyt zijnre substanciën, 8 ende heeft virtuut ende macht te verteren uut sinen qualiteyten, ende hevet macht te conforteren, 9 ende gheneest die reume die van couden saken comen, ende helpt die valle van sinte Cornelis, ende starct die herssen, ende zuvert die nyeren ende die blase, ende rijpt apostemen ende gheneest se, ende ontstopt die

1. Alia autem est species casie, que balsamo de Saba similis est in odore, sed amara est. Et ideo prima, scilicet nigra, que est subdulcis et ferventis saporis et boni odoris, a medicis plus laudatur. 2. Secundum Platearium autem et Dioscoridem casia est duplex, scilicet casia fistula et casia lignea, que est fruticis cuiusdam cortex nascentis iuxta confinia Babilonie. Cuius diverse sunt species: una est similis cinnamomo, que subrufa est et rotunda solidamque habet substantiam, et cum frangitur vel teritur, non plicatur, sed resistit, acuta est in sapore et parum dulcis, et ista medici vix utuntur. 3. Alia species, que est subamara, partim habens colores dictinctos, et hac utuntur medici. 4. Bellaert 1485: ghevonden 5. Et est eligenda que non facile frangitur, sed plicatur, et que habet acutum saporem mixtum dulcedini cum aromaticitate. 6. Cum autem frangitur, colores habet subalbidos interius et distinctos et rufos intermixtos. 7. Sophisticatur quandoque cum admixtione corticis capparis, sed cognoscitur, quia subamari est saporis. 8. Virtutem habet diureticam, id est divisivam, ex subtilitate sue substantie. 9. Habet etiam virtutem consumendi ex qualitatibus suis. Insuper habet vim confortandi ex aromaticitate.


lever ende dye mylte, 1 ende verdrijft den stanck des mondes een wijlken, 2 ende doet menstrua comen, ende starct die moeder, 3 ende helpt teghen zwijminghe ende crancheyt des herten, is’t dat men een zijroep maect van sinen pulver ende van rosen ende van been des herten hert. 4 Hiertoe hebben’t Dyascorides ende Platearius gheseyt etcetera. 5 Dat XXVIIJ capittel van cassya fistula. Cassia fistula is een vrucht van enen boem, die lanck saet draecht. 6 Mer allencken naedat die tijt lancg is, daerna wert hi te langher ende te grover, ende wert buyten dick overmits aentreckinge der zonnen, ende ’t morch is bynnen zwart, vucht ende soet, die ghemengt is mitten witten coernen, ende mit sommighen cellekens is’t bynnen onderscoten ter manieren van honichroten. 7 Ende men sal kyesen die grof ende wittich 8 is, ende dat is een teyken datter veel morchs in is. 9 Ende hevet macht te saften ende morwe te maken ende te suveren, ende den stanck des bloedes wonderlike zeer te saftighen, ende die colera ende dat bloet te suveren, ende te ontbinden die apostemen der kelen, ende is den darmen ghoet, ende helpt totten ghebreken der borsten. 10 Ende leydt uut die versche menstrua, die van vetten humoren coemt, ende

1. Reumaticas causas et frigidas curat, epilenticos et caducos iuvat, cerebrum confortat, renes et vesicam purgat, apostemata maturat et sanat, renes et epar et splenem deopilat. 2. Fetorem oris masticata palliat aut amputat. 3. Menstrua provocat et matricem confortat. 4. Contra syncopim et defectum cordis iuvat, si ex eius pulvere et rosis et osse de corde cervi syrupus fiat. 5. Hucusque Dioscorides et Platearius. 6. Casia fistula est fructus cuiusdam arboris, que longa semina producit. 7. Sed succedente tempore elongatur et ingrossatur et caloris actione exterius condensatur, medulla interius existente nigra et humida atque dulci, que mixta est cum albis granis et quibusdam cellulis ad modum favi mellis interius est distincta. 8. Lees: wichtich 9. Est autem eligenda que est grossa et ponderosa, quia multam significat inesse humiditatem, reicienda autem est levis et sonora, cum movetur, quia significat vacuitatem et siccitatem. 10. Virtutem habet leniendi et mollificandi et mundificandi, et fervorem sanguinis mirabiliter mitigandi ac coleram et sanguinem depurandi. Apostemata gule dissolvit, visceribus utilis est et vitiis pectoris subvenit.


gedronken gheneset die heffinghe der darmen boven ende beneden. 1 Hiertoe hevet Dyascorides gheseyt: Al is’t dat men openbaer in’t gemeyn cassya set ende seyt mit eender dubbelder ss, aldus nochtans en sal men’t alsoe niet scrijven noch segghen, mer men salt aldus scriven: casia fistula, alsoe als die auctores segghen. 2 Dat XXIX capittel van calamus. 3 Calamus aromaticus 4 van denwelcken gheseyt wordt Exodi XXX, ende is alsoe geheiten nae der gelikenis eens riets of eens hols dincgs als penne of stroe, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 5 Ende wast in Yndiën, ende is mit veel knocken, ende is soet in den roke. 6 Ende is’t dat hi te broken werdt, soe werdt hi in veel deylen ghedeylt, ende is in den smake als casia fistula mit eenrehande zerpiger wederbitinghe, als Ysidorus seyt. 7 Ende Papyas seyt dat hi is van eenre heter virtuten. 8 Ende die Glose seyt over Exodi XXX, ende seyt dat calamus aromatica is een speci die wast bi den berch van Lybaen. 9 Ende soe waer dat hi wast Plynius, Plathearius ende Dyascorides segghen dattet een heet ende een droghe specie is in den anderen grade. 10 Ende het is een wortel van eender spruten die eenre pipen of enen halm die hol is ghelijc is, ende

1. Menstrua recentia ex pingui humore educit, tumorem viscerum et interiorum dolorem potata tollit. Hucusque Dioscorides. 2. Quamvis autem usualiter in casia duplex S sonet. cum simplici tamen et scribi et pronunciari debet, ut casia dicatur, ut dicunt auctores. Unde Ovidius XV Metamorphoseon: Quo simul ac casias et nardi lenis aristas et cetera. Et sic ubique dicit Plinius et Persius et alii. 3. Cap. XXIX. De calamo aromatico. 4. Bellaert 1485: aromaticns 5. Calamus aromaticus, de quo dicitur Exodi XXX, a similitudine calami usualis est vocatus, ut dicit Isidorus libro XVII. 6. Et gignitur in India multis nodis geniculatus, odore suavis et mira fragrans odoris suavitate. 7. Qui si frangitur, in multas partes scinditur et dividitur, et in gustu est similis casie cum levi acrimonia remordente, ut dicit Isidorus. 8. Secundum Papiam vero mictualis et ferventis est virtutis. 9. In Glossa autem super Exodi XXX dicitur quod calamus aromaticus est species, que crescit iuxta montem Libani. 10. Ubicumque autem crescit, secundum Dioscoridem, Platearium et Plinium species est calida et sicca in secundo gradu.


is van groten roke. 1 Ende heeft een hollicheit als een ryet, daer een hout in ghevonden werdt, dat men uut trecken sal, want ten is nyets waert, mer het worter onderwilen in ghelaten opdattet te meer weghen sal. 2 Item: dieselve auctores segghen nochtan dat calamus tweërhande is, als een dat in Persiën wast, ende is wittachtich van verwen. ’t welck als’t gebroken wert niet haesteliken en pulvert, 3 ende heeft een wonderlike craft te conforteren, 4 want hi starct die maghe, ende helpt totter verduwinghe, ende sonderlinghe is’t dat hi mit alssen ghetempert wordt. 5 Ende mit rosenwater ghenomen, soe is hi zeer goet teghen cranckicheyt des herten, als Plynius 6 seyt. 7 Het is een ander dat in Yndyën wast, ende ruuckt wel, ende die rodelachtich is dat is die best, ende die vol knopen is ende dicke, 8 ende dese is zeer medicinael, bynae als cassia fistula of als caneel, derwelker virtuten soecket boven, want het doet menstrua comen etcetera. 9 Dat XXX capittel noch van calamus. 10 Calamus usualis, als Ysidorus seyt, dat is ryet dat bynnen hol is of een stroe ende is een stoppel die tusschen den wortel is ende den zade, 11 1. Et est radix cuiusdam fructicis calamo valde similis et magni odoris. 2. Habet autem ad modum canne concavitatem, in qua lignum invenitur, quod quidem extrahi debet, cum nullius sit valoris; tamen aliquando intus dimittitur, ut maioris ponderis videatur. 3. Est autem secundum eosdem auctores calamus duplex, scilicet persicus, qui colore est citrinus; alius est indicus colore subalbidus, qui cum frangitur, facile non pulverizatur. 4. Bellaert 1485: confortereu 5. Et habet virtutem mirabilem confortandi, unde stomachum confortat et digestionem adiuvat, maxime si cum absinthio temperetur. 6. Plinius hoort bij de volgende zin. 7. Cardiacos et cordis defectum, quem Greci syncopim vocant, cum aqua rosacea multum valet. 8. Secundum Plinium autem calamus odorans est indicus, qui maxime valet, quando est subrufus, nodis plenus et spissus, et quando frangitur, in partes plurimas valde siccus. 9. Et est multum medicinalis fere sicut casia vel etiam cinnamomum, quarum virtutes quere supra. Nam menstrua provocat et cetera. 10. Cap. XXX. De calamo usuali. 11. Calamus usualis secundum Isidorum dicitur canna stipule vel segetis. Et sic dicitur a caleo cales, eo quod immisso flatu aliqualiter calescit. Et est proprie stipes medius in segete inter radicem atque fructum sive spicam, in qua fructus continetur.


ende men oock mit enen anderen naem noemt, ende hiet culmus, als Ysidorus seyt. 1 Ende is bynnen hol, ende buyten slecht ende ront, mit knocken ghestarct, ende mit veel rocken ommegecleet, daer die are mede ghevoet wert, ende als die halm verghaet, soe vervaert dye are. 2 Ende mit cleynen winden gaet hi ghens ende weder, ende hi wordt lichtelic ghebroken ende ghecromt, ende naeuwe weder opghericht etcetera. 3 Dat XXXI capittel van eender scrijfpennen. 4 Calamus scripturalis dat is een penne, daer men mede scrijft als een ryet of een veder, ende die oude plaghen al mit ryeden te scriven, ende die Joden scriven daer noch huden des daghes mede. 5 Plynius seyt, libro XVI, capitulo XXXIIIJ, ende is nut tot vele dinghen. 6 Item: hi seyt dattet wast in waterighen steden ende si zijn noetorftich in strijden ende in vreden, 7 want dat volc dat in’t 8 noerden woent, decken haer huysen abelicken daermede, ende si pleghent in haren huysen te hanghen als’t groen is voer chyerheit ende voer een ghenuecht, 9 ende ’t volc van oesten pleghen mitten riede te strijden ende te vechten, ende makender glaviën of. 10 Ende hebben een

1. Alio etiam nomine vocatur culmus, ut dicit Isidorus. 2. Et est interius concavus, exterius planus et rotundus, nodis aliquibus munitus, multis tuniculis circumvestitus, quo mediante spica proficit et nutritur, quo deficiente deficit et spica et penitus destruitur. 3. Modico venti impulsu hinc inde agitatur et movetur, facillime frangitur et incurvatur et vix erigitur vel reparatur. 4. Cap. XXXI. De calamo scripturali. 5. Calamus scripturalis, de quo in Psalmo dicitur ‘Lingua mea calamus scribe’, idem est quod arundo, quia antiqui arundine utebantur in scribendo, antequam usus pennarum haberetur. 6. Nam arundo, ut dicit Plinius libro XVI, capitulo XXXIV, utilis est ad multos usus: 7. Arundines, inquit, inter aquaticos frutices obtinent principatum, suntque necessarie in bello et in pace. 8. Bellaert 1485: iut 9. Nam arundinibus septentrionales populi domos suas aptissime tegunt et eas in suis cavernis pro deliciis et ornatu suspendere consueverunt. 10. Calamis etiam orientales populi bella agunt et de eis spicula faciunt; tante enim sunt longitudinis in multis partibus, quod hastarum vicem prebent.


levendighe wortel, want al snijdt men dat ryet boven die aerde of het wast weder. 1 Item: men vint se die al vol morchs zijn, die zeer bequaem zijn pipen af te maken, ende die vol morchs zijn ende knopich ende dick, die zijn best mede te vechten, 2 ende dat cleyne riet is best mede te scriven. 3 Ende men sal dese pennen niet zeer splitten, ende men sal se in die rechter side een luttel langher maken dan in die lufter side. 4 Item: het zijn ander ryeden ofte calami die vol morchs zijn, ende als die cleyne stucken gesneden zijn, 5 soe werden si ghestoten ende op enen crancken viere gecoect thendt dattet dicke wordt. 6 Ende eerst schinet of het al schume waer, mer als’t een wijle ghestaen hevet, soe wortet dicker ende beter, 7 ende dat onnut drijft boven. 8 Ende wort overmits anderen dinghen ghevalscht, mer dat wordt onderkent, want dat ghoede craect in den mont ende is zeer suet, ende also en is dat quade nyet, mer het ghaet in den mont en wech, als Plathearius seyt. 9 Dat XXXIJ capittel van caparis. Caparis is een spruut in Oriënten, als Plynius seyt, libro XIIJ, capitulo XXIIIJ, ende Ysidorus seyt: wes bast, bloemen ende bladeren ghoet zijn

1. Radicem habent vivacem, unde si earum frutices recidantur, fecundius resurgunt. 2. Sunt autem aliqui calami quadam medulla repleti, quidam ex toto concavi, qui ad fistulas faciendas sunt multum apti; calami autem medullati, habentes lignum spissum et nodosum, pugnantibus plus conveniunt. Sunt et minores arundines in locis minus aquosis crescentes, substantiam habentes tenuem et valde duram et medullam quasi nullam, et earum superficies est plana et relucens ac polita, non nodosa. 3. Et tales calami sunt habiles ad scribendum. 4. Cuius pars anterior precisa acuitur et ad scribendum adaptatur et, ut perfectius atramentum administret, parum scinditur et in parte dextra plus quam in sinistra aliquantulum prolongatur. 5. Lees: nadat zij in kleine stukken gesneden zijn 6. Sunt et alii calami dulci, medulla pleni, qui per minuta frusta incisi pistantur et ad lentum ignem in lebete decoquuntur usque ad spissitudinem. 7. Vul aan: en zinkt naar de bodem 8. Et primo videtur totum transire in spumam, sed post facta residentia, spissius et melius fundum petit, spumosum autem et vanum supra manet. 9. Per aliud sophisticatur, sed discernitur, quia bonum crepitat in ore et est valde dulce, malum vero non et in ore evanescit, ut dicitur in Plateario.


ter medicinen, ende sonderlinghe die basten die in der wortelen zijn. 1 Als Ysidorus seyt, libro XVIJ: caparis heeft den naem van den Grieken ghenomen. 2 Item: Dyascorides seyt dat caparus is een dicke sprute opter aerden ghesprayt, die vol smericheden is, wes virtuut ter hardicheyt van der milten ghoet is boven allen medicinen. 3 Ende wast in dorren ende in droghen lande ende in harden, ende sonderlinghe in ouden mueren. 4 Ende als men’t eet, soe morwet den buuc, ende doet urine comen, ende menstrua, ende safticht den tantzweer. 5 Ende zijn sap in die oren ghedropen doot die wormen. 6 Ende heeft veel groete wortelen, derwelker basten nut zijn totten voergheseyden saken, als Platearius seyt. 7 Caparis, als zommighe luden segghen, is een cruut dat men ghaderen sal in’t beghinsel van der leynten, ende men sal’t droghen, ende dan mach men’t ghoet houden seven jaer. 8 Ende hoeveel dattet gheroert 9 wordt, ’t en pulvert nyet, ende het is wat bitterachtich in den smake ende roedelachtich in der verwen. 10 Zijn blomen zijn heet 11 alsoe langhe als si besloten zijn, want als si open zijn ende ghebreit, soe en dogen si niet, ende men sultse mit soute, ende so hout men se. 12 Si maken enen appetijt ende si verduwen die humoer die in den mont der

1. Capparis, de qua Ecclesiastis ultimo, secundum Plinium libro XIII, capitulo XXIV, et secundum Isidorum est frutex in Oriente nascens. Cuius cortex, folia et flores conveniunt medicine, et precipue cortices que sunt in radice. 2. Et, ut dicit Isidorus libro XVII, capparis a Grecis nomen sumpsisse videtur, eo quod habeat rotunda in summitatibus seminum capitella. 3. De cappari autem dicit Dioscorides quod est herba seu frutex spinosus expansus super terram, unctione plenus, cuius virtus duriciam splenis super omnia medicamina iuvat. 4. Nascitur in locis aridis et siccis ac duris, et maxime in antiquis muris. 5. Ventrem remollit comestum, urinam provocat et menstruis imperat, dolorem dentium mitigat. 6. Succus eius auribus instillatus vermes necat. 7. Multas habet radices et magnas, quarum cortices sunt utiles ad predicta. 8. In Plateario dicitur: Capparis, ut volunt quidam, est herba, que in principio veris est colligenda et desiccanda et per septem annos in magna efficacia conservanda est. 9. Las de vertaler?: tangitur 10. Et est bona ac laudabilis que cum frangitur, non pulverizatur, et aliquantulum est subamara in sapore et subrufa in colore. 11. Las de vertaler?: calida 12. Flores eius sunt colligendi quando adhuc sunt clausi, quia nihil valent cum fuerint dilatati, cum sale condiuntur et sic usui reservantur.


maghen is, 1 ende si zijn spijse ende medicijn, 2 ende si helpen teghen die doefheyt, ende haer pulver is ghoet als hij in olye ghecoect wort ende die handen 3 daermede besmeert die ghefistuleert zijn, ende in die oren ghegoten helpt der siectheit. 4 Hiertoe Plathearius etcetera. 5 Dat XXXIIJ capittel van cardomomum. 6 Cardamomum, als Dyascorides seyt, is een saet van enen boem. Dat saet wint men des leyntens, ende maket eenrehande knoecskens als een wijnbesse, daer ’t saet in wast. 7 Ende is tweërhande, als ’t meeste, dat men tam heet, ende ’t minste, dat men ’t wilde heet. 8 Dat eerste is ’t beste, want het ruuct beste, ende is 9 wat roedelachtich ende wat scarp van smaken ghemengt mitter zoeticheyt, 10 ende heeft macht te conforteren, 11 ende daerom is’t goet teghen den hartvanck, ende teghens quade verduwinghe der maghen, ende is ghoet teghen coringhe, ende starct dye herssen, als Dyascorides ende Platearius segghen. 12 Dat XXXIIIJ capittel van calamentum. 13

1. Virtutem habent appetitum excitandi et digerendi humorem in ore stomachi existente. 2. Sunt enim cibus et medicina. 3. Las de vertaler?: manibus 4. Subvenit contra surditatem, et confert pulvis eius in auribus fistulatis, si in oleo decoquatur et auri patienti infundatur. 5. Hucusque Platearius. 6. Cap. XXXIII. De cardamomo. 7. Cardamomum, de quo dicitur super Ezechielem, ut dicit Dioscorides, est semen cuiusdam arboris tempore veris semen producentis. Facit enim quasdam tuberositates similes botro vitis, quibus semen continetur. 8. Et est duplex, maius quod dicitur domesticum, et minus quod dicitur silvaticum. 9. Bellaert 1485: dat 10. Primum est melius, quia magis est aromaticum, et est laudabilius quod est subrufum, aliquantulum acutum, dulcedini intermixtum. 11. Virtutem habet confortandi et consumendi. 12. Et ideo valet contra cardiacam passionem, contra stomachi indigestionem, ad appetitus provocationem, ad vomitus repressionem, ad cerebri debilitati confortationem, ut dicit Dioscorides et Platearius. 13. Cap. XXXIV. De calamento.


Calamentum is een cruut ghelijc der menten, van denwelcken dye heilighen onderwile een ghewach maken in der glozen. 1 Ende is tweërhande, als Dyascorides ende Plathearius segghen, als berchcalament, ende dat is slechs dat best. Een ander is dat tam is, ende en is nyet soe droeghe als dat eerste is. 2 Ende hevet macht te consolideren ende te verteren, wanttet heet ende droghe is in den dorden grade, als dieselve seyt. 3 Ende is goet teghen den hoest ende teghen siectheyt der borsten dat van couder saken coemt als dyacalamentum, dat een electuari is, welc ghemaect is van den blomen ende van den pulveren dyes cruuts ende van den anderen dinghen. 4 Ende het gheneest die zeericheyt van den darmen, ende is ghoet teghen den couden reume, 5 ende gheneest beten der crupender dyeren, ende trect dat venijn van bynnen uutwaert. 6 Sijn sap in die oren gedropen gheneest die wonden ende oeck mede dodet die wormen van den oren. 7 Ende temmet die oncuuscheyt ende vertraecht die malaetscip, 8 ende verdroecht overvloedighe vuchticheyt, 9 als dieselve seyt, 10 ende hevet veel ander virtuten als die bivoet. 11 Dat XXXV capittel van carex. 12 Carex, als Ysidorus seyt, is een scarp cruut ende hardt, wes steel of garde dryekant is, ende snijt den menschen handt dye’t hardeliken

1. Calamentum est herba quedam mente similis, de qua sancti in glossa aliquando faciunt mentionem. 2. Et est duplex secundum Dioscoridem et Platearium, scilicet montanum, et illud simpliciter melius; aliud est quod domesticum, non ita siccum sicut primum. 3. Virtutem habet dissolvendi et consumendi, cum calidum sit et siccum in tertio gradu, ut dicit idem. 4. Valet contra tussim et infirmitatem pectoris ex causa frigida sicut et diacalamentum, quod est electuarium, quod ex illius herbe floribus et pulveribus et aliis est confectum. 5. Stomachi et intestinorum dolorem sanat, contra reumaticas et frigidas causas iuvat. 6. Morsus reptilium curat et venenum ad exteriora revocat. 7. Succus eius auribus instillatus vulnerum et etiam aurium vermes necat. 8. Libidinem domat, contra lepram adiuvat et retardat. 9. Vul aan: van de baarmoeder 10. Superfluitatem et humiditatem matricis adnihilat et desiccat, ut dicit idem. 11. Multas alias virtutes habet sicut artemisia, sed hec iam sufficiant. 12. Cap. XXXV. De carice.


handelt. 1 Ende heeft bladeren aen beyden siden ghehouwen ende scarp, in der manieren van enen zwaerde, nochtans en quetst die scarpicheyt van carex nyemant ten si dattet eerst gheraket wordt. 2 Ende wast in broeckighen morwen lande, ende schijnt of het harde hart ende scarp waer in zijnder substanciën. 3 Ende wordt onder den gheslachte van cyrpus ghenoemt, als Plynius seyt. Die wortel van cyrpus die dryekant is, die is van ghoeden roke ende van ghoeder virtuten als calamus aromaticus doet of is. 4 Mer dat en suldi in’t ghemeyn niet verstaen mer zeer in’t speciael, als hi seyt, libro XIJ, capitulo etcetera. 5 Van carex coemt carectum, ende is dye stede daer die carices wassen, als van salix, dat is een willighe, daer coemt af salectum, dat’s een stede daer willighen wassen, als Ysidorus seyt etcetera. 6 Dat 7 XXXVI capittel van carduus. 8 Carduus, seyt Ysidorus, is een Griex naem of nae den Griexen is’t een geslachte van crude of van doernighen vruchten, wes natuer bitende is ende wreet, ende daerom gheneest zijn sap ’t vallen van den haer. 9 Item: Dyascorides seyt dat zijn wortel in water ghesoden ghevet den dranckers een lust te drincken. 10 Ende is den moeder van der vrouwen

1. Carex, ut dicit Isidorus, est herba durissima et acuta cuius stipes sive virgula est triangula, manum secans ipsam violentius contractantis. 2. Folia habet in utroque latere secantia et acuta, piramidalem formam ad modum gladii representantia; nunquam tamen caricis acumen aliquem ledit, nisi primitus contingatur. 3. In loco palustri et molli crescit, et tamen non modicam duritiem pariter et acumen habere in sua substantia se ostendit. 4. Secundum Plinium autem inter genera cirpi computatur, unde et caricem cirpum nominat tripliciter angularem, de quo subdit quod radix cirpi trianguli est odoris boni et virtutis sicut calami aromatici. 5. Sed hoc intelligo non in generali, sed multum in speciali, sicut ipse exemplificat libro XII, capitulo <XVIII>. 6. A carice autem dicitur carectum locus, scilicet ubi crescunt carices, sicut et a salice salectum, ubi salices sunt, ut dicit Isidorus. 7. In margine in handschrift: vol[u]cs cae[r]de 8. Cap. XXXVI. De carduo. 9. Carduus secundum Isidorum grecum est. Et est genus herbe vel fruticis spinosi, cuius natura mordax est et austera, et ideo succus eius alopicias, id est capillorum fluxus curat. 10. De carduo dicit Dioscorides quod radix eius in aqua decocta cupiditatem bibendi potatoribus administrat.


zeer oerbaerlick, ende daerom en is’t gheen wonder dat si van den vrouwen begeert wort, want si helpen hem dat si knechtkens draghen, als dieselve seyt. 1 Item: carduus is een vuul cruut, ende heeft scarpe stelen ende in’t hoechste hevet doernighe ende scarpe hoefdekens, daer ’t saet van carduus in is, ’t welck buten zwart is, mer wit binnen in den morghe. 2 Ende is een heet scheydende saet, ende is ghoet teghen den steen in den nyeren ende in der blasen. 3 Ende ’t wast in onghebouden steden, ende werdt van den ezels ghegheten ende van beesten ghetreden, als gheseyt wordt IIJ Regum b: “si leden die spronghen der beesten ende si traden den carduum etcetera.” 4 Item: van carduus seyt Plynius, libro XX, capitulo XVI, datter een eenrehande 5 carduus is dat sonder yet tusschen te vallen bloyt alle den zomer, ende als dye een bloessem valt, soe coemt die ander weder, 6 wes angelen als die blader wassen, soe laten si of te steken. 7 Ende het zijn ander cardui die doernich zijn, ende vianden den choern, als dieselve seyt, 8 ende die overvloyen in den sade, ende daerom mach men se qualicken verhaten daer si eens wassen, ten waer datter een waer die se naerstelic uutpluckede, 9 ende die dat doen sal, dye sal dicwijl steecten ende prekelinghe liden ende doghen etcetera. 10

1. Matrici utilissimus est, et ideo non est mirum, si a mulieribus desideretur, quia iuvat, ut masculos procreent, ut dicit idem. 2. Est autem carduus herba vilis, aculeatas habens hastulas et in summitate spinosa habens capitella, in quibus semen cardui continetur, quod utique exterius nigrum est, sed album est interius in medulla. 3. Et est semen diureticum et divisivum, et valet contra calculum in renibus et vesica. 4. Crescit in locis incultis, depascitur ab asinis et a bestiis conculcatur, sicut dicitur IV Regum XIV b. ‘transierunt bestie saltus et conculcaverunt carduum’ et cetera. 5. Bellaert 1485: een eenrehande 6. De carduo autem dicit Plinius libro XX, capitulo XVI: Carduus folia et caules spinosas lanugines habet, cuius semen et radix vesci possunt. Et est quoddam genus cardui, quod sine intervallo tota estate floret et, uno flore cadente, concipit alium. 7. Cuius aculei arescente folio desinunt pungere. 8. Sunt et alii cardui spinosi, frugibus inimici, ut dicit idem. 9. Et abundant in semine, et ideo vix possunt extirpari, ubi semel crescunt, nisi affuerit cultoris diligentia carduos extirpantis; 10. in ipsorum autem extirpatione sepe lesionem patitur et puncturam.


Dat XXXVIJ capittel van 1 caricus. 2 Caricus is een droeghe vighe. 3 Ysidorus seyt dat dye vygheboem dryewerven of vierwerven vrucht maect, ende als die een rijp is soe beghint die ander te wassen. 4 Ende als die oude luden dese dicwijl eten benemen 5 hem dat rimpelen van den aensicht ende in anderen leden. 6 Dyascorides seyt dat si goet in spijse zijn ende in der medicinen, want si voeden veel ende vetten, mer si maken veel groefs bloees 7 ende starcken dye crancken. 8 Ende in der medicinen suveren si die borst, ende benemen den hoest, ende claren die stemme, ende saftigen die herssen 9 der kinnebacken, ende si suveren die nyeren, die blase ende die moeder. 10 Ende ghecoect in wijn mit alssen gheneest die watersucht, ende ghewreven mit morstertsaet ghenesen die joecten van den oren ende reynighen se. 11 Ende vighen ghevolt mit mostertsaet ende in wijn gesoden, daer esop ende anijs ende soet hout toe zijn, ghedroncken, gheneset alle ghebreken der longhen ende der borsten. Die vighen sal men 12 des avonts eten, ende enen warmen toghe van den wijn toe drincken, ende ghaen te bedde, ende die borst buyten teghen dat vuer smeren. Mer die te veel vighen eet op hemselven, die crijcht heffinghe ende opblasinghe van lichaem, ende si maken lusen, als

1. In margine in handschrift: vighen - in de bovenmarge: goet 2. Cap. XXXVII. De carica. 3. Carica est ficus sicca, a copia sic vocata. 4. Nam singulis annis ficus, ut dicit Isidorus libro XVII, ter quaterve fructum gignit atque altero maturescente, alter oboritur et succedit. 5. Vul aan: si 6. Carice autem a senibus sumpte in cibo sepe feruntur distendere ipsorum rugas, ut dicit idem. 7. Lees: bloets 8. Secundum Dioscoridem vero inter fructus carica est dulcior et est utilis in cibo et in medicina. Multum enim nutrit et impinguat, sanguinem grossum et multum generat et debiles confortat. 9. Lees?: heffinghe 10. Secundum medicinam vero pectus mundificat, tussim sedat, vocem clarificat, faucium tumorem mitigat, renes et vesicam et matricem purgat. 11. Cocte in vino cum absinthio ydropicos curant, trite cum sinapi pruriginem aurium purgant. 12. Bellaert 1485: meu


Dyascorides seyt. 1 Die ander propriëteyten 2 soect beneden van der vighen als de ficu etcetera. 3 Dat XXXVIIJ capittel van den camijn. 4 Cyminum dat is camijn, ende is een saet dat een ghoede lucht heeft, ende is bleeck in der verwen, als Dyascorides, Macer ende Parsius seggen. 5 Ende is heet ende droeghe in den anderen grade, 6 ende heeft virtuut te scheyden, ende maect verduwinghe, ende safticht die windicheyt, ende verjaghet die zericheyt der maghen dat van winde comet, ende stempt dat buucevel, is’t dat hij ghebraden wordt ende in edick gheleyt ende dan ghenutticht. 7 Sijn pulver in die nase gheblasen doet nyesen, ende beneemt bloedinghe ter noesen, ende doet die zericheyt ende die heffinghe der kynnebacken ghaen sitten ende gheneest se. 8 Ende mit bakelaer dwincgt hij den couden reume. 9 Ende waer dat oghe blaeuwe ende mit bloede ghemenghet van slaen, van vallen of van stoeten, so sal men comijn cleyn pulveren, ende menghen mit wasse, ende menghen se wel te samen, ende maken’t dat plat ende dunne als een viervoudighen plaester, ende maken’t warm, ende legghen’t op’t zeer, ende als’t cout is, soe sal men’t weder warmen ende legghen’t daerop, ende dit sal men doen aen enen ghanghe thent dat

1. Tamen in cibo nimium usitate inflationem et ventositatem generant, pediculos creant, ut dicit Dioscorides. 2. Bellaert 1485: proprieyten 3. Alias eius proprietates quere infra de ficu. 4. Cap. XXXVIII. De cimino. 5. Ciminum secundum Dioscoridem et Macrum et Persium est semen aromaticum colore pallidum. Unde Persius: Rugosum piper et pallentis grana cimini. 6. Calidum est et siccum in secundo gradu. 7. Virtutem habet diureticam et fumositatis subtiliativam et digestionis confortativam et ventositatis mitigativam et doloris stomachi et inflationis repressivam, solutionis ventris restrictivam, si in aceto infusum primo assetur. 8. Et insufflatum in naribus sternutationem provocat, sanguinem de naribus profluentem sedat, tumorem faucium et dolorem mitigat atque sanat. 9. Cum baccis lauri reuma frigidum compescit.


bluet ghesceyden is. 1 Dit segghen Dyascorides ende Plathearius. 2 Datselve seyt Plynius 3 vol nae, 4 libro XX, capitulo XVI, dat comijn die een is tamme ende d’ander wilt, 5 ende hij seyt dat hij tot veel dinghen goet is, ende sonderlinghe ter maghen, wes opblasinghe hij gheneest ende oec der darmen ende haer steecten. 6 Dat XXXIX capittel van coriander. Coriander van denwelcken men seyt Numeri XI, als Ysidorus seyt, libro XXIJ, ende is een ruuckende cruut, wes saet mit zueten wijn ghegeven maect die manne bereder ter oncuuscheit. 7 Nochtans is’t te hueden dat men’s nyet te vele en gheve, want sonder twijffel het soude enen verwoedt maken. 8 Mer als’t bereyt is ende na den eten ghegeten VIJ of acht coern maectet veel goets. Dat XL capittel 9 van carabus. Carabus mit sinen sade is’t een venijn cruut, want het doot die luden die des dicwijl naem, als Ysidorus ende Papilion segghen. 10 Ende hij seyt noch dat coriander in spijsen ghenomen is verhettende ende

1. Sanguinem coagulatum in oculo mixtum cum cera munda discutit et dissolvit. Livorem ex contusione sive alio modo factum pulvis eius cum cera bene commixtus sepius appositus totaliter tollit. Et eius frequenti usu facies discolorationem incurrit. 2. Hucusque Dioscorides et Platearius. 3. Bellaert 1485: plhnius 4. Lees?: wel nae 5. Idem fere dicit Plinius libro XX, capitulo XVI, ubi dicit quod ciminum aliud est domesticum, aliud silvestre. 6. Et dicit quod multis convenit remediis, maxime stomachi, cuius dissolvit inflationes, et intestinorum discutit dolores atque viscerum torsiones. 7. Coriandrum, de quo dicitur Numerorum XI, secundum Isidorum libro XVII est semen quoddam odoriferum a Grecis corion dictum. Cuius semen in vino dulci datum homines, ut dicitur, reddit ad venerem proniores; 8. cavendum tamen est, ne nimis detur, quia absque dubio amentiam adduceret et furorem. 9. In margine in handschrift: Coliander 10. Canibus autem hec herba est cum semine venenosa. Nam interficit eos, si ab eis aliquotiens assumatur, ut dicit Isidorus et Papias.


dwinghende ende doet slapen. 1 Ende nae den auctoers is die coriander van dubbelder virtuten of craften. 2 Want Macer seyt in sinen boecke aldus: “Die craft van coriander 3 is cout ende is van felre machten.” 4 Galienus seyt: “Coliander ghewreven ende mit edick ghedroncken doot die wormen van den buucke.” 5 Coriander ruuct wel also langhe als hi geheel is, mer wordt hi mitten handen ghewreven, soe stincket hij. 6 Dat saet desselven is wit ende cleyn etcetera. 7 Dat XLI capittel van coloquintida. 8 Coloquintida daer men of seyt. IIIJ Regum IIIJ, is een gheslacht van den bitteren crude, als die wilde cucurbita is, want het worpt zijn telgheren bi der aerden als die cucurbit, ende heeft ronde vruchten. 9 Dit cruut vlecht hem in den thunen als die wijnghaert mit cleynre ronder vruchten, als Ysidorius seyt, libro XVIJ. 10 Item: Dyascorides seyt dat coloquintida die men cucurbita alexandrina heyt werdt onderwijlen alleen ghevonden wassen ende dan is si dodende ende venijnt als die squilla is, die men cepa marina hiet, mer als si ghevonden wordt over veel hoops, soe en is si so quaet niet. Si heeft morch, bast ende saet. 11 Dat morch is nut in medicinen, ende

1. Et superaddit: Est, inquit, coriandrum in cibo sumptum calefactivum et constrictivum necnon et somni provocatiuvm. 2. Secundum autem auctores dicitur esse composite virtutis. 3. Bellaert 1485: ceriander 4. Dicit enim sic Macer in libro suo: “Frigida vis herbe coriandri dicitur esse, Austereque simul quiddam virtutis habere. 5. Hanc Galienus ait, per quam depellere ventris Lumbricos tineasque solet, si trita bibatur Cum vino vel si mixto sumatur aceto.” 6. Coriandri herba in se est odorifera, quamdiu est integra, sed manibus fricata fetet. 7. Semen eius est candidum et minutum. 8. Cap. XL. De coloquintida. 9. Coloquintida, de qua dicitur IV Regum IV, est genus herbe amarissime, scilicet cucurbita agrestis, quia more cucurbite flagella tendit iuxta terram, fructu rotundo et similis cucumeri usuali. 10. Hec herba quasi vitis se diffundit in sepibus, fructu modico et rotundo, ut dicit Isidorus libro XVII. 11. Habet autem medullam, corticem atque semen.


daerna is ’t saet 1 ’t nutste, mar die bast en is nyet goet, 2 ende dat morch is te prijsen dat wit is. 3 Als men den appel scuddet, so ghevet hij gheluut. 4 Ende hevet macht te scheyden ende te verteren, te ontbinden ende te doerschieten, 5 ende purgeert fleuma ende melancolia, waerof dat men seyt dat coloquintida goet is teghens die rudighe cotidiaen ende quartaen, is’t dattet den siecken te punt ghegheven wort. 6 Ende is oeck mede goet totten tantzwere, 7 ende verjaghet die langhe pyeren ende oec die wormen in den buucke, 8 ende zijn pulver doot die wormen van den oren, 9 ende opent die hardicheyt der mylten ende oeck der leveren, is’t dat zijn sap myt vennecoel ghegheven 10 wordt. 11 Ende zijn cokinghe opent die aderen van der aenbeyen, stoeft men daerover, ende doet menstrua comen. 12 Dese propriëteiten ende veel andere heeft coloquintida als Dyascorides ende Plathearius segghen. 13 Dat XLIJ capittel van soffraen. 14 Crocus is een cruut dat wij soffraen heyten, ende is alsoe myt zijnder bloemen gheheyten, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, mer in der bloemen is

1. Bellaert 1485: tseat 2. Medulla est optima in medicina, semen secundario, sed cortex nullius vel modice est virtutis. 3. Unde illa medulla est laudabilis, que est alba et cui semina bene sunt inserta; 4. illa autem parum attendenda, que cum concutitur, multum sonat. Similiter quando de facili pulverizatur. 5. Virtutem habet dissolvendi et consumendi ex amaritudine, et etiam dividendi et penetrandi. 6. Et substantie sue subtilitate flegma purgat et melancoliam, unde dicitur valere contra cotidianam, scabiem et quartanam, si modo debito patientibus offeratur. 7. Dolori dentium subvenit. 8. Lumbricos, id est longos et lubricos ventris vermes, excludit. 9. Vermes aurium pulvis eius interficit. 10. Lees: te drinken gegeven 11. Splenis et epatis duritiem aperit, si succus eius cum feniculo propinetur. 12. Eius decoctio emoroidas, id est sanguinis venas, aperit, et menstrua provocat et educit. 13. Has et alias multas virtutes habet, ut dicit Dioscorides et PIatearius et etiam Plinius. 14. Cap. XLI. De croco.


die craft ende heyt crocum. 1 Ende die is best die versch is, ende wael ruecket, lanck, ende luttel wit, ende gheheel ende die niet cleyn ghebroken en is, ende goet van luchten, ende als hij ghebroeken 2 wordt dat dan die handen besmet worden, ende is saftelick scarp. 3 Ende si pleghen daertoe te doen schuum van silver, opdat hij te meer weghen sal, mer als men dese pulvert soe siet men dan die valscheyt. 4 Item: Dyascorides seyt dat hij tweërhande is, als crocus ortensis, dat is hof soffraen, daer hij in wast, ende daer is een ander speciës dye men hiet crocus orientalis ende dat is soffraen van oriënten. 5 Ende dit is die alderedelste, 6 ende draecht een purpur bloem ende heeft een hoeft als een vyole, in wes middel drye of vier blomen staen. 7 Men sal dye bloemen kyesen die roet zijn, ende dye wittachtich zijn sal men wech worpen, 8 ende men mach se wel X iaren houden in groter virtuten ende craften. 9 Item: soffraen is heet ende droghe in den eersten grade, ende is oeck mede ghetempert in sinen qualiteyten, ende daeromme is hij conforterende. 10 Want hij is sonderlinghe goet teghen cranckicheyt der maghen ende teghens aenmachticheyt, ende hij neemt die roetheit van den oghen wech dat van bloede comet oft van enigher smetten, is’t dat hij ghewreven wordet mit rosen, ende mit enen doder van enen eye, 1. Crocus, de quo dicitur Canticorum IV et Threnorum ultimo, est herba ab urbe Coricio sic dicta, ubi maxime abundat, ut dicit Isidorus libro XVII. Et est herba cum flore suo sic dicta, sed flos, in quo est eius potissima virtus, hoc crocum dicitur. 2. Las de vertaler?: frangitur 3. Et est optimum quod est recens, odoris boni, longum, parum album, integrum neque in fragmenta comminutum, in spiratione bonum, et cum carpitur, inficit et tangit manum et leviter est acutum. Quod si huiusmodi non fuerit, vetustum cognoscitur aut infusum. 4. Adulteratur autem admixto crocomagmate; augendi ponderis causa spuma argenti contrita additur, sed proditur, si pulverulentum invenitur et si decoctum ab odore proprio immutetur. Et dicitur crocomagma superfluitas que relinquitur ex aromatibus, ex quibus croceum fit unguentum. Hucusque Isidorus. 5. Secundum Dioscoridem vero due sunt species croci, hortensis dictus ab horto, in quo nascitur, et orientalis a loco, ubi crescit, sic vocatus. 6. Et iste est nobilior quam hortensis, nec apponitur in vomicis medicinis. 7. Producit autem florem purpureum caput habens ad modum viole, in cuius medio tres vel quatuor flores producit. 8. Eligendi autem sunt subrufi vel omnino rufi, subalbidi vero sunt abiciendi. 9. Per decem annos possunt servari. 10. Est autem crocum calidum et siccum in primo gradu et in suis qualitatibus temperatum, et ideo est confortativum.


ende dan op’t oghe gheleyt. 1 Hiertoe hevet Dyascorides gheseyt. 2 Ende Plathearius seyt dat soffraen heeft een propriëtheyt dat hi in sinen bladeren alle die winter groenicheyt hout, ende hoe groet dat die coude is, hij en laet se niet after. 3 Mer dyes somers verliest hij zijn bladeren mit allen ende si dorren, ende nae half herfst wassen si weder, ende dan comen zyn blomen uut in enen crancken steelken ende crupen voert, als Aristotiles seyt in den Boecke der groylijcken dinghen. 4 Item: die soffraen hevet grote ghelijckenissen mit ascolonia of mit squilla in den wortelen. 5 Nochtan scheelt hi van beyden, want cepa of squilla dat een dinck is of die wortel van soffraen is van dichten vleysch, ende hij en maect gheen saet als die ascolonia doet. 6 Item: Plynius, libro vicesimo, capitulo XX, seyt dat soffraen 7 niet ghesolveert en wordt mit hoenich noch oeck mede mit gheenrehande zueten dinghen, mer hij wort lichtelijcken ghesolveert in wijn ofte in water. 8 Ende hij is temael zeer nut in der medicinen, want hij verderft alle ontstekinghe ende zericheyt der oghen. sonderlinghe is’t dat hij mit

1. Unde contra debilitatem stomachi et defectum cordis multum valet, ruborem oculorum ex sanguine vel ex macula tollit, si tritum cum rosis et vitello ovi oculo apponatur. 2. Hucusque Dioscorides et Platearius. 3. Unam autem proprietatem habet crocus, quia in foliis per totam hiemem retinet virorem nec deponit illum, quantumcumque frigus intendatur; 4. in estate vero deficiunt eius folia penitus et marcescunt, et post medium autumnum iterum crescunt, et tunc flores eius in tenui stipite exeunt et prorumpunt. 5. Sicut autem dicit Aristoteles libro Vegetabilium, crocus habet magnam convenientiam et similitudinem cum cepa et ascalonia in radice. 6. Differt tamen ab utraque, quoniam cepa sive radix croci est continue carnis, et non facit semen sicut ascalonia, sed est tota ratio eius sementiva in radice. Et omnes tunice croci sunt macre, et non incipiunt tunice eius oriri ab una parte cepe sue, sicut accidit in ascalonia et domestica cepa, sed incipiunt tunice croci a locis germinationum venarum cepularum; et hoc est de proprio croci, ut dicit Aristoteles. Habet autem cepa croci radices capillares, quibus adheret terre et attrahit sibi nutrimentum, ut lilium et allium et huiusmodi. Et quando cepa croci est grossa et iam matura, incipit dividi et multiplicari in capita multa proprias tunicas et radices habentia, et ex singulis crescit planta. Ex quo patet quod in eius capite seu radice est eius virtus sementiva, que est sui multiplicativa et sue speciei servativa, quemadmodum dicit idem. 7. Bellaert 1485: soffraeu 8. Plinius siquidem libro XX, capitulo XX, sic commendat crocum: Crocum, inquit, cum melle non solvitur nec cum aliquo dulci, facillime autem cum vino aut cum aqua.


wijne ghemenghet wordt. 1 Ende is der borsten der maghen ende der leueren altezeer goet. 2 Ende dye soffraen nuchteren drinct mit wijne of mit byer die en mach niet droncken drincken noch hi en mach niet te vol eten, waerbij dat hij altezeer nut is den luden die hem te vergrijpen pleghen in spijse of in drancke. 3 Ende slechs cronen of soppelen ghemaect van soffraen ende op’t hoeft gheset wederstaet der dronckenscap, ende si en laten den mensche niet droncken werden. 4 Ende doet wel slapen, ende beroeret hoeft, ende verwecket die myn. 5 Ende mit zijnre blomen bestreken is’t goet op dat heylighe vuer. 6 Ende van soffraen maect men ungentum cytrinum ende oxirocroceum, ende gheneest broken benen, ende is goet teghens steecten van scorpionen ende steecten van spinnen. 7 Dat XLIIJ capittel van den eyuun. 8 Cepa of cepe dat’s eyuun, ende is een cruut wes craft alle leyt in den hoefde, dat is in der wortelen, ende oeck mede leydt si in den sade. 9 Item: Aristotiles seyt in’t Boeck van der planten: die eyuun 10 ende ascolonia maken twewerven bladeren, ende die eyuun heeft enen steel daer hij zijn saet in maect, ende heeft een wortel mit veel rocken omme becleet, ende onder die wortel heeft hij ander haren 11 oft haer ware, van denwelcken die grote wortel ghevoedet wordt, ende dye vuchticheyt

1. Utilissimum est in medicina. Destruit enim omnes infiammationes et dolores oculorum, maxime si cum vino fuerit mixtum. 2. Pectori, stomacho et epati summe utile est. 3. Qui crocum prius biberit, ebrietatem et crapulam non incurrit. 4. Corone etiam ex eo facte resistunt ebrietati nec permittunt hominem inebriari. 5. Somnum facit et caput movet, stimulat venerem. 6. Flos eius illitus igni sacro ei subvenit. 7. De croco etiam fit unguentum croceum, quod Greci crocomagon vocant, et valet contra suffusiones oculorum. Et est optimum quod gustatum dentes inficit et salivam. Ulcera purgat capitis, tormina et inflationes sedat, serpentum et aranearum morsus et scorpionum puncturas curat. Hucusque Plinius. 8. Cap. XLII. De cepa. 9. Cepa vel cepe est herba, cuius vis tota est in radice et in semine. Et ideo sic cepe vocatur, ut dicit Isidorus, quia non habet nisi caput. 10. Bellaert 1485: eynun 11. Lees: wortels


wordet voert ghesent tot alle den ghehelen crude. 1 Ende in’t eerste jaer soe en vordert die eyuun nyet in der wortelen, mer in dat ander jaer naedyen dat hij ghesayet wordet. 2 Noch hij en sadet niet voer dat ander jaer, noch en maect zijn saet in den balghen nyet, ende so en doet dat loeck ende sommighe ander, mer in’t overste van den stele. 3 Die speciën van den eyuun zijn tweërhande, als tamme ende wilde, die men van Aristotiles cepa canina heet. 4 Ende dese canina hevet witte bloemen ten hemelwaert ende groen ter aerden waert, 5 ende dese is goet teghens apostemen. 6 Ende die tamme eyuun hevet enen hollen steel ende sonder knopen, ende ghelijckerwijs dat hij zijn bladeren vernuwet alsoe vernuwet hij zijn wortelen, als Aristotiles seit in den voerscreven boecke. 7 Item: Dyascorides seyt dat die tamme cepe nut is ter medicinen ende oeck ter spijsen, 8 ende is slijmich ende van couder natueren, ende sonderlinghe die wat lancgworpelt is meer dan die ronde, ende meer die rode dan die witte, ende die droege meer dan die vorsche, ende meer die rauwe dan die ghecoecte. 9 Ghegeten beneemt walghinghe, ende vermindert den stancke des mondes, ende morwet den buucke ende doet die spijse wel smaken, 10 ende zijn sap mit honich ghemenget

1. De cepe dicit Aristoteles libro De plantis: Cepe, inquit, et ascalonia faciunt bis folia; et habet cepe stipitem, in quo facit semen, et habet radicem pluribus tunicis vestitam, et sub radice habet alias radices quasi capillares, quibus nutritur grossa radix, et ad totam herbam humor transmittitur radicalis. 2. In primo autem anno non proficit in radicem, sed in secundo postquam seminatur. 3. Similiter nec semen ante secundum annum facere consuevit, nec facit semen in folliculo sicut allium et quedam alia, sed in summitate stipitis semen super quosdam pediculos, id est pedes parvulos, se dilatat. 4. Species autem cepe est duplex, scilicet domestica et silvestris, que canina ab Aristotele nuncupatur. 5. Canina autem cepa flores habet albos versus celum et virides quodammodo versus terram. 6. Et talis cepa valet contra apostemata. 7. Habet autem cepa domestica stipitem concavum et sine nodo et sicut renovat folia, ita et radices, ut dicit Aristoteles in predicto libro. 8. Secundum Dioscoridem cepe domesticum utile est ad medicinam et ad cibum. 9. Est autem viscose et fervide nature, et maxime illud quod est oblongum magis quam rotundum, et magis rufum quam album, et magis siccum quam recens, et magis crudum quam coctum. 10. Comestum fastidium tollit, oris fetorem diminuit, ventrem mollit, cibos condit.


wischt die donckerheyt van den oghen af. 1 Ende zijn sap is goet denghenen die in litargyën legghen, ende ’t sap mit vrouwenmelck ghemenghet ende in die oren ghedropen beneemt hem die zericheyt. 2 Ende te maten ghegheten soe insnijt 3 hi die dindende ende die heffende humoren, ende opent die monde van den aderen, ende doet orine ende menstrua comen ende leijdt se 4 uut, ende lescht die beten van enen verwoeden honde ende ander venijnde beten, ende claert die huut ende opent die zweetghaten, ende daeromme doet hij zweten ende leydet uut. 5 Ende rauwe ghegheten en gheeft hij den lichaem gheen voetsel, ende hi is den colericus quaet ende den fleumaticus goet. 6 Ende maket dorst ende opblasinghe, ende quetst dat hoeft overmits zijnre scarpicheit, 7 ende doet den mensche vuerlijke drome dromen of sien, ende sonderlinghe wordt hij ghegheten van luden die van groter suucten op ghestaen zijn, 8 ende hij doet die luden screyen of huylen mit sinen roke alleen, ende hij quetset dat ghesicht, als Dyascorides 9 seyt etcetera. 10 Dat XLIIIJ capittel van cepe caninum. 11

1. Succus eius cum melle caliginem oculorum detergit. 2. Succus eius litargicis subvenit, auribus cum lacte mulieris instillatus eius dolorem sedare consuevit. 3. Bellaert 1485: nisnijt 4. Lees: vergif 5. Comestum temperate, prout convenit, viscosos humores incidit, ora venarum aperit, urinam et menstrua provocat et educit venenum; morsus rabidi canis extinguit et aliis venenatis morsibus succurit et resistit, cutem clarificat et poros aperit, et ideo sudorem provocat et educit. 6. Comestum vero crudum nihil nutrimenti corpori tribuit, colericis obest, flegmaticis convenit. 7. Sitim facit, inflationem gignit et acumine suo caput percutit atque ledit. 8. Et nimis comestum aliquando maniam et insaniam ducit et terribilia somnia videre facit, precipue si ab exeuntibus egritudinem comestum fuerit. 9. Bellaert 1485: Dyascorldes 10. Lacrimas solo odore provocat et visum ledit. Hucusque Dioscorides. 11. Cap. XLIII. De cepe canino.


Cepe caninum dat is squilla, ende wordt ghevonden bij der zee, ende Plathearius noemt se cepa marina. 1 Ende onderwijlen wort hi alleen ghevonden ende dan is hij venijn, ten si dat hem die venijntheyt ghenomen wort. 2 Ende zijn quaetheyt wordt hem benomen, is’t dat hij een wijle leyt in wijn ende in olie, ende dan wordt in der medicinen ghedaen. 3 Item: men sal hem opsniden, ende doen hem dat alre binnenste uut, ende dat uterste sal men mede wech doen, ende dan dat middelste nemen, ende dat becoemt zeer wel in medicinen. 4 Item: Plynius seyt, libro XIX, capitulo XVIJ. 5 Item: die Griecke segghen datter veel gheslachten van cepa zijn, ende allegader maect si traninghe als men haer ruucket. Ende hoe dat hij ronder is, hoe dat hij beter is, ende dye roede is dye suerste, ende is meer suerder dan die witte, ende die raeuwe meer dan die ghecokede. 6 Ende hij wordet ghesayt ende oec gheplant, mer als hij ghesayt wort soe en maect hi gheen saet voer dat ander jaer, ende wanneer hi zaedt, soe verghaet dat hoeft, want die voertbrenghinghe des saets is verderffenis des hoefs. 7 Item: ’t saet van den eyuun wil ghesayet werden in ghespaedder aerden, ende daer alle oncruut ende ander vuul wortelen uutghewyedet zijn. 8 Ende als zijn saet bestaet zwart te worden, soe pluct men’t, ende

1. Cepe caninum dicitur squilla, et invenitur iuxta mare, unde a Plateario cepa marina appellatur. 2. Reperitur autem quandoque sola, et tunc mortifera ac venenosa est, nisi eius venenositas reprimatur. Solent autem Salernitani eam dividere in plures partes et plantare in hortis sigillatim, et ita reprimunt venenum eius. 3. Reprimitur eius malitia, si in vino et oleo aliquantulum dimittatur et sic in medicinis apponatur. 4. Debet autem scindi ista cepa et interiora et exteriora abici, quia exteriora sunt mortifera pre nimia caliditate et interiora pre nimia siccitate, sed media sunt temperata. Multum convenit medicinis. 5. De cepe autem dicit Plinius libro XIX, capitulo VII: 6. Cepe apud Grecos multa sunt genera, et eis omnibus est odor lacrimosus. Et est optimum quod est rotundissimum, et acrius est rufum quam candidum, et crudum quam coctum. 7. Seritur quoque et plantatur, sed quando seminatur, ante annum sequentem non facit semen, et quando facit semen, corrumpitur ipsum caput; unde ex corruptione iacti seminis gignitur ipsum caput, et productio seminis capitis est corruptio. 8. Vult autem seri semen cepe in solo ter effosso, herbarum aliarum radicibus extirpatis.


eer dat hij al dorre wordt, so pleech men’t in’t stroe te bestemmen. 1 Ende waer yemant die daer ghenuecht in hadde dat die hoefde van den eyuun out worden, soe soude men se netten mit laeuwen souten water, ende alsoe moghen si langhe dueren ende zijn oeck beter t’eten, mer si zijn best in den sacken te sayen of te planten ende veel nutter. 2 Het zijn vele luden die den eyuun ophanghen in den roecke ende in den scoersteen by den vyer, als men’t ’t loeck doet, ende dat doen si daeromme dat si niet uutspruten en sullen. 3 Item: die wilde eyuun als dieselve seyt, libro XX, capitulo VIJ, en zijn nyet etelic, mer si zijn zeer medicinael. 4 Ende si zijn in den ruken alleen goet teghen donckerheyt der ogen, mer ghesmeert is’t meer prophitelic, ende si ghenesen die wonden van den monde. 5 Ende mit wijn ende mit honich ghemengt gheneest beten van honden ende van serpenten. 6 Ende is goet ter doefheyt, ende mit ghansen smeer ende mit honich ghemenghet helpet totter zericheyt der lenden ende suvert ende gheneest wonden. 7 Hiertoe seyt Plynius etcetera. 8 Wordt vervolgd

1. Semen eius nigrescere incipiens metitur, antequam totaliter maturescat, radices eius optime in paleis conservantur. 2. Quod si libeat capita inveterari, aqua salsa et tepida sunt capita intingenda, et ita efficiuntur diuturniora et esui meliora, sed in satu ad seminandum vel plantandum sunt utiliora. 3. Multi etiam capita ceparum sicut et alliorum suspedunt in fumo supra ignem et sic, ne germinent, conservantur, quod cepe extra terram facere certum est sicut et allium, nisi per artificium caveatur. 4. Item idem libro XX, capitulo VII: Cepe silvestres non sunt sative neque multum comestibiles, sunt tamen multum medicinales. 5. Ipso enim olfactu caligini medentur, magis autem succi inunctione. Somnum provocant, oris ulcera sanant. 6. Morsus caninos cum melle et vino curant, morsibus etiam serpentum obviant. 7. Auricularum sonitum et gravitatem emendant cum adipe anserino aut cum melle. Lumborum dolores iuvant, vulnera cum melle purgant et sanant. 8. Hucusque Plinius.

Colofon: Kritische editie bezorgd door dr. Willem Kuiper Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA Amsterdam 2008

Laatste update 26 oktober 2008

Recommend Documents