foto: Ossip van Duivenbode
september - oktober / 2014
rotterdam objectief
net opgeleverd
Opening Markthal
opinie
Kubuswoningen, kabouterwoningen en koudebruggen, het structuralisme als reactie op het modernisme
Erasmus University College
www.architectuurinrotterdam.nl
D . B . LOGEM ANN, N. LANS DO RP, J. PO O T 1915-1923
R E NOVAT IE: DESIGNED B Y ERIC K VAN EG ERAAT 2012-2014
N I E UW E MA R K T 1 A
De gemeentebibliotheek aan de Nieuwemarkt was een van de weinige gebouwen in het centrum die het bombardement overleefden. Het gebouw verloor in 1983 zijn functie door de nieuwbouw van Van den Broek en Bakema iets verderop. Na een korte periode als architectuurmuseum en tentoonstellingsruimte was het van 1989 tot 2012 in gebruik als Nationaal Onderwijsmuseum. Aan die periode herinnert het levensgrote schoolrapport van Bob den Uyl op de zijgevel. Sinds kort is hier nu het prestigieuze Erasmus University College gehuisvest. Het gebouw is grondig gerestaureerd en aangepast aan de nieuwe onderwijsfunctie Zowel het gemeentebestuur als de Erasmusuniversiteit wilden graag zo’n University College in het centrum. Met een internationale topopleiding zet Rotterdam zich als onderwijsstad op de kaart, wordt de universiteit zichtbaar in het centrum en bovendien kunnen de circa 750 studenten voor levendigheid in de stad zorgen. De gemeente stelde het gebouw beschikbaar en het schoolmuseum kon naar Dordrecht verkassen. Het is de bedoeling dat de studenten, die nu nog in het Student Hotel aan de Oostzeedijk wonen, mettertijd naar een nieuw complex in het centrum verhuizen. Het gebouw van gemeentearchitect Logemann is in oude luister teruggebracht waarbij vooral in het interieur de originele elementen prachtig tot hun recht komen. Wat een rijkdom aan marmeren trappen en wanden, cassetteplafonds, gietijzeren lampen, radiatorkasten en glas-in-loodramen. Ook de fraaie commissiekamer naast de hoofdingang is er nog. In de kelder werd tussen het oud ijzer de oorspronkelijke koperen trapleuning teruggevonden en deze is na te zijn uitgedeukt en opgeknapt weer terugge-
plaatst. Mogelijk wordt zelfs het oorspronkelijke, tijdens het bombardement gesneuvelde torentje gereconstrueerd. Door die vondsten van originele details, maar vooral door een te ambitieuze planning en faillissementen van onderaannemers, liep het project bijna een jaar uit. Duidelijk herkenbaar nieuw is het centrale atrium met glazen dak en glazen lift. Verder zijn hier de lage verdiepingen van het oude boekenmagazijn weggehaald en vervangen door met de rest van het gebouw corresponderende vloeren. De oude indeling is nog herkenbaar in de glasgevel aan de Pannekoekstraat en in het interieur -heel subtiel- door led-glaslijnen op de gevel en de kolommen. Het moet een genoegen zijn hier les te krijgen in colloquiumruimtes, collegezalen of in het studielandschap. Eigenlijk is het vooral een restauratieproject, waarin de hand van architect Erick van Egeraat nauwelijks herkenbaar is. Daarvoor moet je naar de bovenste verdieping, waar de kantoren zijn, maar die is helaas niet toegankelijk voor publiek en studenten. PG
foto’s: Ossip van Duivenbode
Erasmus University College
net opgeleverd
opinie
Kubuswoningen, kabouterwoningen en koudebruggen, het structuralisme als reactie op het modernisme Zowel een afsluiting als een begin. Dit statement maken de architecten Aldo van Eyck en Jaap Bakema bij de voorbereiding van het tiende Congrès d’ Architecture Moderne (kortweg: CIAM) in de tweede helft van de vijftiger jaren van de vorige eeuw. De CIAM-bijeenkomsten staan sinds de start in 1928 in het teken van de modernistische sociale woningbouw en stedenbouw. De CIAM-scheiding van wonen, werken, recreatie en verkeer voldoet niet langer, vinden de twee CIAM-leden (die met enkele collega’s verder gaan onder de naam TEAM X). Nederland dreigt onbewoonbaar te worden en de architect en stedenbouwer werken hier gek genoeg gewoon aan mee. Zo ontstaat het beroemde “Verhaal van een andere gedachte” waarin individu en gemeenschap een centrale rol vervullen. In het tijdschrift FORUM wordt deze gedachte in enkele afleveringen door de redactie (bestaande uit architecten Dick Apon, Jaap Bakema, Gert Boon, Joop Hardy, Herman Hertzberger en Jurriaan Schrofer) over het voetlicht gebracht.
Pompenburg/Hofdijk, foto: Rob ´t Hart
Bekend is de afbeelding naar aanleiding van één van Hertzbergers bouwprojecten op een FORUM-omslag. Door met luciferdoosjes te schuiven blijken opeens ook andere woontypologieën mogelijk: niet alleen gestapeld, maar ook onderling verschoven en met meer complexe stapelingen. In de praktijk blijken terrassen en balkons van verschoven woningen beschutting te krijgen van hun buurwoningen en in het interieur zorgen kleinere eenheden voor geborgenheid. Stapelen en samenvoegen De op gang gebrachte stroming in de Nederlandse architectuur krijgt bekendheid onder de naam Structuralisme: het stapelen en samenvoegen van gelijksoortige maar variabele elementen met meerdere gebruiksmogelijkheden. Voorbeelden van deze architectuur in Rotterdam zijn het complex Kubuswoningen bij Blaak en Oude Haven van Piet Blom (1984), het Kabouterdorp aan de Hofdijk van Jan Verhoeven (1983) en de woningen aan de Leuvehaven van Apon e.a. (1980), een vroeg voorbeeld van transformatie van een oud havengebied naar een woonlocatie. >>
foto: Ossip van Duivenbode
rotterdam objectief
Opening Markthal De Markthal Rotterdam – een ontwerp van architect Winy Maas (MVRDV ) - wordt 1 oktober officieel geopend. In navolging van steden als Stockholm, Barcelona en Valencia is de Markthal de eerste indoor voedselmarkt van Nederland. Ontwikkelaar Provast liet een spectaculaire boog van 228 appartementen bouwen dat een markt van 96 kramen overspant. De binnenkant van de hal is voorzien van een indrukwekkend 11.000 m2 kunstwerk: `De Hoorn van Plenty’. Kunstenaar Arno Coenen maakte hiervoor larger-than-life 3d tekeningen van verse producten die worden verkocht in de Markthal. >> Herman Hertzberger (1932), de enige nog levende architect uit de FORUM-redactie, maakt in 1966 een ontwerp voor een antimonumentaal raadhuis voor Valkenswaard “waar publiek en ambtenaren wederkerig bij elkaar op bezoek komen”. Het ontwerp is gefaseerd uit te voeren en oneindig uit te breiden. Valkenswaard durft het experiment uiteindelijk niet aan. Flexibiliteit is één van de uitgangspunten bij de bouw van het kantoor van verzekeraar Centraal Beheer evenals de groei en samenhang en het bouwen vanuit ontmoeting. In de woningbouw beperkt de architect zich veelal tot het ontwerp van de structuur van de woning. Met ‘inbouwpakketten’ kunnen gebruikers de inrichting aan eigen smaak en behoeften aanpassen. De noodzaak tot energiezuinig bouwen legt in de tachtiger jaren van de vorige eeuw al beperkingen op aan de wens van structuralistische architecten om de constructie in de gevels zichtbaar te houden. Een massieve betonkolom vormt een ‘koudebrug’ waardoor deze in latere ontwerpen weer
binnen de gevel wordt geplaatst. Ondanks de aan de gebruiker geboden vrijheid bij de inrichting van structuralistische gebouwen ontkomen ook deze na verloop van veertig jaar niet aan leegstand zoals het kantoor van Centraal Beheer (Apeldoorn) en het Ministerie van SZW (Den Haag). Dit lijkt onbegrijpelijk. Is het Structuralisme soms uitgewerkt? Worden de kwaliteiten niet meer herkend? Oordeel zèlf, door een bezoek te brengen aan één van de acht ‘Diagoonwoningen’ die Herman Hertzberger in 1971 in Delft-Zuid bouwde volgens de uitgangspunten van het Structuralisme.
Paul Lappia publiceert in het architectuurtijdschrift FORUM en is secretaris van de stichting Aldo en Hannie van Eyck. Van 20 september tot en met 11 januari staat in het Nieuwe Instituut de dubbeltentoonstelling Structuralisme, met visies en werk van architect Hertzberger en installaties door het Jaap Bakema Study Centre naar de thema’s onderwijs, idealen, bouwen en de stad (zie tentoonstellingen). Naast lezingen en debatten zijn er rondleidingen door een Diagoonwoning in Delft (zie www.hetnieuweinstituut.nl).
agenda Elke za & zo t/m DE ROTTERDAM TOURS 28 sept Elke zaterdag en zondag in sept kun je onder begeleiding van een gids een
De Rotterdam Tours rondleiding maken door De Rotterdam van architect Rem Koolhaas. De gids vertelt je alles over de bouw, de architectuur en het gebruik van De Rotterdam. i www.derotterdamtours.nl – De Rotterdam, Wilhelminakade 135, Rotterdam – 14.00-15.00 uur – reserveren noodzakelijk
za 6, 20 & 27 sept RONDLEIDING VAN NELLEFABRIEK
Chabot Museum Rondleiding door het UNESCO monument de Van Nellefabriek ter gelegenheid van de tentoonstelling Jan Kamman - Fotograaf van het modernisme (zie tentoonstellingen). Na afloop is op eigen gelegenheid de tentoonstelling in het Chabot te bezoeken. i www.chabotmuseum.nl - Chabot Museum, Museumpark 11, Rotterdam – 13.00 & 14.30 uur – € 29,50 / R’pas & Museumkaart € 25,00 / t/m 12 jr gratis (incl. boek Jan Kamman - Fotograaf van het modernisme) – reserveren verplicht
zo 7 sept ZO WIL IK WONEN: VERBOUWD PAKHUIS
AIR Rondleiding door het tot woning verbouwde pakhuis van Suzanne Loen en Jan-Mark Vorstenbosch. Gebouwd in 1947 als archiefpand voor Unilever heeft het daarna diverse functies gehad, nu is het gestript van verlaagde plafonds en tussenwandjes en naar eigen ontwerp verbouwd met voornamelijk hergebruikte materialen. i www.airfoundation.nl – Restaurant Gare du Nord, Anthoniestraat 2, Rotterdam – 14.00 en 15.00 uur – reserveren verplicht
wo 10 sept MONUMENTENLEZING
AIR In de Monumentenlezing staat het verhaal van Rotterdam-Zuid als ‘aankomststad’ centraal. In Verhalenhuis Belvédère spreekt hoogleraar stadsgeschiedenis Paul van de Laar over migratie in Rotterdam. Architect en stedenbouwkundige Endry van Velzen geeft zijn blik op de vernieuwing van de woonwijken van Rotterdam-Zuid. i www.airfoundation.nl – Kaap Belvedère, Rechthuislaan 1, Rotterdam – 20.00 uur / inloop 19.30 uur – reserveren verplicht
wo 10 sept STADSCAFÉ #2
Van Schagen Architecten Tweemaandelijkse talkshow over ontwerp en stedelijke vernieuwing. Stimuleringsfonds i www.hetgelegebouw.com – Het Gele Gebouw, Zomerhofstraat 76-90, Rotterdam – 16.30-18.00 uur – Creatieve Industrie toegang vrij
za 13 & zo 14 sept ROTTERDAMSE OPEN MONUMENTENDAG
St. Open Monumentendag Naar het thema ‘Op reis’ zijn diverse monumenten opengesteld voor publiek; Rotterdam van het Unesco monument de Van Nellefabriek tot De Hef. Vele zijn te bereiken met de speciale Historische Trams, Bussen, Klassieke Watertaxi’s en een Veerpont. Ook zijn een veertigtal ‘klassiekers’ opengesteld en worden er lezingen, expo’s, muziek- en filmvoorstellingen en jeugdactiviteiten georganiseerd. i www.openmonumentendagrotterdam.nl – diverse locaties, Rotterdam – 10.00-17.00 uur – toegang vrij / OMD-vervoerskaart €7,50 (t/m 12 jr € 1,00)
za 13 & zo 14 sept 24 UUR PARFUM DE BOEMBOEM
Parfum de BoemBoem Zinnenprikkelende tours tijdens het festival 24 uur cultuur. Gidsen brengen je op de markante plekken van de stad, zoals de installatie Happy Industry van Atelier van Lieshout in het Museumpark en de Fruitvis in het Merwe-Vierhavengebied. i www.parfumdeboemboem.nl – Start: ingang Museumpark (naast Museum Boijmans Van Beuningen), Rotterdam – za 17.00/20.00/23.00, zo 10.00/12.00/15.00 uur – € 7,00 (incl. fiets) – reserveren aanbevolen
foto: Ronald Tilleman
di 16 sept STEEN & PLANT
Het Nieuwe Instituut Lezing door tuin- en landschapsarchitectuurhistoricus Erik de Jong en landschapsarchitect Hank vanTilborg over hoe ‘steen en plant’ met elkaar verbonden zijn in een gebouw en het landschap, in de stad en het park en in de stadswoning en de tuin. i www.hetnieuweinstituut.nl – Het Nieuwe Paviljoen, Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam – 20.00 uur – € 7,50 / student € 3,75
do 18 sept THE RURAL FRONTIER
Het Nieuwe Instituut Lezing in het kader van de tentoonstelling Sicco Mansholt - een goede Europeaan (zie tentoonstellingen). Kan het platteland, nu de stad steeds meer grip op haar begint te krijgen, een voorland zijn voor stedelijke vernieuwingen? i www.hetnieuweinstituut.nl – Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam – rondleiding 19.15 / lezing 20.00-22.00 uur – € 7,50 / student € 3,75 – Engelstalig – reserveren aanbevolen
do 18 sept INSPIRING CITIES, INSPIRING FILMS
Kriterion Maandelijkse filmavond over de stad, haar gebruikers en stedelijke ontwikkeAFFR ling. Zowel de korte film Detroit Lives als de documentaire After the Factory Stipo gaan over het leven in de stad, niet het ex-leven van de industriële stad Detroit. i www.hetgelegebouw.com / www.affr.nl – Kriterion, Zomerhofstraat 76-90, Rotterdam – 20.30 uur – € 5,00
do 18 sept WALK N TALK @ ZOHO
Stipo Maandelijkse bijeenkomst waarbij een gebiedswandeling wordt gemaakt naar drie plekken in het ZoHo (Zomerhofkwartier). i www.hetgelegebouw.com – Gele Gebouw, Zomerhofstraat 76-90, Rotterdam – 17.00-18.45 uur – toegang vrij aanmelden:
[email protected]
elke do vanaf JAAP BAKEMA STUDY CENTRE: 25 sept LES SALONS STRUCTURALISTES
Het Nieuwe Instituut In de tentoonstelling Structuralisme (zie tentoonstellingen) zijn elke donderdagmiddag gesprekken met architecten, critici, onderzoekers, gebruikers en opdrachtgevers. Ook het publiek kan deelnemen. Programma bij druk nog ntb. i www.hetnieuweinstituut.nl – Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam – vanaf 15.00 uur
vr 26, za 27 ROUTE DU NORD & zo 28 sept Gerenommeerde kunstenaars én aanstormend talent tonen hun werk op verschillende locaties in ZoHo waaronder BBVH Architecten en OMA. Daarnaast organisaren diverse kunstenaars, tentoonstellingsruimtes, architecten, horeca en eetgelegenheden een eigen programma. i www.routedunord.nl – Zomerhofstraat en omgeving, Rotterdam
wo 17 & ARCHITECT@WORK do 18 sept Vijfde editie van de vakbeurs voor (interieur)architectuur en bouw, waar fa-
Beurzen brikanten en distributeurs de nieuwste producten en innovaties presenteren, Adviesbureau BV van gevelsystemen tot software . Naast diverse organisaties en federaties zijn er ook seminars en exposities naar het thema ‘Architectuur en beton’. i www.architectatwork.eu – Ahoy Rotterdam, Ahoyweg 1, Rotterdam – 13.00-20.00 uur – € 30,00 of gratis na voorregistratie via de website LEZING PRESENTATIE
DEBAT SYMPOSIUM
CONGRES BEURS
EXCURSIE RONDLEIDING
F ILM
zo 21 sept OVERSTAG
Het Nieuwe Instituut Filmportret van Sicco Mansholt (zie tentoonstellingen) gemaakt door Mansholts goede vriend en filmmaker Louis van Gasteren en zijn vrouw Joke Meerman. Curator Marten Kuijpers gaat voorafgaand aan de film in gesprek met Van Gasteren. i www.hetnieuweinstituut.nl – Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam – 14.00-16.00 uur
za 4 okt GLUREN BIJ DE BUREN
Rotterdam Info De mooiste klushuizen, omRotterdam Archiguides gebouwde schooltjes, appartementen, industriële loodsen en sky-high penthouses zijn opengesteld voor publiek. Breng een bezoek met begeleide tours, vele woningen zijn ook zelfstandig te bezoeken. Met optredens of activiteiten in de Markthal, in het Oude Noorden en op het Noordereiland. In De Rotterdam van OMA/Rem Koolhaas is een woonbeurs en wordt de dag afgesloten met een nazit. i www.rotterdam.info – start: Rotterdam Info Coolsingel, Coolsingel 195-197, Rotterdam – 12.00-17.00 uur – toegang gratis – aanmelden voor de tours aanbevolen
foto: Claire Droppert
ma 6 okt AIR STARTUP LATE NIGH
AIR Wat kan de 3d-printer voor Rotterdam als architectuurstad betekenen? Wat is het toekomstperspectief voor de architect-ontwerper als het printen van je homemade-designstoel of –huis werkelijkheid wordt? Kijk en praat mee over de toekomst van digital manufacturing! i www.airfoundation.nl – WORM, Boomgaardsstraat 71, Rotterdam – 20.00 uur
do 30 okt VOEDSEL VERBEELD Het Nieuwe Instituut Lezing in het kader van de tentoonstelling Sicco Mansholt. Een goede Europeaan (zie tentoonstellingen). Mansholt legde in Nederland de basis voor een van de meest innovatieve en productieve landbouwsectoren van de wereld. In hoeverre komt ons beeld van de voedselindustrie overeen met de realiteit? Met o.a. Henk Wildschut. i www.hetnieuweinstituut.nl – Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam – rondleiding 19.15 / lezing 20.00-22.00 uur – € 7,50 / student € 3,75 – reserveren aanbevolen vr 31 okt STADSMAKERSCONGRES 2014 - CONNECTIVITEIT
AIR Meer en meer ondernemers, kunstenaars en burgerinitiatieven ‘maken de Van der Leeuwkring stad’. Deze maatschappelijke spelers organiseren zichzelf en zoeken toeGemeente Rotterdam gang tot de overheden, corporaties en institutionele partijen. Samen met internationale denkers en doeners kijkt het congres naar Rotterdamse praktijken en nieuwe vormen van stadsproductie. i www.airfoundation.nl – locatie bij druk nog ntb – vanaf 10.00 uur
Kijk voor actuele informatie op www.architectuurinrotterdam.nl Naast informatie over Rotterdam, vind je hier foto’s en beschrijvingen van gebouwen, architecten, thema’s en actualiteiten en een actuele architectuuragenda. Colofon: Redactie: Ossip van Duivenbode, Paul Groenendijk, Pieter Kuster, Sascha Jenke, Patrick van der Klooster, Jan Duursma – Eindredactie: Paul Dijkstra – Vormgeving:Trichis communicatie en ontwerp Druk: Quadraat Drukkerij – Oplage 5.000 – Uitgave: Rotterdam Partners – Redactieadres: Coolsingel 195-197, Postbus 23514, 3001 KM Rotterdam. De Architectuur Agenda Rotterdam wordt financieel mogelijk gemaakt door:
tentoonstellingen T/M 21 SEPT NOBSON Tentoonstelling van 23 gigantische potloodtekeningen van Paul Noble van zijn surrealistische stad ‘Nobson Newtown’. Museum Boijmans Van Beuningen, Museumpark 18-20, Rotterdam, di t/m zo 11-17 u, www.boijmans.nl T/M 21 SEPT ZOMERDROMEN Tekeningen, maquettes en foto’s uit het archief laten zien hoe we in de vorige eeuw onze vrije tijd besteedden: buiten in de zon, in de stad, aan het water of in de natuur. Van ontwerpen voor zwembaden, zomerhuisjes en luxe vakantieparken tot reisschetsen en tekeningen van al dat groeit en bloeit. Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam, di t/m za 10-17, zo 11-17 u, www.hetnieuweinstituut.nl T/M 3 NOV JAN KAMMAN, JANNES LINDERS FOTOGRAFEN VAN HET MODERNISME Expositie met werk van Jan Kamman, bekend als fotograaf van de Van Nellefabriek kort voor en na de voltooiing, en zijn hedendaagse geestverwant Jannes Linders. Hij fotografeerde onder meer het Museumpark en het Centraal Station rond hun oplevering. Chabot Museum Rotterdam, Museumpark 11, Rotterdam, ma t/m vr 11-16.30, za 11-17, zo 12-17 u, www.chabotmuseum.nl T/M 9 NOV SICCO MANSHOLT. EEN GOEDE EUROPEAAN Sicco Mansholt was in het naoorlogse Nederland minister van Landbouw en daarna Landbouwcommissaris van de EEG. De installatie van Studio PolyLester toont Mansholts invloed op de economische positie van boeren, op de eenwording van Europa en op de inrichting van het Nederlands landschap. Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam, di t/m za 10-17, zo 11-17 u, www.hetnieuweinstituut.nl 13 SEPT T/M 7 DEC DESIGN ART - 15 JAAR VIVID Vijftien toonaangevende ontwerpers en kunstenaars, van Studio Job, Atelier van Lieshout tot Minale-Maeda, die de afgelopen vijftien jaren in VIVID exposeerden zijn bijeengebracht in deze overzichtstentoonstelling. Kunsthal Rotterdam, Museumpark, Westzeedijk 341, Rotterdam, di t/m za 10-17, zo & fd 11-17 u, www.kunsthal.nl 15 OKT T/M 14 DEC PRIX DE ROME De genomineerde jonge architecten voor de eindronde van de de Prix de Rome architectuur 2014 presenteren ontwerpen voor aan of op de Hoogstraat in Rotterdam. Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam, di t/m za 10-17, zo 11-7, www.hetnieuweinstituut.nl 20 SEPT T/M 11 JAN 2015 STRUCTURALISME Dubbeltentoonstelling over het Nederlandse Structuralisme, een architectuurstroming die eind jaren 50, begin jaren 60 afstand nam van de grootschalige en zakelijke architectuur en stedenbouw van de wederopbouwperiode. De stroming belichtte meer poëtische en emotionele kanten van de architectuur om zo tot een volwaardig menswaardige leefomgeving te komen. Een deel vertelt het verhaal en de visie van architect Herman Hertzberger. In het andere deel toont het Jaap Bakema Study Centre een wisselende installatie met thema’s als onderwijs, idealen, bouwen en de stad (zie ook opifoto: Johan van der Keuken nie en agenda). Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam, di t/m za 10-17, zo 11-17 u, www.hetnieuweinstituut.nl PERMANENT WONEN OP HET WATER Deze familie-expo (8+) laat je kennismaken met het typisch Nederlandse wonen op het water aan de hand van modellen en interieurs van verschillende woonschepen en waterwoningen. Maritiem Museum Rotterdam, Leuvehaven 1, Rotterdam, di t/m za 10-17, zo & fd 11-17 u, www.maritiemmuseum.nl
