Kwartaalbericht. Almere 2.0 en RRAAM

Kwartaalbericht Almere 2.0 en RRAAM

Nummer 4 1 juli 2011

Waterland

IJmeer

Amsterdam

Groene Hart

Blauwe Hart

Almere

Gooistreek

Utrecht


03

Introductie

Met het vaststellen van de RAAM-brief (d.d. 6 november 2009) door het Rijk en de ondertekening van het Integraal Afspraken Kader Almere (IAK) op 29 januari 2010, is de ‘Schaalsprong Almere’ in een nieuwe fase beland. De RAAM-brief beschrijft de rijksambitie voor de Noordelijke Randstad. Hierin is een strategische positie voorzien voor een doorgroei van Almere. Het IAK bevat de wederkerige afspraken tussen Rijk, provincie en de gemeente voor deze doorgroei. Onder de noemer ‘Almere 2.0’ wordt gewerkt aan de uitvoering van de IAK afspraken. Deze hebben betrekking op een veelvoud van terreinen. Hiermee wordt de basis gelegd voor de groei van de stad in de komende twintig á dertig jaar. Juist omdat de uitwerking van het IAK verstrekkende gevolgen heeft voor het toekomstige Almere, hecht het College van Burgemeester en Wethouders aan goede informatievoorziening van dit omvattende project. In deze rapportage treft u informatie over de feitelijke voortgang van de uitwerking van het IAK in het eerste kwartaal van 2011. Deze informatie heeft betrekking op de gebiedsontwikkelingen (werkmaatschappijen) en de thematische ontwikkelingen. Ook wordt ingegaan op de voortgang van de samenhangende regionale projecten van de RAAM-brief. Voor eventuele vragen kunt u contact opnemen met de programmadirectie Almere 2.0, via [email protected].


04

1 Aan het woord

De gemeente Almere werkt samen met het Rijk en de provincie aan het Almere van de toekomst: Almere 2.0. Voor elk kwartaalbericht streven we er naar om een vertegenwoordiger van een van onze partners aan het woord te laten. In dit vierde kwartaalbericht is het voorwoord van Guido van Woerkom (voorzitter maatschappelijke proces RRAAM). Op 14 maart gaf de minister van I&M in het WTC in Almere het startschot voor het Maatschappelijk Proces RRAAM. Guido van Woerkom geeft daar als onafhankelijk voorzitter leiding aan. Eerder was hij ambassadeur van TMIJ en voorzitter van het dialoogplatform RAAM. Daarin was een breed scala aan maatschappelijke organisaties vertegenwoordigd. Zij hebben elkaar gevonden in een unaniem advies, dat door het kabinet in belangrijke mate is gevolgd. Van Woerkom: “De brede steun van de maatschappelijke partijen heeft het kabinet aangemoedigd om een hoge ambitie te formuleren. Nu staan we voor de uitdaging om te komen tot een realistisch stappenplan om daar concreet inhoud aan te geven. Ook dat stond in het advies en gelukkig zijn de maatschappelijke organisaties opnieuw bereid daar hun bijdrage aan te leveren. Gemeenschappelijk vertrekpunt daarbij is en blijft de ambitie om tot een drievoudige ambitie te komen in de Noordelijke Randstad.” Wat is de functie van het maatschappelijk proces? “Met het maatschappelijk proces bieden we een ontmoetingsplaats aan maatschappelijke partijen die zich betrokken voelen bij de ontwikkeling van de Rijksstructuurvisie. Het vormt een zelfstandig en onafhankelijk spoor, maar staat niet los van het proces dat rijk en regio volgen. Er vindt regelmatig uitwisseling plaats. Als onafhankelijk voorzitter is het mijn taak er op toe te zien dat dit inderdaad gebeurd en dat alle signalen in de maatschappij worden gehoord. Zo werken we opnieuw toe naar een situatie dat bestuurders daadkrachtig kunnen besluiten over plannen waarvoor draagvlak in de samenleving bestaat.” Hoe gaat dat in zijn werk? “In het maatschappelijk proces bundelen we de kennis en inzichten van maatschappelijke partijen. Iedereen die zich bij de opgave betrokken voelt kan deelnemen aan het RRAAM-netwerk en kan daarin inzichten en aandachtspunten naar voren brengen. Via o.a. een LinkedIn-groep kan men daarover met elkaar in discussie gaan. Om al die inzichten bij elkaar te brengen en deze te vertalen in eenduidige adviezen, heeft een kleinere groep het zgn. RRAAM-werk gevormd. Dit zijn de partijen die een actieve rol willen spelen in het tot overeenstemming komen wat het beste plan is om de Noordelijke Randstad


05

verder te ontwikkelen. Almere 2.0 heeft daar weliswaar een prominente plek in, maar de focus van het maatschappelijke proces ligt vooral bij het hogere schaalniveau van de Noordelijke Randstad.” Welke signalen ontvangt u over Almere 2.0? “Er is een verschil tussen de signalen die uit Almere zelf komen en geluiden van daar buiten. Dat heeft er mee te maken dat er verschillende doelen worden nagestreefd. Zo is er het streven van Almere een meer evenwichtige stad te maken. Daarnaast is er de ambitie om de Noordelijke Randstad als Metropoolregio te ontwikkelen. Hoewel deze doelen prima met elkaar kunnen samengaan, is dat niet per definitie het geval. Dat manifesteert zich nu rond de discussie over de vraag of er wel voldoende vraag in de markt is om de beleidsmatige keuze voor de verstedelijking in Almere te rechtvaardigen. Daarbij speelt een rol dat betwijfeld wordt of Almere zich als een echte stad kan ontwikkelen. Almeerse partijen hebben daar meer geloof in dan anderen. Daarom is het goed dat we in het maatschappelijk proces ook nauwe verbindingen hebben gelegd met de organisaties die elkaar hebben gevonden in het Stadsmanifest. Zo kunnen we de dialoog over de combinatie van beide doelen goed met elkaar voeren.” Wat betekent dit voor versterking van de Randstad? Een belangrijke bindende factor in het maatschappelijk proces is de ambitie om de internationale concurrentiepositie van de Randstad in het algemeen en die van de Noordelijke Randstad in het bijzonder te versterken. De maatschappelijke partijen in het RRAAM-werk willen deze ambitie hoog houden, ook in tijden van crisis en bezuinigingen. Omdat in internationaal perspectief het draait om concurrentie tussen metropoolregio’s is het voor Nederland van levensbelang te zorgen dat we blijven investeren in de kwaliteiten van de Noordelijke Randstad. De drievoudige ambitie is daar een mooie metafoor voor. Het gaat daarbij om het scheppen van een aantrekkelijk vestigingsmilieu met bijzondere kwaliteiten. Dat is niet alleen stedelijke kwaliteit, maar ook de kwaliteit van de omgeving voor natuur, recreatie en toerisme is daarbij belangrijk. Dat kun je niet los van elkaar zien. Bovendien is het voor metropoolregio’s van cruciaal belang dat alle onderdelen goed met elkaar zijn verbonden. Een hoogwaardig OV-netwerk speelt daar een hoofdrol in. Daar werken we stapsgewijs naar toe en we gaan op zoek naar slimme combinaties om de samenhang te bewaren. Omdat dit een zaak van lange adem is, hangt veel af van de vraag of alle betrokken partijen er in slagen tot een duurzame samenwerking te komen. Met het maatschappelijk proces proberen we daar in ieder geval een bijdrage aan te leveren.


06

2 Bestuurlijke ontwikkelingen

Tweede Kamer Op 7 en 15 juni heeft de Tweede Kamer een Algemeen Overleg gevoerd naar aanleiding van de basisrapportage voor het groot project RRAAM. Tijdens het Algemeen Overleg werd door de kamerleden gerefereerd aan de brieven van Wim Meijer (ambassadeur Almere 2.0) over de noodzaak van een samenhangende financiële besluitvorming en over de regionale samenwerking die naar zijn mening op de lange termijn te fragiel is. Hiernaast kreeg de prognose van de woningbehoefte de aandacht. Het CDA uitte twijfel over de prognoses van het woningbouwonderzoek. De VVD is van mening dat de ruimte die er in Almere is, goed moet worden benut en dat de tijd zal leren hoe snel dat nodig is. Op basis hiervan pleitte de VVD er daarom voor om in alle omstandigheden verder te gaan met het haalbaar maken van de plannen.

“

Minister Melanie Schultz van Haegen: Het Planbureau voor de Leefomgeving heeft recentelijk onderzoek uitgevoerd en het CBS heeft in 2010 nog onderzoek gedaan. Beide onderzoeken geven aan dat de groei op de lange termijn in de Noordvleugel groot zal blijven. We zijn de woningbouwprognoses aan het onderzoeken. Als daar andere ontwikkelingen uit voorkomen, dan zijn die voor mij leidend. We bekijken per stap wat realistisch is om daadwerkelijk te bouwen. In september wordt de Tweede Kamer geïnformeerd over het onderzoek naar de woningbehoefte.

”

De VVD was tevens enthousiast over de eerste resultaten van de marktuitvraag over de IJmeerlijn. Deze geven aan dat de IJmeerlijn substantieel goedkoper kan worden aangelegd. Er werd kennis van genomen dat geen van de marktpartijen mogelijkheden ziet de businesscase te verbeteren door een gelijktijdige realisatie van een tolweg over dit traject zoals door de motie Aptroot werd opgedragen. Zowel de PvdA als Groen Links drongen er op aan de integraliteit zowel inhoudelijk als in de financiële besluitvorming serieus te nemen. De sociale en economische agenda, en de natuur horen in alle fasen deel te zijn van de besluitvorming. Door de Minister werd aangegeven dat zij hier in haar coördinerende rol zorg voor zal dragen.


07

Tot slot vroegen diverse partijen aandacht voor de betrokkenheid van diverse omliggende gemeenten bij het RRAAM. De minister reageerde hierop met de boodschap dat op 1 juli a.s. een bijeenkomst speciaal voor deze gemeenten zal worden georganiseerd. Provincie Flevoland Op 9 mei presenteerde de provincie Flevoland het nieuwe college-akkoord. In dit akkoord staat over RRAAM dat voorafgaand aan een toekomstige groeiopgave van Flevoland, het Rijk eerst de bestaande afspraken over het verbeteren van de bereikbaarheid dient na te komen. Daarbij gaat het om de verdubbeling van de rijkswegen A6-A1-A9 en de verdubbeling van de Flevospoorlijn. Verder moet er gekeken worden naar de IJmeerverbinding, de stedelijke bereikbaarheid Almere en het toekomstperspectief voor het Markermeer en IJmeer. Deze plannen zijn alleen realiseerbaar als het Rijk de middelen daarvoor beschikbaar stelt.

“

Anne Bliek, gedeputeerde Metropool Regio Amsterdam /Schaalsprong: De alzijdige bereikbaarheid van Almere is een absolute voorwaarde om door te kunnen groeien naar één van de vijf grootste steden van Nederland. Niet alleen voor Almere zelf, maar ook voor de (economische) ontwikkeling van Flevoland als geheel. Daarbij moeten wij de interne bereikbaarheid van Almere niet uit het oog verliezen. Ik zie de verbreding van het tracé A1-A6-A9 als een belangrijke stap in de goede richting, maar we zijn er nog lang niet.

”

De financiële bijdrage van de provincie aan deze ontwikkeling is afhankelijk van de besluitvorming over de Rijksfinanciering en wordt in samenspraak met Rijk en Almere bepaald. De inzet van de provincie is gericht op de uitwerking van de afgesproken lijnen voor de drievoudige ambitie in infrastructuur, verstedelijking en ecologie, conform de Rijksbesluitenafspraken Amsterdam – Almere – Markermeer (RAAM-brief) en het Integraal Afsprakenkader (IAK). De groei van Almere gaat gepaard met het behouden van de kwaliteit van de bestaande stad en de groei van het voorzieningenniveau. De provincie stelt in samenspraak met Rijk en gemeente Almere een investeringsprogramma op voor de ontwikkeling van Almere 2.0. De kaders voor de tweede tranche IFA, waarin de prioriteit ligt bij de groei van het voorzieningenniveau, blijven hierbij ongewijzigd.


“

08

Anne Bliek, gedeputeerde Metropool Regio Amsterdam /Schaalsprong: De provincie is op dit moment nog druk bezig met de invulling van de provincie brede investeringsagenda. Het is nog te vroeg om hier concrete uitspraken over te kunnen doen, maar naar de ontwikkeling van Almere 2.0 gaat veel aandacht uit. Almere loopt nog steeds achter op vergelijkbare steden qua voorzieningenniveau. Met de voorgestelde woningbouwopgave van het Rijk is het van het grootste belang dat de voorzieningen evenredig groeien met het aantal inwoners van de stad en de plaatsen er om heen.

”

Stuurgroep RRAAM en Bestuurlijk Overleg RRAAM In de stuurgroep RRAAM van 10 mei jl. en het bestuurlijk overleg van 30 mei jl. zijn afspraken gemaakt over de financiering van het eerste deel van de eerste fase voor de Stedelijke Bereikbaarheid Almere. Dit betreft de aanpassing van de interne bereikbaarheid van Almere met oog op de aanstaande groei van de stad. De afspraken over de dekking en de exacte samenstelling van het eerste pakket maatregelen worden op dit moment geconcretiseerd en worden waarschijnlijk binnenkort bekend gemaakt. Ook is de nota Reikwijdte en Detailniveau voor de Rijksstructuurvisie RRAAM vastgesteld. Daarin is het proces geschetst voor de wijze waarop tot alternatieven voor de ontwikkeling van Almere (met een nadruk op de voorkeur van de westelijke ontwikkeling) wordt gekomen en de wijze waarop de afweging tussen de alternatieven zal worden aangepakt. Deze wordt binnenkort door het ministerie gepubliceerd. Naar aanleiding van de concept Nota van Uitgangspunten voor de Werkmaatschappij Almere Centrum Weerwater zijn in de stuurgroep werkafspraken gemaakt over inpassingsvarianten voor de 380kV-leiding (hoogspanningskabel) die tussen de Eemshaven en Diemen wordt aangelegd. Het Ministerie van EL&I onderzoekt, in afstemming met het ministerie van IenM, verschillende alternatieven door of langs Almere. Eén van de kansrijke alternatieven gaat door de centrumontwikkeling van het Weerwater. De Stuurgroep RRAAM hecht aan een goede afstemming tussen beide opgaven en heeft daarom afspraken gemaakt om in gezamenlijkheid van Rijk en regio een onderzoek te doen naar optimale inpassingsvarianten. Dit onderzoek wordt in opdracht van de Stuurgroep RRAAM en onder regie van het Ministerie van EL&I gezamenlijk met het Ministerie van IenM, de vier werkmaatschappijen (WAA, WMIJ, WACW en WAO) en de regionale partijen uitgevoerd.


9

Tijdens het Bestuurlijk Overleg met de minister heeft de regio een positionpaper over de Metropoolregio Amsterdam overhandigd. Hierin is de regionale inzet verwoord. Geconcludeerd is dat Rijk en regio op hoofdlijnen dezelfde ambitie hebben om de internationale concurrentiepositie van de Metropoolregio Amsterdam te versterken. In de positionpaper wordt bevestigd dat de MRA zich voor de grote ruimtevraag voor wonen en werken ontwikkelt “Van Zuidwest naar Almere”. Binnen de ontwikkeling van de MRA ligt het accent op de 4 prioritaire gebieden, Zuidas, Zuidwestflank, Almere en Zaan/IJ. De IJmeerlijn staat als belangrijk infrastructureel project in de positionpaper vermeld. Wel bleek tijdens het BO MIRT dat het Rijk in tegenstelling tot de regio nog geen prioriteit geeft aan AGU. Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte Op 14 juni 2011 heeft minister Schultz van Haegen het concept van de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) aan de Tweede Kamer aangeboden. In de paragraaf over Noordwest-Nederland wordt voor de Metropoolregio Amsterdam “het mogelijk maken van de drievoudige ambitie in het gebied Amsterdam – Almere – Markermeer (woningbouw, werkgelegenheid, infrastructuur en groen/blauw), samen met betrokken overheden (RRAAM)”, als een opgave van nationaal belang benoemd. Tevens wordt gesteld dat er in het gebied van de Noordvleugel (exclusief het Utrechtse deel) tot 2040 een vraag is naar bijna 320.000 extra woningen om in de groei van het aantal huishoudens te voorzien. Daarbij wordt vermeld dat de houdbaarheid van deze cijfers nog onderzocht zal worden, ter uitvoering van de motie De Rouwe.


010

Toekomstagenda Markermeer IJmeer

Schiphol

Schaalsprong Almere OV-SAAL Almere Gooi Utrecht

Lelystad


011

3 RRAAM projecten en activiteiten

RRAAM Rijk Regio programma Amsterdam – Almere – Markermeer

Luchthaven Lelystad

Infrastructuur Almere – ‘t Gooi – Utrecht (AGU)

Almere 2.0 (zie hfd 4)

OV SAAL korte en middellange termijn

Werkmaatschappij Markermeer IJmeer

Werkmaatschappij Almere – Amsterdam incl. IJmeerlijn en relatie TBES (hfd 4)

RRAAM activiteiten – Groot project – Rijksstructuurvisie

– Maatschappelijk proces – MKBA

– IAK 2

RRAAM-projecten Met de drievoudige ambitie wordt Almere een onlosmakelijk onderdeel van het metropolitane netwerk. Almere 2.0 wordt in samenhang ontwikkeld met de ecologische impuls van het Markermeer IJmeer en met investeringen in de regionale verbindingen, waaronder OV-SAAL (Openbaar Vervoer Schiphol, Amsterdam, Almere, Lelystad) en AGU (Almere, ’t Gooi, Utrecht). Tevens is de ontwikkeling van de luchthaven Lelystad in relatie tot Schiphol gerelateerd aan RRAAM.


012

Werkmaatschappij Markermeer IJmeer (WMIJ)

Opdracht: Het IJmeer en Markermeer zijn beschermde natuurgebieden. Echter de kwaliteit is fors teruggelopen. Er zijn maatregelen nodig om het natuurlijke systeem weer gezond te maken. Gelijktijdig dienen zich langs en in het IJmeer en Markermeer ruimtelijke en infrastructurele ontwikkelingen aan. Er is een concept opgezet van een Toekomstbestendig Ecologisch Systeem (TBES). Hiermee wordt het natuurlijke systeem veerkrachtig en wordt ruimte geboden aan ontwikkelingen. Stand van zaken: WMIJ onderzoekt op welke wijze het Toekomstbestendig Ecologisch Systeem (TBES) goedkoper en slimmer tot stand kan worden gebracht. De onderzoeken zijn opgestart om samen met overheden en marktpartijen te komen tot een aanpak die de aanleg van het TBES tegen redelijke kosten mogelijk maakt. Inzet is om het geraamde investeringsbedrag van €850 miljoen fors te verlagen en daarnaast mogelijkheden te verkennen om de maatschappelijke en financiële baten van het gebied te verhogen. Zo zoekt de WMIJ naar synergiekansen tussen recreatieve ontwikkelingen en de ecologische maatregelen en combinaties van grondstromen voor natuurontwikkeling en stedelijke ontwikkeling (o.a. Almere Poort). In het afgelopen kwartaal heeft de WMIJ de marktplannen voor recreatieve investeringen in en om Markermeer/IJmeer onderzocht en in twee workshops besproken met ondernemers, overheden en belangenorganisaties. Ook heeft de WMIJ samen met het Ministerie van Infrastructuur en Milieu en met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier de aanzet gegeven om de mogelijkheden te onderzoeken van synergie tussen waterveiligheid en ecologie rond Markermeer/IJmeer. Contactpersoon Almere: Rob Leenen.


Ontspannen gedachtewisseling tijdens informatiemarkt Land & Meer Een Toekomstbestendig Markermeer - IJmeer moet het vooral hebben van goede samenwerking. De belangen van natuur, dijken, waterkwaliteit, recreatie, economische ontwikkeling en wonen moeten elkaar versterken. Samenwerkende krachten kunnen de ontwikkeling van ecologische waarden mogelijk maken. Dat besef groeit overal. De betrokkenheid van burgers, belangengroepen en lokale bestuurders is van belang. Dat die betrokkenheid er al is bleek bij de informatiemarkt Land & Meer die op donderdag 9 juni werd gehouden in bezoekerscentrum De Breek. Bezoekers hebben actief deelgenomen en waren zeer geïnteresseerd. Betrokkenen bij de toekomst van het Markermeer – IJmeer presenteerden hun ideeën, visies en aanpak. Er was een goede sfeer en de discussies waren levendig. De bezoekers konden ook genieten van de Noord-Hollandse kust- en poldernatuur. Er waren wandelingen en workshops georganiseerd.

013


14

AGU

Opdracht: De verbetering van de ontsluiting Almere – Utrecht is van belang voor de ontwikkeling van Almere. Dit heeft zowel betrekking op het openbaar vervoer en de weginfrastructuur. Er wordt onderzoek gedaan naar het benodigde pakket van maatregelen. Stand van zaken: In het bestuurlijk overleg RRAAM op 30 mei is geconstateerd dat er op dit moment onvoldoende zicht is op financiering om een verkenning te starten voor het project AGU. Ook komt de A27 niet als prioriteit uit de NMCA. Wel blijkt uit de verkeersstudie dat op delen van het traject Eemnes – Waterlandseweg de reistijdnorm ruim wordt overschreden. Gezien deze problematiek hebben de provincies Noord-Holland en Utrecht zelf gesuggereerd een onderzoek naar innovatieve financieringsvormen (waaronder voorfinanciering) te starten. Tevens is overeengekomen om AGU – als daar aanleiding toe is – te betrekken bij de besluitvorming over RRAAM eind 2012 en de Rijksstructuurvisie. Contactpersoon Almere: Esther van Garderen.


15

OV SAAL

Opdracht: OV-SAAL staat voor Openbaar Vervoer op de corridor Schiphol, Amsterdam, Almere, Lelystad. Het project OV-SAAL onderzoekt de benodigde maatregelen op deze corridor in twee fasen: de korte termijn (2010-2016) en de middellange termijn (tot 2020). Het onderzoek naar de aanleg van de IJmeerlijn (lange termijn) is onderdeel van de werkzaamheden van de werkmaatschappij Almere – Amsterdam. Stand van zaken: Het ontwerp Tracébesluit voor de maatregelen op de korte termijn op de Flevolijn is 29 maart getekend en ligt momenteel ter inzage. De gemeente Almere heeft haar zienswijzen ingediend en vraagt aandacht voor de wijze waarop geluidsschermen en kunstwerken (viaducten) worden ingepast bij de bestaande stad. Volgens planning wordt nog eind dit jaar het uiteindelijke Tracébesluit getekend. Met het pakket korte termijnmaatregelen op de Zuidtak en op de Flevolijn is in totaal een investering van ca. € 900 miljoen gemoeid. Minister Schultz van Haegen heeft op 14 april 2011 aan de Tweede Kamer laten weten nog geen besluit te nemen over de middellange termijn van OV SAAL. De minister heeft aangegeven dat de twee kansrijke varianten die nu voorliggen voor hoogfrequent spoorvervoer niet los te zien zijn van de lange termijn (onderzoek naar o.a. de IJmeerlijn). Over de lange termijn worden in 2012 besluiten genomen. In de tussentijd worden enkele voorbereidingen getroffen zodat bij een besluit in 2012 een ‘vliegende start’ kan worden gemaakt. Het volledige budget van € 700 miljoen blijft gereserveerd. Bestuurlijk duo: Minister van Infrastructuur en Milieu en portefeuillehouder Stadsregio Amsterdam Contactpersoon Almere: Boris Buffing.


016

Luchthaven Lelystad

Opdracht: Het economische belang van de ontwikkeling van Mainport Schiphol is evident voor de Randstad. Als gevolg van een groeiende marktvraag is de inzet van regionale luchthavens, waaronder luchthaven Lelystad, voor de positie van Schiphol noodzakelijk. Dit kan tevens van belang zijn voor de ontwikkeling van specifieke werkgelegenheid in zuidelijk Flevoland. Stand van zaken: De Startnota Luchtruimvisie is verschenen en 18 maart op de Alderstafel Lelystad ingebracht. Doel van deze visie is het maken van richtinggevende keuzes bij mogelijk conflicterende luchtruim claims. In regionaal verband (Flevoland, Lelystad, Almere e.a.) is op de Startnota gereageerd richting Rijk. Zo pleit de regio onder meer voor een eenduidig standpunt over de locatie van de luchthaven en wordt verzocht om duidelijkheid over de uitgangspunten voor de luchthaven¬ontwikkeling van Lelystad na 2015. In juli informeert de staatssecretaris de Tweede Kamer over het actieplan om te komen tot luchtverkeersleiding bij luchthaven Lelystad. De inzet van de regio is dat Luchthaven Lelystad uiterlijk 1 januari 2013 beschikt over volwaardige luchtverkeersleiding. Hierdoor kan de gewenste (economische) ontwikkeling van de luchthaven invulling krijgen. Bestuurlijk verantwoordelijk: Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu. Contactpersoon Almere: Rob Leenen.


17

RRAAM activiteiten De samenhang tussen de RRAAM-projecten wordt geborgd in een aantal overkoepelende activiteiten zoals de ‘Groot Project‘ rapportage aan de Tweede Kamer, de rijksstructuurvisie, de maatschappelijke kosten baten analyse en het maatschappelijk proces. Groot project Opdracht: Op voorstel van de vaste commissie voor Verkeer en Waterstaat heeft de Tweede Kamer in februari 2010 besloten om de RAAM-brief in samenhang met het IAK aan te wijzen als ‘Groot Project’. De status van ‘Groot Project’ houdt in dat de Tweede Kamer de ontwikkeling en voortgang nauwgezet volgt (tweemaal per jaar een Voortgangsrapportage) vanwege het belang van het project en de mogelijk te verwachten risico’s en complicaties Stand van zaken: Op 1 april 2011 is de Basisrapportage Groot Project RRAAM aan de Tweede Kamer aangeboden. De Basisrapportage bevat ondermeer de hoofdlijnen van de projectbeheersing, die worden opgelegd vanuit de vastgelegde procedure voor een Groot Project. Die zijn verder uitgewerkt in het Beheersplan dat op 17 juni jl in de Stuurgroep RRAAM is goedgekeurd. Het Beheersplan gaat inhoudelijk over de governance en projectbeheersing (o.a. management van scope, planning, risico’s, planning en kwaliteitsborging) binnen het Groot Project RRAAM. Contactpersoon Almere: Marcel Stolk.


18

Rijksstructuurvisie Opdracht: In de Rijksstructuurvisie geeft het kabinet haar visie op de ontwikkeling van het gebied Amsterdam – Almere – Markermeer. Stand van zaken: Op 30 mei 2011 heeft het bestuurlijk overleg RRAAM plaatsgevonden. In dit overleg hebben de regiobestuurders met de minister van Infrastructuur en Milieu onder meer afspraken gemaakt over de notitie ‘Reikwijdte en Detailniveau’. Deze notitie beschrijft onder andere welke effecten in beeld worden gebracht in de plan-MER (milieueffectrapporten) en het detailniveau van de effectbeschrijving van de alternatieven (welke ontwikkelingsmodellen van Almere worden wel / niet uitgewerkt) ten behoeve van de Rijksstructuurvisie. Deze notitie is in samenspraak met de regio opgesteld. In het Bestuurlijk Overleg van 30 mei heeft de minister van Infrastructuur en Milieu, in afstemming met de Staatssecretaris van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de notitie op basis van dit draagvlak bij de regionale partners vastgesteld. Vanuit Almere is daarbij een pleidooi gehouden om te komen tot een aangepast wegingsinstrument: multicriteria-analyse. Hierbij worden zowel de monetariseerbare effecten (via de MKBA) als de niet monetariseerbare effecten in balans uitgewerkt. Op basis van deze inzichten kan vervolgens de politiek haar keuze onderbouwen voor de gewenste ontwikkeling van RRAAM. In de vastgestelde Notitie Reikwijdte en Detailniveau is een Beoordelingskader opgenomen, waarmee aan dit pleidooi is tegemoet gekomen. Verder is afgesproken aan te sluiten bij de verbetering van de MKBA-systematiek. Contactpersoon Almere: Marcel Stolk.


19

Maatschappelijk proces Opdracht: Het kabinet heeft in de RAAM-brief aangegeven, dat zij er belang aan hecht dat maatschappelijke partijen betrokken worden bij de uitwerking van de RAAM-brief en specifiek bij de westelijke ontwikkeling van Almere met de IJmeerlijn en ecologische schaalsprong. Stand van zaken: Het RRAAMwerk is een actieve groep vanuit de betrokken maatschappelijke organisaties, die onder leiding van Guido van Woerkom actief meedenken over de aanpak en inhoud van de RRAAMprojecten. Het RAAMwerk heeft een aantal bijeenkomsten georganiseerd over onder meer de werkmaatschappijen, de woningbouwprognoses voor de Metropoolregio Amsterdam en de Notitie Reikwijdte en Detailniveau als basisstuk voor de rijksstructuurvisie. Bij deze laatste bijeenkomst heeft zij gedachten gewisseld over het 0-alternatief. Over dit onderwerp heeft Van Woerkom een advies uitgebracht. Hierin pleit hij ervoor om er bij het 0-alternatief vanuit te gaan dat er 60.000 woningen in Almere worden gebouwd, maar dan in een suburbane setting. Dit vormt dan de referentie om de planalternatieven tegen af te zetten. Door deze opzet wordt een scherp beeld gekregen van de positieve effecten van de westelijke ontwikkeling van Almere. Door de 60.000 woningen in het 0-alternatief aan Almere te koppelen wordt tevens een zoektocht naar alternatieve locaties in de regio voor de woningbouwopgave voorkomen. Een onderzoek dat afgelopen jaren met regelmaat al is uitgevoerd en tot het inzicht heeft geleid om in Almere te gaan ontwikkelen. Contactpersoon Almere: Marcel Stolk.


De ondertekening van het stadsmanifest Bij het opstellen van de concept structuurvisie Almere 2.0 door de gemeente Almere in 2010 hebben maatschappelijk betrokken organisaties in Almere hun visie daarop gegeven. Deze visie is vastgelegd in het Stadsmanifest Almere 2.0. Het Stadsmanifest Almere 2.0 is inmiddels door 57 maatschappelijk betrokken organisaties ondertekend. Eén van de afspraken houd in dat de maatschappelijke organisaties zich actief blijven inzetten in het groeiproces van Almere. De maatschappelijke partners hebben begin 2011 een agenda voor 2011-2012 opgesteld en bevat onderstaande onderwerpen. – Early Warning System (voortvloeiend uit de tafel ‘Bestaande Stad’). – Het maatschappelijk geluid vanuit Almere in het RRAAM traject. De betrokkenheid van de maatschappelijke partners bij het RRAAM proces wordt getrokken door Herman van der Werf (KvK), Vera Dam (NMF Flevoland), Casper Swaan (VNO/NCW) en Remco Hafkamp (Link to Liek). Inmiddels hebben gesprekken tussen de maatschappelijke organisaties, de RRAAM organisatie en de gemeente Almere plaatsgevonden om tot een invulling van een gezamenlijke werkwijze te komen. Inzet van de maatschappelijke partners uit Almere is om vooral voor het deel waar het gaat over de stad Almere binnen het RRAAM traject een actieve en constructieve rol te vervullen. Zij vinden het van belang dat bij het denken en beslissen over Almere gebruik wordt gemaakt van de kennis van de stad die zij gezamenlijk bezitten. Meer informatie over de actuele agenda en activiteiten van de maatschappelijke organisaties in Almere is te vinden op www.stadsmanifest-almere.nl

20


21

MKBA Zoals in het vorige kwartaalbericht reeds is aangegeven, bleek er tijdens het symposium ‘MKBA, tussen methodiek en politiek’ – dat op 27 januari jl. in Den Haag plaats vond – sprake van consensus over de opvatting dat de focus van de MKBA moet worden verbreed. Er moeten voorwaarden worden gecreëerd om te komen tot een bredere, integrale afweging. Ook ons voorstel om de Multicriteria Analyse (MCA) als dat bredere afwegingskader te gebruiken, waar de MKBA vervolgens integraal onderdeel van zou kunnen zijn, kon op grote steun rekenen. Het symposium heeft geresulteerd in de afspraak dat daartoe – vanuit het ministerie van Infrastructuur en Milieus – een ontwikkelingsagenda wordt opgesteld. In vervolg op deze afspraak, heeft ons college recent een brief aan minister Mélanie Schultz van Haegen geschreven, waarin wij hebben aangegeven dat het RAAM-project zich bij uitstek leent voor een prominente plaats in die ontwikkelagenda. Dit project, waar de groei van Almere en de realisatie van de IJmeerlijn (sleutel)onderdeel van zijn, kan worden gebruikt als casus, om de verbreding van de focus van de MKBA langs de lijn van de praktijk – in dit geval een concrete gebiedsontwikkeling – vorm te geven. Materieel zou dit betekenen dat onze plannen niet sec op parameters als ‘reistijdwinst’ worden beoordeeld, maar dat ook immateriële, niet te monetariseren waarden worden meegewogen. Denk bijvoorbeeld aan de stedenbouwkundige opzet van Almere, de economische kansen die een IJmeerverbinding biedt, de multimodale ontsluiting van een stad met 350.000 inwoners, het reiscomfort, de robuustheid van deze ontsluiting en het aansluiten van Almere op de haarvaten van de Amsterdamse Metropoolregio. Samen met de voorlopige bevindingen van de Werkmaatschappij Almere – Amsterdam, die aantoont dat de kosten van de IJmeerlijn fors kunnen worden teruggebracht, zou dit het perspectief op de aanleg van een IJmeerverbinding aanzienlijk verbeteren. De minister heeft – ook in reactie op kamervragen (brief d.d. 1 juni 2011) – aangegeven dat het ministerie van I&M werkt aan een programma ter verbetering van de MKBA (inhoudelijke verbeterpunten van de MKBA systematiek, heldere communicatie van resultaten en het positioneren van de MKBA in het besluitvormingsproces met bestuurders en stakeholders), dat naar verwachting nog voor de zomer naar de Tweede Kamer wordt verstuurd.


22

4 IAK werkmaatschappijen, thema’s en overige activiteiten

Programma Almere 2.0

Werkmaatschappij AlmereAmsterdam

Werkmaatschappij Almere CentrumWeerwater

Werkmaatschappij Almere Oosterwold

Thema’s duurzaamheid, onderwijs, cultuur, sport, economie, almere tafel, groen, bereikbaarheid

IAK activiteiten – financieel kader – monitoring

Werkmaatschappijen Het IAK voorziet in een drietal werkmaatschappijen. Zij zullen de gebiedsontwikkelingen aan de westzijde, in het centrum en aan de oostzijde van Almere operationaliseren.


23

Werkmaatschappij Almere - Amsterdam (WAA) Opdracht: Aan de westzijde van Almere komen twee nieuwe stadsdelen: Almere Pampus en Almere IJland (buitendijks). Ze hebben samen een capaciteit van circa 35.000 woningen. Het gebied wordt ontsloten met de IJmeerlijn. De Werkmaatschappij Almere - Amsterdam heeft als doel het alternatief Almere 2.0 ten aanzien van de westelijke ontwikkeling (Pampus en IJland) te optimaliseren. Dit betekent dat de MKBA substantieel verbetert ten opzichte van het oorspronkelijke alternatief West met IJmeerlijn zoals doorgerekend door de planbureaus in 2009. Tevens betekent dit dat de budgettaire consequenties (investeringslasten) aanzienlijk worden beperkt. Stand van zaken: Drie marktpartijen (Jacobs/ APPM/ Possad, Movares en MottMacDonald/ MNO Vervat) werken hun visie op de westelijke ontwikkeling van Almere inclusief de IJmeerverbinding uit tot een vervoersconcept, ontwerp en business case. Jacobs/ APPM/ Possad en Movares werken een brug uit, MottMacDonald/ MNO Vervat werkt een tunnelvariant uit. De ontwerpen worden onder andere door middel van een vervoersmodel (Grontmij), MKBA light (Ecorys) en dwarskijkerssessie getoetst. Verwachting is dat alle drie de partijen volgens planning in september gereed zijn. De plannen – die van doorslaggevend betekenis zullen zijn voor het mogelijk maken van de westelijke ontwikkeling van Almere – zullen dan breed worden gepresenteerd Portefeuillehouder: Wethouder Adri Duivesteijn. Projectdirecteur: Ben Viveen. Samenwerkende partijen: Ministerie van Infrastructuur en Milieu, RVOB, provincies Noord-Holland en Flevoland, gemeenten Almere, Amsterdam en Diemen, Stadsregio Amsterdam.


24

Werkmaatschappij Almere Centrum - Weerwater (WACW) Opdracht: De Werkmaatschappij heeft de opdracht om de verdubbeling van de A6 én de gebiedsontwikkeling in het centrum van de stad, uit te werken in een financieel haalbaar gebiedsontwikkelingsplan. Dit in kader van de Crisis- en Herstelwet, deze wet zorgt voor kortere procedures, waardoor bouwprojecten sneller kunnen worden uitgevoerd. Het overleg met de bewoners en ondernemers in de stad krijgt bij de ontwikkeling speciale aandacht. Stand van Zaken: De eerste drie maanden van 2011 stonden in het teken van de stadsen marktdialoog waarbij gesprekken zijn gevoerd met bewoners en ondernemers, waarbij kleine en grote ideeën voor de doorontwikkeling van het plangebied zijn verzameld. De resultaten van de stadsen marktdialoog zijn gebundeld in een Stalenwaaier. Vertegenwoordigers van de stadsen marktdialoog hebben deze op 14 april j.l. aangeboden aan het college van B&W, de gemeenteraad en het RVOB. De stalenwaaier vormde samen met enkele inhoudelijke verkenningen de input voor de Nota van Uitgangspunten, die inmiddels zowel door de gemeenteraad van Almere als de Stuurgroep RRAAM is vastgesteld. De Nota van Uitgangspunten geeft kaders mee voor het Gebiedsontwikkelingsplan, die eind 2011 moet worden opgeleverd. Het Gebiedsontwikkelingsplan wordt opgesteld door de werkmaatschappij in samenwerking met het Franse architectenbureau van Christian de Portzamparc. In de Nota stond ook de problematiek met betrekking tot het mogelijke nieuwe tracé voor de 380kV (hoogspanningsleiding) beschreven. Deze zou het nieuwe centrumgebied van Almere kunnen doorsnijden. Naar aanleiding van deze Nota heeft de Stuurgroep RRAAM een extra opdracht verstrekt met betrekking tot de inpassing van de nieuwe 380kV verbinding door Almere. Deze opdracht wordt uitgevoerd onder regie van het ministerie van EL&I in nauwe samenwerking met IenM, werkmaatschappijen, regionale/lokale overheden en TenneT. Er worden drie tracés door Almere onderzocht. Elk tracé zal door het plangebied van een van de werkmaatschappijen gaan. Mede op basis van de resultaten van deze onderzoeken maakt het Bevoegd Gezag voor de 380 kV (Minister van EL&I in overeenstemming met Minister van IenM) een afweging van het gewenste tracé.


25

Portefeuillehouder: Wethouder Ben Scholten in afstemming met de stuurgroep Centraal Almere, met de wethouders Berdien Steunenberg en Adri Duivesteijn. Projectdirecteur: Henk Meijer. Samenwerkende partijen: Gemeente Almere, Rijkswaterstaat, RVOB, Ministerie van Infrastructuur en Milieu.

Weerwater visie: “Upgraden en doorontwikkelen”


Afsluiting Stads- en Marktdialoog over Zuidover Weerwater De Stads- en Marktdialoog over de Zuidoever van Almere Centrum Weerwater zijn officieel afgesloten. Deelnemers aan de dialogen overhandigden 14 april een Stalenwaaier vol ideeën, zorgpunten en kansen aan wethouder Ben Scholten, de voorzitter van het Presidium Willy-Anne van der Heijden en aan Carolien Schipper van Rijks Vastgoed en -ontwikkelbedrijf. Het gemeentebestuur en de stuurgroep RRAAM gaan deze stalenwaaier gebruiken om het Gebiedsontwikkelingsplan (GOP) voor de zuidoever op te stellen.

Weerwater visie: “Kansenstrategie”

026


Henk Meijer, projectdirecteur Werkmaatschappije Almere Centrum Weerwater Ik heb er alle vertrouwen in

“

De werkmaatschappij Almere Centrum Weerwater heeft op 14 april de stadsen marktdialoog van de zuidoever van het Weerwater afgerond. We zijn met inwoners in gesprek gegaan over de toekomst van het Weerwater. Wij hebben vele ideeën binnengekregen en een aantal daarvan is in overleg met de inwoners verzameld in een Stalenwaaier. De Stalenwaaier is aan het college aangeboden en heeft dit met de Nota van Uitgangspunten aan de raad aangeboden. In de Nota van Uitgangspunten heeft het college aangegeven welke ideeën hun voorkeuren hebben en waar zij verder mee aan de slag willen. De Nota is een groot succes geworden en akkoord bevonden door de raad. We kunnen nu dus aan de slag met het Gebiedsontwikkelingsplan, een plan voor de komende 10 jaar, en een ontwikkelperspectief Centraal Almere met een scope tot 2030/2040. Deze plannen leggen we neer bij de inwoners om hun te informeren en om feedback te vragen. Uiteindelijk wordt het weer aan het college en de raad voorgelegd en is het in december gereed om er in 2012 een beslissing over te nemen. De site www.stadsdialoog.nl blijft actief. We vinden het belangrijk om de inwoners te blijven informeren en te blijven vragen om feedback. De dialogen die wij zijn aangegaan met de inwoners is een uniek concept in Almere. En daar mogen we best een beetje trots op zijn.

027


28

We werken samen met het architectenbureau Portzamparc en hebben samen twee opgavekaarten gemaakt. De eerste kaart geeft duidelijk weer welk beeld wij hebben tussen nu en 2020. De tweede kaart is een kansenstrategie en geeft een beeld weer hoe het er na 2020 uit komt te zien. Niet iedereen is tevreden over de ontwikkelingen van de Werkmaatschappij. De inwoners van de boulevardflats bijvoorbeeld hebben nu een vrij uitzicht op het Weerwater en zijn niet tevreden als zij straks tegen steigers aan moeten kijken. Ook waren sommige inwoners van Almere Haven niet op de hoogte dat de Steigerdreef gereserveerd was voor infrastructuur. In overleg met de inwoners en de ondernemers willen wij tot een resultaat komen waar iedereen achter staat. Ondanks alles heb ik er alle vertrouwen in dat het goed gaat komen. Het geeft mij enorm veel adrenaline dat ik het beeld dat mensen in hun hart dragen over Almere probeer te realiseren.

”


29

Werkmaatschappij Almere Oosterwold (WAO) Opdracht: Aan de oostkant van Almere is er ruimte voor een stadsdeel dat wordt gekenmerkt door een landschappelijke setting. Het biedt ruimte aan circa 15.000 woningen en 26.000 arbeidsplaatsen. De werkmaatschappij Almere Oosterwold stelt een ontwikkelingsstrategie op voor een organische ontwikkeling van het gebied inclusief een uitwerking van een tweede kern in Oosterwold (Hout Midden). Stand van zaken: In samenwerking met het Nederlandse architectenbureau MVRDV (ook betrokken bij de concept structuurvisie Almere 2.0) zijn ontwikkelingsprincipes voor Oosterwold opgesteld. Dit gaat uit van een nieuwe aanpak, waarbij de rol van de overheden en de belanghebbenden fundamenteel onder de loep worden genomen. Startpunt van de filosofie is dat een initiatiefnemer wordt geacht op zijn kavel niet alleen de rode functies te realiseren, maar ook het publieke groen, de verharding, landbouw, het watersysteem, de duurzame energie e.d. Deze vernieuwde aanpak veroorzaakt een uitermate gedifferentieerd landschap, met een zeer groene uitstraling. Dit ontwikkelingsprincipe kan niet 100% doorgevoerd worden. Er zijn fysieke, financiële, wettelijke, praktische of andersoortige belemmeringen om elke kavel onafhankelijk van de nutsbedrijven te laten zijn. De eerste verkenningen laten zien dat de belemmeringen veelal oplosbaar zijn en dat de organische ontwikkeling van Oosterwold goed kan worden vormgegeven. Het betekent ook dat de gegroeide taakverdeling tussen overheid en initiatiefnemers op geheel andere wijze wordt vormgegeven en dat de grondexploitatie op een geheel andere leest moet worden geschoeid. Het meest uitgewerkt zijn de energiesystemen en de (stads-) landbouw. Naast de energievoorziening op kavelniveau kan duurzame energie worden opgewekt met windmolens, zonnepanelenparken en groen gas. Uit gesprekken met de boeren in het plangebied is gebleken dat er interesse is in stadslandbouw, maar dat er wel enkele belemmeringen moeten worden weggenomen, wil het een kans van slagen krijgen. De belemmeringen hebben betrekking op het ontbreken van een distributiesysteem, de beperkende juridisch-planologische regelgeving en het ontbreken van organisatie.


Portefeuillehouder: Wethouder Adri Duivesteijn. Projectdirecteur: Frans van Deursen. Samenwerkende partners: Provincie Flevoland, Noordvleugel Utrecht, RVOB, gemeente Almere, gemeente Zeewolde.

Frans van Deursen, projectdirecteur Werkmaatschappij Almere Oosterwold Een zelfvoorzienend Oosterwold

“

Wij zijn druk bezig met de ontwikkelingsstrategie voor Almere Oosterwold. Het architectenbureau MVRDV en de werkmaatschappij Almere Oosterwold onderzoeken samen de mogelijkheden om Oosterwold organisch te laten groeien. We denken dat het generieke kavel daarvoor een middel is. Het generieke kavel is zoveel mogelijk een zelfvoorzienend kavel. Zodra een initiatiefnemer zo’n generiek kavel heeft gekocht om een huis of bedrijf te vestigen dan gaat de initiatiefnemer ook zorgen voor haar eigen energievoorziening, voor het benodigde watersysteem, de verharding, het publieke groen en dergelijke... Normaliter gaat de gemeente dan aan de slag om wegen of een groenstrook aan te leggen. Maar in Oosterwold is het de bedoeling dat de mensen dat zelf gaan doen. De bewoner moet de grond bouwen/of woonrijp maken. Verder zorgt de bewoner ook voor het publieke groen en de stadslandbouw. De verdeling van taken en verantwoordelijkheden tussen de overheid en de initiatiefnemers komt daarmee radicaal anders te liggen dan we traditioneel gewend zijn.

030


31

Hiervoor is het wel nodig dat de initiatiefnemers duidelijkheid krijgen over de basisstructuren (groen, wegen, water, e.d.) en de spelregels die horen bij het organisch groeien. Op dit moment is de werkmaatschappij bezig om deze structuur en spelregels op te stellen en aan het onderzoeken of het allemaal wel praktisch en financieel haalbaar is. Maar ik heb er een goed gevoel bij. Het operationele deel moet nog komen, toch heb ik er alle vertrouwen in dat we de basisgedachte achter het generieke kavel overeind kunnen houden. Inmiddels hebben we in samenwerking met de Universiteit van Wageningen ook de mogelijkheden van stadslandbouw verkend. Het landschap van Oosterwold kan als bepaalde voorwaarden worden ingevuld, met name op het gebied van logistiek en distributie, voedsel gaan produceren en verwerken voor de stad. Stadslandbouw kan daarmee een drijvende kracht achter de ontwikkeling van Oosterwold worden. Een belangrijk bijproduct van stadslandbouw kan groen gas (biomassa) zijn. Uiteindelijk is het de bedoeling om een groene gasstraat te realiseren. Deze straat verzorgt duurzame energie voor Oosterwold en voor een belangrijk deel van Almere. Samen met de provincie kijken we naar de haalbaarheid hiervan, naast de realisatie van windmolenparken en zonnepaneelparken. Halverwege juli is er een conceptplan voor de ontwikkeling en de mogelijkheden van Oosterwold. Nadat we het plan gepresenteerd hebben, verwachten we veel reacties en in de 2e helft van het jaar gaan we die gebruiken om ons verder te verdiepen in de mogelijkheden van een organische ontwikkeling van Oosterwold. Een grote uitdaging, maar een die ik razend interessant vind.

”


IAK Thematische ontwikkelingen In het IAK zijn naast de drie gebiedsontwikkelingen onderwerpen benoemd, waarin bij de groei van Almere geïnvesteerd wordt. Zij zijn erop gericht om de kwaliteit van de stad op een niveau te brengen die passend is bij de toekomstige vijfde stad van Nederland.

32


33

Duurzaamheid

Duurzaamheid Opdracht: De gemeente Almere, provincie Flevoland en het ministerie van I&M stellen een duurzaamheidsagenda voor Almere op, inclusief een financiële paragraaf. De duurzaamheidsagenda heeft de ambtie dat Almere zich kan ontwikkelen tot een nationaal icoon van duurzaamheid. Er wordt een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd naar de vestiging van een nationaal centrum voor duurzame gebiedsontwikkeling. Stand van zaken: Als inspiratiekader voor de systeeminnovaties 2.0 is de rapportage ‘urban development – the state of the sustainable art’ opgeleverd. Dit is een internationale benchmark van bewezen systeeminnovaties op het gebied van duurzame gebiedsontwikkeling. Op 5 juli worden de uitkomsten besproken met de Economic Development Board Almere (EDBA). Een digitale leer- en communicatieomgeving duurzame gebiedsontwikkeling wordt opgezet. Hierop is de aanwezige kennis en kunde over de Duurzaamheidsagenda Almere 2.0 terug te vinden. Het vormt een onderdeel van een grotere kennis- en leeromgeving over duurzaamheid in Flevoland die door de provincie wordt ondersteund. Voor de vestiging van een nationaal centrum voor duurzame gebiedsontwikkeling in Almere is een locatieverkenning gestart en worden oriënterende gesprekken gevoerd met potentiële aandeelhouders. Portefeuillehouder: Wethouder Adri Duivesteijn. Projectleider Almere: Henk Meijer. Samenwerkende partners: Ministerie van Infrastructuur en Milieu, provincie Flevoland, gemeente Almere. Overige betrokken partijen o.a. Stadmanifestpartners, Metropoolregio Amsterdam, Waterschap Zuiderzeeland.


34

Onderwijs

Onderwijs Opdracht: In Almere zijn achterblijvende onderwijsresultaten in het primair onderwijs. Inzet is om de kwaliteit binnen vijf jaar tenminste op het landelijk gemiddelde te brengen. Hierbij wordt bezien hoe gedurende de groei de onderwijskwaliteit op aanvaardbaar niveau wordt gehouden. Stand van zaken: Op 20 april is het Convenant Onderwijsimpuls 2011 – 2014 ondertekend door gemeente, de schoolbesturen en namens de Pabo Almere, de Hogeschool Windesheim. In het plan is een voorlopige eerste analyse gemaakt van de achterliggende oorzaken van de problematiek. In het kader van IAK is echter een diepergaand onderzoek aangekondigd. Het belangrijkste doel van het onderzoek is inzicht te verkrijgen in de factoren, die bepalend zijn voor de lage onderwijsopbrengsten in Almere. Om ervan te leren en ervoor te zorgen dat dergelijke effecten, gezien de groeiopgave van Almere, voor de toekomst voorkomen kunnen worden. De onderzoeksvraag focust zich op de maatschappelijke factoren: - Welke kenmerken heeft de populatie (leerlingen en hun ouders) van Almere? - Heeft Almere specifieke New Town kenmerken? - Zijn deze kenmerken van invloed op de achterblijvende onderwijsprestaties in Almere? Portefeuillehouder: Wethouder René Peeters. Projectleider Almere: Arnica Derkink. Samenwerkende partners: Ministerie van OCW, Gemeente Almere, onderwijssector Almere, Onderwijsinspectie.


35

René peeters, wethouder Jeugd, onderwijs en sport Windesheim Flevoland startte in september 2010 met hbo-opleidingen in Almere. In 2026 studeren naar verwachting 6.000 studenten bij Windesheim en de CAH (Christelijke Agrarische Hogeschool) Almere, naast een nog onbekend aantal internationale studenten bij het internationaal onderwijsinstituut, Bes La Salle. Studentenstad in wording Een gesprek met René Peeters, wethouder Jeugd, Onderwijs en Sport over het hoger onderwijs in Almere.

“

Waarom heeft Almere hoger onderwijs nodig? Hoger (internationaal) onderwijs is enorm belangrijk voor een evenwichtige opbouw en samenstelling van de stad. Jongeren trokken tot voor kort Almere uit voor het volgen van hoger onderwijs. Nu komt 80% van de huidige aanmeldingen voor hbo-opleidingen komt uit Almere.’ Hoe staat het met de relatie met het Economisch Offensief en de 100.000 banen; wat kan hoger onderwijs daarin betekenen? Onderwijs en het Economisch Offensief zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Met het in huis hebben van goed opgeleide mensen, biedt je bedrijven een aantrekkelijk vestigingsklimaat. De bedrijven die al in Almere zitten, nationaal en internationaal, zijn eveneens op zoek naar hoog opgeleid personeel. Bes la Salle werkt in hun opleidingen met zogeheten ‘incubators centers’, bedrijfjes in spé. De ondernemende studenten krijgen tijdens hun studie begeleiding en zetten daarna zelfstandig het bedrijf voort. Windesheim en CAH leggen eveneens de verbinding met het bedrijfsleven. Zo wil CAH graag dat de aan hun opleidingen gerelateerde bedrijven zich vestigen rondom het CAH-gebouw in Almere Poort.

”


“

36

U heeft meerdere keren gezegd dat studenten de stad een ‘ziel’ kunnen geven, wat bedoelt u daar mee? Dit betekent dat er een andere energie in de stad komt. Studenten brengen leven in de stad. In de horeca, in sport, in cultuur. Ik verwacht ondernemerschap van studenten. Denk bijvoorbeeld aan het benutten van leegstaande pandjes, met kleinschalige initiatieven van studenten. We willen hier graag bij bemiddelen of hen een klein zetje geven. Het leuke van studeren in Almere is dat we nog in de pioniersfase zitten, waarbij je als student nog veel te vertellen hebt! Kunnen de hoger onderwijsinstellingen een bijdrage leveren aan de kwaliteitsverbetering van het basisonderwijs? Dat gebeurt al. Vanuit de onderwijsimpuls heb ik middelen beschikbaar gesteld aan de PABO voor nascholing van directies, leerkrachten en interne begeleiders (zorgcoördinatoren) van basisscholen. Ook steken we extra geld in het opleiden van leerkrachten in de school zelf. Welk ambitieniveau verwacht u van Windesheim? Dat ze een ondernemende hogeschool worden en heel nauw samenwerken met het bedrijfsleven, en dat ze zich onderscheiden ten opzichte van omliggende hbo’s met opleidingen die goed passen bij Almere.

”


37

Culturele voorzieningen

Opdracht: Op basis van de motie Linhard (d.d. 1 december 2009) en het cultuurconvenant (d.d. 8 april 2009) stelt de gemeente Almere met partners een visie voor cultuurvoorzieningen op. Deze visie is erop gericht dat Almere haar positie als grote stad in het nationaal cultuur bestel zo snel mogelijk kan innemen. Op basis van deze visie maken Almere, de provincie Flevoland en het ministerie van OCW afspraken over de realisatie. Stand van zaken: Om invulling aan de cultuurvisie te geven worden in de maanden mei t/m augustus een aantal werksessies over cultuur georganiseerd. De thema’s zijn ‘Groen en Stedelijk’, ‘Jeugd nu en straks’ en ‘Het Karakter van Almere’. Deze thema’s zijn ontleend aan de Verkenning Almere Europese Culturele Hoofdstad. In de sessies worden niet alleen scenario’s voor 2030 doordacht, maar identificeren de deelnemers ook de concrete stappen op de korte en middellange termijn. Genodigden voor deze sessies zijn ongebonden creatieve ondernemers uit Almere, met daarnaast uiteraard ook vertegenwoordigers van de culturele instellingen en een aantal landelijke experts. Om zoveel mogelijk input te krijgen zijn accounts op Twitter, Linked In en Facebook geopend. Wij verwachten als resultaat een veelheid van plannen en ideeën die samen met het cultuurparticipatieonderzoek 2011 input vormen voor de visie op een cultureel aanbod in Almere dat past bij de stad en zijn bevolking: innovatief en ondernemend. De resultaten van de sessies en de opzet van cultuur visie wordt in de 2de helft van 2011 met de gemeenteraad besproken. Portefeuillehouder: Wethouder Berdien Steunenberg. Projectleider Almere: Janica Kleiman. Samenwerkende partners: Ministerie van OCW, provincie Flevoland, gemeente Almere, maatschappelijke partners Almere.


Cultuur 2.0 bijeenkomsten Thema cultuur heeft tot nu toe drie cultuur bijeenkomsten georganiseerd met creatieve denkers uit de omgeving. De eerste bijeenkomst ging over Stedelijk en Groen. Daarbij werd onder andere gesproken over geen kleinschaligheid, maar nadenken over Almere als stad van de Biënnale, kunst als infrastructuur of infrastructuur als kunst, moeten we consumentenbossen maken of is bos gewoon natuur? Ruimte voor verbeelding, dat moet er zijn, maar wordt dat in dorpse gezelligheid of stedelijk samenleven? De tweede bijeenkomst ging over Cultuur en Jongeren. Daar gingen de creatieve denkers vooral in op de digitale wereld en de toekomst daarvan in Almere. De derde bijeenkomst was gericht op de karakter van de stad. Vragen als ‘wat laat je in 2030 aan een vriend zien van Almere?’ ‘Welke voorzieningen moeten er in Almere komen?’ en ‘heeft Almere een geschiedenis?’ werden gesteld. Hoe gaat het proces verder? Met de verzamelde gegevens uit een cultuurparticipatieonderzoek en de scenario’s en ideeën uit de Cultuur 2.0 bijeenkomsten worden in het najaar de visie en een uitvoeringsprogramma opgesteld. Naar aanleiding van dit uitvoeringsprogramma wordt er een nieuwe boost gegeven aan cultuur binnen Almere. Bezoek voor meer informatie de Facebook community (cultuur 2.0), de Linkedin groep (cultuur 2.0) of volg Cultuur 2.0 op twitter (cultuur20).

38


39

Sportieve infrastructuur

Opdracht: Het opstellen van een programma sportieve infrastructuur. Inzet is het verkennen van de haalbaarheid en opzet van een innovatieve sportieve infrastructuur, dat onder meer geïmplementeerd kan worden in de nieuwe gebieden. Deze opdracht is gerelateerd aan het Olympisch Plan 2028 van VWS en NOC*NSF. Het Olympisch Plan 2028 is de ambitie om met sport in de volle breedte een bijdrage te leveren aan Nederland, met veel positieve effecten nú en in de toekomst. Stand van zaken: Op 15 juni is een expertmeeting georganiseerd met als onderwerpen: Talent, Water, Bewegen en Ruimte, Bewegen en Sociale Infrastructuur. Ook wordt onderzoek gedaan naar Sport en Citymarketing en nationale en internationale innovatieve sportconcepten. Op basis van de inzichten van de expertmeeting en de onderzoeken wordt in de tweede helft van 2011 een uitvoeringsprogramma opgesteld. Portefeuillehouder: Wethouder René Peeters. Projectleider Almere: Harry Kraan. Samenwerkende partners: Ministerie van VWS, provincie Flevoland, gemeente Almere, NOC*NSF.


Almere Sport 2.0 bijeenkomst Op woensdag 15 juni heeft wethouder René Peeters een Sport 2.0 expertmeeting geopend. De expertmeeting is georganiseerd door gemeente Almere om met sportexperts om tafel te gaan en na te denken over de sportinfrastructuur in een Almere van 2030. De onderwerpen talentontwikkeling, sport en water, sport en sociale infrastructuur en sport en fysieke infrastructuur werden besproken. De uitkomsten van de expertmeeting worden meegenomen in de planontwikkeling over Sport 2.0 in Almere.

040


041

Economie

Opdracht: Het opstellen van een economisch programma gericht op 100.000 arbeidsplaatsen in de periode 2010 – 2030, dat bestaat uit: - Een maatregelenpakket voor excellent gastheerschap; - Een investeringsprogramma voor de ontwikkeling van economische clusters vanuit de EDBA; - Afspraken voor verdergaande regionale economische samenwerking op de as Schiphol – Amsterdam – Almere – ’t Gooi – Utrecht. Stand van zaken: In de stuurgroep RRAAM van 17 juni 2011 is geconstateerd dat er onduidelijkheid is ontstaan over de rollen van de partijen bij de uitwerking van het IAK-thema economie. Besloten is tot het opstellen van een position paper en een werkwijze met in de kern een periodiek overleg economie onder leiding van de gemeente Almere met de provincie Flevoland en het ministerie van EL&I in het derde kwartaal 2011. Hierbij wordt door de partijen vastgehouden aan de gezamenlijke ambitie voor het realiseren van 100.000 arbeidsplaatsen en de kansen die Almere kan bieden voor de economische ontwikkeling van de noordelijke Randstad. Portefeuillehouder: Wethouder Ben Scholten. Projectleider Almere: Jan Vogel. Samenwerkende partners: Ministerie van EL&I, provincie Flevoland, gemeente Almere, Economic Development Board Almere (EDBA).


Ondernemersloket Almere geopend Wethouder Economische Ontwikkeling, Ben Scholten heeft samen met Harm van Veldhuizen van de Kamer van Koophandel Gooi-, Eem- en Flevoland op 21 juni de start van het Ondernemersloket onder de aandacht gebracht van ondernemend Almere. Dit deed hij met het doorknippen van een opblaasbare paarse krokodil. De start van het Ondernemersloket is mogelijk met behulp van de impuls voor economie uit het Oostvaardersakkoord. Het is een instrument dat helpt om de dienstverlening aan ondernemers te verbeteren. Met de ondernemer in gedachten zorgt de gemeente dat de eigen werkprocessen steeds beter aansluiten op de behoeften van bedrijven en andere initiatieven voor de stad. Ben Scholten: “We gaan zorgen dat Almere ondernemers adequaat van dienst zijn. We maken onze dienstverlening voor ondernemers sneller, duidelijker en eenvoudiger.” De gemeente wil met het Ondernemersloket ondernemers optimaal ondersteunen bij het scheppen van meer werkgelegenheid in Almere. De dienstverlening is in eerste instantie gericht op een snelle afhandeling van vestigings- en vergunningsvragen. In de loop van 2011 zal het loket alle ingewikkelde vragen van ondernemers afhandelen. De werkwijze achter het loket, een balie en service op internet, is ook nieuw. Compleet met duidelijke bevoegdheden voor de medewerkers en strakke samenwerking tussen verschillende afdelingen. Naast het loket wil de gemeente samen met de Kamer van Koophandel en andere partners ook een Ondernemersplaza opzetten. Het gaat zowel om zakelijke als maatschappelijke initiatieven.

42


43

Almere Tafel (bestaande stad)

Opdracht: Ter voorkoming van mogelijke negatieve effecten op de sociaal-economische situatie in de bestaande stad, als gevolg van de groei van Almere, wordt de ontwikkeling van de bestaande stad actief gemonitord. De wethouder van Almere en de minister van BZK overleggen jaarlijks over de ontwikkeling van de concurrentiekracht van bestaande woon- en werkmilieus en de eventuele gewenste cq noodzakelijke preventieve acties. Stand van zaken: Op 7 maart hebben Rijk, gemeente Almere en de maatschappelijke partners besloten te starten met de bouw van een Early Warning System. Almere heeft voor de monitoring van de effecten van Almere 2.0 een verfijnder monitoringssysteem nodig om stedelijke problematiek eerder op het spoor te komen. Bestaande monitors en daarin opgenomen gegevens zijn (te) statisch, meten op het verkeerde schaalniveau, kijken terug en geven gemiddelden weer. Nu begint de fase om een eerste prototype op te bouwen die vervolgens kan worden uitgebouwd naar een werkend product/systeem. Bij het opzetten van het systeem zijn diverse organisaties betrokken of geconsulteerd zoals COS in Rotterdam, de gemeenten Utrecht en Amsterdam. Er is een inspiratielab georganiseerd waarbij diverse experts hebben meegedacht over de vraag hoe Almere dit concept via een prototype eind dit jaar kan uitbouwen naar een landelijke pilot. Dit inspiratielab is door het Kenniscentrum KEI georganiseerd. In de zomermaanden wordt het prototype opgebouwd. Portefeuillehouder: Wethouder Ineke Smidt. Projectleider Almere: Thijs van der Steeg. Samenwerkende partners: Ministerie van BZK, gemeente Almere, Stadsmanifestpartners.


Staat van de stad 2011 In opdracht van de stuurgroep RRAAM is samen met de IAK partners; gemeente Almere, het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelatie de eerste uitgave van de ‘Staat van de Stad 2011’ opgesteld. Deze eerste uitgave beschrijft de doorstroming in de Molenbuurt (Almere Haven) en de effecten daarvan voor Almere 2.0. Daarnaast geeft deze uitgave een toelichting op afspraken over de uitwerking van het Early Warning System; een soort graadmeter van de kwaliteit van de stad. Een digitaal exemplaar is beschikbaar op de website van Almere 2.0.

44


45

Programma Groenblauw

Opdracht: Uitbreiding en ontwikkeling van een nieuw groenblauw raamwerk (700 ha) en versterking van het bestaande groenblauwe casco van Almere (600 ha). Voor deze opgaven wordt een sluitende businesscase opgesteld. Tevens wordt een groene kennis- en innovatieagenda opgesteld, opdat groene kennis- en onderzoeksinstituten kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van Almere 2.0. Stand van zaken: Gezien de totaalomvang van het groenblauw raamwerk (1300 hectare) en de relatief beperkte middelen voor (voor-)investeringen, wordt ingezet op een gefaseerde aanpak. De eerste tranche van deelgebieden waarvoor een sluitende businesscase wordt opgezet bestaat uit het landschapspark Eemvallei, Almeerderhout en Poorthout. De omvang van deze businesscase bedraagt circa €55 miljoen. Met de partners wordt gewerkt aan een intentieovereenkomst voor de realisatie van deze gebieden met afspraken over de verantwoordelijkheden bij de uitvoering en een sluitende businesscase. De dekkingsbronnen voor de businescase bestaan uit inzet van nationale compensatie, windenergie, boswonen voor bos, samenwerkingsconvenant Almere – Staatsbosbeheer (SBB) en een aantal additionele fondsen. De planning is om de intentieovereenkomst met de partners na de zomer gereed te hebben. Portefeuillehouder: Wethouder Adri Duivesteijn. Projectleiders Almere: Hester Kersten & Linda Rijnboutt. Samenwerkende partners: Ministerie van EL&I, RVOB, gemeente Almere, Dienst Landelijk Gebied (DLG), Staatsbosbeheer (SBB), Stichting Flevolandschap (SFL), Aeresgroep, Christelijke Agrarische Hogeschool.


046

Stedelijke Bereikbaarheid Almere (SBA)

Opdracht: De ontwikkeling van Almere 2.0 leidt ertoe dat het verkeer toeneemt. De huidige infrastructuur is hierop niet berekend. In de Verkenning Stedelijke Bereikbaarheid Almere (VSBA) is het maatregelenpakket opgesteld voor een goede binnenstedelijke bereikbaarheid van Almere 2.0 voor zowel de bestaande stad als de gebiedsontwikkelingen. Stand van zaken: De drie betrokken partners (ministerie van I&M, provincie Flevoland en gemeente Almere) hebben in het Bestuurlijk Overleg van 30 mei 2011 intentie uitgesproken om te zoeken naar financiering van een eerste maatregelenpakket. In de Stuurgroep RRAAM van 17 juni jl. hebben de provincie Flevoland en de gemeente Almere beiden aangegeven akkoord te kunnen gaan met de bijdrage van € 47,5 mln onder de voorwaarde dat de provinciale staten en Raad hier goedkeuring aan verlenen. Voor het vervolgtraject is afgesproken dat de bijdragen van de drie partijen zo goed mogelijk worden gekoppeld aan concrete projectonderdelen zodat er een heldere verantwoordelijkheidsverdeling is In het pakket zijn de meest urgente maatregelen, gekoppeld aan de ontwikkeling van bouwlocaties en de uitvoering van de planstudie Schiphol-Amsterdam-Almere (deeltraject A1/A6 opgenomen). Het pakket bedraagt € 142,5 miljoen. Het betreft onder meer twee onderdoorgangen A6, uitbreiding Waterlandseweg en een deeltraject van de Hogering, ontsluitingsmaatregelen Almere-Hout en benuttingsmaatregelen. Met dit pakket kunnen de bouwlocaties Almere-Poort (11.000 woningen), Hout-Noord (4.200 woningen) en Hout-Midden (3.000 woningen) goed worden ontsloten en kan een start gemaakt worden met het eerste deel van Pampus-Oost. Portefeuillehouder: Wethouder Adri Duivesteijn. Projectleider Almere: Esther van Garderen. Samenwerkende partners: Ministerie van Infrastructuur en Milieu, provincie Flevoland, gemeente Almere.


047

Overige activiteiten IAK

Financieel kader Opdracht: In het IAK is vastgelegd dat in 2012 een financieel kader voor Almere 2.0 is opgesteld. Het kader is een set financiële afspraken, waardoor wordt geborgd dat Almere 2.0 door Rijk, regio en de gemeente Almere op een verantwoorde wijze kan worden uitgevoerd. Het omvat vier domeinen: - De planexploitaties van de ontwikkelingsgebieden (de drie werkmaatschappijen); - De begroting voor de lokale en regionale hoofdinfrastructuur (VSBA); - De investeringsbegroting van de IAK thema’s (duurzaamheid, economie, cultuur etc) en - De structurele effecten op de inkomsten en uitgaven van het Gemeentefonds en het Provinciefonds (onderzoek Cebeon). Stand van zaken: In het tweede kwartaal van 2011 is een monitor van de voortgang Financieel Kader verschenen. De monitor wordt ingezet om optimalisaties in de werkmaatschappijen en thema’s inzichtelijk te maken. Bij deze monitor is rekening gehouden met de gevolgen van de financiële crisis op de woningmarkt. Onder meer de volgende uitgangspunten zijn in deze monitor voorgesteld: - Fasering en planningshorizon is als gevolg van voortschrijdend inzicht (situatie woningmarkt, fasering) verschoven van 2030 naar 2035; - Aantal arbeidsplaatsen. De ambitie is en blijft 100.000 arbeidsplaatsen. Echter om een financiële risico’s uit te sluiten bij het onverhoopt achterblijven van de werkgelegenheid, wordt in de planexploitaties uitgegaan van een meer behoedzaam scenario van 75.000 arbeidsplaatsen; - Aanpassing van de grond- en woningprijzen aan de actuele marktomstandigheden onder meer als gevolg van de financiële crisis.


48

De minister heeft op 29 maart een brief over de nieuwe verdeling provinciefonds aan de Tweede Kamer en de provinciebesturen gestuurd. Ten opzichte van 2010 krijgt de provincie Flevoland ruim € 8 miljoen per jaar extra. In het nieuwe coalitieakkoord heeft de provincie de afspraak uit het IAK bevestigd zij een investeringsprogramma voor de ontwikkeling van Almere 2.0 opstelt. Zij zal dit in samenspraak doen met de gemeente Almere en het Rijk. Dit programma wordt momenteel voorbereid. Portefeuillehouders: wethouder Adri Duivesteijn in afstemming met wethouder Arno Visser (gemeentefonds). Projectleider Almere: Bart Teulings. Samenwerkende partners: Ministeries van VROM en V&W, RVOB, provincie Flevoland en gemeente Almere.


049

5 Risicoparagraaf

Opdracht: Er wordt een systematische inventarisatie van risico’s die samenhangen met Almere 2.0 opgesteld. Het gaat daarbij om risico’s in termen van tijd, geld en kwaliteit voor de risicovelden: maatschappelijk, bestuurlijk, organisatorisch, juridisch, economisch en technisch. Stand van Zaken: Een nieuwe rapportage over de risico’s volgt bij de volgende rapportage groot project. Deze is geplan voor het najaar 2011. Op dit moment zijn er geen nieuwe inzichten. Portefeuillehouder: wethouder Adri Duivesteijn . Projectleider Almere: Bart Teulings. Samenwerkende partners: Ministeries van VROM en V&W, RVOB, provincie Flevoland en gemeente Almere.


50


51

6 Planning

2010

Stand van zaken

•

begroting en besluit proceskosten periode 2010 – 2012

Gereed

•

plan van aanpak Bestuurlijke Overleg RRAAM/Almere 2.0

Gereed

•

plan van aanpak nevenvestiging Windesheim

Gereed

•

instelling werkmaatschappijen Almere – Amsterdam, Almere Centrum – Weerwater, Almere Oosterwold

Gereed

•

plan van aanpak Rijksstructuurvisie Amsterdam – Almere – Markermeer

Gereed

2011 •

1e Almere Tafel

Gereed

•

besluit provinciefonds

Gereed

•

besluit programma economie

Planning aangepast op 3e kwartaal 2011

•

besluit programma groenblauw

Planning aangepast op 3e kwartaal 2011

•

besluit stedelijke bereikbaarheid

17 juni besluit onder voorwaarde van goedkeuring gemeenteraad en Provinciale Staten, uitwerking in 3e kwartaal 2011

•

programma sportinfrastructuur

•

2e Almere Tafel

•

besluit duurzaamheidagenda

•

besluit visie culturele voorzieningen

2012 •

besluit gemeentefonds

•

oplevering WAA

•

bevestiging principebesluit IJmeerlijn

•

oplevering WAO

•

oplevering WACW

•

actualisering financieel kader

•

actualisering IAK

•

3e Almere Tafel

sprongas

110

De Schaalsprongas

OV-as: n en Stichtselijn Nieuwe OV-as: IJmeerlijn en Stichtselijn

woon- en werkmilieus Nieuwe woon- en werkmilieus

e bestaande stad Versterkte bestaande stad

che Schaalsprong

Ecologische Schaalsprong

groen-blauw casco Versterkt groen-blauw casco

Kwartaalbericht. Almere 2.0 en RRAAM

Recommend Documents