Kompas, energiebewust wonen en werken. Cijfers en tabellen in opdracht van

Kompas, energiebewust wonen en werken

Cijfers en tabellen 2006 in opdracht van

Inhoud Voorwoord

4

1 Kengetallen

5

Verbruikskentallen per sector

5

Verbruikskentallen MJA deelnemers

5

Verbruikskentallen zwembaden

6

Gasverbruik woningen

6

Electriciteitsverbruik woningen

6

Verbruikskentallen beweegbare bruggen

7

Verbruikskentallen poldergemalen

7

Verbruikskentallen rioolgemalen

8

Verbruikskengetallen rioolwaterzuiverinstallaties (RWZI)

8

Energieverbruik Schutsluizen

9

Energieverbruik verkeersregelinstallaties

9

2 Verdeling energieverbruik

10

Elektriciteitsverbruik keukenapparatuur

10

Elektriciteitsverbruik koel-, vriesen kookapparatuur

10

Elektriciteitsverbruik verwarming, warm water en reiniging

11

Elektriciteitsverbruik hobby en audio/video/communicatie

11

Elektriciteitsverbruik persoonlijke verzorging

11

4 Brandstofprijzen

15

Ontwikkeling totale kosten energie huishoudens (inclusief EB, BTW en heffingskortingen)

15

Prijzen (ct €) aardgas per m 3 en elektriciteit per kWh huishoudens

15

Ontwikkeling energieprijzen huishoudens in indexcijfers, 2000 = 100

15

Bijdrage van de componenten aan de totale energiekostenontwikkeling

16

Aandeel van de diverse tariefcomponenten in de electriciteitsrekening 2005 voor huishoudens

16

Aandeel van de diverse tariefcomponenten in de aardgasrekening 2005 voor huishoudens

16

5 Omrekenfactoren brandstoffen

17

Emissies per eenheid brandstof

17

Omrekenfactoren brandstoffen

17

6 Statistieken

18

Gemiddeld aardgas en elektriciteitsverbruik woningen 1997 - 2004

18

Ontwikkeling gasverbruik in periode 2000 - 2004, in m 3 per woning

18

Ontwikkelingen in verwarmingstypen (in %) woningen

19

3 Graaddagen

12

Plaatsingsperiode CV woningen

19

Keuze weerstation op basis van postcode

12

Leeftijd bewoners

19

Totalen graaddagen (1984 t/m 2004)

12

Ontwikkeling gemiddelde leeftijd 2000 - 2005

19


12

Trends in penetratiegraden isolatievormen woningen

19

Graaddagen per maand (1998)

13

20


13

Elektriciteitsverbruik in kWh voor de jaren 2002, 2003 en 2004 utiliteitsbouw


13

Gasverbruik in m 3 voor de jaren 2002, 2003 en 2004 utiliteitsbouw

20


13

Penetratiegraad maatregelen Utiliteitsbouw

21


13


13


14


14

Gemiddelde buitentemperatuur

14

7 Financieel

22

Berekening variabele terugverdientijd methode

22

Berekening netto contante waarde methode

22

Interne rentevoet van besparingsmaatregelen

23

8 Analyse van techniek warmteopwekking

24

11 WKK

36

Ketelvermogen op basis van gebouwinhoud

24

Eigenschappen van een viertal warmtekrachtinstallaties

36

Vollasturen op basis van ketelvermogen

24

Prijsindicaties van warmtekracht installaties

36

Gecorrigeerde benuttingsgraad op basis van ketelvermogen

24

Keuzecriteria WKK

36

Richtprijzen verwarmingsketels

25

Richtprijzen geisers

25

12 Zon

37

Richtprijzen weersafhankelijke regelaars

25

Rendement zonne-energie systeem, oriëntatie en hellingshoek

37

Richtprijzen zonneboilersystemen

25

Gemiddelde opbrengst zonnecollectoren

37

Richtprijzen cascaderegelaars

25

Globale kostprijs thermische zonnesystemen

38

Richtprijzen cv-boilers

25

38

Richtprijzen totale vervanging regelapparatuur van middelgrote verwarmingssystemen

26

Energiewinst door instraling zonnewarmte per jaar bij diverse ruimtetemperaturen Zontoetredingsfactoren voor zonwering

38

Richtprijzen isolatie van appendages

26

Soorten PV-systemen

38

Richtprijzen van frequentieregelaars

26

Waterzijdig vollastrendement van ketels op onderwaarde

26

13 Wind

39

Richtprijzen frequentiegeregelde cv-pomp versus gewone cv-pomp

26

Criteria voor plaatsing van een windturbine

39

Gegevens van enkele windturbines

39

Rendementsverbetering door vervanging van ketels

27

Kleinschalige windturbines

39

Stilstandverliezen ketels

27

Toeslagen voor warmteverliesberekeningen

27

14 Biomassa

40

Effect van waterzijdig afsluiten buiten gebruiksuren ketel

27

Calorische waarden en prijzen van soorten biomassa

40

Besparingen op elektriciteitsverbruik van pompen in cv-installaties ten opzichte van continu bedrijf

27

Kosten voorbewerking biomassa

40

28

Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte cv-installatie op houtpellets (geperste houtbrok)

41

Warmteverlies door leidingen

Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte cv-installatie op houtsnippers

41

Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte luchtverhitter op houtpellets (geperste houtbrok)

42

15 Verlichting

43

Voorbeelden

43

Advies verlichtingssterktes

43

Eigenschappen lichtbronnen

44

Nood- en oriëntatieverlichting

45

Vermogensverliezen voorschakelapparaten

45

Branduren verlichting

45

Maatregelen in ketelhuis van scholen

28

Maatregelen kantoorgebouwen door gebouwbeheersysteem

28

Maatregelen besparingen cv-systeem

29

9 Duurzame energie

30

Duurzame energie uit binnenlandse bronnen en vermeden CO 2 -emissies

30

Binnenlandse duurzame elektriciteitsproductie en elektriciteitsverbruik

30

10 Warmtepompen en aquifers

31

Positieve invloedsfactoren op de rentabiliteit van een warmtepompinstallatie

31

Toepassingsmogelijkheden warmtepomp

31

Mogelijke warmtebronnen

31

Indicatieve kostprijs elektrisch aangedreven warmtepompen

32

Opwekkingsrendement (COP) elektrische warmtepompen utiliteitsbouw

32

Verlichting in sportgebouwen

46

Verlichting in het onderwijs

46

Geïnstalleerd verlichtingsvermogen in diverse onderwijsruimten

46

Verlichting in de zorgsector

47

Verlichting in de horeca

47 47

Indicatieve kostprijs bronsystemen

32

Richtwaarden aantal branduren

Eigenschappen aquifers

33

Indicatie van het aantal branduren per jaar in diverse ruimten

47

Systemen bodemgebruik als energiebron en -buffer

33

Ontwikkeling van het jaarlijks elektriciteitsverbruik door verlichting in kantoorgebouwen

48

Uitgangspunten voor een verticale bodemwarmtewisselaar

33 Eigenschappen van een aantal zonweringssystemen

48

Aandachtspunten ontwerp bodemwarmtewisselaar

34 Invloed van schakelen regelsystemen op het aantal branduren

48

Keuze bron t.b.v. warmtepompsysteem per marktsegment

35 Beslissingsschema lichtregelingsstrategie

49

Energiebesparende mogelijkheden verlichting

49

16 Behaaglijkheid

50

22 Kantoorautomatisering

66

Ontwerp binnentemperaturen

50

Elektriciteitsverbruik kantoorautomatisering

66

Behaaglijkheidsgrenzen kamertemperatuur in relatie met de buitentemperatuur

50

Opgesteld vermogen in computerruimten

66

Noodstroomvoorzieningen computer

66

Toelaatbare luchtsnelheid

50

Gewenste en acceptabele relatieve luchtvochtigheid

50

17 Ventilatie

51

Ventilatie-eisen voor diverse gebouwen (deel 1)

51

Ventilatie-eisen voor diverse gebouwen (deel 2)

52

Ventilatie-eisen voor diverse ruimten in scholen

52

Jaarlijks gasverbruik ten gevolge van het openen van deuren

53

Elektriciteitsverbruik ventilatoren in luchtbehandelingskasten

53

Thermische rendementen warmtewisselaars

53

Gasbesparing door warmtewisselaars

Productie-uren kopieermachines

67

Elektriciteitsverbruik van communicatiesystemen

67

Besparingsmaatregelen computers

67

23 Overige gebouwapparatuur

68

Liften

68

Elektrische verwarming in machinekamers van liften

68

Elektriciteitsverbruik schrobmachines

69

Besparende maatregelen wassen

69 69

53

Elektriciteitsverbruik volautomatische wasmachines met warm-watervulling

Besparende maatregelen voor luchtbehandelingssystemen

54

Elektriciteitsverbruik volautomatische wasmachines

69

Elektriciteitsverbruik wasdrogers

69

18 Bevochtiging

55

Vochtafgifte van volwassenen personen

55

24 Koel- en vriesinstallaties

70

Vochtafgifte van woonactiviteiten (gemiddeld gezin)

55

Koel- en vriescombinaties

70

Luchtbevochtingsinstallaties

56

Energiegebruik van koelkasten met energielabel

70

Gemiddeld energiegebruik van diepvriezers

70

19 Water en warm tapwater

57

Gemiddeld energiegebruik van koel-vrieskasten

70

Specifieke tapwaterverbruiken (warm en koud)

57

Toelaatbare relatieve luchtvochtigheid diepvriezers

71

Waterverbruik naar woonactiviteit

57

Elektriciteitsverbruik wasdrogers

71

Verbruiksgegevens 150 liter boiler

58

Elektriciteitsverbruik drankenautomaten

71

Gegevens elektrische boiler

58

71

Gegevens elektrische warmtepompboiler

58

Elektriciteitsverbruik koelcompressor, ongeïsoleerde leidingen in koelsysteem

Normwaarden opwekkingsrendement warm-tapwaterinstallaties

58

Energie- en waterbesparende maatregelen

59

20 Isolatie

60

Isolatie woningbouw

60

Besparende maatregelen drankenautomaten

71

Bier- en frisdrankkoelers met grote capaciteit

71

Elektriciteitsverbruik bierkoelers

72

Energiebesparende maatregelen koelen vriesinstallaties

72

Energielabels koelmeubelen

72

Uitgangspunten koelsystemen winkels

72

Typen koelsystemen winkels

73

Besparingsopties supermarkten

74

Isolatie verzorgingshuizen

61

Isolatie ziekenhuizen

61

Isolatie horeca

62

Kosten van gebouwisolatie

62

Isolatie detailhandel

62

25 Perslucht

75

62

Soorten compressoren en hun capaciteit

75

Energiegebruiken van compressoren (alleen compressorblok)

75

Isolatiemateriaal gesorteerd op milieuvoorkeur

21 Horeca

63

Energieverlies door een lek

76

Vermogens, gebruikstijden, benuttingsgraad en rendementen elektrische groot-keukenapparatuur

63

Energiegebruik persluchtpistool

76

Besparende maatregelen perslucht

76

Vermogens, gebruikstijden, benuttingsgraad en rendementen gasgestookte keukenapparatuur

64

Maximale flow door persluchtleidingen voor schatting verbruik

76

Elektrische vaatspoelmachines

64

Energiebesparende maatregelen horeca

64

Koken op elektriciteit vs. gas

64

Elektriciteitsverbruik naar horecatoepassing

65

Voorwoord Door de stijgende energieprijzen valt er steeds meer te winnen met energiebesparing! Vanwege kortere terugverdientijden wordt het aantrekkelijker om energiebesparende maatregelen te nemen. Voor u, die als professional bezig is met energiebewust wonen en werken, biedt dit goede kansen om uw doelgroepen en klanten te ondersteunen bij energiebesparing en dus kostenreductie.

Om u te helpen die energiebesparing bij uw doelgroepen te realiseren geeft SenterNovem deze geheel geactualiseerde Energiebewust wonen en werken, Cijfers & Tabellen uit. De eerste versie van dit naslagwerk verscheen in 1990 en is sinds die tijd drie keer ingrijpend geactualiseerd. In deze nieuwe uitgave is veel aandacht besteed aan het actualiseren van de kengetallen en tabellen en de onderbouwing van die tabellen. Daarbij pretenderen we geen volledigheid. Maar dit naslagwerk zorgt wel voor een eerste snelle indruk van de stand van de techniek en op welke terreinen er verbeteringen mogelijk zijn. Dat vormt de basis voor maatwerk bij uw klanten en doelgroepen.

In deze uitgave vindt u energieverbruikgetallen en kengetallen met betrekking tot besparingen, prijsinformatie en maatregelen per doelgroep. Zowel adviesbureaus op het gebied van energie, milieu, techniek en innovaties, als milieudiensten/ gemeenten, energiebedrijven en installatiebedrijven kunnen Cijfers & Tabellen gebruiken als naslagwerk bij adviesgesprekken. Ook kunnen bijvoorbeeld milieuambtenaren die betrokken zijn bij vergunningverlening en -handhaving, aan de hand van Cijfers & Tabellen beoordelen of bedrijven voldoen aan de stand der techniek. De informatie uit dit naslagwerk helpt verder bij het beoordelen van energierapporten of bedrijfsenergieplannen. Studenten die in hun opleiding aandacht besteden aan energie kunnen deze uitgave gebruiken als naslagwerk.

Op verzoek van de huidige gebruikers van Cijfers &Tabellen is deze uitgave op papier. Wel zo gemakkelijk om mee te nemen bij uw adviesgesprekken. Op www.senternovem.nl/kompas kunt u dit naslagwerk ook downloaden als u behoefte heeft aan meerdere exemplaren.

We wensen u veel (energie)winst met onze cijfers!

SenterNovem, januari 2006

4

cijfers en tabellen 2006

1 Kengetallen Verbruikskentallen per sector BIK'95

CLUSTER

GAS (M 3 /(M 2 /JAAR)) 20%

50%

ELEKTRICITEIT ( K W H /(M 2 /JAAR)) 80%

N

20%

50%

80%

JAAR

WINKELS 5212,523 t/m 525

winkels nonfood: 1-19 werknemers

4

18

33

29

81

134

18

2003

5212,523 t/m 525

winkel nonfood: > 19 werknemers Supermarkten

5

7

9

25

72

119

14

2003

10

16

24

360

467

540

2200

2003

Basisonderwijs Middelbare scholen MBO + HBO Universiteiten

7 7 8 5

13 14 21 12

18 21 35 19

12 12 20 31

18 33 57 85

24 58 94 141

56 54 13 11

2003 2003 2003 2003

Kantoor 200-500 m 2 Kantoor 500-10.000 m 2 Kantoor > 10.000 m 2 Verzekeringskantoren

6 6 6 6

21 13 10 15

37 20 14 24

35 32 8 14

109 85 79 129

182 138 140 160

44 37 32 54

2003 2003 2003 2001

11

24

38

11

66

121

25

2003

16 16 18

22 50 23

29 85 27

13 26 37

60 95 46

108 164 63

63 21 30

2003 2003 2000

ONDERWIJS 801 8021 8022 en 80301 80302 K A N TO R E N

ZO R G S E C TO R 85311, 85312 85313 t/m 85315 85111-4 85114

Verpleging + gehandicapten Verzorgingstehuizen Ziekenhuizen Zorg psych. ziekenhuizen

Bron: SenterNovem kompasmonitoring 2004 Bovenstaande kengetallen kunnen sterk uiteenlopen, bij voorbeeld door verschillen in bouwjaar, gebruikstijden of reeds toegepaste maatregelen. Er is gekozen om per categorie steeds drie waarden aan te geven, namelijk de waarde die geldt voor respectievelijk de onderste 20% en de bovenste 20% van de waarnemingen. Ook is de mediaan (50%) weergegeven, omdat er sprake kan zijn van een scheve verdeling in de waarnemingen, waardoor de mediaan niet precies in het midden tussen 20% en 80% ligt.

Verbruikskentallen MJA deelnemers SECTOR

GEMIDDELD KENGETAL GAS M 3 /TON PRODUCT

GEMIDDELD KENGETAL ELEKTRICITEIT K W H /TON PRODUCT

N

JAAR

Asfaltindustrie Groente en fuit industrie IJzergieterijen Vleesindustrie Rubber en kunststof-industrie Chemische industrie Fijnkeramische industrie Koffie-branderijen Koel en vrieshuizen Zuivelindustrie

8,0 28 82 175 100 85 113 41 0,7 65

4,4 78 981 26 906 191 124 219 43 77

43 29 18 79 53 38 11 7 77 68

2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004

Bron: SenterNovem MJA 2004 Bovenstaande kengetallen zijn gebaseerd op gemiddelden per sector. Er is gekozen om per categorie één waarde aan te geven, namelijk het gemiddelde kengetal per sector. Deze kengetallen kunnen gebruikt worden als indicatie van energieverbruiken per ton product.

5

Verbruikskentallen zwembaden ZWEMBAD NAAR WATEROPPERVLAKTE

92611

SUPPLETIEWATER LITER PER BEZOEKER

GAS M 3 PER 1.000 BEZOEKERS

ELEKTRICITEIT K W H PER 1.000 BEZOEKERS

N

43 67 59 88

910 990 1.160 1.790

1.710 1.310 1.910 2.690

6 37 19 7

67 54 60

750 1.020 980

740 1.240 1.070

5 10 13

OVERDEKT ZWEMBAD tot 250 m 2 250 - 500 m 2 500 - 750 m 2 >750 m 2 CO M B I B A D tot 1.500 m 2 1.500 - 2.500 m 2 > 2.500 m 2

Bron: BIK, Senternovem 2005

Gasverbruik woningen

Electriciteitsverbruik woningen

Totaal gemiddeld gasverbruik (verwarming, warmwater, en koken) in centraal en lokaal verwarmde woningen, gesplitst naar woningtype, bouwperiode en eigendomsverhouding over 2004

Gemiddeld electriciteitsverbruik in de Nederlandse woning over 2004

HUURDER OF EIGENAAR

GASVERBRUIK 2004 IN M 3 PER WONING/JAAR

ELECTRICITEITSVERBRUIK 2004 IN K W H PER WONING/JAAR Gemiddelde woning

3.346

Bron: SenterNovem kompasmonitoring 2004

Huurder Eigenaar

1.440 1.893

WONINGTYPE


Vrijstaand 2/1 Kap Hoekwoning Rijwoning Etage-/flatwoning Geschakeld

2.624 1.920 1.836 1.560 1.173 1.790

BOUWPERIODE VAN DE WONING


Voor 1945 1945 t/m 1965 1966 t/m 1975 1976 t/m 1981 1982 t/m 1985 1986 t/m 1990 1991 t/m 1995 1996 t/m 1999 2000 of later

1.946 1.752 1.868 1.651 1.474 1.466 1.458 1.375 1.485

Bron: SenterNovem kompasmonitoring 2004

6

cijfers en tabellen 2006 | Kengetallen

Verbruikskentallen beweegbare bruggen Energieverbruik en besparingsmogelijkheden referentiebrug

REFERENTIEVERBRUIK IN K W H

% VAN TOTAAL

% MOGELIJKE BESPARING

VERBRUIK NIEUW ONTWERP IN K W H (BESTE GEBRUIK)

20 90 20

1.000 10 200

80 86

200 500

95 94

40 40

44

6.000

100 50 66

0 500 120

100 100 100

0 0 0

63

8.610

VA R I A B E L E V E R B R U I K E R S Aandrijving en omvormers - Hydrauliek pomp - Besturingsrelais - Afsluitbomen Signalering - Landverkeerseinen - Scheepvaartseinen

1.600

4.500

19

1.000 3.500

VA S T E V E R B R U I K E R S Beveiliging - TV-systeem - Geluidsinstallatie Verlichting - Terreinverlichting Standby - Transformatoren - Relais - Lessenaar Conditionering - Klimaatbeheersing - Kastverwarming - Olieverwarming

1.500

6

800 700 10.650 10.650

46 2.350

10

1.000 1.000 350 2.600

11

1.000 800 800

Totaal De referentiebrug is een brug met een valoppervlak van 300

7

1.250 100 250

23.200 m 2,

100

de brug wordt jaarlijks 2.000 keer geopend, met een gemiddelde openingsduur van 7,5 minuten (250 uur per jaar).

De componenten die in de tabel vet aangegeven zijn, zijn verwerkt in de kengetallen. De variëteit van de andere componenten loopt per brug loopt zover uiteen, dat hier geen kengetal voor opgesteld kan worden.

Verbruikskentallen poldergemalen TYPEN GEMALEN

CAPACITEIT M 3 /MINUUT

RANGE ENERGIEVERBRUIK K W H /JAAR

Inlaatgemalen, oppervlaktegemalen en verversingsgemalen Kleine poldergemalen Middelgrote poldergemalen Grote polder- of boezemgemalen

1 10 50 500

100 10.000 50.000 500.000

10 50 - 500 - 3.500

20.000 - 100.000 - 1.000.000 - 5.000.000

Toelichting: Deze kengetallen zijn onder andere gebaseerd op gegevens van het Waterschap Zuidzeeland.

7

Verbruikskengetallen rioolgemalen CAPACITEIT M 3 /UUR

RANGE ENERGIEVERBRUIK K W H /JAAR

10 20 50 500

200 500 3.000 15.000

GEMIDDELDE ENERGIEVERBRUIK K W H /JAAR

R I O O LG E M A L E N G E M E E N T E L I J K Rioleringspompen Kleine rioolgemalen Eind- of hoofdrioolgemalen Grote rioolgemalen

30 50 - 1.000 - 4.000

600 - 15.000 - 35.000 - 150.000

500 1.000 5.000 50.000

5.000 - 65.000 35.000 - 32.500

27.000 120.000

R I O O LG E M A L E N ( WAT E R S C H A P P E N + P E R S L E I D I N G ) Rioolgemalen met persleiding Grote rioolgemalen met persleiding

25 - 500 500 - 2.000

Gemeenten Het aantal gemalen in beheer van gemeenten en de omvang van deze gemalen, is sterk afhankelijk van plaatselijke omstandigheden (aantal inwoners, lozingsgedrag van bedrijven, natuurlijke hoogteverschillen, uitgestrektheid van het gebied etc.). Op basis van beschikbare gegevens is de volgende inschatting gemaakt: - Een gemeente heeft ongeveer 200 drukrioleringpompen in beheer, met een capaciteit van ongeveer 20 tot 50 m 3 /uur; - Een gemeente heeft ongeveer 25 kleine rioolgemalen in beheer, met een capaciteit van ongeveer 10 tot 30 m 3 /uur; - De capaciteit van (gemeentelijke) eind- of hoofdrioolgemalen bedraagt 100 tot 1.000 m 3 /uur. Waterschappen De capaciteit van de rioolgemalen in beheer bij waterschappen varieert van 25 tot 4.000 m 3 /uur. Het energiegebruik is hier hoger omdat gebruik wordt gemaakt van persleidingen. Op basis van gegevens van Waterschap de Stichtse Rijnlanden (2004) zijn gemiddelde verbruiken en bandbreedtes berekend voor deze type rioolgemalen tot 2.000 m 3 /uur. Bron: SenterNovem 2005

Verbruikskengetallen Rioolwaterzuiverinstallaties (RWZI) ENERGIEVERBRUIK 2002

EENHEID

GEMIDDELD ENERGIEVERBRUIK IN K W H

RANGE ENERGIEVERBRUIK IN K W H

Totaal RWZI Beluchting Ontwatering

kWh/i.e. verwijderd kWh/i.e. verwijderd kWh/kg ds

25,9 16,0 0,13

18,0 - 32,0 9,0 - 21,0 0,04 - 0,27

B A N D B R E E DT E B E L A N G R I J K E E N E R G I E V E R B R U I K E R S Bellenbeluchting Puntbeluchting Rotoren Voorstuwing met bellenbeluchting Voortstuwing met bellenbeluchting

g/Nm 3 .m kgO 2 /kWh kgO 2 /kWh W/m 3 W/m 3

15,0 1,8 1,4 3,0 1,0

kWh/tonDS kWh/tonDS kWh/tonDS

35,0 - 55,0 15,0 - 30,0 40,0 - 55,0

- 25,0 - 2,2 - 1,6 - 5,0 - 2,5

M E C H A N I S C H E S L I B O N T WAT E R I N G Centrifuges * Zeefbandpersen * Filterpersen *

G E M I D D E L D E N E R G I E V E R B R U I K P E R I N W O N E R S E Q U I VA L E N T ( I E ) Exclusief energieverbruik aan-, afvoer, afvalwater Inclusief energieverbruik aan-, afvoer, afvalwater

kWh kWh

25,9 27,6

* i.e.: Inwoners Equivalent (=136 gr Totaal Zuurstof en komt overeen met de gemiddelde vervuiling die per bewoner per dag wordt geproduceerd) Bron: SenterNovem 2005

8

cijfers en tabellen 2006 | Kengetallen

Energieverbruik Schutsluizen REFERENTIEVERBRUIK IN K W H

% VAN TOTAAL

% MOGELIJKE BESPARING

VERBRUIK NIEUW ONTWERP IN K W H (BESTE GEBRUIK)

VA R I A B E L E V E R B R U I K E R S Aandrijving en omvormers - Hoofdmotoren deuren - Rem - Transformatoren - Relais - Schuiven - Afsluitbomen Signalering - Landverkeerseinen - Scheepvaartseinen - Relais - Transformatoren

115.100

45

100.000 2.000 9.000 1.500 2.500 100 22.100

10.300

30 6.000

30 70

28.700 540

50 50

750 100

50 50 0 100

7.500 7.500 7.500 0

0 50 50 50

10.000 250 750 500

20

15.000 15.000 7.500 15.000 13.000

90 40

1

1.500 200 52.500

500 2.100 200 560

17

41.000 1.800 1.700

86 88 50 20 4

300 10.000 42.800

97.000 2.000 7.200 750 2.250 100

9

3.500 17.500 400 700

VA S T E V E R B R U I K E R S Beveliging - Geluidsinstallatie - CCTV Verlichting - Kolkverlichting - Kelderverlichting Noodstroomvoorziening - Batterij en voeding - Noodstroom relais Conditionering - Kastverwarming - Stilstandsverwarming - Railverwarming - Klimaatbeheersing kelder Stand-bye - PLC's - PLC - relais - Relais continu - Relais

3 0 20 50 10 0

5

10.000 500 1.500 1.000

De referentiesluis bestaat uit een grote sluiskolk, met twee hefdeuren en schuiven voor nivelleren, seinen en terreinverlichting. Er is geen rekening gehouden met de aanwezigheid van een bedieningsgebouw. De kolk is 320 meter lang, 24 meter breed en 5 meter diep. De sluis wordt het gehele jaar bediend, 24 uur per dag. Er zijn 15.000 schuttingen per jaar. De gemiddelde schutting bedraagt een half uur. De terreinverlichting wordt 4.100 uur per jaar gebruikt en de verlichting in technische ruimten is 24 uur per dag aan voor service en onderhoud. Bron: SenterNovem 2005

Energieverbruik verkeersregelinstallaties Gemiddelde kengetallen matrixborden

LAMPTYPE

2 MATRIXBORDEN PER WEGHELFT

4 MATRIXBORDEN PER WEGHELFT

Halogeen Led's (beste gebruik)

1.280 610

1.945 905

Bron: SenterNovem 2005

9

2 Verdeling energieverbruik Elektriciteitsverbruik keukenapparatuur TYPE APPARAAT

Koffiezetapparaat Frituurpan Waterkoker Kookplaatje Espressomachine Mixer Staafmixer Blender Keukenmachine Citruspers Sapcentrifuge Tosti-ijzer Wafelijzer Mes Messenslijper Snijmachine Blikopener Broodbakmachine Broodrooster IJsmachine Eierkoker Dompelaar Flessenwarmer Koffiemolen Fonduepan Gourmetstel Steengrill Rechaud Bron: BEK, 2000

10

VERMOGEN (W) 900 850 1.725 750 1.200 150 100 150 450 300 300 500 500 50 50 300 30 1.500 750 20 350 350 350 100 500 500 500 100

VERBRUIK ( K W H /JAAR) 80,0 10,0 34,0 100,0 7,0 0,9 0,6 1,0 2,7 1,8 1,8 3,0 3,0 0,3 0,3 1,8 0,2 9,0 4,5 0,1 2,1 2,1 2,1 1,0 3,0 3,0 3,0 0,6

Elektriciteitsverbruik koel-, vriesen kookapparatuur TYPE APPARAAT

VERMOGEN (W)

VERBRUIK ( K W H /JAAR)

KO E LV R I E S A P PA R AT U U R Koelkast 2-deurs Koelkast met vriesvak Koelkast zonder vriesvak Diepvrieskist/kast

-

462 286 224 398

1.310 1.360 1.400

512 532 547

460 1.100 1.580

35 96 55

700 700 700 -

21 21 21 8

KO O K A P PA R AT U U R Gietijzeren kookplaten Keramische kookpl. Spiraal/halogeen Inductie kookplaten Solo magnetron Combi-magnetron Elektrische oven in fornuis Grill (los) Bakoven (los) Grill/bakoven (los) Gasfornuis met gasoven Bron: BEK, 2000

cijfers en tabellen 2006 | Verdeling energieverbruik

Elektriciteitsverbruik hobby en audio/video/communicatie

Elektriciteitsverbruik verwarming, warm water en reiniging TYPE APPARAAT

VERMOGEN (W)


V E R WA R M I N G E N WA R M WAT E R Elektrische boiler <20 liter Elektrische boiler >20 liter Elektrische geiser Centrale verwarming (individueel) Elektrische badkachel Elektrische straalkachel Elektrische ventilatorkachel Convector (elektrische radiator) Elektrische vloerverwarming Elektrische warmtepompboiler, 270 liter *

719 1.903 549 271

600 250 600

95 26 126

600

126

300

47

2.050

700

300 600 500 900 2

305 15 599 231 24 20 54 15

* 0,55 kW warmtepomp en 1,5 kW elektrische bijverwarming BronRedenko / Meijer E&M, 2005 (m.b.t. warmtepompboiler) BEK, 2000 (m.b.t. overige)

Elektriciteitsverbruik persoonlijke verzorging TYPE APPARAAT

Zonnebank Gezichtsolarium Föhn Scheerapparaat Scheerstopcontact Elektrische tandenborstel Krulset/-tang Whirlpool/jacuzzi Sauna Ladyshave

VERMOGEN (W) 1.600 900 900 3 2 1 100 100 2.000 3

VERMOGEN (W)


H O B BY

1.000 1.350 9.000 133

REINIGING Vaatwasmachine Losse centrifuge Wasdroger Wasmachine Strijkijzer Strijkmachine Stofzuiger Kruimeldief

TYPE APPARAAT


Gitaar Basgitaar Ritmebox Zanginstallatie Aquarium met aquariumpomp Fonteinpomp Breimache Schrijfmachine

100 100 100 100 20

16 16 16 16 175

3 100 40

8 3 1

AU D I O / V I D E O / CO M M U N I C AT I E VCR TV (eerste toestel) TV (tweede toestel) TV (derde toestel) losse radio Tuner Versterker Cassettedeck Platenspeler CD-speler Micro-, midi-, full-size installatie Computer Printer Telefooninstallatie Draadloze telefoon Satelietontvanger Antenneversterker Decodeerder Antwoordapparaat Fax en/of modem, telefoon + fax

20 80 80 80 20 10 53 11 50 11 35

108 138 51 25 23 12 64 11 3 10 52

100 35 6 0 21 80 10 3 28

54 5 34 26 108 66 83 26 76

Bron BEK, 1997, 2000

32,0 18,0 11,0 0,2 18,0 5,0 4,0 21,0 416,0 0,0

Bron: BEK, 2000

11

3 Graaddagen Keuze weerstation op basis van postcode


POSTCODE

WEERSTATION

JAAR

DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

VLISSINGEN

BEEK

1000 1100 1120 1180 1440 2170 2180 2200 2270 2300 2500 2700 2980 3350 4300 4860 4870 5000 5300 5340 6620 7000 7030 7050 7070 7080 7220 7230 7300 7400 8070 8100 8160 8260 8880 8900 9160 9170

De Kooy De Bilt De Kooy De Bilt De Kooy De Bilt De Kooy De Bilt Vlissingen De Bilt Vlissingen De Bilt Vlissingen De Bilt Vlissingen Beek Vlissingen Beek De Bilt Beek De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Kooy Eelde De Kooy Eelde

1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Gemiddeld

3.145 3.410 3.299 3.312 2.757 2.672 2.638 3.106 2.762 3.014 2.794 2.862 3.451 2.877 2.737 2.618 2.594 2.815 2.684 2.876 2.813 2.916

3.456 3.649 3.603 3.665 3.081 2.998 2.911 3.374 2.983 3.385 3.108 3.195 3.841 3.187 3.013 2.860 2.820 3.088 2.943 3.108 3.020 3.204

3.137 3.458 3.368 3.388 2.779 2.626 2.597 3.072 2.719 3.086 2.791 2.861 3.534 2.952 2.761 2.560 2.621 2.765 2.683 2.754 2.691 2.914

2.874 3.202 3.090 3.083 2.535 2.415 2.375 2.846 2.558 2.712 2.515 2.522 3.182 2.653 2.512 2.353 2.385 2.533 2.409 2.541 2.476 2.656

3.171 3.432 3.280 3.343 2.773 2.662 2.720 3.114 2.862 2.977 2.708 2.833 3.399 2.852 2.795 2.651 2.549 2.808 2.583 2.780 2.862 2.912

- 1099 - 1119 - 1179 - 1439 - 2169 - 2179 - 2199 - 2269 - 2299 - 2499 - 2699 - 2979 - 3349 - 4289 - 4859 - 4869 - 4999 - 5299 - 5339 - 6619 - 6999 - 7029 - 7049 - 7069 - 7079 - 7219 - 7229 - 7299 - 7399 - 8069 - 8099 - 8159 - 8259 - 8879 - 8899 - 9159 - 9169 - 9999

Bron: Meteo Consult, HWS, bewerking Meijer E&M, 2005

Totalen graaddagen (1972 t/m 2004) MAAND

DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

VLISSINGEN

BEEK

Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December Totaal

470 419 374 286 163 83 33 31 106 237 349 439 2.990

494 445 403 309 188 103 52 48 128 259 371 464 3.264

457 420 392 306 194 104 42 28 91 216 323 418 2.991

439 400 366 282 169 80 21 11 63 189 306 401 2.726

476 422 368 281 154 76 33 31 105 232 358 445 2.983


12

cijfers en tabellen 2006 | Graaddagen

Graaddagen per maand (1998) MAAND


DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

Graaddagen per maand (2001) VLISSINGEN

BEEK

411 326 324 258 104 53 30 50 75 250 430 417

422 335 348 273 129 73 76 69 108 272 445 457

401 328 342 278 136 70 45 43 71 233 404 409

397 335 315 261 107 51 7 15 42 209 371 392

426 338 333 264 93 44 39 44 82 261 436 426

2.728

3.007

2.760

2.502

2.786

MAAND


DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

494 413 443 317 156 122 27 24 152 125 329 477

464 390 425 308 163 104 12 3 106 93 273 417

440 357 378 290 117 75 3 0 89 84 277 418

458 376 366 291 94 77 15 9 149 102 370 495

2.810

3.079

2.758

2.528

2.802

VLISSINGEN

BEEK

Bron: Novem, 2001




DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

VLISSINGEN

BEEK

397 418 331 242 115 78 6 26 22 229 339 410

418 442 353 264 154 97 18 47 33 240 354 435

395 395 353 262 145 93 3 15 9 198 298 383

373 375 324 242 113 53 0 3 0 187 301 377

395 434 328 238 99 67 7 27 22 229 372 428

2.613

2.855

2.549

2.348

2.646

MAAND


BEEK

477 379 405 292 111 83 20 13 129 106 326 469

Bron: Novem, 1998

MAAND

VLISSINGEN

DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

421 305 334 260 135 42 24 0 108 265 322 468

432 329 359 276 149 45 37 0 110 301 373 532

409 312 338 266 160 46 31 0 70 248 316 487

404 290 313 249 159 37 16 0 55 194 271 421

427 309 328 255 123 33 21 0 117 231 305 434

2.684

2.843

2.683

2.409

2.583

Bron: Novem, 1999

Bron: Novem, 2002



MAAND

DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

VLISSINGEN

BEEK

MAAND

DE BILT

EELDE

DE KOOIJ

VLISSINGEN

BEEK


424 352 347 238 117 72 62 17 40 207 306 401 2.583

433 368 365 257 132 99 76 38 76 219 321 425 2.809

400 353 357 274 137 101 77 3 36 194 296 387 2.615

406 338 333 252 111 67 50 0 9 171 286 364 2.387

444 357 353 218 103 51 71 0 48 207 301 391 2.544


481 453 331 235 152 7 26 13 117 327 300 434 2.876

501 494 363 260 168 26 36 18 118 356 323 445 3.108

453 445 352 256 161 18 27 9 65 278 295 395 2.754

451 417 323 233 140 0 18 6 37 254 277 385 2.541

497 453 299 226 131 0 24 13 87 322 295 433 2.780

Bron: Novem, 2000


13

Graaddagen per maand (2004) JAAR

DE BILT


EELDE

DE KOOIJ

Gemiddelde buitentemperatuur * VLISSINGEN

BEEK

447 382 374 227 175 66 34 18 76 205 351 458

469 402 395 238 186 86 60 30 95 230 359 470

423 383 377 236 196 71 32 12 57 193 307 404

410 362 357 220 164 37 19 0 37 164 297 409

470 395 372 227 163 59 36 19 81 189 365 486

2.813

3.020

2.691

2.476

2.862

VLISSINGEN

BEEK

Bron: Meteo Consult, HWS, bewerking Meijer E&M

Graaddagen per maand (2005) JAAR

DE BILT

Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September

EELDE

395 437 363 251 199 102 41 82

416 454 406 249 177 72 16 43

DE KOOIJ

376 418 377 233 175 76 26 62

373 407 352 232 154 64 26 62

423 458 355 259 201 91 35 63

88

107

59

44

68

Oktober

134

163

128

92

126

November

331

338

284

279

356

December

435

442

395

397

462

2.858

2.883

2.609

2.482

2.897

Totaal

Bron: Meijer E&M, 2005

14

PERIODE VAN DE DAG (UUR)

BUITENTEMPERATUUR (°C)

00 - 01 01 - 02 02 - 03 03 - 04 04 - 05 05 - 06 06 - 07 07 - 08 08 - 09 09 - 10 10 - 11 11 - 12 12 - 13 13 - 14 14 - 15 15 - 16 16 - 17 17 - 18 18 - 19 19 - 20 20 - 21 21 - 22 22 - 23 23 - 24 Gemiddeld

4,9 4,7 4,5 4,4 4,3 4,4 4,8 5,6 6,8 8,0 8,8 9,3 9,4 9,3 9,3 69,2 8,8 8,3 7,8 7,1 6,4 5,7 5,1 4,9 6,8

* Tijdens het stookseizoen (september tot en met mei), verdeeld over de dag. Bron: SenterNovem, Verkort referentiejaar ISSO-12, 2005

4 Brandstofprijzen Ontwikkeling totale kosten energie huishoudens (inclusief EB * , BTW en heffingskortingen)

Prijzen (ct €) aardgas per m 3 en elektriciteit per kWh huishoudens

€ 1000 900

GAS *

LEVERING EN TRANSPORT

EB ** EN BTW

TOTAAL

2000 2001 2002 2003 2004 2005

21,54 24,89 26,84 29,39 29,47 34,21

8,85 13,60 14,42 15,44 17,16 18,84

30,39 38,49 41,25 44,82 46,64 53,04

800 700 600 500 400 300 200 100

* Uitgaande van een aardgasverbruik van 2.100 m 3 per jaar.

0

** EB = Energiebelasting

2001

2000

2002

2003

2004

2005

* EB = Energiebelasting

Aardgas

Bron: EnergieNed, bewerkt door SenterNovem, 2005

Elektriciteit

ELEKTRICITEIT *

LEVERING EN TRANSPORT

EB **, BTW EN MEP ***

TOTAAL

2000 2001 2002 2003 2004 2005

9,42 9,64 10,12 10,13 10,79 10,17

4,46 7,24 7,54 8,00 8,52 9,13

13,88 16,88 17,66 18,13 19,31 19,30

* Uitgaande van een electriciteitsverbruik van 3000 kWh per jaar. ** EB = Energiebelasting *** MEP = Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie Bron: EnergieNed, 2005

Ontwikkeling energieprijzen huishoudens in indexcijfers, 2000 = 100 € 180 160 140 120 100 80

Levering en transport aardgas

60

EB en BTW aardgas

40 Levering en transport elektriciteit

20

EB, BTW en MEP aardgas

0 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

EB = Energiebelasting MEP = Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie Bron: EnergieNed, 2005

15

Bijdrage van de componenten aan de totale energiekostenontwikkeling

ELEKTRICITEIT

GAS

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Verbruik elektriciteit in kWh Vastrecht per kWh in € Tarief per kWh in € Heffingen per kWh (incl. rest) in € BTW per kWh in € Totaal per kWh in €

3.230,00 0,01 0,09 0,03

3.255,00 0,01 0,08 0,04

3.275,00 0,02 0,08 0,05

3.296,00 0,02 0,08 0,05

3.346,00 0,02 0,08 0,05

3.374,21 0,02 0,09 0,06

3.402,67 0,02 0,10 0,06

0,02 0,15

0,03 0,17

0,03 0,17

0,03 0,17

0,03 0,18

0,03 0,20

0,03 0,21

Verbruik gas in m 3 Vastrecht per m 3 in € Tarief/m 3 in € Heffing per m 3 (incl. rest) in € BTW per m 3 in € Totaal per m 3 in € Totaal elektriciteit in € Totaal aardgas in € Totaal kosten in € Totaal heffingen in € Totaal BTW in € Totaal vastrecht in € Totaal levering in €

1.967,50 0,02 0,19 0,06 0,05 0,31 484,14 618,54 1.102,68 200,72 164,23 90,33 647,39

1.881,00 0,02 0,23 0,07 0,06 0,38 552,37 716,02 1.268,39 274,28 202,52 91,67 699,92

1.817,10 0,02 0,24 0,07 0,06 0,40 549,36 725,76 1.275,12 280,15 203,59 97,31 694,07

1.758,00 0,04 0,26 0,07 0,07 0,44 571,69 768,39 1.340,08 294,52 211,25 128,29 706,03

1.736,30 0,05 0,25 0,09 0,07 0,46 601,69 801,88 1.403,57 324,95 217,87 151,79 708,96

1.701,58 0,07 0,28 0,09 0,09 0,53 663,47 900,95 1.564,42 348,13 241,48 195,84 778,97

1.667,56 0,07 0,39 0,10 0,11 0,67 716,78 1.109,89 1.826,67 359,04 282,87 200,00 984,75

Bron: EnergieNed, bewerkt door SenterNovem, 2005

Aandeel van de diverse tariefcomponenten in de electriciteitsrekening 2005 voor huishoudens

Aandeel van de diverse tariefcomponenten in de aardgasrekening 2005 voor huishoudens

BTW 15%

Levering variabel 23%

BTW 19%

Levering 43%

MEP-heffing 7%

Levering vast 2%

EB 25%

Netwerkbeheer variabel 2%

EB 31%

Netwerkbeheer variabel 15%

Netwerkbeheer vast 11%

Netwerkbeheer vast 7% EB = Energiebelasting

Opmerking: De vaste tariefcomponenten worden niet beïnvloed

MEP = Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie

door de omvang van het verbruik, de variabele componenten wel.

* Op basis van levering via Nuon/Continuon.

Bron: ECN, 2005

Bron: ECN, 2005

16

5 Omrekenfactoren brandstoffen Emissies per eenheid brandstof BRANDSTOF/KETEL

EENHEID

CO 2 (KG)

NO X (G)

SO 2 (G)

ZUUREENHEID (ZE)

Gas (conventioneel) Gas (low No x ) Huisbrandolie Elektriciteit

m3 m3 liter kWh

1,780 1,780 2,700 0,566

2,00 0,55 2,90 0,15

0,016 0,016 6,000 0,425

0,04450 0,01260 0,25000 0,01648

1 kg No x /22 zuureenheden; 1 kg SO2 /31 zuureenheden; emissie elektriciteit gebaseerd op het totaal van Nederlandse centrales (SEP). Bron: Intergas

Omrekenfactoren brandstoffen BRANDSTOF

EENHEID

AARDGAS EQUIVALENT (M 3)

Elektrische energie (incl. verdiscontering verlies in de centrale) Huisbrandolie Stookolie Steenkool Vloeibaar propaan LPG (wegvervoer) Diesel Benzine Gasvormig waterstof Droog hout

kW

0,26

liter liter kilogram liter liter liter liter kilogram kilogram

1,20 1,30 0,93 0,73 0,95 1,13 1,04 4,00 0,48

1 m 3 niet-Gronings aardgas - X m 3 gas Factor X = de onderste verbrandingswaarde (MJ/Nm 3 ) van het ingezette Aardgas gedeeld door 31,65 MJ/Nm 3 Bron: EIA regeling 2003, Novem

17

6 Statistieken Gemiddeld aardgas en elektriciteitsverbruik woningen 1997 - 2004 JAAR

ELEKTRICITEIT: GEMIDDELD VERBRUIK IN K W H PER WONING/JAAR

AARDGAS: GEMIDDELD VERBRUIK IN M 3 PER WONING/JAAR

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

3.155 3.200 3.220 3.230 3.255 3.275 3.296 3.346

2000 1910 1939 1968 1881 1817 1758 1736

Bron: EnergieNed, 2005

Ontwikkeling gasverbruik in periode 2000 - 2004, in m 3 per woning

Totaal

AFNAME

% VERANDERING T.O.V. 2000

-139

-7,0

-125 -144

-7,2 -6,7

-128 -160 -169 -144 -77

-4,6 -7,3 -7,9 -8,0 -5,6

-118 -132 -165 -136

-5,0 -6,6 -7,3 -7,9

EIGENDOM Huur Koop W O N I N G T YP E Vrijstaand Twee-een-kap Rij-hoek Rij-tussen Flat BOUWPERIODE Tot 1945 1945 tot 1966 1966 tot 1976 1976 en later Bron: SenterNovem, 2005

18

cijfers en tabellen 2006 | Statistieken

Ontwikkelingen in verwarmingstypen (in %) woningen

Individuele verwarming Collectieve verwarming

Uitsluitend lokale verwarming Centrale verwarming Blok- wijkverwarming Stadsverwarming

2000

2001

2002

2003

2004

10,3 79,2 6,7 3,2

9,0 79,8 7,3 3,4

8,3 80,6 6,8 3,6

8,2 81,0 5,6 3,6

7,7 82,1 5,6 3,7

Bron: SenterNovem, 2005

Plaatsingsperiode CV woningen

Voor 1980 1981 t/m 1990 1991 t/m 1995 1996 of later Weet niet

2000 (%)

2001 (%)

2002 (%)

2003 (%)

2004 (%)

7 29 0 58 6

7 27 48 15 3

7 25 49 19 1

4 22 37 34 3

5 17 21 50 6


Leeftijd bewoners Stijging van de gemiddelde leeftijd van de bevolking leidt tot een toename van het gemiddelde gasverbruik met 6,6 m 3 per jaar per graad (CE, 2003). Hoewel de gemiddelde leeftijd niet sterk verandert, is er in de afgelopen jaren wel sprake van een continue stijging (deze trend blijft in de toekomst bestaan).

Ontwikkeling gemiddelde leeftijd 2000 - 2005 GEMIDDELDE LEEFTIJD 2000 2001 2002 2003 2004 2005

38,2 38,3 38,4 38,6 38,7 39,0

Bron: CBS, 2005

Trends in penetratiegraden isolatievormen woningen

Glasisolatie Dakisolatie Muurisolatie Vloerisolatie

2000 (%)

MUTATIE '00 - '01 (%)

MUTATIE '01 - '02 (%)

MUTATIE '02 - '03 (%)

MUTATIE '03 - '04 (%)

2004 (%)

GEMIDDELDE TOENAME PER JAAR (%)

69,50 63,10 50,00 34,30

3,50 2,10 1,90 2,10

2,70 1,20 1,40 2,10

1,80 1,60 1,20 1,40

1,40 1,70 1,20 2,00

78,80 69,60 55,60 41,80

2,30 1,60 1,40 1,90


19

Elektriciteitsverbruik in kWh voor de jaren 2002, 2003 en 2004 utiliteitsbouw ELEKTRICITEITSVERBRUIK IN K W H

ZIEKENHUIZEN

VERPLEGING

KANTOREN

ONDERWIJS

WINKELS

Gemiddelde 2002 Gemiddelde 2003 Gemiddelde 2004

7.773.365 (16) 6.145.229 (23) 7.292024 (17)

440.477 (83) 463.309 (106) 437.134 (71)

382.007 (92) 328.209 (120) 439.420 (68)

115.125 (172) 116.482 (219) 107.625 (166)

47.954 (66) 44.973 (83) 35.646 (74)

Index (2002 = 100) 2003 2004

73 90

106 101

102 107

102 112

85 81


Gasverbruik in m 3 voor de jaren 2002, 2003 en 2004 utiliteitsbouw GASVERBRUIK IN M 3

ZIEKENHUIZEN

VERPLEGING

KANTOREN

ONDERWIJS

WINKELS

Gemiddelde 2002 Gemiddelde 2003 Gemiddelde 2004

961.106 (18) 824.878 (21) 658.323 (16)

190.107 (77) 164.629 (88) 166.479 (78)

54.427 (68) 43.770 (90) 45.519 (81)

32.804 (166) 35.294 (199) 30.436 (197)

8.543 (58) 7.743 (66) 5.194 (66)

Index (2002 = 100) 2003 2004

83 67

109 93

80 58


20

88 89

84 83

cijfers en tabellen 2006 | Statistieken

Penetratiegraad maatregelen Utiliteitsbouw KANTOREN

ONDERWIJS

WINKELS

ZIEKENHUIZEN

Dakisolatie (% (zeer) goed geïsoleerd) Gevelisolatie (% (zeer) goed geïsoleerd) Vloerisolatie (% (zeer) goed geïsoleerd) Glasisolatie (% (zeer) goed geïsoleerd) Isolatiemaatstaf Spaarlampen (%) Hf-verlichting (%) Hf++ -verlichting (%) Spiegeloptiekarmaturen (%) Daglichtafhankelijke regeling (%) (%) Aanwezigheidsdetectie (%) Veegschakelingen (%) Mechanische koeling (%)

34 26 16 17 48 8 11 8 43 22 12 11 56

21 16 10 7 35 7 13 6 44 22 13 8 14

31 24 14 12 38 11 4 2 33 20 12 20 25

38 29 14 6 57 10 30 3 89 33 52 48 84

31 16 18 6 52 27 11 4 49 34 18 39 33

Met een gemiddeld % van het gebouw dat wordt gekoeld

65

28

53

60

19

Toerentalregeling pompen (%) Energiezuinige pompen (%) Waterzijdig inregelen (%) Warmteterugwinning uit ventilatielucht (%)

25 28 14 18

28 27 11 5

21 17 12 6

94 75 69 81

42 47 33 22

Energiezuinige regeling voor compressoren (%) koelinstallatie

21

4

19

40

15

Toerentalregeling voor ventilatoren in de (%) klimaatinstallatie Energiezuinige luchtbevochtiging (%)

29

14

17

58

35

12

1

9

19

13

56 15

62 7

32 9

94 33

78 20

Energiebesparing vormt vast onderdeel van het bedrijfsbeleid (%)

36

53

51

67

63

Energieverbruik wordt structureel bijgehouden (%) % zonnecollectoren (2004) % zonnecellen (2004) % gebouwen me groene stroom (2004)

64

67

58

92

78

2 0 26

3 2 21

2 0 29

0 0 19

7 0 20

Waarbij het gemiddelde aandeel groen op totaal elektriciteit (%)

89

79

95

.

65

Het gebouw heeft een eigen verwarmingsinstallatie (%)

93

98

86

86

94

Het gebouw heeft een aansluiting op het warmtenet (%)

7

2

1

14

3

65 15 21 92 11 1 3

61 16 24 65 9 0 3

67 11 22 67 10 0 2

23 24 53 50 50 31 41

61 16 23 100 13 0 18

Weersafhankelijke regeling voor het gebouwklimaat (%) Zonlichtafhankelijke zonwering (%)

Hr-ketels (%) Vr-ketels (%) Cr-ketels (%) % Hr-ketels in nieuw geïnstalleerden Elektrische warmtepomp (%) Warmte-koude-opslag in de bodem (%) Warmtekrachtkoppeling aanwezig (%)

VERPLEGING


21

7 Financieel In dit hoofdstuk vindt u twee methoden om zelf te bepalen of een maatregel financieel rendabel is.

1. Beoordeling m.b.v. variabele TVT methode Wanneer te gebruiken:

• Jaarlijkse opbrengsten (cash flow) steeds gelijk • Een globale uitkomst voldoet Stap 1:

bepaal de levensduur van de investering

Stap 2:

berekenen de investering (I) en de cash flow (C ) voor één jaar mb.v. tabel B

Stap 3:

bereken de terugverdientijd met de formule TVT= I/C

Stap 4:

bepaal de maximaal acceptabele TVT aan de hand van tabel A

Stap 5:

Wanneer de terugverdientijd korter of gelijk is aan de maximale TVT, dan geldt de maatregel als rendabel

Tabel A LEVENSDUUR (JAREN)

MAXIMAAL ACCEPTABELE TVT (JAREN)

1 5 6 7 8 9 10 of meer

0,87 3,4 3,8 4,2 4,5 4,8 5,0

Tabel B deel1 BESPARING 1 Energie Besparing kWh, m 3 of GJ € /eenheid Kosten 2 Onderhoud + 3 Afval + + 4 Bediening 5 Extraproductie + + 6 Overig 7 Resultaat voor belasting 8 Belasting = (7+10) x tarief * 9 Totale jaarlijkse cash flow Alleen bij NCW-methode 10 Afschrijving * Indien belasting tarief onbekend neem 31,5%

22

BESPARING (€)

KOSTEN (€)

TOTAAL (€) =

-

= = = = =

+ -

cijfers en tabellen 2006 | Financieel

Tabel B deel2 INVESTERING 1 2 3 4 5

BESPARING (€)

Aanschaf nieuwe installatie Ontwikkeling Bouw & installatie Subsidie Opbrengst oude installatie

-

KOSTEN (€)

TOTAAL (€)

+ + + + +

= = = = =

+

6 Totale investering Overige project gegevens 1 Levensduur installatie

jaar

2. Beoordeling m.b.v. Netto Contante Waarde

Tabel C

Wanneer te gebruiken: • •

Jaarlijkse opbrengsten (cash flow) niet constant

JAAR

Wanneer grote nauwkeurigheid is gewenst bijvoorbeeld vanwege grote investering

Stap 1:

Bepaal de levensduur van de investering

Stap 2:

Berekenen de investering ( I ) m.b.v. tabel B

Stap 3:

Berekenen de cash flow ( C ) voor ieder jaar m.b.v. tabel B

Stap 4:

Bereken de netto contante waarde (NCW). De uitkomst is sterk afhankelijk van de periode en de gehanteerde

CASH FLOW (C) (IN €)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

FACTOR (F)

C X F (IN €)

0,87 0,76 0,66 0,57 0,50 0,43 0,38 0,33 0,28 0,25

+

interne rentevoet (IRV). Contante waarde (CW)

In tabel C zijn de factoren neergezet voor een veel gebruikte IRV van 15%. Vul voor alle jaren van de levensduur de cash flow in. De tabel behoeft dus niet helemaal ingevuld te worden. En tel

CW (zie boven) Investering (Tabel B)

-

NCW = CW - I

deze waarde op. Dit is de contante waarde (CW). NCW > 0 dan is project rendabel

Stap 5:

Trek de investering af van de contante waarde. Wanneer de uitkomst positief is, dan geldt de maatregel als rendabel

Interne rentevoet van besparingsmaatregelen TERUGVERDIENTIJD (JAAR)

IRV (%)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

100,0 49,7 32,1 22,6 16,4 12,0 9,6 8,4 7,4 6,6

Gebaseerd op: Interne rentevoet van besparingsmaatregelen in procenten op jaarbasis Een technische levensduur van 10 jaar Een maandelijkse cashflow Een restwaarde van 10% van de investering De terugverdientijd is gedefinieerd als het quotient van de investering en de jaarlijkse besparing

23

8 Analyse van techniek warmteopwekking Ketelvermogen op basis van gebouwinhoud GEBOUWFUNCTIE

Verzorgingshuis Kantoren Scholen Verenigingsgebouwen Sportaccommodaties Ziekenhuizen Kerken Zwembaden Energiezuinig gebouw

GEMIDDELD SPECIFIEK VERMOGEN (W/M 3) 50 38 60 96 45 64 48 80 20 - 30

Vollasturen op basis van ketelvermogen GEBOUWFUNCTIE

VOLLASTUREN (UUR/JAAR)

Verzorginghuizen Ziekenhuizen Kantoren Scholen Woningen Overige

1.300 1.500 900 800 1.200 1.000

-

1.900 2.000 1.600 1.300 1.500 2.000

Is het aantal vollasturen lager dan het minimum, dan is de installatie waarschijnlijk overgedimensioneerd. Dit leidt tot hoge stilstandsverliezen en een laag gebruiksrendement. Bron: Meijer E&M, 2005

Gegevens voor conventionele en energiezuinige gebouwen; de spreiding in het specifieke vermogen is groot. Een energiezuinig gebouw is een optimaal geïsoleerd gebouw met energiezuinige installaties. Bron: Meijer E&M, 2005

Gecorrigeerde benuttingsgraad op basis van ketelvermogen GEBOUWFUNCTIE

Verzorgingshuizen Kantoren Scholen Verenigingsgebouwen Sportzalen Ziekenhuizen Kerken Zwembaden Overige

BENUTTINGSGRAAD (% VAN STOOKSEIZOEN) VOLLEDIG JAAR

SEPTEMBER T/M MEI

OKTOBER T/M MEI

16,8 16,6 10,7 13,7 13,7 19,3 10,7 16,7 16,4

22,3 20,8 14,2 18,4 18,3 25,7 14,3 22,3 22,2

25,1 23,3 16,0 20,4 20,3 29,0 15,9 24,8 24,7

Deze benuttingsgraden hebben betrekking op conventionele gebouwen en installaties waarin weinig of geen besparende maatregelen zijn genomen. De spreiding is in de praktijk zeer hoog. Gegevens op basis van gemiddelde gecorrigeerde benuttingsgraad (bc) bij een stookseizoen van een volledig jaar. bc = q x Hs/ (Bs x ts) waarin: bc = benuttingsgraad q = aardgasverbruik Hs = stookwaarde aardgas Bs = totale nominale belasting ketels ts = duur stookseizoen Bron: Meijer E&M, 2005

24

cijfers en tabellen 2006| 2006 Analyse van techniek warmteopwekking

Richtprijzen verwarmingsketels TYPE

VERMOGEN ( K W)

Richtprijzen geisers RICHTPRIJS (EURO)

TYPE

RICHTPRIJS (EURO)

KEUKENGEISERS KLEINE KETELS HR zonder warmwatervoorziening

HR met warmwatervoorziening VR zonder warmwatervoorziening VR met warmwatervoorziening

Zonder rookgasafvoer, met kranen Met rookgasafvoer, met kranen

20

1.200

30 40 65 20

1.400 1.850 2.250 1.450

30 24

1.750 950

BADGEISERS

1.100

TO E B E H O R E N

24

G R OT E K E T E L S ( H R ) AT M O S F E R I S C H 300 360 430

17.000 22.000 25.000

170 285 370 460 575 720 895

12.900 18.500 21.600 24.700 30.000 39.900 44.900

250 275

V E N T I L ATO R G E I S E R S Douchegeiser Kleine badgeiser Grote badgeiser Elektrische ontsteking Rookgasafvoermateriaal gewoon Rookgasafvoermateriaal ventilatorgeiser

600 650 750 475 - 650 165 85 - 270

Prijzen excl. BTW en montage. Bron: Nefit, 2005

OVERDRUK

Prijzen excl. BTW en montage. Bron: www.nefit.nl 2005, www.agpo.nl 2005, prijslijst Viessmann, 2005

Richtprijzen zonneboilersystemen CAPACITEIT

ZONNEBOILER (EURO)

ZONNEBOILER MET KETEL (EURO)

Richtprijzen weersafhankelijke regelaars WEERSAFHANKELIJKE REGELING *

KOSTEN (EURO)

Digitale weersafhankelijke regeling voor het aansturen van één ketel en een circulatiepomp

250

Digitale weersafhankelijke regeling voor het aansturen van een mengklep en een circulatiepomp

300

Digitale weersafhankelijke regeling voor het in cascade schakelen van 2 ketels en een circulatiepomp

350

Digitale weersafhankelijke regeling voor het regelen van één ketel, radiatoren en een groep vloerverwarming

450

* Incl. weekklok, vakantieprogramma, temperatuuropnemer- en uitlezing,

CO L L E C TO R Collector 2,75 m 2 , 90 liter boiler Collector 4,12 m 2 , 140 liter boiler

opstookoptimalisering, instelbare stooklijn, montagemateriaal.

1.500

2.700

2.250

3.450

Prijzen excl. BTW, aansturing en montage. Bron: www.itho.nl, 2005

TO E B E H O R E N Thermostatisch mengventiel Aanvoer/retourleidingen in isolatiemantel

Richtprijzen cascaderegelaars

60 200

Prijzen excl montage en excl BTW. Bron: Agpo, 2005

TYPE

KOSTEN (EURO)

Cascaderegelaar 2 cv-ketels, weersafhankelijk Cascaderegelaar 6 cv-ketels, weersafhankelijk, excl bediening Cascaderegelaar 8 cv-ketels, excl bediening

350 490 820

Prijzen excl. BTW en opnemers.

Richtprijzen cv-boilers

Bron: www.itho.nl, 2005

CAPACITEIT

VERMOGEN ( K W)

80 liter 120 liter

30 30

RICHTPRIJS (EURO) 565 735

CV boilers bij een VR ketel, prijzen excl. BTW. Bron: Nefit, 2005

25

Richtprijzen totale vervanging regelapparatuur van middelgrote verwarmingssystemen * AANTAL KETELS

AANTAL VERWARMINGSGROEPEN

KOSTEN (EURO)

1 1 1 1 2-6 2-6 2-6

1 2 3 4 1 2 3

990 1.040 1.430 1.510 970 1.115 1.505

* Regelen per ketel 1 keteltransportpomp en per groep een groepspomp. Incl. weekklok, vakantieprogramma, temperatuuropnemer- en uitlezing, opstookoptimalisering, instelbare stooklijn.

Richtprijzen isolatie van appendages APPENDAGE

LEIDINGDIAMETER, PRIJS (EURO)

Afsluiter Driewegafsluiter Flens Pomp

15 MM

25 MM

32 MM

40 MM

50 MM

65 MM

100 MM

150 MM

40 65 25 40

55 80 30 50

55 80 30 55

70 100 30 70

80 110 30 85

90 130 40 100

125 160 50 155

170 200 80 190

Kosten excl. BTW, excl montage. Bron: www.thermatras.com, 2005

Richtprijzen van frequentieregelaars MOTORVERMOGEN ( K W)

PRIJS (EURO)

0,5 1,1 2,2 5,5 11,0 22,0 45,0 55,0 75,0 110,0 130,0

200 300 400 900 1.200 2.000 3.500 4.200 6.300 9.500 11.000

300 400 900 - 1700 - 2.100 - 3.200 - 5.400 - 7.200 - 8.200 - 12.000 - 14.000

Prijzen excl. BTW, excl. montage. Bron: Hiflex, 2004

Richtprijzen frequentiegeregelde cv-pomp versus gewone cv-pomp VERMOGEN ( K W)

RICHTPRIJS FREQUENTIE GEREGELDE POMP (EURO)

RICHTPRIJS HANDMATIG INSTELBARE POMP (EURO)

0,1 0,5 1,0 1,5

240 1.200 1.700 2.200

240 850 980 1.200

Bron: Grundfos, 2005

26

Waterzijdig vollastrendement van ketels op onderwaarde KETELTYPE

CONVENTIONEEL (%) VR (%)

Atmosferisch, klein Atmosferisch, groot Met ventilatorbrander HR 100 HR 104 HR 107

73 - 88

89

84

90

Bron: Novem, EER

HR (%)

90 100 - 104 104 - 107 > 107

cijfers en tabellen 2006 | Analyse van techniek warmteopwekking

Rendementsverbetering door vervanging van ketels OUDE KETEL

NIEUWE KETEL, GAS GESTOOKT

MAXIMALE BESPARING (%)

Conventioneel atmosferisch gas Conventioneel atmosferisch gas Conventioneel met ventilatorbrandergas Conventioneel met ventilatorbrandergas VR atmosferisch gas VR met ventilatorbrandergas Conventioneel met ventilatorbranderolie

VR atmosferisch

10

HR atmosferisch

18

VR ventilatorbrander

2

HR ventilatorbrander

9

HR ventilatorbrander HR ventilatorbrander

8 7

VR ventilatorbrander

2

Effect van waterzijdig afsluiten buiten gebruiksuren ketel KETELTYPE


Een conventionele ketel Twee conventionele ketels Een HR ketel Twee HR ketels

1,5 3,4 1,4 2,0

Bron: V&V, 1987

Besparingen op elektriciteitsverbruik van pompen in cv-installaties ten opzichte van continu bedrijf MAATREGEL


Pomp zomerseizoen uit * Automatische pompschakelaar Automatische pompregeling

25 57 70

Bron: Novem

Stilstandverliezen ketels KETELTYPE

Conventioneel, atmosferisch, klein Conventioneel, atmosferisch, groot Conventioneel met ventilatorbrander HR (alle typen)

WATERTEMPERATUUR (ºC), WARMTEVERLIES (%) 80 ºC

50 ºC

2,8 - 6,1

2,2

2,6

1,1

0,8

0,8

0,8

0,8

* Pomp éénmaal per week laten draaien om vastzitten te verkomen.

Warmteverlies van cv-ketels in % van de nominale belasting op de calorische onderwaarde. Bron: Novem

Toeslagen voor warmteverliesberekeningen ONDERDEEL

Flens Afsluiter

EQUIVALENTE LENGTE VAN EEN GEÏSOLEERDE LEIDING (M) ONGEÏSOLEERD

GEÏSOLEERD

3 5-7

0,5 3,0

TO E S L AG I N % O P TOTA L E WA R MT E V E R L I E S 7-10 5 Bron: Handboek Installatietechniek (TVVL, ISSO, Novem)

27

Warmteverlies door leidingen UITWENDIGE LEIDINGDIAMETER (MM)

VERLIES (M 3/(M.JAAR) LEIDINGTEMPERATUUR 50°C

10 12 19 25 32 43 50 57 60 76 88 108 159

70°C

80°C

120°C

300°C

ON GEÏSOLEERD

GEÏSOLEERD *

ON GEÏSOLEERD

GEÏSOLEERD *

ON GEÏSOLEERD

GEÏSOLEERD *

ON GEÏSOLEERD

GEÏSOLEERD *

ON GEÏSOLEERD

GEÏSOLEERD *

18 21 29 36 43 54 60 67 69 83 93 109 147

6 7 9 8 9 11 11 12 12 12 13 16 21

30 34 48 59 71 89 99 110 114 137 153 179 242

9 10 13 12 14 17 16 17 18 18 20 23 31

36 41 58 71 86 107 120 133 138 166 186 217 294

11 12 15 14 17 20 19 20 21 21 23 27 36

63 73 102 126 152 190 214 236 246 295 330 387 524

17 19 24 23 26 31 29 32 33 33 37 43 57

228 262 373 462 561 708 798 886 923 1.115 1.254 1.480 2.026

45 49 63 60 69 83 77 84 87 88 97 112 151

Bij een gebruikstijd van 8.760 uur/jaar, een gebruiksrendement van de ketel van 75%, een omgevingstemperatuur van 10°C en een warmtegeleidings-coëficiënt van 0,035 W/(m.K). * Bij standaard isolatiedikte Bron: Novem, 1995

Maatregelen in ketelhuis van scholen MAATREGEL

Ketel met hoger rendement Cascadeopstelling ketels Economiser Leidingisolatie Groepenindeling Installatiesplitsing

BESPARING (MIN./MAX.)

8 2 5 5 15

20 20 11 15 20 50

Bron: V&V, 1987, Novem

Maatregelen kantoorgebouwen door gebouwbeheersysteem KOSTENSOORT

BESPARING (%)

Beheerskosten

vanaf ca. 5% van de beheerskosten ca. 15% van de onderhoudskosten ca. 3% van de energiegebruikskosten

Onderhoudskosten Energiegebruikskosten

Besparing bij een gemiddeld kantoorgebouw. Bron: Handboek installatietechniek (TVVL, ISSO, Novem)

28

cijfers en tabellen 2006 | Analyse van techniek warmteopwekking

Maatregelen besparingen cv-systeem MAATREGEL


Pas een elektrisch of gasaangedreven warmtepomp toe Pas hoogrendement in plaats van conventionele heaters toe Optimaliseer de brandstof-lucht verhouding van de branders Vervang de oliegestookte installaties door gasgestookte installaties Pas een hoog rendement ketel toe Pas een verbeterd rendement ketel toe Maak regelmatig de cv-ketels schoon Zet de reserve-ketel 'koud' en installeer een smoorklep Pas een weersafhankelijke regeling toe (verwarming) Pas een ketelvolgordeschakeling toe Breng een optimaliseringregeling aan (verwarming) Plaats overwerktimers (verwarming) Fixeer de stand van thermostatische radiatorventielen Regel de ketelwatertemperatuur weersafhankelijk Pas een laagtemperatuur verwarmingssysteem toe Isoleer de verwarmingsleidingen Isoleer appendages (verwarming) Regel de radiatoren waterzijdig in Verbeter de warmteafgifte van de radiatoren Pas stralingsverwarming in plaats van luchtverwarming toe Pas smoorkleppen toe (waterzijdig afsluiten ketel) Leg de optimale instellingen van regelaars en schakelklokken systematisch vast Pleeg periodiek onderhoud (verwarming) Laat minimaal 1x per jaar een rendementsmeting per ketel uitvoeren Zet de waakvlam uit bij langdurige afwezigheid (verwarming) Stel de weersafhankelijke regeling goed in (stooklijn,verwarming) Pas de tijdinstellingen regelmatig aan (schakelklok) (bijv. zomer- en wintertijd, vakanties etc) (verwarming) Stel nacht/weekend-verlaging in (verwarming) Verlaag de ruimtetemperatuur Voorkom verwarmen van onbenutte ruimten

10 52555215152115222120 1221122251-

40 40 4 20 25 15 4 3 10 3 15 8 2 4 15 6 6 6 2 40 2 4 4 2 2 6 8 8 10 2

Bron: Dutrieux Energiemanagement, Ruinen, 2005

29

9 Duurzame energie Duurzame energie uit binnenlandse bronnen en vermeden CO 2-emissies 1) EENHEID

1990

1995

0,7 0,5 0,0 0,1

Waterkracht Windenergie Zon-fotovoltaïsch Zon-thermisch Warmtepompen Warmte- koudeopslag Biomassaverbranding afvalverbrandingsinstallaties Biomassaverbranding bij elektriciteitsproductie Houtkachels bij huishoudens Houtkachels in de industrie Biomassavergisting

PJ PJ PJ PJ PJ PJ PJ PJ PJ PJ PJ

0,0 5,8 4,6 1,8 2,6

0,7 2,6 0,0 0,2 0,3 0,1 5,9 0,0 4,6 1,8 5,0

Totaal duurzame energie

PJ

16,2

21,2

2000

2002

2003

1,2 6,8 0,1 0,4 0,8 0,5 13,0 3,3 4,8 2,6 5,8

0,9 7,5 0,1 0,5 1,0 0,8 12,3 11,3 4,8 2,6 5,4

0,6 11,0 0,3 0,6 1,4 1,0 12,1 8,4 4,8 2,6 4,9

1,2 23,1 0,6 1,2 3,0 2,0 25,5 17,6 10,2 5,4 10,4

39,2

47,4

47,6

100,0

Totaal energieverbruik in Nederland 3)

PJ

2.702

2.947

3.051

3.144

3.247

Aandeel duurzame energie in de energievoorziening

%

0,6

0,7

1,3

1,5

2

Totale CO 2 -emissie in Nederland 2)

Mton

158

172

170

176

179

Vermeden CO 2 -emissies 1)

kton %

637 0,4

794 0,5

1.753 1,0

241 1,4

2.316 1,3

1)

Berekend volgens het Protocol Duurzame Energie, update 2002 met referentierendementen uit het jaar 2000.

2)

Berekend volgens CO 2 -emissies verklaard, 1990-2002 (www.milieucompendium.nl) en Webmagazine, 6 september 2004 (www.cbs.nl).

3)

Verbruikssaldo van het totaal van alle energiedragers uit de Nederlandse Energiehuishouding (NEH).

AANDEEL TOTAAL (%)

Bron: CBS 2004: Duurzame energie in Nederland 2003

Binnenlandse duurzame elektriciteitsproductie en elektriciteitsverbruik BINNENLANDSE DUURZAME ELEKTRICITEITSPRODUCTIE (GW H )

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

WIND

WATER

ZON-PV

BIOMASSA

TOTAAL 1)

BINNENLANDS ELEKTRICITEITS VERBRUIK 2) (GW H )

56 88 147 174 238 317 437 475 640 645 829 825 910 1.330

85 104 120 92 100 88 80 92 112 90 142 117 110 72

0 0 1 1 1 1 2 2 4 5 8 13 17 31

546 625 636 681 735 765 1.079 1.184 1.298 1.471 1.713 1.951 2.535 2.195

687 817 904 948 1.074 1.171 1.597 1.753 2.053 2.211 2.692 2.906 3.572 3.627

78.582 80.803 83.173 84.318 87.067 89.058 92.259 95.735 99.292 101.508 104.718 107.139 108.306 109.777

1)

De elektriciteitsbesparing door warmte-koudeopslag is niet in dit totaal meegenomen.

2)

Inclusief de netverliezen, exclusief het verbruik voor elektriciteitsopwekking (voorlopig cijfer voor 2003).

Bron: CBS 2004: Duurzame energie in Nederland 2003

30

PERCENTAGE DUURZAME PRODUCTIE (%) 0,87 1,01 1,09 1,12 1,23 1,32 1,73 1,83 2,07 2,18 2,57 2,71 3,30 3,30


10 Warmtepompen en aquifers Positieve invloedsfactoren op de rentabiliteit van een warmtepompinstallatie Gelijkmatige continu aanwezige warmtebehoefte (na besparingsmaatregelen) Een laag temperatuurniveau Beschikbaarheid van een warmtebron (grondwater, zon, afvalwater, etc) Een combinatie met koeling mogelijk Warmteopslag in de bodem mogelijk Bron: Novem

Toepassingsmogelijkheden warmtepomp TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN

TEMPERATUUR (°C)

LTS (vloer- of wandverwarming) Luchtverwarming (ventilatie) Radiatoren (vergroot) Warm tapwater Zwembadwater

30 - 45 30 - 50 45 - 55 50 - 60 30 - 45

Bron: Meijer E&M, 2003

Mogelijke warmtebronnen WARMTEBRONNEN (IN VOLGORDE VAN BELANG)

TEMPERATUUR (°C)

PER

De bodem (grondwater, heipalen) Ventilatie afzuiglucht Afvalwarmte uit productieproces Oppervlaktewater Buitenlucht Riool

5 - 18 10 - 25 20 - 40 0 - 20 0 - 15 10 - 30

1,6 1,6 2,6 1,3 1,1 1,8

PER = nuttige geleverde energie / primaire energie. De PER van een conventionele cv-ketel is 0,9. Bron: Meijer E&M, 2003, SenterNovem, 2005

31

Indicatieve kostprijs elektrisch aangedreven warmtepompen THERMISCH VERMOGEN ( K W TH )

KOSTEN (EURO)

KOSTEN PER K W (EURO/ K W)

CO M B I WA R MT E P O M P E N ( W O N I N G B O U W ) V E R WA R M E N , KO E L E N E N WA R M TA P WAT E R 3 5 9

4.200 4.500 4.700

1.400 900 520

3.900 4.100 5.200 6.150 7.500 9.000 10.200 14.680 17.950 19.670

1.300 680 470 440 380 360 280 280 260 220

6.765 7.570 9.000 10.850

675 500 450 400

WA R MT E P O M P V O O R G R O N D WAT E R ( WAT E R -WAT E R ) 3 6 11 14 20 25 36 53 70 88 S P L I T WA R MT E P O M P ( LU C H T / WAT E R ) , E XC L . V E R DA M P E R 10 15 20 27 Investeringen excl. subsidies, excl. BTW Bron: www.Techneco.nl, 2005

Opwekkingsrendement (COP) elektrische warmtepompen utiliteitsbouw BRONNEN

Buitenlucht/bodem Oppervlaktewater Grondwater/aquifer Retour-/afvallucht

TEMPERATUURNIVEAUS WARMTE-AFGIFTE ZEER LAGE TEMPERATUUR *

LAGE TEMPERATUUR

MIDDEN TEMPERATUUR

3,4 4,1 4,7 6,1

3,1 3,7 4,2 5,1

2,8 3,3 3,6 4,4

* Vloer- en wandverwarming Bron: NEN 2916

Indicatieve kostprijs bronsystemen INDICATIEVE KOSTPRIJS (EURO/ K W)

Ventilatielucht Bodemopslag/aquifer Grondwater Oppervlaktewater Bodemcollector Buitenlucht (mechanisch) Bron: SenterNovem, 2005

32

100 K W

500 K W

750 K W

1.500 K W

350 900 850 400 500 350

320 400 350 400 500 320

300 400 350 400

300 300 300 400

cijfers en tabellen 2006 | Warmtepompen en aquifers

Eigenschappen aquifers Grondwater 12 °C, na gebruik voor koeling 18 °C, na gebruik voor verwarming 5 °C. In geheel Nederland toepasbaar (behalve in of nabij waterwingebieden). Toepasbaar vanaf 100 kW (peildatum voorjaar 2003), utiliteitsgebouwen vanaf 100 -150 kW koelvermogen, bij woningbouw (dus vooral voor verwarming) dienen minstens 100 wooneenheden aangesloten worden. Voor systemen met meer dan 10 m 3 per uur is een vergunning in het kader van de grondwaterwet nodig, waarvan het verkrijgen minimaal 6 maanden in beslag neemt. Kosten bij uitsluitend koeling: € 150,- tot € 350,- per kW koelvermogen of 0,1 m 3 brondebiet (kostprijs incl. warmtewisselaar, regeling, vergunningaanvraag, etc). Bron: Novem, 2003

Systemen bodemgebruik als energiebron en -buffer SYSTEEMTYPE

OMSCHRIJVING

Open systeem

Oppompen grondwater, na opwarmen of afkoelen grondwater wordt het teruggebracht in de bodem. Oppompen grondwater, na opwarmen of afkoelen grondwater wordt het via een boorgat teruggebracht in de bodem. Circulatie van circuitwater door horizontale leidingen op 1 tot 5 meter diep. Circulatie van circuitwater door verticale leidingen tot 50 tot 200 meter diep. Heipalen of andere funderingselementen met ingeïntegreerde warmtewisselaar. De verdamper is niet in de warmtepomp, maar in de bodem ingebracht.

Semi-open systeem Horizontale bodemwarmtewisselaar Verticale bodemwarmtewisselaar Energiepalen Directe expansie Bron: SenterNovem, 2003

Uitgangspunten voor een verticale bodemwarmtewisselaar Op economische wijze leveren van warmte Geen grote overdimensionering Lange levensduur (ca 50 jaar) Lage milieubelasting Lage gebruiks- en onderhoudskosten Bron: SenterNovem, 2003

33

Aandachtspunten ontwerp bodemwarmtewisselaar LO C AT I E I N F O R M AT I E Kadastrale gegevens, beschikbaar oppervlak, positie technische ruimte, geveldoorvoer tbv horizontaal leidingwerk, bouwtekeningen. Bestemmingsplan voor het in beslag te nemen bodem oppervlak. Beschikbare vrije ruimte, aanwezigheid werkwater/elektriciteit, ondergrondse infrastructuur. Bodemopbouw, grondwater- en grondkwaliteit, verontreinigingen, gebiedspecifieke bodembeschrijving, aanwezigheid boringsvrije zone of waterwinning. Toegankelijkheid: openingstijden, berijdbaarheid. P R O J E C T I N F O R M AT I E Noodzakelijke vergunningen. Startdatum, vaststellen aantal werkbare dagen. Inventarisatie ARBO regelgeving, verzekeringen, contractvorm, bestek voor het werk, ISO certificatie, garantiebepalingen, onderaanneming. Inventarisatie beschikbare milieukundige en geotechnische onderzoeken. Goede communicatie tussen adviseurs en installateurs. ENERGIEPROFIEL GEBOUW/INRICHTING Vaststellen Vaststellen Vaststellen Vaststellen

energievraag, minimaal op maandbasis. energievraag, als functie van de buitentemperatuur. van de pieklast verwarming en koeling, vermogen en duur. aantal draaiuren warmtepomp.

WA R MT E P O M P Vermogen en COP bij verschillende brontemperaturen. Debiet door de warmtepomp. Vermogen, debiet, maximaal toelaatbaar opvoerhoogteverlies van de bronpomp. Voorkomen geluidsoverlast en trillingen. G E O LO G I E , G E O HYD R O LO G I E , G E O C H E M I E , T H E R M I S C H E B O D E M E I G E N S C H A P P E N Lokale en regionale bodemopbouw en geohydrologie (doorlatendheid, porositeit, stijghoogte, verhang, geschatte grondwaterstroming, freatisch niveau). Minimaal o.b.v. Grondwaterkaart van Nederland, NITG, RGD. Gegevens sonderingen: weerstand en kleef. Grondwaterkwaliteit, aanwezigheid en diepte zoet/zout grensvlak, concentratie methaan, EC, pH. Aanwezige kwel, inzijging. Temperatuur, warmtegeleidingscoefficient, warmtecapaciteit, geothermische gradiënt. TECHNIEKEN INBRENGEN WISSELAARS Keuze inbrengtechniek, diepte, afstand tussen individuele wisselaars. Diameter, afwerking (afvulling, kleistoppen) van geboorde of gedrukte gaten. Beheersing van het proces (incl. verwerking mogelijk vrijkomende boorspoeling/grond). Gewicht en afmetingen te gebruiken materieel. WA R MT E W I S S E L A A R Materiaal (MDPE/HDPE/Polybutheen), drukklasse, dimensies. Type: concentrisch / U-lus (enkel - dubbel) / anders, afstandhouders. Horizontale leidingen materiaal en appendages, lastechniek, apparatuur. Verdelers/verzamelaars. OPLEVERING Mechanische sterktetest en druktest van het systeem. Voorspoelen en vullen. Beschrijving en documentatie van het systeem (o.a. locatie wisselaars en leidingwerk). Overdrachtsformulier. Inregelen installatie. Gebruiksinstructies en handleiding voor technisch beheerder. N A ZO R G Samenstelling antivries. Bij het oplossen van klachten en storingen ook aandacht voor energieprestaties. Monitoring en optimalisatie van het systeem. "Voorraadbeheer" indien warmteopslag plaats vindt. Bron: SenterNovem, 2003 en 2005

34

cijfers en tabellen 2006 | Warmtepompen en aquifers

Keuze bron t.b.v. warmtepompsysteem per marktsegment SEGMENT Bijeenkomstgebouw

Cellengebouw Gezondheidszorg-niet klinisch Gezondheidszorg-klinisch Kantoor

Logies Onderwijs

Sport

Winkel

1 E CONCEPTKEUZE Café/restaurant Buurtcentrum Museum Theater Gevangenis Groepspraktijk Verpleegtehuis Ziekenhuis Klein Middel Groot Hotel Basisschool VO-school HBO Gymnastiekgebouw Tenniszaal Sporthal Zwembad Kleine winkel Supermarkt Warenhuis

Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Retour/afvallucht Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Retour/afvallucht Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Grondwater/aquifer Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Retour/afvallucht Retour/afvallucht Bodem/buitenlucht Grondwater/aquifer

ALTERNATIEF

Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht

Bodem/buitenlucht

Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht


35

11 WKK Eigenschappen van een viertal warmtekrachtinstallaties GROOTHEID

Voorbeeld Voorbeeld Voorbeeld Voorbeeld Voorbeeld

1 2 3 4 5

-

gasmotor gasturbine gasmotor gasmotor gasmotor

NOMINALE * BELASTING ( K W)

AARDGAS** VERBRUIK (M 3 /H)

ELEKTRISCH VERMOGEN ( K W)

THERMISCH VERMOGEN ( K W)

ELEKTRISCH RENDEMENT (%)

THERMISCH RENDEMENT (%)

20 65 115 470 2600

2 7 12 48 300

5,5 20 30 165 1065

13 39 63 280 1380

28 30 26 35 41

63 59 59 51 53

1

4

20

80

5

Voorbeeld micro WKK

0,5

*Op calorische bovenwaarde ** Bij 0°C en 1.013 mbar Bron: COGEN Projects, 2005

Prijsindicaties van warmtekracht installaties VERMOGEN (KWE)

PRIJSINDICATIE (EURO)

PRIJSINDICATIE (EURO/ K W E )

5,5 20 60 100 200 250 400 800 1.000 2.000

15.000 32.000 88.000 100.000 140.000 160.000 180.000 270.000 320.000 630.000

2.730 1.600 1.470 1.000 700 640 450 340 320 320

Systeem, bestaande uit geïnstalleerde gasmotor en generator op aardgas, netparallel gekoppeld. Bron: COGEN Projects, 2005

36

Keuzecriteria WKK CRITERIA Alle opgewekte warmte dient nuttig gebruikt te kunnen worden. De opgewekte elektriciteit dient zoveel mogelijk voor eigen gebruik aangewend te worden. Afhankelijk van inkoopkosten gas en tarieven elektriciteit (vermeden inkoop en/of levering aan het net) De beschikbaarheid van biogas kan een positieve factor zijn. Door koppeling met een absorptiekoelmachine kan ook ‘s zomer warmte worden gebruikt. Bron: COGEN Projects, Meijer E&M, 2005


12 Zon Rendement zonne-energie systeem, oriëntatie en hellingshoek ORIËNTIE

HELLINGSHOEK (GRADEN)/RENDEMENT * (%) 45

S TO O K S E I ZO E N : 1 5 Z O,W N Horizontaal

90

S E P T E M B E R TOT 1 5 M E I 121 100 (430 kWh/m 2 .jaar) 86 63 60 40 98

22 MAART Z ZO,ZW O,W NO,NW N Horizontaal

100 86 56 26 17 85

(4,4 kWh/m 2 .jaar)

100 116 110 73 43 20

(3,1 kWh/m 2 .jaar)

23 JULI Z ZO,ZW O,W NO,NW N Horizontaal

* Uitgaande van vertikale plaatsing op het zuiden. Bron: Handboek Energie en Milieu, Samson bedrijfsinformatie, 1998

Gemiddelde opbrengst zonnecollectoren TOEPASSINGSGEBIED

RENDEMENT INSTALLATIE *

GEM. OPBRENGST (MJ/M 2 /JAAR)

OPBRENGST (TJ)

BESPARING AE ** (M 3 /M 2 )

Agrarische bedrijven Combi tapwater en ruimteverwarming Overige bedrijven Zonneboilers Zwembaden

0,26 0,28 0,26 0,28 0,28

1.151 1.240 1.151 1.240 672

5 11 10 56 58

36,4 39,2 36,4 39,2 21,2

* Verhouding tussen de benutte warmte en de hoeveelheid ingestraald, situatie 1995. ** Voor het berekenen van de besparing is verondersteld dat ca. 85% van de beschikbare warmte nuttig binnen het systeem wordt gebruikt. Voor een precieze berekening moet worden uitgegaan van relevante referentiecijfers. Bron: CBS, Ecofys, Handboek Energie en Milieu, Samson bedrijfsinformatie, 1998

37

Globale kostprijs thermische zonnesystemen TOEPASSING

OPPERVLAK (M 2 )

KOSTEN (EURO)

KOSTEN (EURO/M 2 )

Woning, tapwater Woning, tapwater + verwarming Agrarische sector (bloembollendrogen) Ziekenhuis Zwembad binnen

2,8 - 4,2 2,8 - 4,2 250 400 200 - 400

1.400 3.500 50.000 80.000 45.000

750 1.000 275 250 200

tot 2.300 tot 4.200 tot 80.000 tot 120.000 tot 70.000

Investeringen excl. installatie, excl. subsidies en excl. BTW. Bron: www.atag.nl, www.heliomax.com, 2005

Energiewinst door instraling zonnewarmte per jaar bij diverse ruimtetemperaturen ENERGIEWINST ( K W H /M 2 )

GEVELORIËNTATIE

Zuid ZZO/ZZW ZO/ZW Oost/West Noord

17°C

19°C

21°C

23°C

90 75 30 -50 -110

55 40 -5 -85 -145

20 5 -40 -120 -180

17 -32 -77 -157 -217

Gecorrigeerd voor zomerseizoen als bedrijfstijd (begin mei tot medio september). Bron: Altevogt/Lentz, 198

Zontoetredingsfactoren voor zonwering ZONWERING

ZONTOETREDINGSFACTOR (ZTA)

Enkele beglazing Dubbele beglazing Dubbel glas en zonabsorberend Dubbel glas en zonreflecterend Dubbel glas en binnenzonwering Dubbel glas en buitenzonwering

0,8 0,7 0,4 < 0,8 0,5 0,1

Bron: ISSO-2

Soorten PV-systemen SOORT

AFKORTING

RENDEMENT (%)

MAXIMAAL VERMOGEN (W P /M 2 )

OPBRENGST * PER JAAR ( K W H /M 2 )

KOSTEN (EURO/W P )

Monokristallijn silicium Multikristallijn silicium Amorf silicium Koper-indium-diselenide Cadmium-telluride

mc-Si p-Si a-Si CIS/CIGS CdTe

13 12 6 8 7

125 110 60 80 70

100 95 45 60 55

4,5 - 6 4,5 - 6 4,5 - 6

- 16 - 15 - 8 - 9 - 8

-160 -140 - 80 - 90 - 80

- 125 - 120 - 60 - 70 - 60

* Bij optimaal georienteerde systemen: Zuid-gericht, hellingshoek 36°C). Een Wattpiek is gedefinieerd als het elektrisch vermogen dat een zonnecel levert bij standaardtestcondities (STC): een instraling van 1.000 W/m 2 (een stralend blauwe hemel in juni) en een celtemperatuur van 25°C. Onder deze omstandigheden levert een zonnecel van 1 Wp een vermogen van 1 Watt. Bron: Ecofys, SenterNovem, 2005

38


13 Wind Criteria voor plaatsing van een windturbine Potentiële windsnelheid groter dan 6,1 m/s Plaatsing 8 meter boven omliggende opstakels in een straal van 100 meter ivm turbulentie Terugverdientijd van 5 jaar is acceptabel. Bron: Wind Service Holland, 1999, IndiEco, 2005

Gegevens van enkele windturbines DIAMETER (M)

MAX. VERMOGEN ( K W)

INVESTERING (€)

VERWACHTE OPBRENGST ( K W H /JAAR)

18 30 40 55 80

80 250 500 1.000 2.000

85.000 200.000 375.000 850.000

200.000 600.000 1.100.000 2.000.000 4.400.000

2.500 2.400 2.200 2.000 2.200

Prijzen incl. eenvoudige fundering en plaatsing, excl. BTW, excl. 10 kV trafo (5 à 10% extra), excl. netkabel (€ 50 tot € 100.- per meter). Op een goede locatie levert een gemiddelde turbine jaarlijks een elektriciteitsopbrengst van minimaal 850 kilowattuur per vierkante meter rotoroppervlak. Bron: Gerealiseerde projecten 1995 - 2002

Kleinschalige windturbines

H O R I ZO N TA L E A S

Rotorbladen

Open spiraalbladen

VERTICALE AS

Gesloten spiraalbladen

Open spiraalbladen

*6


DIAMETER (M)

ASHOOGTE (M)

INVESTERING (€)


1,4 2,0 5,8 10,0 4,0 12,0

3 5 5 7 1 2

12 6 of 12 * 18 v.a. 18 15 ** 24 **

5.500 9.000 12.000 25.000 18.000 38.000


DIAMETER (M)

ASHOOGTE (M)

INVESTERING (€)


0,11 0,11 0,24 2,00 2,50

0,35 0,30 1,00 3,00 2,00

1 1 *** 4 *** 3,2 8,0

1.625 2.330 16.650 n.b. 10.500

60 120 1.700 2.500 - 3.500 5.000

650 - 3.000 5.000 - 16.000 10.000 - 35.000 7.500 20.000

(m) boven een gebouw of een mast van 12 (m) op de grond

** Lengte

van de as

*** Exclusief

mast

39

14 Biomassa Calorische waarden en prijzen van soorten biomassa SOORT

Houtpellets (geperste houtbrok) Korte omloop hout Hout uit fruitsector en boomkwekerij Bosbouwbijproducten Schoon resthout (incl. bast), vers Koolzaad (zaad) Koolzaadstro Stro (granen) Bermgras Hennep en vlas Hooi van graszaden Olifantsgras (Miscanthus) Pluimveemest Dierlijke reststoffen uit de VGI Overig uit de VGI RWZI slib Swill GFT Oud papier en karton Oude kunststoffen Oud textiel Oud en bewerkt hout Gebruikte autobanden Huishoudelijk afval Grof huishoudelijk afval Bouw- en sloopafval Industrieel afval Kantoor, winkel en dienstenafval Shredderafval (incl. inert en KCA) Reinigingsdienstenafval Douglas den (schors) Vuren (schors) Bagasse Rijststro

Kosten voorbewerking biomassa

STOOKWAARDE EURO/GJ

MARKTPRIJS

18,5

110

5,95

10,2 10,2

57 0

5,55 0

10,2 15,6

14 -14

1,33 -0,88

15,0 13,6 13,3 5,3 11,3 12,7 13,2 6,6 4,0

717 100 100 -36 0 64 72 -10 5

45,30 7,35 7,51 -2,33 0,00 5,06 5,45 -1,57 1,13

3,9 1,5 3,4 3,4 10,0 34,4 14,3 15,4 35,2 9,9 10,8 5,4 5,3 9,5

14 -50 -32 -32 -16 -91 -45 11 -57 -82 -82 -82 -82 -82

3,53 -34,05 -9,37 -9,37 -1,59 -2,64 -3,18 74,00 -1,61 -8,22 -7,54 -15,19 -15,52 -8,57

15,7

-68

-4,33

3,0 22,1 20,4 21,3 15,2

-32

-10,59

EURO/TON

GJ/TON

Het rendement van kleinschalige biomassaketels varieert tussen 85% en 95%. Bron: SenterNovem, 2005

40

VOORBEWERKINGSSTAP

KOSTEN (INCL. ENERGIE) EURO/TON

Hakselen, chippen, shredderen Malen Verpoederen Scheiden door windziften, zeven Pelleteren, briketteren Fysisch ontwateren (tot 25% vocht) Thermisch drogen (hout van 50% naar 15% vocht) Thermisch drogen (mest, slib van 75% naar 15% vocht

10 20 45 15 35 5


10 45

cijfers en tabellen 2006 | Biomassa

Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte cv-installatie op houtpellets (geperste houtbrok) NOMINAAL VERMOGEN IN( K W)

KETELINVESTERING (€)

INSTALLATIEKOSTEN (€)

BRANDSTOFOPSLAG (€)

VERBRUIK IN TON BIOMASSA PER JAAR

TVT

30 46 70 93 115 151 209 267 349 465 581 756 930 1105

4.600 5.000 5.500 6.000 6.500 11.000 12.000 17.500 20.500 25.000 29.000 33.000 39.000 45.000

1.750 1.750 2.500 2.500 2.500 7.500 7.500 10.000 10.000 12.500 12.500 15.000 15.000 15.000

2.000 2.000 3.000 3.000 3.000 5.000 5.000 5.000 5.000 5.000 5.000 5.000 5.000 5.000

16 25 38 50 62 82 113 144 189 251 313 408 502 596

5,0 3,4 2,9 2,2 1,9 2,8 2,1 2,2 1,8 1,7 1,4 1,3 1,1 1,1

Uitgaande van een gasprijs van 40 eurocent en een pelletprijs van 12 cent per kilo. 1 m 3 aardgas komt overeen met 1,8 kilo pellets. Uitgaande van 3.000 branduren per jaar. Bron: IndiEco, 2005

Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte cv-installatie op houtsnippers KM NOMINAAL





TVT

46 70 93 115 151 209 267 349 465 581 756 930 1105

8.700 9.500 10.100 10.800 14.500 17.500 19.700 24.200 28.200 32.700 37.500 43.000 49.000

1.750 2.500 2.500 2.500 7.500 7.500 10.000 10.000 12.500 12.500 15.000 15.000 15.000

10.000 10.000 10.000 10.000 15.000 15.000 15.000 15.000 15.000 15.000 15.000 15.000 15.000

35 52 70 86 113 157 200 261 349 435 567 698 828

2,8 2,0 1,5 1,2 1,7 1,2 1,0 0,8 0,7 0,5 0,4 0,4 0,3

Uitgaande van een gasprijs van 40 eurocent en een houtsnipperprijs van 4 cent per kilo. De houtsnippers hebben een droge stofgehalte van 85%. Uitgaande van 3.000 branduren per jaar. Bron: IndiEco, 2005

41

Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte luchtverhitter op houtpellets (geperste houtbrok) NOMINAAL VERMOGEN IN K W





TVT

47 69 93 151 209 267

5.100 6.000 7.000 10.000 12.000 15.000

1.500 1.500 1.500 2.000 2.000 2.000

2.000 2.000 3.000 3.000 5.000 5.000

17 25 33 54 75 96

5,0 3,8 3,4 2,7 2,5 2,6

Uitgaande van een gasprijs van 40 eurocent en een pelletprijs van 12 cent per kilo. 1 m 3 aardgas komt overeen met 1,8 kilo pellets. Uitgaande van 2.000 branduren per jaar. Bron: IndiEco, 2005

42

15 Verlichting Voorbeelden Opslagruimte, parkeergarage Gang, trappenhuis

Advies verlichtingssterktes ACTIVITEIT/ RUIMTE

Constructiewerk, smederij, magazijn

GOEDE VERLICHTING (LUX)

ZEER GOEDE VERLICHTING (LUX)

1.000 500 150 150

2.000 1.000 250 250

250 500 500

500 1.000 1.000

2.500 1.000

5.000 2.000

500

1.000

250

500

500

1.000

250 1.000 500 125

500 2.000 1.000 250

500 50 50

1.000 100 100

250 125 250

500 250 500

125

250

250

500

Kantoor, leslokaal Tekenkamer, fijn montagewerk Precisiewerk, kadastraal tekenen, fijn inspectie-werk Microminiaturisatie, operatietafel

K A N TO R E N Tekenkamer Kantoorlokaal Archief, trap, gang Wachtkamer SCHOLEN Leslokalen Tekenzalen Naaileslokalen INDUSTRIE Horloges maken, graveren Fijn montagewerk, fijndraaien, polijsten Boren, grofdraaien, gewoon montagewerk Smeden, walsen WINKELS Grote verkoopruimtes en showrooms Kleine verkoopruimtes Grote etalages Kleine etalages Kerken WOONHUIZEN WOONKAMERS Verlichting werkvlak Algemene verlichting Sfeerverlichting KEUKENS Verlichting werkvlak Algemene verlichting Slaapkamers, badkamers, toiletten Gangen, trappen, zolders, kelders Bergruimtes, garage

D E CO R AT I E V E G E V E L A A N L I C H T I N G * Lichte steen, witte marmer Grijze, gele of lichtbruine steen, cement Rode baksteen, beton Donkerbruine baksteen, donker graniet Aluminium * Afhankelijk

15 25

35 55

40 60

80 110

70

130

van de helderheid van de directe omgeving. Bij vervuilde oppervlakken

moet soms een 2 tot 3 keer zo hoge waarde worden aangehouden. Bron: Philips

43

Eigenschappen lichtbronnen CATEGORIE LAMPEN

SYSTEEM RENDEMENT (IM/W)

LEVENSDUUR (UUR) TOT 5% UITVAL

EIGENSCHAPPEN

TOEPASSINGSGEBIED

8 - 15

1.000 - 3.000

Zeer laag rendement. Lage investeringskosten, hoge exploitatiekosten. Dimmen mogelijk. Reflectorlampen voor gebundeld licht. Hoogst mogelijke kleurweergave.

Voor algemene, plaatselijke, sfeer- en accentverlichting. Niet geschikt voor hoge verlichtingsniveau.

Laag-volt

12 - 25

2.000 - 5.000

Zeer geschikt voor accentverlichting.

Hoog-volt

12 - 25

4.000 - 10.000

Zeer kleine lampen waarmee zeer gericht licht kan worden verkregen. Extra verliezen in de transformator. Hoogst mogelijke kleurweergave. Iets hoger rendement dan gloeilampen. Licht witter van kleur.

6.000 - 40.000

Bij toepassing van elektronische voorschakelapparatenhet hoogste rendement. Veel variëteit. Lage exploitatiekosten. Kleurweergave variërend matig tot hoog.

Zeer breed toepassingsgebied. Vooral geschikt voor een gelijkmatige verlichting van ruimten.

Direct uitwisselbaar met gloeilampen: veel energiezuiniger, veel langere levensduur. Niet dimbaar. Ook als reflectorlampen verkrijgbaar. Goede kleurweergave, doch minder goed dan gloeilamp. Compacte lamp met hoog rendement. Bij gebruik van hiervoor ontwikkelde elektronische voorschakelapparaten dimbaar.

Voor nagenoeg alle gebieden waar voorheen gloeilampen werden toegepast: algemene, plaatselijke, accentverlichting (spots).

T E M P E R AT U U R S T R A L E R S Gloeilampen

H A LO G E E N L A M P E N

Met name geschikt voor het aanstralen van hele vlakken (floodlighting).

GASONTLADINGSLAMPEN F LU O R E S C E N T I E L A M P E N Langwerpige fluorescentielampen

47 - 104

CO M PAC T E F LU O R E S C E N T I E L A M P E N Met ingebouwd (e) vsa

38 - 66

6.000 - 16.000

Met extern (e) vsa

60 - 81

12.000

Openbare verlichting, industrieverlichting.

OVERIGE GASONTLADINGSLAMPEN Hogedruk kwiklampen

31 - 137

10.000

Hogedruk metaalhalogenidelampen

Hogedruk natriumlampen

59 - 139

10.000 - 16.000

Superhogedruk

30 - 50

8000

Lagedruk natriumlampen

68 - 194

6.000 - 10.000

LED

20 - 50

50.000

Inductielampen

65 - 70

60.000

Redelijk rendement en lange levensduur, slechte tot matige kleurweergave.

Opstarttijd van enige minuten. Moeilijk dimbaar. Hoge lichtopbrengst per lamp. Gunstig rendement, goede kleurweergave. Hoog rendement en lange levensduur, slechte tot matige kleurweergave. Opstarttijd van enige minuten. Niet natriumlampen dimbaar. Redelijk rendement. Hoge lichtopbrengst per lamp. Aan einde levensduur kleurverschillen mogelijk. Zeer hoog rendement. Monochromatisch licht, geen kleurweergave.

Zeer geschikt als accentverlichting of als algemene verlichting in representatieve ruimten. Geschikt als indirecte verlichting. Ook voor openbare verlichting, industrieverlichting en floodlighting. Geschikt voor het aanlichten van voorwerpen (etalages) of als algemene verlichting in hoge ruimten (downlights). Openbare verlichting, industrieverlichting, floodlighting. Efficiënt alternatief voor hogedruk kwiklampen. Geschikt voor het aanlichten van voorwerpen (etalages) of als algemene verwerpen (etalages) of als algemene verlichting in hoge ruimten (downlights). Buitenverlichting, overal waar kleurweergave geen rol speelt.

OVERIGE

Bron: www.lighting.philips.nl

44

Zeer lange levensduur, zeer energiezuinig, diverse kleuren leverbaar. Zeer lange levensduur. Goede kleurweergave.

Verkeerslichten, lichtkranten, informatiepanelen, wegmarkering. Toepasbaar op moeilijk bereikbare plaatsen, openbare verlichting.

cijfers en tabellen 2006 | Verlichting

Vermogensverliezen voorschakelapparaten

Nood- en oriëntatieverlichting TYPE

VERMOGEN LAMP (W)

VERMOGEN VSA (W)


TYPE LAMP

VERMOGEN LAMP

TL4 TL6 TL8 TL13 TLD15 TLD18 PLS5 PLS7 PLS9 PLS11 PLS18

4 6 8 13 15 18 5 7 9 11 18

5 5 5 5 8 8 5 5 5 5 8

81 99 117 162 207 234 90 108 126 144 234

De vermelde verbruiken zijn inclusief een toeslag van 2,5% ter compensatie

EVSA

TOTAAL

L A N G W E R P I G E F LU O R E S C E N T I E L A M P E N 58W 38W 18W

57 50 38 30 18 15

13 7 11 8 10 5

70 57 49 38 28 20

CO M PAC T E F LU O R E S C E N T I E L A M P E N 36W 18W

van de zelfontlading van de accubatterijen. Bron: Novem

VSA

11W 7W

35 31 18 15 10 11 7 6

10 7 10 5 6 4 7 3

45 38 28 20 16 15 14 9

Toeslag op het vermogen van compacte en langwerpige fluorescentielampen voor respectievelijk een conventioneel en elektronisch vsa. Bron: Philips, 2002

Branduren verlichting TOEPASSING

TOTAAL (UUR/JAAR)

OVERDAG (UUR/JAAR)

OCHTEND, AVOND, NACHT (UUR/JAAR)

2.600 2.000 5.000 2.700 2.600 2.900 2.400 3.000 8.760

2.200 1.600 4.000 2.200 2.200 2.700 2.200 2.000

400 400 1.000 500 400 200 200 1.000

GEBOUWFUNCTIE Kantoor Onderwijs Bedgebonden gezondheidszorg Niet bedgebonden gezondheidszorg Horeca Winkel Industrie (opslag) Sport Continue verlichting:parkeergarages B U I T E N V E R L I C H T I N G (AV O N D - E N O C H T E N D V E R L I C H T I N G ) Verkeerszones, oriëntatie- en wegwijsverlichting Uitgebreide verlichting:decoratieve gebouwaanlichting (Gevel)beveiligingsverlichting, parkeerterreinen, opslagterreinen

1.500 2.000 4.000

1.500 2.000 4.000

T E R R E I N V E R L I C H T I N G : (G E V E L ) B E V E I L I G I N G , PA R K E E R - E N O P S L AG T E R R E I N E N Van zonsondergang tot zonsopgang 15 min. na zonsondergang tot 15 min. voor zonsopgang 30 min. na zonsondergang tot 30 min. voor zonsopgang 60 min. na zonsondergang tot 30 min. voor zonsopgang

4.365 4.000 * 3.635 3.453

4.365 4.000 * 3.635 3.453

* Deze waarde wordt voor openbare verlichting gehanteerd. Bron: Novem

45

Verlichting in sportgebouwen GEBOUWFUNCTIE

VERBRUIK (KWH/M 2 BVO/JR)

GEÏNSTALLEERD VERMOGEN (W/M 2 )

GEMIDDELD AANTAL BRANDUREN (UUR/JAAR)

SPREIDING IN AANTAL BRANDUREN (UUR/JAAR)

Sporthallen Sportzalen Gymzalen

37 52 22

8 - 51 11 - 50 10 - 31

3300 2800 1800

2600 - 4000 2650 - 3000 1300 - 2600

Richtlijnen voor de verlichting bij binnensporten, enkele sporten vereisen afwijkende waarden. G E M I D D E L D E H O R I ZO N TA L E V E R L I C H T I N G S S T E R K T E Niveau 1, (inter)nationale topcompetitie Niveau 2, landelijke en lokale competitie Niveau 3, training, recreatie

> 750 lux > 500 lux > 300 lux

Bron: Novem

Verlichting in het onderwijs GEMIDDELD AANTAL BRANDUREN PER RUIMTE (UUR/JAAR) TYPE ONDERWIJS

BO

GEBOUWFUNCTIE

DAG

AVOND

DAG

Hal, gang Leslokaal, collegezaal Leslokaal techniek Gymzaal Bibliotheek Kantine, mensa

1.600 1.250

100 100

2.000 1.250 800 1.650 600 600

875 240

AVO

LBO, MBO, HBO

WO

AVOND

DAG

AVOND

DAG

AVOND

250 500 500 350

2.000 1.250 800 1.650 600 600

600 500 500 350

2.500 1.300

600 500

1.800 1.200

400

160

160

Bron: Novem

Geïnstalleerd verlichtingsvermogen in diverse onderwijsruimten TYPE ONDERWIJS/GEINSTALLEERD VERMOGEN (W/M 2 ) LOCATIE

BO

AVO, LBO, MBO

HBO, WO

Hal, gang Leslokaal, collegezaal Gymzaal Bibliotheek Kantine, mensa

5,0 8,0 10,5 5,5 7,5

6,5 10,0 12,0 8,5 8,5

7,0 12,0 0,0 10,0 12,5

Bron: Novem

46


Verlichting in de zorgsector

Verlichting in de horeca

GEBOUWFUNCTIE

VERBRUIK (KWH/M 2 BVO/JAAR)

Ziekenhuizen Psychiatrische ziekenhuizen Zwakzinnigeninrichtingen Verpleeghuizen Verzorgingshuizen

59 28 30 38 25

GEBOUWFUNCTIE

Restaurant Hotelkamer Gangen Entree

GEÏNSTALLEERD VERMOGEN (W/M 2 ) LAAG

HOOG

15 5 6 20

20 10 9 24

Indicatie van het gemiddeld jaarlijkse electriciteitsverbruik in de diverse zorgsectoren.

Geïnstalleerd vermogen in diverse ruimten bij een moderne verlichtingsinstallatie.

Bron: Novem

Bron: Novem

Richtwaarden aantal branduren SOORT RUIMTE

BRANDUREN (UUR/JAAR)

CO N T I N U E V E R L I C H T I N G Liften, trappenhuizen, nooden veiligheidsverlichting

8.760

7 DAG E N / W E E K Beddenkamers Entree, gangen: dagen avondperiode Entree, gangen: nachtperiode Keuken Woon/slaapruimten

4.800 4.800 4.000 3.800 3.500

5 DAG E N / W E E K Kantoren, poliklinieken, laboratoria Werkplaatsen, magazijnen Zwem- en dompelbaden

2.600 2.000 1.500

BEPERKT GEBRUIK Kleedruimten Kapel Mortuarium

500 300 250

Bron: Novem

Indicatie van het aantal branduren per jaar in diverse ruimten GEMIDDELD AANTAL BRANDUREN (UUR/JAAR) GEBOUWFUNCTIE

PENSION

HOTEL, LAAG

STANDAARD HOTEL

HOTEL, HOOG

CONGRES- EN CONFERENTIECENTRUM

Entree, lobby Gangen, trappen Hotelkamers Restaurant Zalen Parkeergarage

3.500 3.000 1.500

4.200 3.000 1.500 2.800 2.000

8.760 4.200 1.800 2.800 2.500

8.760 8.760 1.800 3.000 1.500 8.760

3.500 3.500

3.000

Bron: Novem

47

Ontwikkeling van het jaarlijks elektriciteitsverbruik door verlichting in kantoorgebouwen VERBRUIK ( K W H /M 2 BVO) Bestaande bouw * Bouwjaar <1980 Bouwjaar 1985 Bouwjaar 1990 Haalbaar bij nieuwbouw *

15 33 23 19 8

-

55 38 28 22 12

Variatie bij bestaande bouw, excl. extreme waarden, volgens Novem.

Bron: Novem

Eigenschappen van een aantal zonweringssystemen SYSTEEM Buiten Binnen

Zonneschermen Horizontale jaloezie Horizontale jaloezie Verticale jaloezie Gordijn

Getint glas

HELDERHEIDSBEPERKING

WARMTEWERING

WAARBORG UITZICHT

Goed Goed Goed Afh. van weefsel Afh. van weefsel Soms onvoldoende

Goed Goed Matig Slecht Slecht Soms onvoldoende

Gedeeltelijk Slecht Slecht Matig Slecht Discutabel

Invloed van schakelen regelsystemen op het aantal branduren VERLAGING AANTAL BRANDUREN (%) SYSTEEM

DAGLICHTSECTOR *

KUNSTLICHTSECTOR **

Centraal aan/uit Veegschakeling (veegpulsering) Vertrekschakeling (goede handmatige schakelmogelijkheden) Daglichtschakeling (daglichtafhankelijke aan/uitregeling) Veeg+daglichtschakeling Dimschakeling (daglichtafhankelijke dimregeling)

0 30 30 60 80 80

0 30 10 10 30 4

* Deel van het gebouw waar daglicht toetreedt. * * Deel van het gebouw waar weinig of geen daglicht toetreedt. Bron: NEN 2916

48


Beslissingsschema lichtregelingsstrategie OPTIES (PER BEZETTING OP VOLGORDE VAN PRIORITEIT) Wel daglicht

Meerdere gebruikers

Variabele bezetting

Gebruik volgens vast rooster, niet continu

Volledige bezetting

Een of twee gebruikers

Variabele bezetting

Volledige bezetting

Lage bezettingsgraad

Geen daglicht

Niet continu gebruik

Alle gebruikstypen

Tijdschakeling Plaatselijke schakelaars Daglichtafhankelijke regeling Aanwezigheidsdetectie Tijdschakeling Plaatselijke schakelaars Daglichtafhankelijke regeling Aanwezigheidsdetectie Tijdschakeling Daglichtafhankelijke regeling Plaatselijke schakelaars Plaatselijke schakelaars Aanwezigheidsdetectie Tijdschakeling Daglichtafhankelijke regeling Plaatselijke schakelaars Daglichtafhankelijke regeling Tijdschakeling Aanwezigheidsdetectie Plaatselijke schakelaars Tijdschakeling Daglichtafhankelijke regeling Tijdschakeling en plaatselijke schakelaars Aanwezigheidsdetectie

Bron: Novem

Energiebesparende mogelijkheden verlichting MAATREGEL

BESPARING (%)

Breng een schakelklok (verlichting) aan Breng een lichtgevoelige sensor of daglichtafhankelijke schakeling aan op de buitenverlichting aan Pas een dimregeling toe Pas aanwezigheidsafhankelijke schakeling toe Pas hoog frequente voorschakelapparatuur toe (HF) Vervang gloeilampen door PL/SL lampen Pas TL-armaturen met een hoger rendement toe Pas spiegeloptiekarmaturen toe Pas het verlichtingsniveau aan aan gebruik ruimten Schakel het licht via deurkontakt uit Verdeel de verlichting over meerdere groepen Pas een centrale lichtbediening naar functionaliteit toe Plaats reflectoren achter open TL-lampen Pas een centrale lichtbron toe met gasontladingslamp met lichttransporterende kabels Pas een kunststof lichttoetredingssysteem toe (reflecterende koker) Maak armaturen en lichtsensoren regelmatig schoon Pas schakelklokinstellingen aan Regel een lager verlichtingsniveau tijdens de nacht (bijv. hal) Schilder ruimten in lichte kleuren Schakel verlichting uit in ongebruikte ruimten Schakel verlichting uit bij voldoende lichtinval

5 5 10 5 20 60 5 5 5 1 5 5

- 15 - 20 - 40 - 20 - 40 - 80 - 40 - 40 - 40 - 3 - 20 - 40 50 20 - 50 5 - 20 20 - 40 5 - 40 20 - 40 5 - 20 20 - 40 5 - 40

Bron: Dutrieux Energiemanagement, Ruinen, 2003

49

16 Behaaglijkheid Ontwerp binnentemperaturen RUIMTE

Behaaglijkheidsgrenzen kamertemperatuur in relatie met de buitentemperatuur GEWENSTE TEMPERATUUR (TI)

WONINGEN Woonkamer, zitkeuken, studeerkamer Slaapkamer Zit-slaapkamer Keuken Badkamer Hobbyruimte Gang Toilet Garage

20 18 20 18 22 18 15 10 8

BUITENTEMPERATUUR (°C)

BINNENTEMPERATUUR MIN (°C)

BINNENTEMPERATUUR MAX (°C)

18 20 22 24 26 28 30 32

22 22 22 22 22 23 24 25

25 25 25 25 25 26 26 27

K A N TO R E N Kantoorvertrekken en andere ruimten waarin personeel verblijft Gangen, archiefruimten Toiletten

20 15 10

ZIEKENHUIZEN Ziekenkamers en zalen (algemeen) Verblijfplaatsen voor personeel Gangen Toiletten patiënten Toiletten personeel

20 20 18 18 10

SCHOLEN Klaslokalen Gymnastieklokalen Docentenkamers Bergruimten voor leermiddelen Gangen, archiefruimten Toiletten

20 18 - 20 20 12 15 10

Bron: Fanger

Toelaatbare luchtsnelheid RUIMTETEMPERATUUR (°C)

MAXIMALE LUCHTSNELHEID (M/S)

22 23 24 25 26 27

0,18 0,19 0,22 0,25 0,28 0,32

Bron: DIN 1946

FA B R I E K E N Werkplaatsen voor fijn en/of zittend werk Overige werkplaatsen Personeelsruimten Toiletten Bron: NEN 5066

18 - 20 10 - 15 20 10

Gewenste en acceptabele relatieve luchtvochtigheid LUCHTTEMPERATUUR (°C) 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

50

OPTIMALE RV (%) MIN-MAX

60 38 38 37 36 35 34

-

73 71 70 69 68 50

ACCEPTABELE RV (%) MIN-MAX 40 32 26 20 20 19 19 19 19 21

-

87 85 84 82 78 73 68 64 60 47

17 Ventilatie Ventilatie-eisen voor diverse gebouwen (deel 1) RUIMTE

VENTILATIE (DM 3 /S PER PERSOON)

VENTILATIE (DM 3 /S PER M 2 VLOEROPP.)

VENTILATIE (M 3 /UUR PER M 3 RUIMTEVOLUME)

B E D R I J F S R U I MT E N Bankkluis Data-verwerking Donkere kamer Foto-kopiëerruimte Garage (reparatie) Laboratorium Magazijn Wasserij

8 10 2,5 2,5 7,5 10 - 15 0,25 - 0,75 10 - 15

G E VA N G E N I S S E N Cel Eetruimte Bewakingsruimte

10 8 8

HORECA Café/restaurant Eetruimte Bar Keuken

10 - 15 10 - 15 8

H OT E L Kamer Kantine

15 6 -8

K A N TO R E N Kantoorruimte Kantoortuin Receptie Vergaderruimte Archief Bedrijfsrestaurant Toilet Garderobe

10 10 8 10 0,75 5,6 10 2,5

OPENBARE GEBOUWEN Bibliotheek Bioscoop Concertzaal Postkantoor Schouwburg/theater

4 - 5 4 - 8 8 - 10 10 8

R E C R E AT I E R U I MT E N Toeschouwersruimte Speelautomatenhal Sportzaal Dansruimte Bowlingruimte IJsvloerspeelruimte Zwembaden Casino

8 13 15 13 13 2,5 2,5 15

51

Ventilatie-eisen voor diverse gebouwen (deel 2) RUIMTE

VENTILATIE (DM 3 /S PER PERSOON)

VENTILATIE (DM 3 /S PER M 2 VLOEROPPERVLAK

VENTILATIE (M 3 /UUR PER M 3 RUIMTEVOLUME)

TRANSPORT Wachtruimte Perron Voertuig

8 8 8

WINKELS Apotheek Beauty-shop Bloemist Kapper Meubels Supermarkt Slagerij Verkoopruimte Wasserette Winkelpassage

8 15 8 8 1,5 8 8 8 15 1,0

ZIEKENHUIZEN Patiëntenkamer Onderzoeksruimte Operatiekamer Ontwaakruimte Intensive-care Fysiotherapie Sectieruimte

13 8 15 - 20 8 8 8 2,5

DIVERSEN Badruimte Gangen Hallen Liften Parkeergarage Rookruimte Vergaderruimte

18 0,25 - 0,5 8 5,0 7,5 30 10

Bron: Recknagel/ASHRAE

Ventilatie-eisen voor diverse ruimten in scholen RUIMTE

EENHEID

VENTILATIE-EIS (DM 3 /S)

Lesruimte Werkplaatsen Zuurkast Sport/gymzaal Kantoorruimte Vergader/docentenruimte

Leerling Leerling m 2 werkopening van de zuurkast m 2 vloeroppervlakte Persoon Persoon

5,5 10 200 1 10 15

m 2 vloeroppervlakte m 2 vloeroppervlakte Oppervlakte < 10 m 2 Urinoir of closet Douche (per warmwatertappunt) m 2 vloeroppervlakte Persoon 1 m 3 /(h.m 3 )

6 3 21 7 14 (7) 3 1

G E M E E N S C H A P S R U I MT E <1,5 m 2 vloeroppervlak per persoon >1,5 m 2 vloeroppervlak per persoon Keuken Toiletruimte Wasruimte Kleedruimte Liftkooi, gang, trappenhuis, garderobe Bron: NEN 1089

52

cijfers en tabellen 2006 | Ventilatie

Jaarlijks gasverbruik ten gevolge van het openen van deuren SITUATIE

INFILTRATIELUCHT (M 3 /UUR)

GASVERBRUIK (M 3 /JAAR)

1.800 5.600 12.600 300 440 16.000 18.000 700

1.050 3.200 7.200 170 250 9.200 10.500 400

2.800 3.300

1.600 1.900

W I N K E LTO E G A N G 3x2 meter, dichtgaande deuren 3x2 meter,open deur > 5°C 3x2 meter, gehele jaar open 1,5x2 meter, tochtportaal gebouw 3 m hoog 1,5x2 meter, tochtportaal gebouw 12 m hoog 1,5x2 meter, luchtgordijn gebouw 3 m hoog 1,5x2 meter, luchtgordijn gebouw 12 m hoog Draaideur DEUR 1,5x2 meter 100x per dag geopend, gebouw 3 m hoog 1,5x2 meter 100x per dag geopend, gebouw 12 m hoog Bron: Novem, TNO, 1993

Elektriciteitsverbruik ventilatoren in luchtbehandelingskasten

Thermische rendementen warmtewisselaars

VENTILATOR CAPACITEIT (M 3 /UUR)

ELEKTRICITEITSVERBRUIK ( K W H )

1.500 3.000 6.000 12.000 24.000 36.000

0,3 0,7 1,6 3,2 8,0 13,0

MINIMAAL

MAXIMAAL

1,8 2,0 2,4 4,3 10,0 17,0

De gemiddelde waarde is 0,35 W/(m

= 1,26

RENDEMENT (%)

Tegenstroom Kruisstroom gewoon Kruisstroom 2 stuks in serie Warmtewiel Twin-coil Heatpipe Recuperatief

70 50 70 60 50 50 80

-

90 60 80 70 60 70 90

Er bestaat in Nederland gaan vaste systematiek om een rendement te bepalen, meestal wordt gehanteerd de Duitse VDI of ASHREA-standaard 84. Bron: TVVL, 1999, diverse leveranciers

Het vermogen is afhankelijk van de luchtweerstand van het systeem. 3 .uur)

TYPE

kW/(m 3 .s).

Gasbesparing door warmtewisselaars * RENDEMENT WARMTEWISSELAAR (%)

GASBESPARING, RUIMTETEMPERATUUR (°C) 18

19

20

21

22

23

40 50 60 70

0,78 0,96 1,11 1,24

0,85 1,05 1,24 1,39

0,96 1,17 1,38 1,57

1,05 1,30 1,52 1,75

1,16 1,43 1,69 1,93

1,25 1,56 1,85 2,12

* Deze

waarden gelden bij een unit die 2.500 uur per jaar functioneert.

Besparing uitgedrukt in (m 3 gas/jaar)/(m 3 lucht/uur). Bron: Novem, Verkort referentiejaar ISSO-12

53

Besparende maatregelen voor luchtbehandelingssystemen * MAATREGEL


Breng een schakelklok (verlichting) aan Verlaging ruimtetemperatuur Toegangsdeuren met een automatische bediening Afsluitbare ventilatieroosters Zelfregelende ventilatieroosters Verbeterde bedieningsmogelijkheden ventilatieroosters en ramen Warmteterugwinning uit ventilatielucht Ventilatievoud van ruimten goed ingesteld Verbeterde of geregelde verdeling van de luchthoeveelheid Het ventilatiesysteem ingedeeld naar gebouwdelen met eigen gebruikstijden Schakelklokken Overwerktimers op de mechanische ventilatie Toerentalregeling op de ventilator Uitwendige kanaalisolatie (mech.vent.) Deurdrangers op buitendeuren Tochtsluizen bij de toegang Tochtnaden of kierdichting Draaideur in plaats van een open entree Schakelklokinstellingen aangepast Instelling ventilatietijdstippen Periodiek onderhoud (mech.vent.) Regelmatige reiniging filters en warmtewisselaars (mech.vent.) Verbeterde afstelling van de tochtsluizen Koeling beperken tot bedrijfsuren Verhoogde setpoint koeling Opsplitsing koelsystemen in bedrijven Koudeopslag in de bodem

5 - 15 4 (per K) 2- 5 1- 3 1- 3 1- 3 5 - 25 2- 4 2- 5 2- 6 5 - 25 5 - 10 2- 4 1- 3 1- 3 3- 8 1- 2 2- 4 5 - 25 5 - 25 1- 3 1- 3 1- 5 35 30 (per K) 20 65

* Besparende

maatregelen voor luchtbehandelingssystemen (waarvan verwachte besparing bekend).

Bron: Dutrieux Energiemanagement, 2003, Meijer E&M, 2003

54

18 Bevochtiging Vochtafgifte van volwassenen personen ACTIVITEIT

Zittend Lichte arbeid Middelzware arbeid Zware arbeid

RUIMTETEMPERATUUR/VOCHTAFGIFTE (G/H) 10°C

15°C

20°C

25°C

30 50 70 155

30 80 120 230

50 120 175 300

80 175 250 355

Bron: VDI, 1993

Vochtafgifte van woonactiviteiten (gemiddeld gezin) BRON

VOCHTPRODUCTIE (KG/DAG)

Koken, koffie en thee Open keukengeiser Open badgeiser (13 kW) Vocht uit kruipruimte Planten Afwassen Badgebruik Kleding wassen

2,0 1,0 2,0 0,5 0,5 2,0

Bij de verbranding van 1 m 3 aardgas komt 1,42 kg waterdamp vrij. Bron: Gasunie, Novem, 1993

55

Luchtbevochtingsinstallaties TYPE

CAPACITEIT (L/H)

VERMOGEN

ULTRASOON

18 36 72 108 144 252

1,8 3,6 7,2 11,0 14,0 25,0

kWe kWe kWe kWe kWe kWe

+ 1,4 m 3 + 2,8 m 3 + 5,6 m 3 + 8,4 m 3 + 11,0 m 3 + 20,0 m 3

gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h

1.800 3.600 7.200 10.800 14.400 25.200

kWh kWh kWh kWh kWh kWh

+ + + + + +

1.700 3.400 6.800 10.200 13.600 23.800

m3 m3 m3 m3 m3 m3

gas gas gas gas gas gas

7.000 14.000 28.000 42.000 56.000 98.000

HOGEDRUK LBK

75 100 150 250

1,0 1,5 1,8 6,5

kWe kWe kWe kWe

+ 5,8 m 3 + 7,7 m 3 + 12,0 m 3 + 19,0 m 3

gas/h gas/h gas/h gas/h

1.000 1.900 2.900 8.100

kWh kWh kWh kWh

+ + + +

7.200 9.600 14.500 24.000

m3 m3 m3 m3

gas gas gas gas

14.500 15.200 16.700 20.000

ELEKTRISCHE STOOMLUCHTBEVOCHTIGERS

75 150 250

56,0 kW 113,0 kW 188,0 kW

ENERGIEVERBRUIK

70.000 kWh 140.000 kWh 230.000 kWh

Energie verbruikt door osmose apparaat is bij alle typen meegerekend, echter bij elektrische stoomluchtbevochtigers is dit niet nodig. Het gas verbruik dient ter compensatie van koeleffecten tijdens de bevochtiging. Bron: Cumulus Nederland BV, 2005

56

RICHTPRIJS (EURO)

19 Water en warm tapwater Specifieke tapwaterverbruiken (warm en koud) GEBOUW

EENHEID

VERBRUIK (L/DAG)

Per Per Per Per

woning woning woning woning

100 - 150 150 - 200 225 - 300 300 - 350

Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per

bed bed bed bed werknemer werknemer werknemer bezoeker leerling leerling leerling dag per bed dag per bed dag per persoon bezoeker bezoeker bezoeker dag per persoon dag per plaats dag per plaats dag per plaats dag per gast

100 - 150 250 - 300 300 - 700 300 - 600 20 25 - 35 25 - 35 20 5 - 10 10 - 20 20 - 30 100 - 200 200 - 250 30 - 40 60 - 80 30 - 75 200 - 400 20 - 30 30 - 40 30 - 50 40 - 60 100 - 200

WONING MET DOUCHE* 1 3 4 5

en 2 kamers kamers kamers kamers

U T I L I T E I TS B O U W Verzorgingshuis Verpleeghuis Ziekenhuis Hotel Kantoor Werkplaats Fabriek Restaurant School l.o. School m.o. School huis Kleine ziekenhuizen Grote ziekenhuizen Kazerne Zwembad, douche Zwembad, badverversing Medische baden Kantoren Kindertehuizen Verzorgingshuizen Restaurants Hotels * Indien

met bad, 50 liter extra.

Bron: Handboek Installatietechniek (TVVL, ISSO, Novem), Recknagel, Heizung und Klimatechnik, 1990, 1991 (bewerkt).

Waterverbruik naar woonactiviteit ACTIVITEIT

VERBRUIK (L/DAG)

Voedselbereiding Afwassen Baden Overige Wassen van kleding Douchen Toiletspoeling Totaal

2 6 9 12 28 38 39 134

Bron: Wevin, Nipo, 1995

57

Verbruiksgegevens 150 liter boiler

Gegevens elektrische boiler

TAPWATER VERBRUIK (M 3 /JAAR)

ELEKTRICITEITSVERBRUIK * ( K W H /JAAR)

STILSTANDSVERLIES * ( K W H /JAAR)

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 120 140 160 180 200 220 239

566 1.462 2.359 3.255 4.151 5.047 5.944 6.840 7.736 8.633 9.529 11.322 13.114 14.907 16.700 18.492 20.285 21.980

566 542 519 495 471 447 424 400 376 353 329 282 234 187 140 92 45 0

* Continu

CAPACITEIT (LITER)

80

120

150

Aansluitwaarde (kW) Specifieke aansluitwaarde (W/l) Opwarmtijd tot 85°C (uur) Verbruik per keer opwarmen (kWh) Stilstandsverlies (W)

1,0 12,5 7,5 7,6 36,0

1,5 12,5 7,5 11,5 50,0

1,75 11,7 8,0 14,0 57,0

Bron: Daalderop, 2005

Gegevens elektrische warmtepompboiler CAPACITEIT (LITER)

80

120

Aansluitwaarde (kW) Specifieke aansluitwaarde (W/l) Opwarmtijd tot 62°C (uur) Verbruik per keer opwarmen (kWh) Stilstandsverlies (W)

1,6 20,0 5:15 1,6 42,0

1,6 13,0 7:00 2,4 57,0

Warmtepompboiler zonder cv-functie. Bron: Inventum, 2005

ingeschakeld, watertemperatuur 85°C

Normwaarden opwekkingsrendement warm-tapwaterinstallaties TYPE TOESTEL

RENDEMENT (%)

BOILER DIRECT OF INDIRECT GESTOOKT

Elektrisch VR-ketel met cv-boiler Gasboiler, HR-ketel met cv-boiler Warmte-kracht/warmtepomp Stoom

28 45 55 60 40

COMBI-KETEL

VR-combi HR-combi

60 65

DOORSTROOMTOESTEL/WARMTE WISSELAAR

Geiser Warmte-kracht/warmtepomp Stoom Elektrisch

55 70 45 33

De waarde voor dit rendement van deze technieken is een beleidsmatige keuze op aandringen van de ministeries van VROM en EZ. Bron: NEN 2916

58

cijfers en tabellen 2006 | Warm en warmtapwater

Energie- en waterbesparende maatregelen MAATREGEL

MAX. BESPARING (%)

BESPARING OP

Aparte ketel voor warmtapwatervoorziening Zonneboiler Scheiding verwarming en tapwater Leidingisolatie circulatiesysteem Vervang elektrische boiler door gasgestookte HR-toestel Vervang gasgestookte toestel door toestel met een beter rendement Schakelklok op circulatiepomp * Verlaging boilertemperatuur * Decentraliseer de warmtapwateropwekking (beperken leidinglengten) Klokschakeling op circulatiepomp van warmtapwaterinstallatie Isoleer leidingen warmtapwater Pas de temperatuurinstelling aan (nooit < 60°C) Schakelklok op boiler * Warmtepompboiler Waterbesparend toilet Regenton Directe leiding van ww toestel naar keuken Doorstroombegrenzer op badkamer en keukenkraan Thermostatische mengkraan badkamer Doorstroombegrenzer Waterbesparende keukenkraan Kleinere badkuip Thermostatische mengkraan

5 - 30 5 - 15 Stilstandsverliezen cv Leidingverliezen 15 - 40 5 - 20

Gas Gas Gas Gas Gas Gas

Leidingverliezen 2- 5 5 - 20

Gas/elektriciteit tbv warm tapwater Gas/elektriciteit tbv warm tapwater Gas/elektriciteit tbv warm tapwater

* Na

5 - 40 2 2 2 10 10 2 2 10 5 5 5 20 5

-

8 8 5 40 20 10 8 25 10 20 10 30 10

Gas/elektriciteit tbv warm tapwater Gas/elektriciteit tbv warm tapwater Gas/elektriciteit tbv warm tapwater Gas/elektriciteit tbv warm tapwater Primaire energie Water Water Water en gas/elektriciteit tbv warm tapwater Water en gas/elektriciteit tbv warm tapwater Water en gas/elektriciteit tbv warm tapwater Water en gas/elektriciteit tbv warm tapwater Water en gas/elektriciteit tbv warm tapwater Water en gas/elektriciteit tbv warm tapwater Water en gas/elektriciteit tbv warm tapwater

iedere verlaging of bedrijfsonderbreking opwarmen tot boven de 60°C i.v.m. legionellabacterie. Alleen toe te passen bij overcapaciteit boiler(s).

Bron: SEV 1996, Meijer E&M 2005

59

20 Isolatie Isolatie woningbouw ISOLATIEMAATREGELEN

ISOLATIEDIKTE (MM)

BESPARING (M 3 /(M 2 .JAAR))

IN WOONKAMER EN KEUKEN DOOR BEDRIJF Spouwmuurisolatie Gevelisolatie buitenzijde Gevelisolatie binnenzijde Kruipruimte Voorzetramen buitenzijde Dubbel glas Dubbel glas reflecterend Isolatie platdak beton Isolatie platdak hout

50 80 80 60

60 60

9 14 19 3 21 21 34 27 15

I N M AT I G V E R WA R M D E S L A A P K A M E R Gevelisolatie binnenzijde Gevelisolatie buitenzijde Dubbel glas Dubbel glas reflecterend Isolatie plat dak beton Isolatie plat dak hout Isolatie schuin dak binnenzijde Isolatie schuin dak buitenzijde

80

60 60 80 60

13 14 14 22 18 10 5 4

D O E - H E T- Z E L F, W O O N K A M E R E N K E U K E N Gevelisolatie binnenzijde Kruipruimte Voorzetraam buitenzijde Dakisolatie schuin binnenzijde Radiatorfolie enkel glas Radiatorfolie steensmuur Warmteschild enkel glas Warmteschild dubbel glas

80 60 80

19 3 21 11 30 15 50 24

D O E - H E T- Z E L F, M AT I G V E R WA R M D E S L A A P K A M E R Gevelisolatie binnenzijde Voorzetraam buitenzijde Dakisolatie schuin binnenzijde Radiatorfolie enkel glas Radiatorfolie steensmuur Warmteschild enkel glas Warmteschild dubbel glas Bron: CEA, 1992

60

80 80

13 14 5 15 7 29 13

cijfers en tabellen 2006 | Isolatie

Isolatie verzorgingshuizen TE ISOLEREN CONTRUCTIEDELEN

ISOLATIE VOORZIENING DIKTE (MM)

PLAATS

Spouwmuur 2x halfsteens

50

Spouw

Halfsteensmuur massief Halfsteensmuur massief Steensmuur bij radiator Dubbelwandige ongeïsoleerde borstwering Idem bij radiator Enkel glas Enkel glas Enkel glas Enkel glas Enkel glas voor radiator Dubbel glas voor radiator Hellend dak met plafond * Plat houten dak met plafond Plat beton dak met plafond Vliering Vloer buiten kruipruimte

40 60

Binnen met afwerking Buiten met afwerking Warmteschild Binnen

* De

40 40

40 40 60 60 60 60 60

binnen Dubbel/voorzet Dubbel extra isolerend Binnen Warmteschild Binnen Warmteschild Binnen Buiten Buiten Op vloer Kruipruimte

BESPARING (M 3 /(M 2 .JAAR)) BIJ DAG/NACHT (23/20°C)

14 (gem. over alle ruimtes) 18 24 20 25 38 30 43 55 65 100 22 21 21 20 11 4

BESPARING (M 3 /(M 2 .JAAR)) BIJ DAG/NACHT (21/18°C)

12 (gem. over alle ruimtes) 16 21 18 24 32 28 40 51 60 85 20 18 18 17 10 4

besparing door dakisolatie van een onverwarmde zolder, zonder dakafwerking aan de binnenzijde, maar wel een vloer met plafond eronder, bedraagt resp. 4 en 5 m 3 / (m 2 .jaar).

Bron: Novem

Isolatie ziekenhuizen TE ISOLEREN CONSTRUCTIEDEEL

DIKTE (MM)

ISOLATIEVOORZIENING PLAATS/SOORT

BESPARING (M 3 /(M 2 .JAAR)

Vloer boven kruipruimte Vloer boven kruipruimte Vloer boven kruipruimte Plat dak Plat dak Plat dak Spouwmuur Spouwmuur Spouwmuur Spouwmuur Spouwmuur Halfsteens massief Halfsteens massief Halfsteens massief Steens massief Steens massief Steens massief Enkel glas Enkel glas Enkel glas/paneelradiator Enkel glas/paneelradiator Enkel glas/paneelradiator Enkel glas/paneelradiator

60 80 100 20 60 100 50 50 50 50 50 20 60 100 20 60 100 20 40 20 40

Kruipruimte Kruipruimte Kruipruimte Buiten Nuiten Nuiten UF-schuim Steen/glaswol Perlitekorrels Polystyreenschuimparels PUR-schuim Binnen/buiten Binnen/buiten Binnen/buiten Binnen/buiten Binnen/buiten Binnen/buiten Dubbelglas Extra isolerend dubbel glas Vervangen door paneel Vervangen door paneel Vervangen door paneel Vervangen door paneel

4 5 5 7 11 12 9 10 10 10 10 15 19 23 9 14 15 25 35 75 80 45 48

Bron: NVTG, 1993

61

Isolatie horeca

Kosten van gebouwisolatie

TE ISOLEREN CONSTRUCTIEDEEL

ISOLATIEVOORZIENING *

BESPARING (M 3 /(M 2.JAAR))

Enkel glas Ongeïsoleerde wand Enkel glas Dubbel glas Ongeïsoleerde wand Steensmuur massief

Isolatiepaneel Isolatiepaneel Reflecterende folie Reflecterende folie Reflecterende folie Reflecterende folie

80 30 50 17 17 15

PRIJS (EURO/M 2)

MAATREGEL GEVEL

*

Voorzetramen Dubbele beglazing Dubbele beglazing HR++ Spouwmuurisolatie Buitenisolatie Binnenisolatie

70 100 125 20 70 10

- 150 - 150 - 185 - 40 - 140 - 25

D U U R Z A M E G E V E L I S O L AT I E

Isolatievoorziening achter radiatoren in de horeca.

8 - 15 * 8 - 17 *

Schapenwol Vlaswol

Bron: Novem

DA K Isolatie plat dak (inclusief 1 laag bitumen) Omgekeerd dak (warm dak) Hellend dak binnenzijde Vloer Vloerisolatie (kruipruimte)

Isolatie detailhandel TE ISOLEREN CONSTRUCTIEDEEL

ISOLATIEVOORZIENING *

BESPARING (M 3 /(M 2.JAAR))

Enkel glas achter radiator Enkel glas Steensmuur met radiator Spouwmuur Hellend dak verwarmde zolder Hellend dak onverwarmde zolder Vloer met kruipruimte

Reflecterende folie

27

Voorzetraam

21

Reflecterende folie Spouwmuurisolatie Isolatie binnenzijde

14 8 8

Isolatie binnenzijde

4

Isolatie onderzijde

3

25 - 65 6 - 15 30 - 60 30 - 80

Kosten incl. installatie, excl. BTW, excl. subsidie. Bron: EPA-U 2005, www.archidat.nl 2005

Bron: Novem

Isolatiemateriaal gesorteerd op milieuvoorkeur

Vlasisolatie Schapenwol Glaswol Steenwol Cellulose-isolatie Kurk (geëxpandeerd) Resol-schuim Polystyreenschuim (geëxpandeerd) Kokosplaat Polyurethaan (pentaan) Cellulair glas Polyurethaan (HFCK's)

VERBORGEN MILIEUKOSTEN PER M 2 (EURO)

LAMBDA (W/M.K)

BENODIGDE DIKTE (MM) VOOR RC VAN 3,0 M 2 K/W *

DICHTHEID (KG/M 3 )

0,56 0,61 0,73 0,75 0,86 0,88 0,97 1,20 2,73 4,17 4,89 129,93

0,040 0,040 0,034 0,035 0,045 0,038 0,020 0,040 0,040 0,025 0,040 0,025

110 105 90 95 120 100 55 105 105 65 105 65

31 25 25 48 65 110 41 15 140 33 110 30

* Materialen bij toepassing als spouwvulling met R= 3,0 m 2 .K/W gedurende 75 jaar. bron: www.nibe.org, 2005

62

21 Horeca Vermogens, gebruikstijden, benuttingsgraad en rendementen elektrische groot-keukenapparatuur APPARAAT

Afwasmachine Bain-marie Bakplaat Braadpan/slee Boiler Convectieoven * Friteuse Groentesnijder Koelcel Koelkast Koelvitrine Kookketel Koffiezetapparaat Lopende band Lowerator ** Magnetron-oven Mixer Puddingkoeler Rescalwagens *** Sealapparaat Steamer Tosti-apparaat Voedselvernietiger Vriescel Vrieskast Vrieskist Warmhoudketels Warmhoudapparatuur Warmtelampen

VERMOGEN (KW)

GEBRUIKSTIJD (H/DAG)

BENUTTINGSGRAAD (%)

MIN.

MAX.

MIN.

MAX.

MIN.

MAX.

3,0 2,0 3,0 1,0

87,0 4,0 9,0 15,0

1,0 3,5

9,0 4,5 3,5

15 60 40 40

6,0 2,5 0,2 0,8 0,1

38,0 7,5 2,0 2,6 0,4 1,5 40,0 10,0 0,2 1,6 2,0 0,6 2,0 6,0 12,0 24,0 1,8 1,1 3,7 2,0 2,0 6,4 6,0 1,6

8,0 1,0 0,1 0,1

24,0 1,5 0,9 0,4 24,0 24,0 24,0 1,0 2,0 2,0 2,5 1,0 0,3 2,5 3,5 3 2,5 1,4 2,0 24,0 24,0 24,0 2,0 4,5 4,0

40 100 100 80 80

8,0 2,0

4,2 4,0 8,0 0,7 1,0 0,8 0,8 0,3 1,5

0,5 1,0 0,4

2,5 1,0 1,0 0,3

2,0

40 60

60 70

40 60

60 40

90 60

50 70 30 100 60 70

FORNUIS Kookplaat Kookplaat sudder Warmhoudplaat Oven

2,5

5,0

4,5

11,0

0,4 0,4 0,4

60 60 80

70 70 90

* Heteluchtoven ** Stapelaar *** Wagens

waarin serviesgoed wordt verwarmd

waarin gekoelde maaltijden snel op temperatuur worden gebracht

Bron: Novem

63

Vermogens, gebruikstijden, benuttingsgraad en rendementen gasgestookte keukenapparatuur APPARAAT

Bakplaat Braadpan/slee Convectieoven Friteuse Kookketel Stralings/convectieoven Eénpits-comfoor

VERMOGEN ( K W)

GEBRUIKSTIJD (H/DAG)

BENUTTINGSGRAAD (%)

RENDEMENT

MIN.

MAX.

MIN.

MAX.

MIN.

MAX.

MIN.

3,0 1,0 6,0 2,5 8,0 5,0 9,6

9,0 15,0 38,0 7,5 40,0 15,0 12,0

3,5 5,0 1,5 0,9 2,5 1,0

30 30

50 50 70 70 60 70 100

2,0 0,1 1,0

60 60

0,5

70 50 70 70

MAX. 50 50 80 60 80 80 50

FORNUIZEN Normaalbrander Sterkbrander Ovenbrander Warmhoudplaat

4,1 6,1 5,6 3,0

0,4 0,4 0,4

Elektrische vaatspoelmachines

60 60 60 80

70 70 80 90

50 50 50 50

Energiebesparende maatregelen horeca

CAPACITEIT

VERMOGEN ( K W) BIJ KOUD TOEVOERWATER

VERMOGEN ( K W) BIJ WARM TOEVOERWATER

144 borden/h 900 borden/h 1.900 borden/h (met droogzone) 3.000 borden/h (met droogzone)

5 13 55

2 10 50

73

64

Bron: Novem, Rendisk, 1996

G E D R AG S M A AT R E G E L E N Niet gebruikte apparatuur afzetten Gebruik de kleinst mogelijke pannen Gebruik de kleinst mogelijke branders/platen Benut de schakelmogelijkheden (hoog/laag) Gebruik vaatwasser alleen op volle capaciteit Maak beperkt of geen gebruik van de aansteekbrander Kritisch inschakelen T E C H N I S C H E M A AT R E G E L E N Plaats elektronische ontsteking in plaats van aansteekbrander Vervang elektrische boiler door geiser 'Hot-fill' vaatwasser Voedt elektrische pannen met gas-verwarmd heet water Kies zoveel mogelijk voor gastoestellen O R G A N I S ATO R I S C H E M A AT R E G E L E N

Koken op elektriciteit vs.gas V O O R D E L E N VA N KO K E N M E T G A S Groter vermogen Groot regelbereik (15% tot 100%) Korte aankooktijd Geen nawarmeffecten Kortere kooktijden Lagere energiekosten Lagere aanschafkosten V O O R D E L E N VA N KO K E N M E T E L E K T R I C I T E I T Eenvoudige reiniging Gelijkmatige verwarming Geen verbrandingsgassen Gemakkelijk in te bouwen Geen koppeling mechanische ventilatie Bron: Gas 91/10

64

Pleeg goed onderhoud aan installaties Voorkom gelijktijdig inschakelen grote vermogens (elektrisch)

cijfers en tabellen 2006 | Horeca

Elektriciteitsverbruik naar horecatoepassing VERBRUIK PER TOESTEL ( K W H /JR) IN WERKING

STANDBY

TOTAAL

KO O K A P PA R AT U U R Gietijzeren kookplaten Keramische kookpl. Spiraal/halogeen Inductie kookplaten Solo magnetron Combi-Magnetron Elektrische oven in fornuis Grill (los) Bakoven (los) Grill/Bakoven (los) Gasfornuis met gasoven

504 523 539 17 69 47 21 21 21 0

7 7 7 17 26 7 0 0 0 7

512 531 546 35 95 55 21 21 21 7

55 10 33

24 0 0

79 10 33

6 123 41 13 7 57 3 3 45 1 2 0 48 18 11 0,1 0,5

101 14 9 8 4 6 6 6 6 4 31 26 59 47 71 26 75

108 138 51 23 12 64 11 10 52 6 34 26 108 66 83 26 76

219 350 0

719 1.902 549

0 1 8 0 465 0

35 1 8 29 734 70

448 272 220 366

13 13 2 13

461 285 223 379

305 15 598 231 24 54 4,8

0 0 0 0 0 0 10

305 15 598 231 24 54 15

K E U K E N A P PA R AT U U R Koffiezetapparaat Frituurpan Waterkoker AU D I O / V I D E O / CO M M U N I C AT I E VCR TV (eerste toestel) TV (tweede toestel) Losse radio Tuner Versterker Cassettedeck CD-speler Computer Printer Telefooninstallatie Draadloze telefoon Satelietontvanger Antenneversterker Decorder Antwoordapparaat Fax/modem en combinatie V E R WA R M I N G E N WA R M WAT E R Elektrische boiler < 20 liter Elektrische boiler > 20 liter Elektrische geiser

500 1.552 549

OVERIG Radio wekker (LED-display) Batterij-oplader Deurbel Elektrische deken/dekbed Waterbed Alarminstallatie

35 0,7 0 29 268 70

KO E LV R I E S A P PA R AT U U R Koelkast 2-deurs Koelkast met vriesvak Koelkast zonder vriesvak Diepvrieskist/kast REINIGING Vaatwasmachine Losse centrifuge Wasdroger Wasmachine Strijkijzer Stofzuiger Kruimeldief

Bron: EnergieNed (Basisonderzoek elektriciteitsverbruik kleinverbruikers), 2000

65

22 Kantoorautomatisering Elektriciteitsverbruik kantoorautomatisering SOORT COMPUTER


PC pentium met power-management (excl. monitor, netwerkkaart, multimedia) PC pentium zonder power-management (excl. monitor, netwerkkaart, multimedia) Kleurenmonitor met power-management, grootte 15 tot 17 inch Kleuren monitor zonder powermanagement, grootte 20 inch TFT scherm Kopieerapparaat Laserprinter Inktjetprinter Faxapparaat * Bedrijfstijd

80 - 100 * 88 - 110 * 60 - 70 125 25 - 40 780 ** 170 ** 96 ** 150 **

1.400 - 1.500 uur/jaar

** Bedrijfstijden:

'aan' 430 uur/jaar; 'stand-by' 1.900 uur/jaar; 'uit-sleep' 6.400 uur/jaar

Bron: Novem, Energielabel.nl, 2003

Opgesteld vermogen in computerruimten RUIMTE

OPPERVLAK (M 2 )

VERMOGEN (W/M 2 )

Kleine computerruimten Middelgrote computerruimten Grote computerruimten

< 15 < 30 > 30

< 360 250 - 300 > 500

Bron: Novem, 1999

Noodstroomvoorzieningen computer GEÏNSTALLEERD VERMOGEN ( K W)

ELEKTRICITEITSVERBRUIK ( K W H /JAAR)

50 100 200

43.800 87.600 175.000

Voor het compenseren van de zelfontlading van de accu's kan er van worden uitgegaan dat 10% van het geïnstalleerde vermogen gedurende 8.760 uur/jaar is ingeschakeld. Dit percentage is afhankelijk van het type accu, de capaciteit en ouderdom. Bron: Novem, 1999

66

cijfers en tabellen 2006 | Kantoorautomatisering

Productie-uren kopieermachines TYPE

GEBRUIKSUREN (UUR/JAAR)

Tafelkopieermachine Afdelingskopieermachine Repro-afdeling

50 100 600

VERMOGEN (W) SLAAP

STANDBY

PIEK

20 30 75

80 125 200

400 1.000 1.500

Voor een schatting van het energiegebruik van kopieermachines buiten de repro-afdeling is het aantal gebruiksuren zo gering, dat alleen met het stand-by vermogen gerekend hoeft te worden. Bron: Xerox, 2003

Elektriciteitsverbruik van communicatiesystemen SYSTEEM

TELEFOONCENTRALE Oud systeem, 30-50 aansluitingen Oud systeem, 200 aansluitingen Elektronisch systeem, 30-50 aansluitingen Elektronisch met extra's * , 30-50 aansluitingen Alarmcentrale woonhuis Alarmcentrale kantoorgebouw, eenvoudig ** Alarmcentrale kantoorgebouw, uitgebreid *** Gebouwbeheersysteem op basis van pc **** *Beeldschermen, **Zonder ***Met

BIJ 2.000 UUR/JAAR

BIJ 8.760 UUR/JAAR

100 - 300 200 - 600

500 1.000

30 - 80

100

60 - 160 40 - 50

200

Besparingsmaatregelen computers Afschakelen buiten gebruikstijd Slaapstand activeren Plaatsing van ventilatorregelaar (tevens minder geluid) Meerdere gebruikers op één printer Laserprinter vervangen door inkjetprinter Automatische beeldschermschakeling Verkleinen noodstroomcapaciteit CRT monitor vervangen door TFT monitor

200 400 1.700

fax en toestellen met diverse mogelijkheden

bewegingssensoren

bewegingssensoren

****Voor

een no-break batterij komt er voor het bijladen een verbruik bij van 10% van het vermogen Bron: KPN Telecom, Ergon, 1993

67

23 Overige gebouwapparatuur Liften HYDRAULISCH

TRACTIE

ENERGIEZUINIG

H E F V E R M O G E N 6 3 0 KG Snelheid (m/s) Geïnstalleerd vermogen (kW) Hoofdzekering (A) Energieverbruik (kWh/jaar) * Hoeveelheid olie (l) Geluidsniveau (dBA) **

0,63 12 50 7.200 200 67 - 70

1 5,5 35 5.000 3,5 65 - 70

1 3,7 16 3.000 0 50 - 55

0,63 20 50 10.000 240 67 - 70

1 11 50 6.800 8,3 70 - 75

1 5,7 25 3.600 0 50 - 55

1,6 25 50 12.700 15

1,6 15 35 9.950 0

H E F V E R M O G E N 1 . 0 0 0 KG Snelheid (m/s) Geïnstalleerd vermogen (kW) Hoofdzekering (A) Energieverbruik (kWh/jaar) * Hoeveelheid olie (l) Geluidsniveau (dBA) ** H E F V E R M O G E N 1 . 6 0 0 KG Snelheid (m/s) Geïnstalleerd vermogen (kW) Hoofdzekering (A) Energieverbruik (kWh/jaar) * Hoeveelheid olie (l) H E F V E R M O G E N 2 . 0 0 0 KG Snelheid (m/s) Geïnstalleerd vermogen (kW) Hoofdzekering (A) Energieverbruik (kWh/jaar) * Hoeveelheid olie (l) *Gebaseerd **Gemeten

2 30 80 13.200 15

2 18,9 50 10.100 0

op 150.000 starts per jaar (woningbouw)

op 1 meter afstand van de motor

***Gebaseerd

op 400.000 starts per jaar, inclusief verlichting

Bron: Kone, 2003

Elektrische verwarming in machinekamers van liften VOOR

VERMOGEN ( K W)

BEDRIJFSTIJD (UUR)

BERBRUIK ( K W H /JR)

Elektrische ruimteverwarming Elektrische olieverwarming (hydraulisch systeem)

1 1

980 2.750

980 2.750

Aannames: ruimtetemperatuur 10°C, benutting warmte elektromotor 500 kWh. Bron: Otis, 1998, Novem, 1993

68

cijfers en tabellen 2006| 2006 Overige gebouwapparatuur

Elektriciteitsverbruik schrobmachines TYPE

VERMOGEN (W)

Tweeborstelmachine Dweilautomaat

400 - 620 1.200

Elektriciteitsverbruik volautomatische wasmachines met warm-watervulling

Elektriciteitsverbruik wasdrogers TROMMELINHOUD (L)

VERWARMING ELEKTRISCH

VERWARMING GAS*

200 350 550 750

1.390 2.530 4.160 5.890

293 420 660 832

* Elektriciteitsverbruik

voor mechanische aandrijving.

Bron: Miele, 2003

VERBRUIK ( K W H /JAAR) TROMMELINHOUD (L)

PROGRAMMA 60°C

47 100 140 240 320

87 421 536 1.480 1.360

PROGRAMMA 95°C 435 1.725 2.310 5.500 6.644

Besparende maatregelen wassen Apparatuur goed beladen Zoveel mogelijk met gasverwarming werken Goed centrifugeren Niet verder drogen dan noodzakelijk Niet heter wassen dan noodzakelijk Machines vullen met (gas-verwarmd) warm water Pieklastbewaking

Elektriciteitsverbruik volautomatische wasmachines TROMMELINHOUD (L)

VERBRUIK (KWH/JAAR) *

47 100 140 240 320

450 1.200 2.050 2.650 3.250

* Programma

hoofdwas, driemaal spoelen, centrifugeren.

Verbruik met koud-watervulling bij 500 wasbeurten per jaar. bron: Miele, 2003, Energielabel.nl, 2003

69

24 Koel- en vriesinstallaties Koel- en vriescombinaties VERBRUIK PER STREKKENDE METER ( K W H /JAAR) TYPE

18°C

Gebaksvitrine Horizontaal groentekoelmeubel Horizontaal vlees-koelmeubel Vrieskist met deksel Banket schappenkast Verticaal groentekoelmeubel Wand diepvrieseiland Breed diepvrieseiland Verticaal vlees-koelmeubel Roll-in meubel (melk/yoghurt) Rug aan rug diepvrieseiland

650 700 950 1.000 1.200 2.000 2.550 3.050 4.100 4.200 4.800

22°C

18°C NACHTAFDEKKING

850 1.150

500 650

2.600 2.750 3.300 4.850

1.450 2.150 2.600 2.900

5.200

4.100

Verbruik in winkels bij RV 60%, nachtafdekking gedurende 10 uur per etmaal. Bron: www.gamko.nl, 2005

Energiegebruik van koelkasten met energielabel TYPE

Standaard koelkast Koel-vriescombinatie * 4 sterren koel-vriescombinatie ** *

ENERGIEGEBRUIK ( K W H /JAAR) 160 200 220

inhoud koelen 150 - 200 liter

* * inhoud

Bron: www.energielabel.nl, 2005

Gemiddeld energiegebruik van koel-vrieskasten NETTO INHOUD (L)

ENERGIEGEBRUIK KLASSE A ( K W H /JAAR)

200 300 400

190 230 270

70

TYPE

100 250 450 Bron: www.energielabel.nl, 2005

koelen 175 - 200 liter, inhoud vriezen 25 - 60 liter

Bron: www.energielabel.nl, 2005

Gemiddeld energiegebruik van diepvriezers ENERGIEGEBRUIK KLASSE A ( K W H /JAAR) 150 230 340

cijfers en tabellen 2006| 2006 koelen vriesinstallaties

Toelaatbare relatieve luchtvochtigheid diepvriezers LUCHTTEMPERATUUR (°C)

WAARDE OPTIMALE RV (%)

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

WAARDE ACCEPTABELE RV (%)

MINIMAAL

MAXIMAAL

MINIMAAL

MAXIMAAL

60 38 38 37 36 35 34 -

73 71 70 69 68 50 34 -

40 32 26 20 20 19 19 19 19 21

87 85 84 82 78 73 68 64 60 47

Bron: www.gamko.nl, 2005

Elektriciteitsverbruik drankenautomaten

Elektriciteitsverbruik wasdrogers APPARAAT

VERMOGEN (KW)

GEBRUIKSTIJD (UUR/DAG)

VENUTTINGSGRAAD (%)

SOORT DRANK


Koelcel Vriescel

0,8 - 2,6 1 - 3,7

24 24

40 - 60 60 - 70

Gekoelde dranken Warme dranken kantoorafdeling (1,5 kW) Warme dranken kantine (3 kW)

1.000 800 1.700

Bron: www.gamko.nl, 2005

Gebaseerd op metingen in praktijk. Bron: Meijer E&M, 2005

Elektriciteitsverbruik koelcompressor, ongeïsoleerde leidingen in koelsysteem

Besparende maatregelen drankenautomaten

VERBRUIK ( K W H /JAAR) MAATREGEL TEMPERATUUR (0°C)

15 10 5 0 -5 -10 -15 -20


DIAMETER (MM) 25

50

100

4 11 25 48 81 127 186 259

71 95 129 179 247 337 449 585

334 409 503 623 778 969 1.200 1.473

Rekenbasis: Carnotrendement koelsysteem 60% Condensortemperatuur 40°C

BUITEN GEBRUIKSTIJD Boiler uit of stand by Verlichting en display uit Intelligente automaten * *

50 20

De automaten houden bezoekers bij en gaan zelf in stand-by. Besapring combinatie

van andere twee. Maatregelen alleen toepassen na overleg met leverancier

Bier- en frisdrankkoelers met grote capaciteit TAPCAPACITEIT (L/UUR)

VERMOGEN (W)

50 85 125

815 1.165 1.745

Verdamptemperatuur 10 K lager dan de vloeistoftemperatuur Geen aangroei van ijs (dikte compenseert isolerende werking) Inclusief afvoer warmte van condenserende damp op de leiding Ruimtetemperatuur 20°C Absoluut vochtgehalte lucht binnen is gelijk aan buiten Bron: www.gamko.nl, 2005

71

Elektriciteitsverbruik bierkoelers TYPE

BASISVERBRUIK ( K W H /JAAR)

VERBRUIK PER FUST VAN 50 L ( K W H )

Inbouw Split unit

150 200

0,6 0,8

Geïsoleerde koelbak 40 x 40 x 74 cm, bedrijfstijd 8.760 uur/jaar.

Energiebesparende maatregelen koelen vriesinstallaties MAATREGEL

BESPARING (%)

Condensors regelmatig reinigen Optimale instelling ontdooitijd (in laag-tarief-uren, niet te lang, voldoende vaak) Thermostatisch expansieventiel door elektronisch exemplaar vervangen Inblazen van lucht (tocht) in koel- of vriesmeubelen vermijden Nachtafdekking van open systemen Instraling van zon of gloeilampverlichting vermijden Isoleren koelleidingen bij split-units Koelvitrines en wandmeubelen leeghalen voor nacht en/of weekend, koeling uitschakelen Isoleren van koelleidingen Deurdranger aanbrengen Deurschakelaar voor celverlichting Frequentieregelaar compressor Frequentieregelaar condensor Hoogrendement koelaggregaat toepassen Hoogrendement ventilatoren toepassen Vergroting verdamper- en condensoroppervlak Glazen afdekking op koelen vriesmeubelen Veel kleine kasten vervangen door één grote (multiplex)

5 5 5 5 10 1 1 20 1

2 1 15 2 5 10

tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot tot

15 10 10 20 35 4 5 30 5 5 5 8 4 20 10 10 20 5

Bron: www.gamko.nl 2005, SenterNovem 2004

Energielabels koelmeubelen LABEL

ENERGIEVERBRUIK T.O.V. REFERENTIE (%)

A B C D E F G

<5 55 75 90 100 110 > 125

tot 75 tot 90 tot 100 tot 110 tot 125

Bron: www.energielabel.nl

Uitgangspunten koelsystemen winkels BUURTSUPERMARKT Winkeloppervlak Totaal vloeroppervlak (BVO) Inhoud koelmeubelen incl. ruimtekoeling Inhoud koelcellen Inhoud vriesmeubelen Inhoud vriescellen Bron: SenterNovem, 2004

72

tot 500 375 - 1.000 26 - 50 18 -75 5 - 12 5 - 14

m2 m2 m3 m3 m3 m3

DOORSNEESUPERMARKT 500 - 1.500 1.000 - 2.500 50 - 75 75 - 100 12 - 16 14 - 65

m2 m2 m3 m3 m3 m3

MEGASUPERMARKT > 1.500 m 2 > 2.500 m 2 > 75 m 3 > 100 m 3 > 16 m 3 > 65 m 3

cijfers en tabellen 2006 | Koel- en vriesinstallaties

Typen koelsystemen winkels KOUDEMIDDEL/ KOUDE DRAGER

KOUDEDRAGER

INVESTERING (X 1.000 €)

ELEKTRICITEITSVERBRUIK (MW H /JAAR)

B U U R TS U P E R M A R K T DX direct systeem DX direct systeem DX indirect systeem DX indirect systeem DX indirect systeem Pompsysteem Pompsysteem Pompsysteem indirect

R404A R407C R407C NH 3 NH 3 R404A R507 R507

Glycol Glycol CO 2

Glycol

53 52 75 75 73 75 72 78

77 69 80 74 65 55 50 60

135 130 156 163 169 164 159 165

130 118 134 122 118 91 82 98

266 259 287 293 316 316 306 300

207 187 212 193 188 143 128 152

DOORSNEESUPERMARKT DX direct systeem DX direct systeem DX indirect systeem DX indirect systeem DX indirect systeem Pompsysteem Pompsysteem Pompsysteem indirect

R404A R407C R407C NH 3 NH 3 R404A R507 R507

Glycol Glycol CO 2

Glycol

MEGASUPERMARKT DX direct systeem DX direct systeem DX indirect systeem DX indirect systeem DX indirect systeem Pompsysteem Pompsysteem Pompsysteem indirect

R404A R407C R407C NH 3 NH 3 R404A R507 R507

Glycol Glycol CO 2

Glycol


73

Besparingsopties supermarkten MEERINVESTERING (X 1.000 €)

ENERGIEBESPARING (MW H /JAAR)

5 tot 7 9 tot 11 10 2 0 0,6 0,5

-15 * -15 * 8 tot 9

6 tot 9 10 tot 12 18 2 0 0,7 0,5

-18 ** -18 ** 14 tot 16

12 tot 15 19 tot 23 32 2 0 0,9 0,5

28 *** 28 *** 23 tot 25

TERUGVERDIENTIJD (JAAR)

B U U R TS U P E R M A R K T Warmteterugwinning vloerverwarming Warmteterugwinning luchtverwarming Elektronisch expansieventiel DX direct Elektronisch expansieventiel DX indirect Compressor met hoog rendement Frequentieregelaar compressor Toerenregeling condensor

4 tot 7 2 tot 4 1 tot 2

3 tot 4 5 tot 6 > 10 4 0 2 tot 4 3 tot 8

DOORSNEESUPERMARKT Warmteterugwinning vloerverwarming Warmteterugwinning luchtverwarming Elektronisch expansieventiel DX direct Elektronisch expansieventiel DX indirect Compressor met hoog rendement Frequentieregelaar compressor Toerenregeling condensor

7 tot 12 4 tot 6 1 tot 4

3 tot 4 5 tot 6 > 10 4 0 2 tot 3 2 tot 5

MEGASUPERMARKT Warmteterugwinning vloerverwarming Warmteterugwinning luchtverwarming Elektronisch expansieventiel DX direct Elektronisch expansieventiel DX indirect Compressor met hoog rendement Frequentieregelaar compressor Toerenregeling condensor * Besparing

ca 10.000 m 3 gas

** Besparing

ca 11.500 m 3 gas

*** Besparing

ca 20.700 m 3 gas


74

11 tot 19 6 tot 10 2 tot 6

3 tot 4 5 tot 6 > 10 4 0 1 tot 2 1 tot 3


25 Perslucht Soorten compressoren en hun capaciteit TYPE

CAPACITEIT (M 3 /MIN)

Zuigercompressor Kruiskopcompressor Rootsblower Schottencompressor Schroefcompressor Tandrotorcompressor Scrollcompressor Centrifugaal compressor Axiaal compressor

0 1 0 0 0,8 0 0 30 600

5 100 - 1.000 15 600 8 0,5 - 3.600 - 30.000

Bron: Novem, 1997

Energiegebruiken van compressoren (alleen compressorblok) VERMOGEN PER TYPE (KW/M 3 /MIN) DEBIET (M 3 /MIN) 1,2 2,4 3,0 3,6 4,8 6,0 7,2 9,0 12,0 18,0 24,0 30,0 36,0 48,0 60,0 90,0 120,0

ZUIGER

6,9 6,1 5,9 5,7 5,4 5,3 5,1 5,0 4,8 4,6 4,5 4,5 4,4 4,3 4,2 4,1 4,1

-

8,1 7,1 6,9 6,6 6,3 6,0 5,8 5,7 5,5 5,1 4,9 4,8 4,7 4,6 4,4 4,3 4,3

SCHOTTEN

SCHROEF (OLIE-INJECTIE)

6,4 5,9 5,8 5,7 5,6 5,6 5,9 5,3 5,2

6,3 5,9 5,8 5,7 5,6 5,5 5,4 5,4 5,4 5,2 5,2 5,0 5,0 5,0

-

7,4 6,7 6,6 6,5 6,3 6,4 6,2 5,9 5,8

-

7 6,6 6,6 6,5 6,4 6,2 6,1 6,1 6,1 6,0 6,0 5,9 5,9 5,9

SCHROEF (OLIEVRIJ)

5,7 5,7 5,7 5,6 5,4 5,3 5,2 5,1 5,0 5,0 5,0

-

6,0 6,0 6,0 5,9 5,9 5,7 5,7 5,5 5,5 5,4 5,3

RADIAAL

5,6 5,4 5,3 5,3 5,0 5,0 5,0

-

5,9 5,8 5,8 5,8 5,6 5,5 5,4

Bron: Novem, 1997

75

Energieverlies door een lek

*

Energiegebruik persluchtpistool

DIAMETER LEK (MM)

LUCHTVERLIES (M 3 /MIN)

ENERGIEVERLIES ( K W H /JAAR) *

1 2 4 6

0,074 0,38 1,30 2,20

6.000 24.000 60.000 100.000

TYPE

LEKVERLIES ( K W H /JAAR) *

Conventioneel Transvectormondstuk

210 15

* Werkdruk

7 bar, 15 minuten per dag

Werkdruk 6 bar, 8.000 bedrijfsuren

Bron: Gietart, 1997

Besparende maatregelen perslucht Verlaging van werkdruk Vermindering lekverliezen Aanpassing blaasmonden Afsluiten machines buiten gebruik Vervangen drukcilinders door elektromotoren Verlagen leidingweerstand Vergroting drukcilinders Aanleg van een lagedruknet Aanzuigen van koude buitenlucht (denk om geluid) Hergebruik compressorwarmte (verwarming) Goede keuze compressorcapaciteit (ivm. nullastverliezen) Aanschaf hoog-rendementcompressoren Verfijning volgordeschakeling/ pressostaten Onderhoud filters (aanzuigdruk omhoog) Aanschaf compressor met modulerende regeling Toerenregeling op compressor Voorschakelen van gasmotor plus warmtegebruik Automatische condensafscheiders Bron: Novem

Maximale flow door persluchtleidingen voor schatting verbruik UITWENDIGE LEIDINGDIAMETER (MM)

WERKDRUK/LEIDINGLENGTE/MAX. FLOW (M 3 /MIN) 7,5 BAR TOT 50 M

20 27 32 40 50 65 75 Bron: ROVC, 1993

76

0,5 1,5 3,0 5,0 10,0 17,5

10 BAR TOT 100 M

1,0 1,5 3,0 7,5 15,0 20,0

TOT 200 M

TOT 50 M

TOT 100 M

TOT 200 M

1,0 1,5 7,5 10,0 15,0

0,5 1,5 2,0 5,0 10,0 17,5 30,0

1,0 1,5 3,0 7,5 15,0 20,0

1,0 1,5 7,5 10,0 15,0

SenterNovem stimuleert duurzame ontwikkeling en innovatie door een brug te slaan tussen markt en overheid. Op professionele wijze voert SenterNovem overheidsbeleid uit rond innovatie, energie & klimaat

Kompas energiebewust wonen en werken

en milieu & leefomgeving. Bedrijven, instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor het realiseren van maatschappelijke doelstellingen op deze terreinen, nationaal en internationaal. SenterNovem is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Meer

Deze brochure is een uitgave in het kader van

informatie: www.senternovem.nl.

Kompas energiebewust wonen en werken, een opdracht van het ministerie van VROM aan

Juliana van Stolberglaan 3

Catharijnesingel 59

SenterNovem. Dit programma heeft als doel bij

Postbus 93144

Postbus 8242

te dragen aan de vermindering van de CO2-

2509 AC Den Haag

3503 RE Utrecht

uitstoot van de gebouwde omgeving. Het accent

Telefoon 070 373 50 00

Telefoon 030 239 34 93

ligt hierbij op grootschalige inzet van 'bedrijfs-

Telefax

Telefax

070 373 51 00

030 231 64 91

zekere' instrumenten. Het programma gaat vooral uit van de mogelijkheden bij doelgroepen in de

Swentiboldstraat 21

Dokter van Deenweg 108

markt. Deze doelgroepen zijn gemeenten, woning-

Postbus 17

Postbus 10073

corporaties, projectontwikkelaars (woningbouw

6130 AA Sittard

8000 GB Zwolle

en utiliteitsbouw), eigenaar bewoners, installateurs,

Telefoon 046 420 22 02

Telefoon 038 455 35 53

institutionele beleggers, eigenaar-gebruikers

Telefax

Telefax

046 452 82 60

038 454 02 25

(utiliteitsbouw) en huurders (utiliteitsbouw) www.senternovem.nl

Meer informatie: www.senternovem.nl/kompas Helpdesk: Senternovem, telefoon: 030 239 35 33

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant.

[email protected]

2KPGE-06.01

Kompas, energiebewust wonen en werken. Cijfers en tabellen in opdracht van

Recommend Documents