Kom eens in de krant Bart Dierickx 1998 De gouden jaren van de derde industriële revolutie en van Flanders Technology zijn voorbij. De mediabelangstelling voor technologie is opgedroogd, en soms zelfs omgeslagen in een geïrriteerde vijandigheid. Als er dan al eens wetenschap of technologie in de kijker komt, dan is de reden vaak niet de wetenschappelijke prestatie, maar juist het tegenovergestelde, een mislukking of een ramp (welke wetenschappelijke of technologische projecten kwamen de afgelopen jaren in de kijker? De mislukking van de hubble-telescoop, de ontploffing van de Ariane-5, het opdoeken van de Superconducting Super Collider, de rekenfout in de Pentium, computervirussen). Dit is dus eerder ramptoerisme of sensatiepers dan "wetenschapsjournalistiek". Waar ligt de oorzaak van dit fenomeen? Nu zijn zowel journalisten als ingenieurs in se "onderzoekers". Vanuit dat gezichtspunt zijn we zeer gelijkaardig, en kunnen we een poging wagen om elkaar te begrijpen. "Nieuws" is een koopwaar. Een commercieel verhandeld goed. En "commercieel" rijmt niet op "objectief". Wie trouwens denkt dat de krant of het TV-journaal een kijk op de wereld zijn vergist zich. Zij zijn niet meer dan een uitstalraam van de interesses van de eindredacteur, die zijn interesses projecteert op zijn publiek. Je kan de modale burger vergelijken met een blinde die zonder de moderne hulpmiddelen zwalpt in de informatiemaatschappij. Vervult de pers - de journalist - in deze metafoor de rol van blindengeleidingshond? Helaas niet. De pers is eerder de behulpzame padvinder die hem aan het zebrabad ongevraagd helpt oversteken. Wat je op het nieuws ziet is niet echt het belangrijkste. Het is in het beste geval de favoriete selectie van de eindredacteur van dienst, in het slechtste geval een compilatie van koppen die een zap-onderdrukkend effect zouden hebben. Het verwarren van wat nieuws is met wat sensationeel is, is de zwakheid van de journalistiek in het algemeen. Wetenschapsjournalistiek is er nog erger aan toe. De wetenschappelijke rubrieken in onze tijdschriften en media zijn eigenlijk hun epitheton niet waard. O ja, waarom lijkt alles uitgevonden te worden aan Amerikaanse universiteiten? Inderdaad, er was een tijd dat alles van nieuw was uit Amerika kwam (de A-bom, de TFord, de telefoon, het vliegtuig, de raket naar de maan, Rock&roll, de TV, kauwgum, de transistor, het scateboard, de PC - en geen van deze zaken komt van een universiteit overigens). Dit adagium is blijven spelen in alle vormen van journalistiek.
Een grotere rol speelt het feit dat de succesvolle Amerikaanse universiteiten geoliede mediamachines zijn. De minste ontdekking wordt in 10000-voud de wereld rondgefaxt, naar alle persbureaus en aanverwanten. Stel je in de plaats van de overwerkte wetenschapsjournalist, die tussen zijn dagelijkse binnenkomende post tien hapklare technische, medische of wetenschappelijke "wereldprimeurs" vindt. Wat doet-ie? Hij heeft daar nog een halve blanco pagina die hem ligt uit te lachen. Hij kiest eieren voor zijn geld, en zoekt tussen al die hapklare artikels het minst ongeloofwaardige uit, of dat met de mooiste illustraties. Ik heb eens geprobeerd om hetzelfde vanuit IMEC te organiseren, toen we ooit ook een wereldrecord hadden. Helaas, de baas van de firma waarmede wij samenwerkten voor dat project had geen kaas gegeten van de Amerikaanse methode en wilde het vel van de beer pas verkopen als de concurrenten het in de winkel zagen hangen en het nakijken hadden. De complottheorie. Om de haverklap komt men deze berichten tegen. Ze beginnen steeds met het adagium "Amerikaanse onderzoekers van de universiteit van XXX hebben YYY ontdekt". De formulering is zodanig stereotiep geworden dat het bijna niet anders kan of al deze berichten ontspruiten aan het collectieve brein van een of andere Amerikaanse dienst ter bevordering van de economische expansie (of dergelijke). Ik heb een vriend die prof is aan een Amerikaanse universiteit. Hij ontkent formeel deze complottheorie. Het is wel zo dat aan zijn universiteit een dienst bestaat van 3 mensen die niets anders te doen hebben dan persberichten opstellen en de wereld insturen. De kritiekloosheid waarmede de faxen van de Amerikaanse universitaire persbureaus gepubliceerd worden, staat in jammerlijk contrast met de neerbuigendheid waarmede activiteiten uit eigen land ontvangen worden. O - de pendel durft al wel eens in de andere richting doorslaan: herinnert u zich nog de campagne "van Mercator tot Frimout"? Die Mercator moet toch een hele kerel geweest zijn om in een adem met onze nationale held genoemd te mogen worden! Een activiteit als Telenet Vlaanderen wordt in het buitenland als een baanbrekend beschouwd (we zijn een van de weinige volledige bekabelde gebieden in de wereld), de eigen pers heeft het al lang veroordeeld als amateuristisch. Ook als het een echt niet te ontkennen valt dat "Vlaamse onderzoekers een prestatie neerplanten", dan staat er tussen de regels dat ze toch veel geluk hebben, dat ze het met weinig middelen niet onaardig doen, en dat de groten het bedrijfje wel zullen over kopen als het eenmaal winst zal maken, en dat het dus een maat voor niets is. Ik wil geen onderzoek doen naar de beweegredenen van deze variant van "geen sant in eigen land", maar wel een oproep doen aan de journalistiek om af te zien van dit soort ontmoedigende betweterij. De ingenieurs zullen uw artikels gewoon negeren, maar beleidsmensen, die voeling hebben met noch de technologen, noch met de verslaggevers, trekken verkeerde conclusies uit dit soort persberichten. De Standaard zwaait uitgebreid de lof over een bepaalde KMO die over drie jaar de wereld zal verbazen met een revolutionaire methode om sokken te stoppen; dat heeft als jammerlijk gevolg dat een lokale excellentie ervoor zorgt dat 300 miljoen gepompt
wordt in een gratuite reclamecampagne om deze KMO op een Amerikaanse beurs te krijgen1. Van onderzoeker tot onderzoeker Van onderzoeker tot onderzoeker, wil ik onze broeders de journalisten enige nuttige raadgevingen en overpeinzingen nalaten. bedenkt dat uw schrijfsels, ook al zijn ze het resultaat van wel vijf minuten inspiratie, veel onmiddelijker impact hebben dan het werk van jaren van een echt en oprecht wetenschapper, die langetermijndenkt. een nerveuze of denigrerende opmerking kan ongeweten catastrofale gevolgen hebben. Ik ken het geval van een briljant jong ingenieur, die er de brui aan gaf nadat een journalist die zichzelf graag hoorde schrijven hem goedmoedig "verdienstelijk" had genoemd, maar dat "misschien niemand op zijn briljante uitvindingen had zitten wachten". De jongen heeft dat niet kunnen verwerken. Ook op de opgroeiende jeugd heeft dit soort geschrijf een nefaste invloed. Immers, net zoals de latere journalist is de latere ingenieur tijdens een bepaalde periode van zijn jeugd een puber, en dus verschrikkelijk beïnvloedbaar wat betreft de inhoud van zijn individueelste overtuiging. Als u toch graag eens de draak steekt met techniek, steek dan de draak zelf (de techniek), en niet de bedwinger ervan (de ingenieur). Wenst u toch een persoon de viseren, bedenkt dat hij mogelijk een gezin te onderhouden heeft, of dat hij heel graag gezien, doch niet geheel begrepen, wordt door vader en moeder. Indien u dan toch de persoon van de wetenschapper wenst te viseren, viseert dan een buitenlander die de taal van uw schrijfsel NIET machtig is. De schade zal dan mogelijk beperkt zijn. hoed u voor voorbarige conclusies uit academisch2 wetenschappelijk werk. Dikwijls is publicatie het "einddoel" voor academisch werk. M.a.w. er komt geen vervolg. Wetenschappers kennen de gangbare eufemismen, doch journalisten dienen er op gewezen te worden. Staat er geschreven: "verder onderzoek is nodig om dit succesvol geneesmiddel op de markt te brengen", dan bedoelt men eigenlijk: Het resultaat is niet wat het moest zijn, de pil heeft hele enge nevenwerkingen, en het geld is op. A.u.b. meneer de journalist, u bent onze laatste hoop om nog een sukkel te vinden om onze weddes nog even verder te betalen. De zin Dit middel heeft een aantoonbare werking tegen puistjes betekent maar we zoeken nog iemand die dat aantonen ook uitvoert. Het is milieuvriendelijk bereid betekent het kost twee keer zoveel als het bekende product. Het is al op de markt in verschillende Europese en Aziatische landen betekent in Roemenie en een nog een aantal landen waar de wetgeving ernstig achterop hinkt. Welnu, dit tussen de regels lezen, dat is iets wat ik mis in wetenschapsjournalistiek. Men deelt wel kwinkslagen uit, maar toch iets te voorspelbaar. Men poogt het werk in een breder kader te plaatsen, zonder inzicht in het werk noch in het kader. Men 1 2
Echt gebeurd, het ging echter niet over het stoppen van sokken. Academisch: wat gebeurt aan de Academia of wat nu Universiteiten heet.
heeft kritiek op de kleur van de carrosserie, maar men weet niet dat er nog iets onder de motorkap steekt dat de auto doet rijden. De beginnende wetenschapsjournalist doet er verder goed aan om een zesde zintuig te kweken voor hypes en pseudowetenschap. Voor schrijvenden van de serieuze pers: om ze te vermijden; voor de andere: om ze te koesteren, maar dan a.u.b. onder rubrieken als "weetjes", "sensatie", "humor". Pseudowetenschappen zijn met het blote oog niet te onderscheiden van echte wetenschap. Zelfs eminente specialisten laten zich er nog aan vangen. Het gaat wezenlijk om inerte eilanden in de wetenschap en techniek, die, omdat ze onvruchtbaar zijn, hun voedingsbodem moeten vinden in een alternatief inkomstencircuit dat drijft op ofwel een kritiekloze subsidiebron, ofwel op publiciteit. Vele referaten over onderwerpen als koude kernfusie, chaostheorie, piramidekrachten, monsters van Loch-Ness, homeopathie, enz. zijn pseudowetenschap. O ja, het getuigt van een onvoorstelbare onvoorzichtigheid om zomaar publiek te beweren dat bovenstaande domeinen geen echte wetenschappen zijn. Voor een echte wetenschapper dient vóór alles het voordeel van de twijfel te gelden, en meer nog, men dient ten alle prijze te vermijden zich belachelijk te maken wegens een voorbarige domme bewering. Maar in het geval van pseudowetenschappen moet je misschien de vijand3 met zijn eigen wapens bestrijden. Kom in de krant Gij IMEC-er, noeste onderzoeker, als gij ooit toch de behoefte voelt om uw hersenspinsels aan een breder publiek dan de lezers van IEEE Transactions on Electron Devices wenst te verkondigen, wat zijn uw kansen? Laten we eerlijk zijn: bijna nihil. De eerste die er in slaagt om zonder truukjes een zuivere CMOS-processtap of iets dergelijks zonder verwijzing naar Vlaamse werkgelegenheid in een krant te krijgen, wint een bak trappist. Dacht u nu echt dat de krant maalt om wetenschap? Als de lezer het niet begrijpt en het vervelend vindt is dat slecht voor de verkoop. Het geheim van "goede" wetenschapsjournalistiek is dus om het onderwerp interessant te maken. Naakte wetenschap of technologie is helaas oersaai. Publiceerbare wetenschap is in tegendeel leuk en vlot leesbaar door het ietwat beter opgeleide publiek. Neem de proef op de som: schrijf in 5 lijnen op wat het onderwerp van je onderzoek is. Laat het lezen door iemand van een andere divisie van IMEC (toch óók elektronici!). De kans is groot dat ze (a) er niets van begrijpen (b) in het beste geval er het fijne niet van inzien. Zou u dan willen dat de wetenschapsjournalist dit aan zijn lezers voorzet? Je moet het over een gans andere boeg gooien. Niemand is geïnteresseerd in de echte wetenschap. Immers, als het te begrijpen is voor de massa, betekent het dat het te gemakkelijk is, en dus thuishoort in de fysicaboekjes van de 1ste cyclus. 3
Bij wijze van spereken. Pseudowetenschapper zijn geen echte vijanden. Het zijn vaak aardige lieve mensen.
De massa wil: sensatie, seks, geweld, dood en schandalen. Mooi verpakt, met het etiket wetenschap, maar de vlag dekt de lading niet. Ik was eens uitgenodigd op een academische zitting in Heidelberg, betreffende de resultaten van de Europese infraroodsatelliet "ISO". Tijdens de toespraken wuifden de eminenties elkaar de grootste complimentjes toe, dat de wetenschappelijke waarde van dit experiment ongeëvenaard was. Het publiek (allemaal wetenschappers NB. - geen een journalist) mocht vragen stellen. Een Duitser vroeg waarom er over de lancering van de ISO überhaupt helemaal niets op TV geweest was. Een pijnlijke stilte volgde. Alle aanwezigen moesten toegeven dat in in hun eigen land de lancering, noch de wetenschappelijke missie het nieuws gehaald had. Groot was mijn verbazing om de volgende ochtend in mijn favoriete vlaamse krant een artikel te lezen over deze academische zitting, met als uitsluitende boodschap dat de wetenschapper kloegen dat het experiment in de pers genegeerd was (een "schandaal"). Enige tips zonder garantie op succes. vind een spectaculaire titel. Zeg niet: diep submicron lithografie, maar zeg: een complete computer in de doorsnede van een haar. geen moeilijke woorden en geen afkortingen. Zet alles om in huis- tuin- en keukentermen. I.C.'s zijn computerchips. CCD's zijn digitale fototoestellen. Ruimtevaart is kijken or reizen naar de sterren. Zet alles in het perspectief van de gewonen huisman/-vrouw. vergeet gebruik zowel in titel als in verhaal één van de ingrediënten seks (1), geweld (2), dood(3) en schandalen(4) en inbreuk op de privésfeer(5), of liefst nog alle vijf samen. De volgende titel komt niet verder dan de prullenmand: "IMEC ontwikkeld ontwerpmethode voor digitale telefonie" maar "Vlaamse underdog bijt van zich af door de telefoon" (2) heeft al meer kans, of "Vrijen over de kabel mogelijk dankzij IMEC" (1) is nog beter, want tegelijk verrassend en pikant. Maar je kan ook alle registers opentrekken: "Veilig vrijen en toch ongewenst zwanger ondanks IMEC's nieuwe vinding" (1)(4) met als ondertitel "netwerk-baby afgedreven - email-vriend daagt onderzoeker voor de rechter" (2)(3)(5). Nog voorbeeld met 99.9% kans op succes: “Tijdens de kunstmatige inseminatie ingeplante microchip maakt het leven onmogelijk voor de hormonenmaffia (1) (2) (3) (4) + exclusief interview met koe (5).” denk aan de gevoeligheden van bepaalde media. Sommige redacties zijn allergisch aan het woord "Vlaams", terwijl bij de andere alle woorden beginnend
met Belg... niet door de spell-checker geraken. Voor de gesubsidieerde zender is het absoluut een pluspunt om het woord vakbond in positieve zin te vermelden, liefst die met de kleur van iets langere golflengte. Maar datzelfde is de showstopper bij de commerciële zender. schrijf meer dan één bladzij; maar niet meer dan twee. Verdeel de tekst onder in 5 a 10 paragrafen die min of meer onafhankelijk van elkaar kunnen gelezen worden. De journalist zal zijn schrijfwerk dan kunnen beperken tot het in een andere volgorde cut&pasten van de hapklare brokken. M.a.w. geef hem de gelegenheid tot het maximaliseren van de journalistieke kwaliteitsfactor Qj. Qj = (L + 20*F) / T Waarbij
L = aantal gedrukte lijnen F = aantal afgedrukte foto's T = aantal werkminuten
schrijf de journalist persoonlijk aan, en nodig hem uit tot een lijfelijk interview. Sommigen trappen erin. Dit interview heeft natuurlijk weinig zin; immers alles stond al in de uitnodigende brief. Neen, het belang van het interview is dat de journalist het ten opzichte van zijn bazen en zijn ingebrachte onkostennota's niet meer kan verantwoorden om over het onderwerp niets te publiceren. Meestal krijg je van een interview een halve bladzij plus je foto in de krant.
