st4_2003_32-38
21-08-2003
15:05
Pagina 1
Een bijdrage tot een overzicht
Kwaliteitsopleidingen in Nederland De Nederlandse markt van kwaliteitskundige opleidingen is ondoorzichtig. Zelfs voor goed ingevoerde personen is het moeilijk een volledig overzicht te krijgen van opleidingsactiviteiten rond kwaliteitskundige thema’s. Ook de auteurs van dit artikel hebben niet de pretentie in dit korte bestek een volledig overzicht van kwaliteitskundige opleidingen te kunnen bieden. Wel willen ze met deze tekst een bijdrage aan de transparantie van de niet-commerciële kwaliteitskundige opleidingsmarkt leveren.
Transparantie van de opleidingsmarkt is in de ogen van de auteurs belangrijk, omdat er in Nederland - anders dan in de Angelsaksische landen - weinig interesse blijkt te zijn voor persoonsgerichte certificatieschema’s. De belangstelling richt zich eerder op de certificatie van opleidingen. De competenties van afgestudeerden - die zich laten opnemen in het register van de opleiding - worden dan afgeleid van de kwaliteit van de opleiding. Voor de cursist in spe is het daarom belangrijk om de juiste opleiding te kunnen kiezen. In de huidige marktomstandigheden is dat een hele klus, omgeven met de nodige onzekerheden. De auteurs hopen, dat dit artikel bijdraagt aan een beter overzicht van de Nederlandse kwaliteitskundige opleidingsmarkt.
Kwaliteitsopleidingen in de academische sector Bij elke universiteit wordt wel op een of andere wijze aandacht besteed aan kwaliteitsaspecten, in het onderwijs, in onderzoeksprogramma’s of binnen de universiteitsorganisatie zelf. Zo is het vakgebied (industriële) statistiek in vele opleidingen en onderzoekprogramma’s geïntegreerd. Met name steekproeven en verbeterprogramma’s als Six Sigma staan in de belangstelling (onder andere professor dr. R.J.M.M. Does aan de Universiteit van Amsterdam). Een andere tak van kwaliteitskundige activiteit richt zich binnen diverse technische studierichtingen op thema’s als de kwaliteit van productontwerp, productkwaliteit en de betrouwbaarheid van processen (onder andere professor dr. P.C. Sander aan de
st4_2003_32-38
21-08-2003
15:05
Pagina 2
Technische Universiteit Eindhoven). Ook op specifieke terreinen als bouwkunde en landbouwwetenschappen zijn toegespitste kwaliteitskundige thema’s geïntegreerd in onderwijs en onderzoek. Bijvoorbeeld aan de Technische Universiteit Delft (bouwkunde, professor ir. H. de Jonge) en aan de Landbouw Universiteit Wageningen (professor dr. ir. M.A.J.S. van Boekel). In de technische studierichtingen is kwaliteitskunde altijd een vanzelfsprekend deel van het curriculum geweest. Met de groei van de scope van het kwaliteitsdenken in de jaren ‘80 en ‘90 is daarnaast echter ook binnen bedrijfskundige en economische faculteiten belangstelling ontstaan voor kwaliteitskundige thema’s, gekoppeld aan vraagstukken van organisatie en management. In tabel 1 vindt u een overzicht. De wetenschappelijke onderwijsactiviteiten op het terrein van kwaliteitsmanagement vallen uiteen in vier categorieën: • Onderwijs binnen reguliere universitaire programma’s op bachelor-niveau (eerste drie jaren van de universitaire studie) en op master-niveau (in feite wat in de oude structuur het vierde studiejaar was); • Onderwijs binnen master-programma’s die bedoeld zijn voor deelnemers met werkervaring (veelal parttime-programma’s die twee studiejaren omvatten en waarvoor alle kosten betaald moeten worden door de deelnemers); • Promotietrajecten op het vakgebied kwaliteitsmanagement onder supervisie van een hoogleraar op het vakgebied (fulltime als assistent-in-onderzoek, of parttime.
Universiteit
Faculteit
Docenten
Thema’s
Rijksuniversiteit Groningen [RUG] www.rug.nl
• Faculteit Bedrijfskunde
Professor ir. A.C. Waszink Drs. M. Broekhuis
• Certificering • Kwaliteit in dienstverlenende organisaties
Erasmus Universiteit Rotterdam [EUR] www.eur.nl
• Faculteit Bedrijfskunde, vakgroep Management van Innovatie
Professor dr. Ing. T.W. Hardjono Dr. H.J. de Vries; Professor dr. A.J. Feilzer
• Certificatie • Normalisatie • Standaardisatie
• Faculteit der Economische Wetenschappen, capaciteitsgroep Marketing & Organisatie, sectie Organisatie
Professor dr. B.G. Dale; Professor • Quality Management en dr. A.R.T. Williams; Dr. ir. A. van Organisational Performance der Wiele • Kwaliteitssystemen • Motivatie [HRM] • Organisational Change • Service Excellence
• Instituut Beleid en Management Gezondheidszorg
Professor dr. M. Berg
• Kwaliteit in de gezondheidszorg
Technische Universiteit Twente [TUT] www.utwente.nl
• Afdeling Technologie & Organisatie
Professor dr. O.A.M. Fisscher
• Kwaliteitsmanagement
Rijksuniversiteit Maastricht [RUM] www.unimaas.nl
• Faculteit Economische Wetenschappen en bedrijfskunde, vakgroep Marketing
Professor dr. J.G.A.M. Lemmink Dr. D. Schim van der Loeff
• Service Quality • Kwaliteit in dienstverlenende organisaties
Professor dr. P.C. Sander Professor dr. ir. A.C. Brombacher
• Proceskwaliteit • Productkwaliteit • Kwaliteitsmanagement
Technische Universiteit Eindhoven [TUE] • Frits Philips Institute www.tue.nl
Tabel 1. Kernen bij universiteiten die kwaliteit koppelen aan organisatie- & managementvraagstukken
st4_2003_32-38
21-08-2003
15:05
Pagina 3
Commerciële opleidingsactiviteiten Gezien de veranderingen die gaande zijn in het universitair onderwijs vanwege de invoering van de bachelors/masters-structuur is het op dit moment moeilijk om precies aan te geven welk type onderwijs wordt geboden op het terrein van kwaliteitsmanagement. Laten we als voorbeeld de Faculteit der Economische Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) nemen. We zien dan het volgende tableau: • Voor studenten in de bachelor-fase zijn er onderwijsmodules op het vakgebied kwaliteitsmanagement; • Daarnaast is er een éénjarig master of science-programma ‘Quality Management and Organisational Performance’ dat direct aansluit op de bachelor-fase. Eén van de twee richtinggevende werkcolleges in dit programma is een seminar ‘kwaliteitsmanagement en organisational performance’; • Ten slotte wordt er gewerkt aan de start van een postinitiële tweejarige parttime master ‘Master in Service Excellence’ met als doelgroep kwaliteitsmanagers, adviseurs en anderen die betrokken zijn bij organisatie-ontwikkelingen en organisatietransformaties op basis van een kwaliteitsbenadering. Doordat het aanbod van master-programma’s bij elke universiteit op dit moment in opbouw is, kunnen er de komende jaren meer mogelijkheden ontstaan om op academisch niveau het vak kwaliteitsmanagement te bestuderen voor kwaliteitskundigen die reeds fulltime werken. Toegang tot deze programma’s zal in het algemeen alleen mogelijk zijn als reeds ten minste een opleiding op het niveau van hoger beroepsonderwijs is afgesloten. De academische master-programma’s zullen zich blijven onderscheiden van de professionele master-programma’s bij het HBO door nadrukkelijker het accent te leggen op wetenschappelijke benaderingen, koppeling van kwaliteitsmanagement aan algemene theorieën van organisatie en management en een sterke reflectie vanuit de praktijk op de theorie. Volgens sommigen is kwaliteitsmanagement als modieuze trend in het vakgebied organisatie en management alweer achterhaald. Het begrip ‘kwaliteit’ mag dan wellicht stoffig zijn geworden, de principes achter het kwaliteitsdenken blijven geldig en zijn ook inmiddels in het gewone ‘organisatie en management’- gedachtegoed opgenomen. Kwaliteit moet dan ook niet als iets bijzonders of als een afzonderlijke discipline worden gedefinieerd, maar moet worden gekoppeld aan organisatieverandering en verbetering van efficiency en effectiviteit. Ook nieuwe ontwikkelingen zoals de toepassing van e-technologie in organisaties dwingen er juist toe het kwaliteitsdenken door te voeren daar waar de doorlooptijd van processen steeds korter wordt, er geen gelegenheid is om fouten te herstellen en de klant steeds makkelijker uitwijkt naar alternatieven. De postinitiële master-programma’s bieden met name mogelijkheden om snel in te kunnen spelen op nieuwe ontwikkelingen en behoeften vanuit de praktijk, doordat in deze programma’s meer flexibiliteit is ingebouwd.
st4_2003_32-38
21-08-2003
15:05
Pagina 4
Opleidingen kwaliteitsmanagement aan hogescholen In het reguliere HBO (bachelor) bestaan geen opleidingen kwaliteitszorg. De opleidingen kwaliteitszorg die door het HBO worden aangeboden, zijn alle post-opleidingen (met MBO, HBO of WO als vooropleiding) of bedrijfsopleidingen. Wel worden in sommige HBO-opleidingen onderdelen/modules kwaliteitszorg aangeboden. Omdat de eindtermen vrij globaal zijn gedefinieerd, kan de inhoud en het niveau per hogeschool verschillen. Ook hebben hogescholen de mogelijkheid om aandacht aan kwaliteitskundige thema’s te geven binnen de zogenaamde ‘vrije ruimte’. Omdat kwaliteitszorg een aspect is van bedrijfskunde komen we kwaliteitskundige thema’s vooral tegen in opleidingen waarin ook bedrijfskundige aspecten aan de orde komen, zoals bij de HEAO-opleidingen Bedrijfskunde en MER (Management, Economie en Recht) en bij HTS-opleidingen, zoals in Werktuigbouwkunde, Industrieel Ontwerpen en (Bouw)technische bedrijfskunde. Ten slotte wordt ook in de zorgopleidingen aandacht besteed aan (systemen van) kwaliteitszorg.
Post HBO en Post HTO De post-HBO-opleidingen kwaliteitszorg worden door de hogescholen aangeboden onder de vlag van de Post HTO Groep en de Stichting Post HBO Nederland. In de Post HTO Groep werken sinds 1995 zeven Post-HTO-instituten/hogescholen samen om het cursusaanbod inzichtelijk te maken en eenzelfde kwaliteitssysteem te hanteren. Dit zijn de post-HTO’s van Utrecht, Den Bosch, Hogeschool Zuyd/Limburg, Arnhem en Nijmegen, Eindhoven, Amsterdam en Den Haag (www.posthto.nl). De hoofdmoot van het aanbod van de Post HTO Groep wordt gevormd door technische cursussen. Daarnaast worden ook cursussen aangeboden op het gebied van management, bedrijfskunde en commercie. De Post HTO Groep is voor de hogescholen een marketinginstrument. Certificatie van de cursussen vindt plaats door de Stichting Post HBO Nederland (SPHBO). Deze stichting certificeert post HBO-opleidingen met een langere doorlooptijd van een halfjaar tot drie jaar. De door de SPHBO getoetste opleidingen krijgen het beschermde predikaat Registeropleiding. Alle abituriënten die een Registeropleiding hebben gevolgd en zijn gediplomeerd worden opgenomen in het Landelijk Register Post HBO Abituriënten (www.sphbo.nl). Kortere opleidingen (4 dagdelen tot 1 jaar) kunnen door CEDEO worden gecertificeerd (www.cedeo.nl). Er is een onderscheid tussen de certificatie van SPHBO en CEDEO. Bij SPHBO is dat een vorm van productcertificatie: de inhoudelijke kwaliteit van de cursus wordt beoordeeld. CEDEO certificeert op klanttevredenheidscores. Niet alle post-HBO-opleidingen zijn op deze wijze gecertificeerd. Veel post-HBO en andere bedrijfsopleidingen worden ook door de hogescholen zelf aangeboden, meestal via gelieerde
st4_2003_32-38
21-08-2003
15:05
Pagina 5
Stichtingen of BV’s. Hiervan bestaat geen totaaloverzicht. Voor het aanbod van elk van de ongeveer 55 hogescholen kan de betreffende website worden geraadpleegd, bijvoorbeeld via het overzicht van de HBO-Raad: www.hbo-raad.nl. In dit overzichtsartikel (zie tabel 2) wordt alleen een overzicht gegeven van de post-opleidingen, die via de Post HTO Groep en de Stichting Post HBO Nederland worden aangeboden en gecertificeerd. In het reguliere HBO worden geen opleidingen kwaliteitszorg aangeboden. Wel komt kwaliteitszorg aan bod binnen bepaalde post-opleidingen of bedrijfsopleidingen op het vlak van techniek, economie en zorgverlening. De top van de markt wordt gevormd door drie aanbieders: Universiteit van Amsterdam, KDI BV en hogeschool Utrecht. De hogeschool van Amsterdam en KDI BV hebben als enige een opleiding, die opleidt voor de mastertitel MA TQM. Voor KDI BV betreft dit de leergang kwaliteitskunde. Verder zijn er een aantal opleidingen van KDI gebaseerd op de EOQ-eindtermen en gecertificeerd door de Stichting SKO. Ditzelfde geldt ook voor de opleiding QE van de hogeschool Utrecht. Ook zijn er een aantal opleidingen van wisselende omvang en inhoud die worden gecertificeerd door de Stichting Post HBO Nederland. Daarnaast is er wellicht nog een intransparant aanbod van kwaliteitszorgopleidingen van de afzonderlijke hogescholen en hun bedrijfsopleidingen. Buiten Hogescholen Het particulier onderwijs dat door het Ministerie van OC&W is erkend, is georganiseerd in PAEPON: een belangenvereniging van ongeveer 120 particuliere onderwijsinstellingen: zie www.paepon.nl. Deze bieden ook opleidingen in kwaliteitszorg aan.
Conclusies De auteurs van dit artikel verbinden de volgende conclusies aan hun speurtocht: • De Nederlandse kwaliteitskundige opleidingswereld is uiterst intransparant. • Er zijn geen initiële kwaliteitszorgopleidingen in Nederland, noch bij het wetenschappelijke onderwijs, noch bij het HBO-onderwijs. Hieronder verstaan we opleidingen, die van de eerste studiedag tot de diploma-uitreiking volledig gefocust zijn op kwaliteitsmanagement. De gerichte kwaliteitskundige opleidingen die er wel zijn, zijn alle post-initieel of commercieel. • De kwaliteitskundige opleidingsmarkt in Nederland valt uiteen in twee sectoren. Enerzijds zijn er de technische instituten (WO én HBO), die sinds oudsher kwaliteitszorgopleidingen verzorgen vanuit een technische invalshoek (operational management, reliability, statistiek). Anderzijds zijn er de managerial en economische instituten, die inspelen op de zich verbredende scope van het kwaliteitsdenken. Hoewel de technische invalshoek door de nadruk op de bedrijfskundige kwaliteitsaspecten
st4_2003_32-38
21-08-2003
15:05
Pagina 6
iets buiten het blikveld is geraakt, is door de technische opleidingen stug doorgewerkt aan de technische aspecten van kwaliteitszorg, die immers een onafscheidbaar onderdeel van het vak vormden. Inmiddels zien we ook aan de bedrijfskundige kant een volledige integratie van kwaliteitskundige inzichten in de mainstream-onderwijsactiviteit. Daarmee lijkt een tweedeling te zijn gerealiseerd die enerzijds kijkt naar ‘het besturen van kwaliteit’ (de techniek) en anderzijds naar ‘de kwaliteit van besturen’ (de management-/organisatie-aspecten). De auteurs zien ook op een ander vlak een tweedeling ontstaan: binnen de wetenschappelijke onderwijswereld voorzien ze ontwikkelingen in het postinitiële veld (dus rond de masteropleidingen) die kunnen leiden tot meer mogelijkheden voor kwaliteitskundig geïnteresseerden. Daar tegenover staat het HBO: in die sector voorzien de auteurs in het initiële veld meer mogelijkheden voor hoogwaardige opleidingen dan het nu geconstateerde magere aanbod. Daartoe zou er in het initiële veld een wat sterker geprofileerde beroepsopleiding quality engineer moeten komen.
Auteurs Dr. J. Box is zelfstandig organisatieadviseur, speciaal voor onderwijsorganisaties. Op het terrein van kwaliteitszorg is hij lid van het College van Deskundigen en lead auditor bij Det Norske Veritas; voorzitter/lid van acceditatiepanels van de Dutch Validation Council en lid van de Cie. Didactiek en Examinering en auditor bij de Stichting SKO. Drs. R. Leenders (MBA) is kwaliteitsmanager van Gouden Gids BV en bestuurslid van het Nederlands Netwerk voor Kwaliteitsmanagement (NNK). C. Schoonheim vervulde, vóór zijn pensionering, diverse directiefuncties bij DAF Trucks, onder andere op het gebied van kwaliteitszorg. Dr. ir. T. van der Wiele is universitair hoofddocent kwaliteitsmanagement bij de Faculteit der Economische Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam, wetenschappelijk directeur van de master-opleiding in Management Consultancy en redactielid voor Synaps, het blad van het Nederlands Netwerk voor Kwaliteitsmanagement (NNK).
