Kort Luisterogen is een experimenteel leesbevorderingsproject van KOCA vzw in samenwerking met het kunstencollectief DE DAGEN. Luisterogen laat laaggeletterde jongeren (en volwassenen) kennismaken met mooie verhalen en brengt hen op die manier nieuwe woorden uit het Nederlands bij. Daarnaast omvat Luisterogen een GASV-project (Geïntegreerde Algemene Sociale Vorming), een actief integratietraject en een leesbevorderend surplus waarbij het verhaal van een bekende jeugdauteur als kamishibai (Japans verteltheater) in de klas gebracht wordt en de leerlingen kennismaken met de schrijver en fotograaf/illustrator. Hoewel het project oorspronkelijk ontwikkeld werd voor een kleine, specifieke doelgroep (laaggeletterde jongeren), vindt Luisterogen inmiddels de weg naar een erg heterogeen publiek van jongeren en volwassenen voor wie Nederlands leren en/of lezen minder evident is. Hoe het begon Op zoek naar een nieuwe methodiek om dove, allochtone jongeren te alfabetiseren, ontdekten twee gedreven leerkrachten aan KOCA vzw Speciale Beroepsschool EMMAUS, een gespecialiseerde school voor dove jongeren in Antwerpen, de methode AAD (Alfabetisering Allochtone Doven) in Nederland. Omdat de leerlingen meteen enthousiast reageerden op deze methode, besloten de twee leerkrachten AAD aan te passen aan de Vlaamse noden in 2007. Brainstormend over een nieuwe aanpak stond één ding vast: het lespakket moest behalve duidelijk, gebruiksvriendelijk en uitdagend ook gewoon mooi zijn. Uit respect voor deze jongeren, die wegens een gebrek aan handboeken op maat vaak slordige bundels vol knip- en plakwerk voorgeschoteld krijgen. Het kunstencollectief DE DAGEN dacht er net zo over. Bovendien gaven zij nog een tweede invulling aan mooi. Naast het belang van mooi materiaal met mooie letters en mooie foto’s zette DE DAGEN ook het belang van mooie woorden in de verf. Iedereen heeft recht op een mooi verhaal, ook dove allochtone jongeren. Met dit gemeenschappelijke doel en de doelgroep duidelijk voor ogen, bouwden DE DAGEN en KOCA vzw Luisterogen samen uit. KOCA nam het educatieve en het functionele luik voor haar rekening, DE DAGEN verzorgde het artistieke luik. Het project
Mooie verhalen voor laaggeletterde jongeren bestaan nauwelijks. Wie met deze jongeren naar de bib gaat, komt steevast met een tas vol kinderachtige prentenboeken terug. Dat dit de eigenwaarde van de jongeren niet ten goede komt, hoeft geen betoog. Luisterogen wil deze leegte opvullen en laaggeletterde jongeren laten genieten van echte verhalen op maat. Verhalen dus, die aansluiten bij de leefwereld en interesses van de jongeren. Naast het lees- (en luister)plezier wil Luisterogen ook relevante woordenschat en praktische tools aanreiken om de
doelgroep in de maatschappij te laten functioneren. Specifiek voor doven en slechthorenden biedt Luisterogen hierbij zowel Nederlands als de Vlaamse/Nederlandse gebarentaal aan. Intussen bestaan drie edities van het project, een vierde editie volgt dit najaar. Elke editie is opgebouwd rond een functioneel thema. Na het station (2007), internet (2008) en gezonde voeding (2009) staat in 2011 het thema ‘mooi’ centraal. Het Luisterogen-traject bestaat telkens uit drie stappen:
Stap 1: AAD (educatief luik) De jongeren leren tien essentiële basiswoorden rond het functionele thema. Ze leren precies die woorden die ze nodig hebben om over het thema te praten, lezen, denken en discussiëren. Dit gebeurt op basis van de methode AAD die niet enkel voor dove leerlingen interessant is. Stap 2: Theater in de klas (artistiek luik) Vervolgens maken de jongeren kennis met het verhaal dat een bekend jeugdauteur voor het project schreef. Bijzonder is dat de auteurs, resp. Jan Simoen, Edward van de Vendel, Els Beerten en Nic Balthazar het verhaal helemaal op maat van de jongeren schreven. Ze bezochten de school, praatten met de leerlingen en verkenden hun taal, verhalen en interesses. Bovendien wordt het verhaal met de kamishibai (een Japans verteltheater) in de klas gebracht. De artistieke foto’s van studio Edelweiss vergroten het tekstbegrip en laten de jongeren tegelijk van beeldende kunsten proeven. Stap 3: Project (functioneel luik) Tot slot is er nog het functionele luik, waar praktische vaardigheden rond het centrale thema aangeleerd worden. De leerlingen leren de trein gebruiken, veilig met het internet werken of een evenwichtig ontbijt samenstellen. Op die manier werkt Luisterogen ook aan maatschappelijke integratie en aan de zelfredzaamheid van de jongeren. Het materiaal kan gratis aangevraagd en gedownload worden op de website van het project (zie verder). Een lespakket bestaat telkens uit de volgende onderdelen: - een handleiding voor de leerkracht - een werkbundel AAD voor elke leerling - een werkbundel GASV voor elke leerling - een werk-DVD voor de leerkracht - een set kamishibai-prenten om het theater zelf in de klas te brengen - oefenkaartjes waarmee de leerlingen de kernwoordenschat kunnen inoefenen
Hoe het verderging Eén: uitbreiding van de doelgroep Hoewel Luisterogen oorspronkelijk een experiment zou zijn in twee dovenscholen, werd het meteen een succesverhaal in alle zes Vlaamse dovenscholen. En daar bleef het niet bij. De vraag naar kwalitatief, mooi lesmateriaal enerzijds en mooie verhalen in eenvoudig Nederlands anderzijds bleek niet alleen in het onderwijs aan (allochtone) dove jongeren te bestaan. Op de talrijke infomarkten en studiedagen waar Luisterogen voorgesteld werd, klonk interesse vanuit de meest diverse hoeken binnen en buiten het onderwijs. Door de unieke combinatie van taal, verhaal en sociale integratie bleek Luisterogen een waardevol project voor iedereen die met laaggeletterden, analfabeten, anderstaligen, mensen met een cognitieve beperking of kansarmen werkt. In Vlaanderen én in Nederland. Daarnaast werd Luisterogen ook in het regulier onderwijs met open armen onthaald. Leerkrachten in het Deeltijds Beroepsonderwijs, Beroeps en Technisch Secundair Onderwijs en in een eerste leerjaar B gaan dankbaar met het project aan de slag om het leesplezier bij hun aarzelende lezers aan te wakkeren. In het kader van het leesbevorderingsproject Fahrenheit 451 bedacht Stichting Lezen concrete lestips bij het project ‘Honger’ voor leerkrachten in het Secundair Onderwijs. Specifiek voor Okan-leerlingen werkte een laatstejaarsstudente aan het KaHo Sint-Lieven een project uit bij ‘Een geel papiertje’ (project station). Dat Luisterogen met de uitbreiding van haar doelgroep de juiste koers vaart, bleek ook uit het juryrapport van de Wablieft-prijs waarmee het project in november 2010 bekroond werd. Deze prijs wordt elk jaar uitgereikt door Wablieft, het centrum voor duidelijke taal, aan projecten, organisaties of personen die duidelijke taal gebruiken om informatie voor iedereen toegankelijk te maken. In haar rapport haalde de jury de meerwaarde van een heterogeen publiek expliciet aan: “Zoals vooral eigen is aan hele sterke creaties, bereikt het Luisterogen-project niet alleen de oorspronkelijke doelgroep van dove allochtone laaggeletterde jongeren. Ook andere groepen genieten van de verhalen, de beelden, de kamishibai en alle creatieve uitlopers van het project. Luisterogen heeft de voorbije jaren de weg gevonden naar jongeren in BSO en TSO, en ook naar cursisten in het volwassenenonderwijs (CBE en CVO), zowel in Nederland als in Vlaanderen.” Twee: expertise delen Een belangrijke kracht van Luisterogen is dat het project niet van op een eiland ontstaat. De intense kruisbestuiving tussen verschillende personen en organisaties, elk met hun eigen expertise, vormt een essentiële basis binnen de filosofie van Luisterogen. De nauwe samenwerking met kunstenaars, leesbevorderaars, personen in de gezondheidszorg, leerkrachten, vormgevers, webdesigners enz. draagt bij tot een rijke voedingsbodem. Door beroep te doen op en open te staan voor de expertise van anderen, blijft de interne werkgroep maximale kwaliteit nastreven. Zo ontstond met het oog op de uitbreiding van de doelgroep een structurele samenwerking met Nederland enerzijds en met een Onthaalklas voor Anderstalige Nieuwkomers anderzijds. Om aan de noden van deze steeds breder wordende doelgroep tegemoet te komen en de kwaliteit te blijven bewaken, werd in september 2010 bovendien een externe werkgroep opgericht. Deze denktank brengt mensen samen uit allerhande organisaties die ervaring hebben met analfabetisme en/of laaggeletterdheid, uit de
artistieke wereld en uit andere domeinen zoals de geestelijke gezondheidszorg of leesbevordering. De externe werkgroep komt vier keer per schooljaar samen en heeft een drievoudig doel: Luisterogen verder ontwikkelen (verbreden van doelgroepen en methodieken) en verrijken, Luisterogen uitdragen en feedback bundelen en integreren in het concept van Luisterogen. Drie: ontmoetingen Luisterogen wil niet alleen externe partners met elkaar in contact brengen. Ook het samenbrengen van de (laaggeletterde) jongeren zelf vormt een fundamentele pijler van het project. Regelmatig organiseert Luisterogen fijne, niet alledaagse activiteiten op een mooie, bijzondere locatie. Het doel van deze ontmoetingen is dubbel. In de eerste plaats wil Luisterogen deze jongeren prikkelende, nieuwe ervaringen laten beleven waarmee ze in hun alledaagse omgeving niet in aanraking komen. Tegelijk wordt op die manier de binding met de oorspronkelijke doelgroep en haar specifieke noden, haar belangen en haar interesses bewaakt. Volgende activiteiten vonden in de loop van het schooljaar 2010-2011 plaats: Luisterogen op de Boekenbeurs (november 2010) Twintig dove en slechthorende allochtone jongeren bezochten gratis de Boekenbeurs. Luisterogen bracht er het derde kamishibai-verhaal Honger van Els Beerten, in woord en in beeld. Daarna maakten de jongeren kennis met de auteurs Erik Vlaminck, Do Van Ranst, Sylvia Vanden Heede en Bavo Dhooge. Zij kwamen hun boek voorstellen dat ze in opdracht van Wablieft schreven. Luisterogen op de Kamishibaidag (februari 2011) Koca vzw nodigde alle dove en slechthorende kinderen van de Zuidschool uit. Art Basics for Children kwam met een Japans theatertje (kamishibai) eetverhalen vertellen en nam de kinderen op sleeptouw in kookworkshops. Heerlijke recepten van ver en dichtbij werden door de moedergroep bedacht, gemaakt en smakelijk verteld. Deze dag betekende meteen ook de officiële première van het jongste project van Luisterogen in samenwerking met een ander KOCA project, de moedergroep waarin met moeders van dove, laaggeletterde jongeren gewerkt wordt rond gezonde voeding, alfabetisering, communicatie en opvoeding (zie verder). Luisterogen Trefdag (april 2011) Luisterogen bracht ter ere van de Wablieft-prijs veertig dove en slechthorende jongeren uit Nederland en Vlaanderen samen in het ABC-huis. Ze namen deel aan workshops, werden ondergedompeld in creatieve ateliers en wandelden rond in interactieve labo’s waar alle zintuigen werden geprikkeld. De positieve reacties na deze Trefdag waren zo overrompelend, dat deze volgend schooljaar zeker opnieuw doorgaat. Luisterogen Leesgroep (maart en juni 2011): Nieuw is ook de leesgroep voor laaggeletterden die dit schooljaar opgericht werd. Zes leerlingen van de Speciale Beroepsschool Emmaüs en zes leerlingen uit een Okan-klas in Sint-Niklaas luisterden er in de Openbare
Bibliotheek van Sint-Niklaas samen naar de eerste versie van het jongste Luisterogen-verhaal. Via allerhande interactieve werkvormen zoals een groepsdiscussie, het sturen van een e-mail, het illustreren van een fragment of het aanduiden van moeilijke woorden en fragmenten leerden ze hun eigen mening over het verhaal te formuleren. Op basis van deze feedback herwerkte Nic Balthazar het verhaal grondig. In een tweede leesgroep, deze keer in de Permeke Bibliotheek te Antwerpen, evalueerden dezelfde jongeren de herwerkte versie van het verhaal. Uit een evaluatie van het project bleek de leesgroep haar doel niet gemist te hebben. Het enthousiasme van de jongeren was enorm. Door hun betrokkenheid bij het schrijven van een verhaal voelden ze dat hun mening telde, dat ze belangrijk waren en dat naar hen geluisterd werd. De wereld van boeken, verhalen en de bibliotheek kwamen weer een stapje dichterbij. Vier: de website Volgend schooljaar wordt de nieuwe website van Luisterogen gepresenteerd. Waar deze voorheen een louter informatieve functie had, werkt de webmaster momenteel aan een interactief, digitaal oefen- en ontmoetingsplatform voor leerlingen en leerkrachten. Leerlingen kunnen er verschillende aanvullende oefeningen maken bij elke Luisterogen-editie. Leerkrachten kunnen het materiaal downloaden, links naar andere relevante websites bekijken en lestips uitwisselen en becommentariëren op het forum. Vijf: de moedergroep In 2004 startte KOCA vzw voor de moeders van dove en slechthorende jongeren een moedergroep op, die intussen wekelijks samenkomt. Via deze moedergroep ontwikkelen deze moeders een eigen netwerk. De communicatie met de school, met lotgenoten en met het kind zelf wordt versterkt. De moeders kunnen zich informeren en wisselen ervaringen uit. In 2011 en 2012 focust deze moedergroep op gezonde voeding. Samen met Luisterogen werkte de moedergroep een veelgelaagd project uit waarin gezonde voeding, alfabetisering, mooie verhalen en verrijkende ontmoetingen opnieuw hand in hand gaan. De moeders werken eigen recepten uit en maken samen een kookboekje met verhalen. Op die manier dragen ze een stukje cultuur over aan hun kinderen en wordt de zin in verhalen opnieuw aangewakkerd. Bovendien beleven moeder en kind door het kookboekje samen een positieve ervaring, waardoor de ouders in hun ouderschap en de jongeren in hun zelfredzaamheid gestimuleerd worden. In de kijker Door haar unieke en vernieuwende format kwam Luisterogen de afgelopen jaren vaak in de kijker. In verschillende kranten en tijdschriften verschenen artikels en interviews naar aanleiding van het project (o.a. in Het Nieuwsblad en LES, een tijdschrift voor onderwijs aan anderstaligen). Ook de bekroningen met de Wablieftprijs en als tweede laureaat van de Koningin Paola-prijs gingen niet onopgemerkt voorbij. Daarnaast werd Luisterogen op verschillende infomarkten, studiedagen en trefdagen uitgenodigd en voorgesteld en organiseerden DE DAGEN en KOCA vzw zelf drie studiedagen rond muzisch alfabetiseren. In september 2011 neemt Luisterogen deel aan het Low Educated Second Language and Literacy Acquisition (LESLLA)-congres
aan de University of Minnesota in Minneapolis, een internationaal congres over alfabetisering in een vreemde taal. Eén maand later volgt een presentatie op het FEAPDA(European Federation of Associations of Teachers of the Deaf)-congres in Nederland. Tot slot is Luisterogen dankzij de samenwerking met de Openbare Bibliotheek en de Huizen van het Nederlands in Vlaanderen en met Biblioservice in Nederland ook in verschillende bibliotheken aanwezig. Het materiaal kan er door iedereen ingekeken en ontleend worden. De toekomst Luisterogen timmert gedreven verder aan de ingeslagen weg. Het concept, de uitbreiding, de externe werkgroep en de intensieve samenwerking met Nederland blijven behouden. Daarnaast wordt gestreefd naar een verdere professionalisering en internationalisering. Zo zal in het talige luik het niveau van de oefeningen beschreven worden volgens het Europees ReferentieKader (ERK) voor talen en staat een effectmeeting van het project gepland. Op acht december organiseert Luisterogen haar vierde studiedag. Het vierde kamishibai-verhaal en de bijhorende materialen worden er voorgesteld. Ook de website met digitale oefeningen voor de leerlingen (opnieuw volgens ERK-niveau) en een forum voor de leerkrachten wordt dan uitgebreid toegelicht. In 2012 gaan enkele workshops rond voorlezen en de publicatie van het kookboek door. De aankoop van een yurt (een Mongoolse tent) staat ook op het verlanglijstje. Door ook in de toekomst nog meer leerkrachten, ervaringsdeskundigen en leerlingen te blijven samenbrengen en het alfabetiseren te blijven koppelen aan een kunstzinnige inslag, wil Luisterogen uiteindelijk een eigenzinnig expertisecentrum voor alfabetisering worden.
