Hans van der Heijden Architect
Knikflats, Rotterdam 1999-2009 Renovatie van 704 woningen in vier flatgebouwen in Ommoord
Hans van der Heijden Architect
Voorwoord ..................................................................................................................................................................................................... 5 Inleiding .......................................................................................................................................................................................................... 6 1999 ................................................................................................................................................................................................................... 8 De historie van Ommoord ..................................................................................................................................................................... 14 Klaagmuren in de Alexanderpolder ................................................................................................................................................................................................................................... 14 Leven in anonimiteit . ........................................................................................................................................................................................................................................................................... 18 De knik als ruimtemaker . ................................................................................................................................................................................................................................................................. 21 De relatie met de ‘city’ . ...................................................................................................................................................................................................................................................................... 22 De generatie Ommoord. ................................................................................................................................................................................................................................................................... 25
Wonen in werk in uitvoering............................................................................................................................................................... 28 Het plan................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 28 Voorbereiding............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 32 Uitvoering.......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 37
In de wolken ................................................................................................................................................................................................. 40 Leren van Ommoord . ............................................................................................................................................................................... 52 Opgave . ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 52 Bewoning .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 53 Architectuur. ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 54 Woonomgeving.......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 57
2009 ................................................................................................................................................................................................................... 60
3
Voorwoord Een simpel en mooi idee, was mijn eerste reactie op de
gebouw en wijk, hoe dat in de loop van de tijd verandert
plannen met de ‘knikflats’ in Ommoord van Woonbron en
en, ten slotte, wat nodig is om dat samenleven plezierig te
biq stadsontwerp. Woningen maken op de begane grond,
houden of weer te maken.
op de plek van de bergingen, ik veronderstelde dat het daar over ging. Flatgebouwen in naoorlogse woonwijken delen
Als blijkt dat het samenleven in zo’n flatgebouw niet meer
immers een belangrijk maar minder aantrekkelijk kenmerk:
plezierig is, en mensen het elkaar lastig maken, is de conclusie
de begane grond lijkt van niemand te zijn. Iedereen woont
vaak dat het aan het gebouw ligt. Dat het ‘niet meer van
minimaal op één hoog. Ook het gebied dat direct aan het
deze tijd is’. Te vaak is dan het antwoord: slopen en opnieuw
gebouw grenst, lijkt zonder eigenaar. De voorzijde is par
beginnen. Hier niet, het gebouw wordt aangepast. Het lijkt
keervlakte, de achterzijde graswoestijn. Openbare ruimte,
erop dat bewoners, corporatie en ontwerper gezamenlijk
zeker, maar niet een die veel gebruikt wordt, en zeker niet
hebben gezegd: laten we geduld hebben. Een gebouw, een
een die aanleiding geeft tot ontmoeting. Anoniem dus,
wijk en zelfs een stad hebben geduld nodig. Een prachtige
en niet zo prettig. Woningen op de begane grond helpen
gedachte, want aan geduld ontbreekt het vaak. Snel ingrijpen
meer ‘ziel’ te geven aan die ruimte. Helemaal nieuw is het
hangt samen met ons idee van sociale rechtvaardigheid. Maar
niet, ik zag het al bij flats van enkele verdiepingen, maar
waarom zijn we niet in staat condities te maken waarin dat
niet bij hoogbouw. En juist die flats lijken door het gebied
geduld wel een kans krijgt? Dat lijken de bewoners, Woon
eromheen op afstand gehouden te worden.
bron en biq met dit project wel te doen.
Rick Wessels van biq en Marieke Kolsteeg van Woonbron
Simpel en mooi, daar ging het dus niet zozeer om. Het was
nodigden mij uit me er meer in te verdiepen. Wat bleek:
vooral een noodzakelijk idee. Het laat zien dat Ommoord
het begon met bewoners en een onderhoudsvraag over
niet af is en ook nooit zal zijn, zolang er mensen wonen en
nieuwe balustrades voor de galerijen. Allengs werd het inte
werken. Dat een wijk voortdurend onderhoud nodig heeft,
ressanter: hoe kom je van een hek bij nieuwe woningen?
dat soms begint bij galerijhekjes en kan leiden tot nieuwe
Daar gaat dit boek over. Ik kan u vast vertellen dat het te
manieren van wonen.
maken heeft met goed luisteren. Zelden is de vraag zelf van
4
belang, eerder de vraag die daar weer achter ligt. En die gaat
Olof van de Wal
vaak over andere dingen. Hoe mensen samenleven in flat
Directeur KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing
5
Inleiding
Naoorlogse wijken verkeren in een voortdurende staat
worden dat men in die wijken te maken had met buiten
bedoeling dat men achterover leunt en het proces van
van verandering. De homogene bewonerssamenstelling
sporige problemen waar op zeer korte termijn iets aan
verstedelijking op zijn beloop laat. Problemen dienen
van de wijken heeft in een rap tempo plaats gemaakt voor
gedaan moest worden. Met de slogan “van probleemwijk
tijdig gesignaleerd te worden, om ervoor te zorgen dat
een heterogene samenstelling. Er is sprake van verkleuring
tot prachtwijk”, zette het vierde kabinet Balkenende in
de wijken niet afglijden. Ingrepen zullen echter altijd
en vergrijzing. Daarnaast verliezen de wijken hun mono-
2007 het offensief tegen de achterstanden in.
moeten uitgaan van het adaptatievermogen van de
functionele karakter. De eenzame woongebouwen van
stedenbouwkundige structuur en de typologie van de
weleer, hebben in de loop van de tijd gezelschap gekregen
Het imago van de wijken werd hierdoor echter niet beter.
aanwezige woongebouwen. De relatie tussen het alle-
van een bonte verzameling van stedelijke functies die her
De bewoners herkenden zich niet in de negatieve lezing
daagse leven van de stedeling en de gebouwde omge
en der tussen de gebouwen zijn neergestreken.
die achter de term ‘probleemwijk’, later ‘prachtwijk’, schuil
ving is daarbij van groot belang en vormt het thema van
ging. Hun wijk had wel degelijk positieve kanten. Met de
dit boek.
De woongebouwen in de wijken zijn doorleefd en tonen
bijstelling van de slogan in het actieplan “van aandachts
slijtage. Men spreekt over een gevoel van onveiligheid.
wijk naar krachtwijk” werd dit door de overheid onder
Dit thema wordt behandeld aan de hand van een inte-
Het zijn allemaal aspecten die bij grootstedelijkheid horen.
kend en werd de kracht van de wijken weer teruggelegd
ressante casus: de renovatie van vier knikflats in de
Het is een teken dat de wijken eindelijk onderdeel zijn
bij de bewoners.
Rotterdamse wijk Ommoord. Bij deze renovatie ging
gaan uitmaken van een groter geheel, namelijk de stad.
wooncorporatie Woonbron uit van het adaptatievermogen
We zouden daarom kunnen stellen dat de veranderingen
Dat heeft ingrijpende herstructurering van de wijken als
van de gebouwen. Woonbron was echter niet de enige
die elkaar in hoog tempo opvolgden, onderdeel zijn van
inzet van de vernieuwing niet veranderd. Grootschalige
die tot renovatie overging. In de wijk is nauwelijks sprake
een verregaand proces van verstedelijking.
sloop van woongebouwen lijkt vaak de enige uitweg bij
van sloop. Alle partijen zijn onafhankelijk van elkaar tot de
de ‘onoplosbare’ problemen. De grootstedelijke werke
conclusie gekomen dat de bestaande structuur genoeg
Deze lezing over de huidige staat van de naoorlogse woon
lijkheid die zichtbaar werd in de wijk is kennelijk moei
kansen en mogelijkheden biedt om ook in de toekomst
wijk is echter niet iedereen toegedaan. Om de situatie in
lijk te accepteren.
nog van waarde te kunnen zijn.
de naoorlogse wijk te duiden, spreekt men in dit geval
“Huizen vormen een wijk, de burgers vormen de stad.” Lewis Mumford
6
namelijk eerder van sociaal verval dan van verstedelijking.
Niet alleen de unieke stedenbouwkundige structuur van
Vaak wijst men hierbij op schier onoplosbare problemen
deze naoorlogse wijken gaat bij sloop verloren, maar vooral
in plaats van uit te gaan van de kansen en kwaliteiten die
een groot deel van de historie van deze (te) jonge wijken.
aanwezig zijn in de wijken. Mede hierdoor kampen de
Generaties mensen hebben er geleefd, kinderen zijn er
wijken met een bijzonder slecht imago.
opgegroeid. Wat overblijft, is alleen de herinnering.
De overheid doet daar zelfs nog een schepje bovenop.
De naoorlogse wijken hebben tijd nodig om te norma
Door verschillende wijken te voorzien van het predicaat
liseren, om de stad in zich op te nemen. Deze tijd moet
‘probleemwijk’ of ‘achterstandswijk’, moest duidelijk
de wijken ook gegund worden. Het is daarbij niet de
7
1999
8
9
10
11
12
13
De historie van Ommoord
Klaagmuren in de Alexanderpolder
moeten maken: verregaande industrialisatie en stan
Hoewel het plan voor Ommoord tijdens deze ‘hearings’
Op woensdag 29 mei 1965 werd in de Prins Alexander
daardisatie van de woningbouwproductie. Het voortbe
gepresenteerd werd als ‘logisch product van zijn tijd’, sloot
polder in Rotterdam de eerste paal geslagen van het
wegen van de bouwkraan bepaalde vanaf dat moment
het toch naadloos aan op de modernistische idealen uit
eerste woongebouw voor de wijk Ommoord. Aan de
de productiestroom. Dit beïnvloedde de planning van
die tijd. Door de opgelegde ‘beperkingen’ kon Stam-Beese
Ommoordseweg moesten boerderijen het veld ruimen
nieuwe wijken enorm. Verkavelingen waarin clusters van
in Ommoord een ‘verticale woonbuurt’ ontwerpen. Deze
voor grote, hoge wooncomplexen. Hiermee werd het
rechte woonblokken en huizenrijen herhaald werden,
buurt werd gezien als de ideale leefomgeving voor de
einde van het oorspronkelijk agrarische gebied ingeluid.
bepaalden voortaan het beeld. In Ommoord was deze
moderne mens. In een parkachtig landschap werden woon
Ommoord werd destijds in de media neergezet als ‘een
efficiëntie misschien wel het verst doorgevoerd. De wijk
gebouwen in een vrije compositie geplaatst. Vanuit zijn
wijk, zo groot als Venlo’, dit om mensen een idee te geven
kenmerkte zich door een strikte scheiding tussen hoog-
flat had de bewoner uitzicht op dit landschap. Het was
van de enorme schaal. De wijk voorzag in maar liefst 10.000
en laagbouw. De hoogbouw was in het centrum van
een landschap dat bevrijd was van particulier gebruik en
woningen waar ongeveer 35.000 mensen zouden moeten
de wijk geprojecteerd. Daaromheen lagen enkele laag
in dienst stond van het collectieve. Het plan ging sterk uit
gaan wonen.
bouwbuurten. Het aandeel hoogbouwwoningen was
van de scheiding van functies (wonen, werken, verkeer en
nog nergens zo hoog.
recreatie) met licht, lucht en ruimte als idealen.
een veel groter plan. Met het uitbreidingsplan Rotterdam
Er was veel kritiek op dit soort plannen. Men vond de
Dit ideaalbeeld stond echter mijlenver af van dat van de
Oost - Capelle aan den IJssel reageerde de gemeente Rot
eindeloze herhaling van huizenrijen, woonblokken en
gemiddelde stadsbewoner uit die tijd. Die was gewend aan
terdam op het enorme woningtekort dat na de Tweede
wooneenheden eentonig en de architectuur saai. Dat
het beeld van dichtbevolkte wijken in de binnenstad waarin
Wereldoorlog was ontstaan. In de oorlog had de woning
gold zeker ook voor het ontwerp van Ommoord. Op
wonen en werken innig met elkaar verstrengeld waren en
bouwproductie nagenoeg stil gestaan en vele huizen
druk bez ochte ‘hearings’ werden de planners onder
waarin de straat het brandpunt van de samenleving vormde.
waren vernield of beschadigd. Daarbij groeide de bevol
vuur genomen door de bewoners van de nieuwe
Men had daarom niets met de ruim opgezette, nieuwe
king enorm. De ontwikkeling van de haven leidde tot
wijken. Aan de ontwerper van het plan werd gevraagd
wijken waarin alleen gewoond zou gaan worden.
een toename van de werkgelegenheid. De stad moest
om uit te leggen waarom de huizen zo fantasieloos in
uitbreiden. Bedrijven werden groter. De industriële com
‘huisje-boompje-beestje-rijen’ waren geplaatst. Lotte
Lotte Stam-Beese was kraakhelder over deze ‘misvatting’:
plexen namen steeds meer ruimte in beslag. Het was niet
Stam-Beese, hoofdarchitect bij de Dienst voor Stads
“Veel van de afwijzing en het nostalgisch terugvallen op
langer mogelijk om het wonen daarmee te combineren.
ontwikkeling en Wederopbouw, legde aan de bewo
het ‘oude’ berust vandaag inderdaad op het ontbreken van
In de naoorlogse uitbreiding van de stad werden wonen
ners uit dat zij geen andere keus had. De ideale baan
niet in cijfers uit te drukken waarden, maar in nog grotere
en industrie gescheiden.
van de bouwkraan en de wens van bewoners om hun
mate op het niet zien van schoonheid in een moderne
auto zo dicht mogelijk bij hun huis te parkeren, maakte
vormgeving of de traagheid waarmee nieuwe ideeën en
Wijken zoals Ommoord moesten bovenal snel en goed
andere verkavelingen onmogelijk. Ook Stam-Beese zei
denkbeelden door de mens worden verwerkt.” Typerend
koop worden gebouwd. In de jaren 50 en 60 was een
te balen van de rechte woonblokken. Ze noemde ze ook
voor de discussies die in die tijd werden gevoerd over
ontwikkeling op gang gekomen die dit mogelijk zou
wel ‘klaagmuren’.
de esthetiek van de architectuur is deze opmerking die
Het ontwerp voor Ommoord maakte onderdeel uit van
“Geen enkele stedenbouwkundige verkaveling kan een levend geheel laten ontstaan; een stedenbouwkundig plan kan alleen voorzien in een mogelijkheid ervan.” Lotte Stam-Beese in: ‘Gedachten rondom de nieuwe wijk Ommoord’ (NAi-archief Lotte Stam-Beese)
14
15
NAAR NIEUW ELAN
aan het adres van Stam-Beese werd geplaatst: “Mevrouw
moesten het lange tijd stellen zonder wijkvoorzieningen
Stam, u heeft een bontjas ontworpen, maar men koopt
die men in een dergelijke wijk toch wel zou verwachten. Een
een jas bij C&A.”
‘pionierssubsidie’ van 500 gulden moest dit ‘leed’ enigszins verzachten. Ondanks dat de trage ontwikkeling van wijk
Pioniers in de woestenij
voorzieningen voor veel irritaties zorgde onder bewoners,
Ondanks de felle kritiek raakte een jonge generatie al
bracht het ook een zekere pioniersgeest op gang. De bewo
snel vertrouwd met het moderne beeld dat Ommoord
ners namen zelf het initiatief om de wijk tot een succes te
kenschetste. Met name gezinnen met kinderen trokken
maken. Men verenigde zich in werkgroepen waarin wensen
en masse naar de nieuwe wijk in de Alexanderpolder. Voor
en behoeften ten aanzien van de wijk kenbaar konden
hen deed de mogelijkheid zich voor om zelfstandig te
worden gemaakt.
wonen, wat in die tijd zeker geen vanzelfsprekendheid was. Daarnaast vormde de verhuizing naar Ommoord een
Om die reden kregen de bewoners van Ommoord al
vooruitgang in woonruimte. De woningen in Ommoord
gauw het etiket ‘pionier’ opgespeld. Toch baalde men in
waren ruim en comfortabel, zeker ten opzichte van de
Ommoord van deze term. Deze werd vaak gekoppeld aan
woningen in de oude stadswijken. De kwaliteit van de
de verbeten strijd die de bewoners van de nieuwe wijk,
woonomgeving liep echter nog ver achter bij die van de
ver van de bewoonde wereld, voerden. Men wilde het
woningen. Bij de keuze voor Ommoord was dit gegeven
tegendeel bewijzen en de buitenwereld tonen dat het in
voor velen nog van ondergeschikt belang.
Ommoord juist goed toeven was. Hierbij zette men het leven in Ommoord af tegen het leven in de oude stads
In 1967 verwelkomde Ommoord haar eerste bewoners. Zij
wijken. Typisch ‘Ommoords’ stond voor jong en bruisend
kwamen terecht in een gebied dat op dat moment eerder
en werd - gek genoeg - gekoppeld aan de moderne idealen
een lawaaierige bouwput dan een rustige woonwijk was
van de planners van de wijk.
te noemen. Om die reden kreeg de wijk vele namen toe gedicht als woestijn - vanwege de vele zandverstuivingen -,
Door vrijwilligers werd een wijktuin aangelegd en tal van
weiland, woestenij en rimboe. De bevolking groeide snel.
verenigingen opgericht. Zo ontstond in 1967 de Stichting
Per week kwamen er vijf huishoudens bij.
Wijkgemeenschap Ommoord. De Stichting droeg zorg voor de leefbaarheid van de wijk en wilde daarnaast het
16
De ontwikkeling van voorzieningen bleef echter ver achter
contactorgaan zijn tussen gemeente en bewoners. In de
bij de woningproductie. Tussen de bouwkranen en -keten
eerste jaren ging de aandacht vooral uit naar voorzieningen
stonden, naast reeds opgeleverde woongebouwen, slechts
die het meest werden gemist, namelijk die voor jonge
enkele basisscholen. De bewoners van het eerste uur
kinderen en vrouwen die overdag in de wijk achterbleven.
17
Zo maakte men zich vanuit een noodkerk aan de Streseman
In de eerste ontwerpen voor de wijk was helemaal nog
eengezinswoning, verdween de middenhoogbouw echter
Een andere risicogroep werd gevormd door de vrouwen
plaats onder andere hard voor de komst van een crèche.
geen sprake van een groot aandeel hoogbouwwoningen.
al weer snel van het papier. De étagewoningen hadden
die overdag in de flats achterbleven. Zij kampten volgens
Speelplekken voor de kinderen waren er namelijk niet. Door
Het percentage was vastgesteld op 15%, wat normaal was
volgens Lotte Stam-Beese ook geen extra kwaliteiten,
de dokter voornamelijk met eenzaamheidsgevoelens. Ze
de bouwwerkzaamheden was buiten spelen te gevaarlijk
voor die tijd. Door de wens van de gemeente om meer
tenminste “wanneer men uitgaat van het onderscheid
hadden grote behoefte aan contact, maar bleken dat moei
en spelen op de galerij was verboden. Als noodoplossing
woningen in het gebied te plaatsen, werd dit percentage
‘wonen op de grond, onder de bomen’ of ‘wonen aan de
lijk te krijgen in de wijk die nog grotendeels in de steigers
werd een kinderoppasclub opgericht waarbij moeders op
gaandeweg opgevoerd. Eerst streefde men naar een
horizon, boven de bomen’.”
stond. Daarnaast waren ze erg gesteld op privacy. Dieper
donderdagmiddag bij toerbeurt op de kinderen pasten.
verhouding laagbouw-hoogbouw van 60% - 40%, later
Daarnaast stelde de Stichting een bouwcommissie in om
werd dit zelfs omgedraaid. Uiteindelijk kwam het per
Door het grote aandeel hoogbouwwoningen trok Om-
mogelijk vermeden. Liever ontmoetten zij anderen tijdens
de komst van een wijkgebouw te bespoedigen.
centage hoogbouw uit op maar liefst 64%. Nog eens zes
moord de aandacht van verschillende media. Men was
een verenigingsactiviteit in de wijk.
woontorens werden op de valreep namelijk aan het hoog
duidelijk niet gewend aan deze nieuwe vorm van wonen,
bouwgebied toegevoegd.
en had gerede twijfel over de kwaliteit van het leven in de
De beperkte mogelijkheid tot contact werd destijds vaak
flats. In 1970 weidde de NCRV een uitzending aan het leven
genoemd als grootste veroorzaker van het anonieme
In de eerste jaren werd er in een ontzagwekkend hoog tempo gebouwd. Het resulteerde in een groot aantal bouw
gaand contact met mensen uit de flat werd daarom zo veel
fouten. De verhuurders waren duidelijk niet gewend om
In het ontwerp concentreerde de hoogbouw zich rondom
in de hoogbouwwijk. Dagblad De Tijd/De Maasbode kopte
leven dat bewoners in flats, volgens velen, zouden leiden.
hierover op een goede manier met de huurders te com
drie geplande metrostations. Deze zouden als brand
in 1969 met de titel ‘Is Ommoord te genezen’ en nam de
Toch heeft onderzoek uitgewezen dat het aantal con
municeren, zo constateerde de Stichting. Op haar initiatief
punten in de wijk gaan fungeren. Winkelcentra en sociaal-
wijk kritisch onder de loep. Men vroeg zich af of Ommoord
tacten in een galerijflat niet minder hoeft te zijn dan in
werd daarom in 1969 de Huurdersvereniging Ommoord
culturele voorzieningen werden rondom de metrostations
een stuk stad kon zijn waar mensen zich zouden kunnen
een straat met eengezinswoningen. Dat een flatgebouw
(HVO) opgericht. Het animo was groot. De HVO groeide
gevestigd. In tegenstelling tot ‘wijkgedachte-wijken’ als
‘wel-bevinden’.
als anoniem wordt bestempeld, komt eerder doordat men
binnen tien jaar uit tot een van de grootste huurdersver
Pendrecht, Zuidwijk en IJsselmonde, kende Ommoord
enigingen van het land en is nog altijd zeer actief.
niet één groot winkelcentrum, maar 3 kleinere wijkcentra.
Zowel in het artikel als in de televisie uitzending werd
pelijke ruimten als een entreehal of lift. Deze onbekende
Omdat de afstand tot het grote winkelcentrum bij het
aandacht besteed aan het opvallende verhaal van dokter
mensen zouden zo maar eens onder- of bovenburen
Leven in anonimiteit
NS-station Alexander klein was, werd bewust voor deze
F.R. Bakker. Hij had als huisarts in Ommoord veelvuldig
kunnen zijn. Ze zijn dus erg dichtbij, maar men kent ze
Het opmerkelijke beeld van Ommoord, de strikte schei
excentrische opzet gekozen. Volgens Lotte Stam-Beese had
te maken met patiënten die kampten met zekere onlust
niet of nauwelijks.
ding van hoog- en laagbouw, is in de loop van de tijd
de wijk slechts een beperkte zelfstandigheid. “De woon
gevoelens. Volgens de dokter zouden deze gevoelens
enigzins vertroebeld. Vanaf de jaren 80 zijn enkele laag
wijk kan […] geen eigen middelpunt hebben, want zij is in
worden opgeroepen door het ontbreken van een gevoel
Daarnaast zijn er tussen laag- en hoogbouw verschillen
bouwbuurten, zoals het ‘nieuwe Boekholt’ en de eengezins
wezen niet concentrisch maar excentrisch, dat wil zeggen
‘thuis’ te zijn. Bij kinderen uit de flats constateerde hij soms
die zich uiten in de wijze waarop bewoners zich met hun
woningen aan de Albert Schweitzerplaats, neergestreken
gericht in alle dingen op een groter verband”.
verschijnselen die vergelijkbaar waren met die van ruimte
omgeving identificeren. Bewoners van een straat identifi
tussen de hoogbouwflats. Hiermee is de belangrijkste
In het eerste ontwerp dat voor Ommoord werd gemaakt
vaarders. Bakker: “De kinderen hebben geen contact meer
ceren zich in de eerste plaats met hun eigen woning, in de
karakteristiek van het ontwerp voor Ommoord verdwenen.
was echter ook aan middenhoogbouw gedacht. Tussen
met de grond, hebben gebrek aan prikkels van buiten. Ze
tweede plaats met de straat. Bewoners van een galerijflat
Wat echter niet is verdwenen, is het grote percentage aan
de laagbouwwoningen waren enkele blokken met étage
zien alleen lucht en muren. Ze kunnen niet rotzooien. Die
identificeren zich met het gebouw. Identificatie met de
hoogbouwwoningen in de wijk. Sterker nog, dit groeit
woningen geprojecteerd. Omdat de exploitatiekosten van
kinderen hebben alle moeite om hun leeftijdgenoten bij
woning of de galerij (een gestapelde straat) is niet moge
nog steeds.
een étagewoning niet konden concurreren met die van een
te benen in hun ontwikkeling, ook motorisch.”
lijk door de eenvormigheid van het complex.
18
bijna dagelijks vreemden tegenkomt in gemeenschap
19
NAAR NIEUW ELAN
In de flats in Ommoord werd dit gegeven nog eens ver
beweerde dat men wel zorg wilde dragen voor het eigen
sterkt door de beperkte ruimte die bewoners van de
bezit maar nauwelijks voor het openbare. Zij had dui
Gemeentelijke Woningstichting kregen om een eigen
delijk een ander beeld voor ogen, waarbij ze refereerde
invulling te geven aan het exterieur van hun flat. Bijna alles
aan het spontane gemeenschappelijke leven op straten
leek collectief bepaald. Een likje verf in een zelf gekozen
en pleinen in de zuidelijke landen. Het middengebied in
kleur werd niet toegestaan en men verplichtte de bewoners
Ommoord gaf hier alle ruimte voor. Men zou er kunnen
tot het kopen van oranje zonneschermen. De bewoners
wandelen, fietsen en spelen zonder gehinderd te worden
vroegen zich af waarom hen geen grotere vrijheid werd
door obstakels.
gegund. Een van de bewoners reageerde hier destijds furieus op: “Wat is er op tegen om nu eens een kleurige
Het openbare middengebied zou zeker geen eentonige
gevel te maken te maken van die eenvormige reuzenflats?
ruimte mogen worden. Eentonigheid was volgens haar “niet
Ieder die een zonnescherm wenst, mag dat wel aanbrengen
zozeer het resultaat van het herhalen van hetzelfde element,
maar dan weer in die saaie eentonigheid dat van Ommoord
als wel het ontbreken van afwisseling in de zin van open
een heel jaar door een oranjewijk maakt.” Het balkon daar
en besloten, van nauw en wijd, hoog en laag, van stil en
entegen, was het enige middel waarmee de bewoners zich
bedrijvig.” Ze streefde daarom naar een zekere ‘ritmiek’ die
van anderen konden onderscheiden.
een onoverzichtelijke hoeveelheid gebouwen herkenbaar zou moeten maken. Om zich veilig en prettig te voelen, zou
De knik als ruimtemaker
de mens zich te allen tijde moeten kunnen oriënteren. In
Gebouwen op een continu, groen vlak. Dat was het ideaal
Ommoord was dat mogelijk doordat Stam-Beese enkele
van Lotte Stam-Beese. Om dit te bewerkstelligen voegde ze
woongebouwen ‘geknikt’ liet uitvoeren. Door de ‘knik
in het middengebied van de wijk, de bij de hoogbouw beho-
flats’ ontstond een gedifferentieerde buitenruimte die
rende gemeenschappelijke tuinen samen met het openbare
kon worden toegeëigend door de bewoners. Stam-Beese:
groen tot een gemeenschappelijk park. Afscheidingen
“De afwijking van de rechte hoek bij de woongebouwen
waren hierin niet gewenst, de eengezinswoningen met
suggereert een gewenste ‘eigen’ ruimte, in plaats van een
begrensde privétuinen werden daarom buiten het mid
‘tussenruimte’ zonder meer. Deze knik in de gebouwen
dengebied geplaatst. Het parkachtige middengebied werd
maakt dus van een utilitaire afstandsmaat een ruimte
niet doorkruist door wegen. Het metrotracé zou onder
lijke ervaring.”
gronds gaan.
20
Hiermee wilde Stam-Beese iets weg nemen van de tegen
Ondanks dat Lotte Stam-Beese vanaf het begin al veel
stelling tussen het ‘eigene’ en het ‘openbare’. Ze vond het
aandacht had besteed aan de woonomgeving, had men
jammer dat men zo veel waarde hechtte aan privacy en
met name hierop veel kritiek. Lotte Stam-Beese vroeg de
21
bewoners om geduld: “Terwijl op het ogenblik de hoge
Echter, over het algemeen lijkt de kwaliteit en de diversi
Hierbij werd ‘het wonen’ steeds meer naar de rand van de
gebouwen het beeld nog beheersen, zullen zonder twijfel
teit achter te blijven bij de kwantiteit van het groen. Het
steden gedreven, waardoor grote druk kwam te staan op de functie ‘verkeer’.
het aspect en de schaal in de toekomst - dit is na de vol
groen is er vooral om naar te kijken, niet om te gebruiken.
groeiing van de boombeplanting zich radicaal wijzigen
Bovendien is gekozen voor plantensoorten die weinig
in die zin, dat door de lopende, zittende, spelende mens
onderhoud vragen. Gras, bomen en struiken bepalen
Lotte Stam-Beese was zich hier terdege van bewust. “Pas
totaal andere ervaringen opgedaan zullen worden dan
grotendeels het beeld. Daarmee hecht de gemeentelijke
als de bewoners van deze buitenwijken in de gelegen
nu. De strakheid en hoogte der gevels zullen straks aan
plantsoenendienst in Ommoord nog sterk aan de moderne
heid zouden zijn met de minst mogelijke weerstand op
het gezicht onttrokken zijn, de gebouwen zullen op het
esthetiek van weleer waarbij hoge woongebouwen op een
snelle en gerieflijke manier de afstand te overbruggen tot
tweede plan komen te staan. Het gezichtsveld zal worden
continu, groen vlak stonden. Hier is echter al lang geen
de city van een agglomeratie, dan pas zouden zij deel uit
bepaald door de afwisseling van hoge boomgroepen en
sprake meer van. Vanwege bezuinigingen werd de busbaan
maken van een groter levensmilieu in zijn totaliteit”, aldus
open grasvelden, van rustige zithoeken en drukke speel
en later het metrotracé bovengronds aangelegd, waar
Stam-Beese. In tegenstelling tot de wijken die nog sterk
gelegenheden, van water en het soepele verloop wan
door het middengebied in drie aparte delen werd gesplitst.
leunden op de principes van de wijkgedachte, kende Stam-
delpaden; allemaal elementen in karakter, maat en vorm
Daarnaast is het maaiveld sterk versnipperd. Veel van de
Beese Ommoord een beperkte zelfstandigheid toe. Ze
van kind-af aan verwant en vertrouwd aan de mens.”
oorspronkelijke groengebieden zijn inmiddels bebouwd
zag in dat het leven van een wijkbewoner verder reikte dan
en er worden sinds kort ook stukken openbare ruimte door
dat van de wijkgrenzen: men woont in Ommoord, werkt
De bewoners moesten er even op wachten, maar uitein
woongebouwen geannexeerd, omheind en in eigen beheer
in Gouda, bezoekt vrienden in Zoetermeer en winkelt in
delijk werd Ommoord de groene wijk die hen was voor
genomen. In de ruimten die nog wel openbaar zijn, gelden
het centrum van de stad.
gespiegeld. Wie nu door de wijk loopt, waant zich in een
strikte regels. Deze regels maken een gedifferentieerd
parkachtige omgeving waarin de gebouwen verscholen
gebruik bijna onmogelijk. Toe-eigening van de ruimte
Om die reden had het verkeer een grote, en zelfs struc
liggen achter volwassen groen. Grotendeels is dit de
- op welke manier dan ook - wordt door bewoners al gauw
turerende rol in het ontwerp. De opbouw van de wijk, en
verdienste geweest van de bewoners van het eerste uur.
als overlast gezien.
vooral die van het middengebied, werd volledig afgestemd
Zij hebben zich massaal ingezet om de kale vlakte zo snel
op het geplande metrotracé. Rondom drie metrostations
mogelijk te veranderen in een groene omgeving. Zo werd
De relatie met de ‘city’
werden kleinschalige wijkvoorzieningen en hoogbouw
er meerdere malen een boomplantdag georganiseerd en
Door de uitbreiding van de Rotterdamse havens en in-
geclusterd. Daarnaast werd voor de eerste keer rekening
werd door vrijwilligers een wijktuin aangelegd. Tot op de
dustrie groeide de werkgelegenheid in Rotterdam enorm
gehouden met het massaal toegenomen autogebruik.
dag van vandaag wordt deze weelderige tuin nog steeds
na de oorlog. Voor het groeiende aantal werknemers
Stam-Beese situeerde grote parkeervelden aan de scha
door bewoners onderhouden. Wat mede het succes van de
moest woonruimte gecreëerd worden. Hiervoor zocht de
duwzijde van de woongebouwen. Ze ontsloot de wijk met
groene wijk heeft bepaald, is dat er in Ommoord - in tegen
gemeente naarstig naar nieuwe uitleggebieden.
de regio door breed opgezette toegangswegen aan te
stelling tot andere wijken - veel en vooral duurzame bomen
Door schaalvergroting in de industrie was een ontwik
sluiten op het regionale wegennetwerk. Alles werd in het
zijn geplant. Deze waren in staat om lange tijd tegenwicht
keling op gang gekomen waarbij de stedelijke functies
werk gesteld om te voorkomen dat Ommoord een slaap
te bieden aan de grote woongebouwen.
‘wonen, werk, recreatie en verkeer’ werden gescheiden.
stad zou worden.
22
De afstand tot het centrum
23
Toch hebben benamingen als ‘slaapstad’ en ‘bijstad’ lange
Ondanks de grote afstand die overbrugd moest worden naar
ting, H.K. Duhoux, verwoordde het als volgt: “Wij richten
tijd aan Ommoord gekleefd. De verbinding met de stad
het centrum, wilden de bewoners van Ommoord bovenal
ons bij de bouw in deze nieuwe wijk veel meer naar de
was in de beginperiode slecht. Er was geen openbaar ver
Rotterdammer blijven. De eerste bewoners kwamen voor
piramidegewijze opbouw van het Nederlandse volk.”
voerverbinding met het stadscentrum, waardoor de bewo
een groot deel uit de Maasstad en waren er voor werk en
Desalniettemin vestigden zich vooral jonge gezinnen in
ners volledig afhankelijk waren van eigen vervoer.
voorzieningen immers nog steeds op aangewezen. Toen
Ommoord.
de Provincie en Capelle aan den IJssel het plan hadden Er was een metroverbinding beloofd, maar men mocht in
om Ommoord met een aantal wijken samen te voegen tot
De huren waren relatief hoog. Het prijsinstrument werd
de beginjaren slechts hopen op de komst van een lijnbus.
Prins Alexanderstad, protesteerden de Ommoorders dan
nadrukkelijk ingezet om de juiste bewoners te selec
Na lang aandringen van de wijkgemeenschap kwam die
ook hevig. Hun geluid gaf uiteindelijk de doorslag in de
teren. Bovendien was er sprake van een strikte toewij
verbinding er. In 1969 werd buslijn 35 naar Alexanderpolder
bestuurlijke bemoeienissen rond de gemeentelijke her
zing. Mensen die in aanmerking wilden komen voor een
door Ommoord geleid. Met name bejaarden en vrouwen
verdeling. Het Lage Land en Ommoord werden definitief
flat in Ommoord kregen een huisbezoek van een inspec
die overdag in de wijk achterbleven, kregen vanaf dat
bij Rotterdam gevoegd.
trice van de Gemeentelijke Woningbouwstichting. Zij moest
moment de kans om aan hun isolement te ontsnappen.
nagaan of de man wel genoeg verdiende om zo’n dure
Toch had men nog steeds het gevoel van de buitenwe
Pas in 1983 werd Ommoord aangesloten op het metronet
flat te kunnen huren. Maar ze keek ook of het gezin wel
reld te zijn afgesloten. Lijn 35 was geen directe verbinding,
werk van Rotterdam. De eerste metro reed over de wes
paste in de Ommoordse gemeenschap. Het beleid van
een ritje Ommoord - Centrum kostte gemiddeld drie kwar
telijke tak naar station Binnenhof. Een jaar later volgde
de Woningstichting was namelijk gericht op een ‘nette’
tier tot een uur. Daar moest dan ook nog eens fors voor
de oostelijke tak naar Zevenkamp. Met de komst van de
bewoning van de flats. Bij het huisbezoek werden in die
betaald worden. “Terwijl anderen met ‘één stempeltje’
metro werd het voor Ommoorders mogelijk om binnen
tijd al veel vraagtekens geplaatst. De woninginspectrices
van hun wijk naar het centrum kunnen komen, hebben
25 minuten het stadscentrum te bereiken. Ommoord was
kwamen langs op zoek naar stof, een vieze vaat of andere
de bewoners van deze bijstad er twee nodig”, schreef het
een volwaardig onderdeel van Rotterdam geworden.
tekenen van een ‘slechte’ huishouding. Nog tot de jaren ’70
Rotterdamsch Nieuwsblad destijds. De roep van bewo
24
werden de toekomstige bewoners in Ommoord bezocht
ners om een snelle metroverbinding bleef daarom groot.
De generatie Ommoord
door woninginspectrices. Ze selecteerden vooral mensen
Om moeders in staat te stellen om in de stad te kunnen
De eerste bewoners van Ommoord kwamen grotendeel uit
die de wijk een goed aanzien zouden kunnen geven. De
winkelen, werd op donderdagmiddag in één van de loka
Rotterdam zelf, voor het merendeel van de rechter Maas
wijk moest slagen en dat was de eerste prioriteit, belang
len van de Marshallschool een kinderoppasclub gehouden.
oever (69%). Van Zuid kwam slechts 19%. De resterende
rijker dan individuele behoeften. De hoogbouw stond reeds
Uiteindelijk haalde buslijn 37 Ommoord uit haar isolement.
12% kwam van buiten Rotterdam.
onder druk. De publieke opinie was haar niet geheel posi
Ter plaatste van het geplande metrotracé werd hiervoor
De gemeente streefde naar een evenwichtige bevolkings
tief gezind. Een nieuwbouwwijk met problemen zou geen
een aparte busbaan aangelegd. Een directe busverbinding
opbouw. In de voorgaande naoorlogse uitbreidingen was
goede reclame zijn voor de verticale bouwstijl.
tussen het centrum van Rotterdam en Ommoord was tot
onvoldoende rekening gehouden met de juiste leeftijdsop
Door selectie aan de poort bleef de bevolking lange tijd
stand gekomen.
bouw van de bevolking. Die fout wilde men in Ommoord
redelijk hetzelfde wat economische positie en sociale status
niet herhalen. De directeur van de Dienst Volkshuisves
betreft. Het was een overwegend witte boordengemeen
25
schap van leraren, ambtenaren en kantoorpersoneel met
op onder de gevestigde bewoners van Ommoord. Zo zijn
hun gezinnen. Deze ‘gunstige’ bewonerskenmerken ver
er irritaties over het niet juist gebruiken van de flats en
klaren wellicht het relatieve succes van Ommoord in ver
het veroorzaken van overlast door de nieuwkomers. Er
gelijking tot andere hoogbouwwijken uit die tijd. Het was
lijkt onbegrip te ontstaan, wat angstgevoelens oproept
een rustige wijk die in vergelijking met allerlei andere stads
bij de oudere autochtonen. Die zijn bang voor achteruit
delen een typische middenpositie innam. Ondanks de
gang van de wijk.
goede verbindingen met het centrum was toch vooral sprake van een buitenwijk. Het was in de eerste plaats een
Het is een proces dat vaak wordt gezien als een vorm van
plek om te wonen. Voor werk en recreatie ging men de
sociaal verval, maar dat ook kan worden opgevat als de
wijk uit. De functiescheiding uit de plannen keerde terug
normalisatie van de naoorlogse wijk tot onderdeel van de
in het dagelijks leven van de bewoners. Voor de meesten
grote stad, kortom als verstedelijking. Niet langer is alles
was dit geen probleem. Zij hadden Ommoord uitgekozen
keurig aangeharkt en geregeld. Gedrag is onvoorspelbaar
vanwege de grote woningen, de goede parkeergelegen
geworden. Uiteenlopende leefwijzen en ideeën over het
heid en de rustige woonomgeving. Het was geen door
wonen in een collectief woongebouw en het gebruik van
gangswijk. Men bleef er wonen.
de openbare ruimte leiden tot toenemende spanningen en conflicten tussen bewoners. Waar deze niet langs de weg
Maar ook aan Ommoord gingen de maatschappelijke
van overleg en onderhandeling kunnen worden opgelost,
ontwikkelingen niet voorbij. Door de homogene samen
worden andere maatregelen noodzakelijk.
stelling van de bevolking zijn de bewoners collectief oud geworden. De bobbel in de demografische opbouw is inmiddels boven in de piramide gearriveerd. Waar Rotterdam gemiddeld gesproken verjongt, is in Ommoord sprake van vergrijzing. Daar staat de gestage instroom van jonge gezinnen, in hoge mate van allochtone afkomst, tegenover. Ommoord is nog altijd een gewilde wijk, maar heeft niet meer de status van de eerste jaren. De wijk is relatief afgegleden. De sociale status en economische positie van de nieuwkomers is niet dezelfde als die van de oorspronkelijke bewoners. De verschillen in leeftijd, afkomst en status zijn gegroeid. De bevolking is langzaamaan heterogeen geworden. Deze verandering roept nogal wat
De eerste sleutel
26
27
Wonen in werk in uitvoering
Het plan
Alle voorzieningen kunnen van binnenuit het gebouw
Het plan omvat vier knikflats gelegen aan de Briandplaats,
worden bereikt. Op de begane grond zijn verder zestien
Albert Schweitzerplaats, Niels Bohrplaats en Einsteinplaats.
woningen gemaakt met zoveel mogelijk leeffuncties aan
De flats liggen aan weerszijden van de metrobaan. Met de
de gevel. De verwachting is dat daarmee de sociale con
renovatie reageert Woonbron op de verstedelijking van
trole op de ruimte rondom de gebouwen wordt vergroot.
Ommoord. Die uit zich niet alleen in stenen, maar ook in
De individuele bergingen zijn op de verdiepingen rond de
de bewoning van de gebouwen.
lifthal terechtgekomen. Daarvoor moesten zestien twee- en
Oorspronkelijk was sprake van een homogene bewoners
driekamerwoningen wijken. De garages zijn verdwenen.
groep. Met de gestage instroom van nieuwe groepen werd deze homogeniteit steeds minder vanzelfspre
De flats aan de Niels Bohrplaats (D) en de Einsteinplaats (C) heb
kend. De opbouw van de flats met 8 woonlagen op een
ben geen specifieke doelgroep. Hier ‘mag’ iedereen wonen.
begane grond van bergingen en garages en slechts een
De ontsluitingsstructuur van deze twee flats is wel ingrijpend
centrale entree, was er niet op in ingericht. De nieuwe bewo
gewijzigd: in plaats van één centrale entree heeft elke flat nu
ners hadden andere normen en waarden en waren veelal
drie zelfstandige entrees met eigen toegangshal, liften en
onbekend met de ongeschreven wetten van het leven in een
trappenhuizen. De entrees zijn onderling niet verbonden.
collectief woongebouw. Een goed beheer van het enorme
Elk gebouw valt in drie aparte toegangscompartimenten
oppervlak aan gemeenschappelijke ruimten in en rond de
uiteen. Het oppervlak aan gemeenschappelijke ruimte is
gebouwen werd steeds moeilijker. Overlast en vandalisme
per compartiment drastisch verkleind. Niet langer maken
deden hun intrede. De leefbaarheid kwam onder druk.
176 huishoudens gebruik van een centrale entree, maar hoogstens 56. De nieuwe liften staan naast de gebouwen,
De renovatie past de ontsluitingsstructuur van de gebouwen
de nieuwe vluchttrappenhuizen ervoor. De entree van
aan en voegt nieuwe functies toe op de begane grond. Dit
de woningen op de eerste verdieping is op de begane grond
is op twee manieren uitgewerkt.
gelegd. De entreehal van deze zogenoemde splitlevel-
De flats aan de Briandplaats (B) en de Albert Schweitzer
woningen is zo riant van opzet dat er ook in gewerkt,
plaats (A) zijn, zoals afgesproken met de deelgemeente Rot
gegeten of tv gekeken kan worden. Ook deze flats hebben
terdam Prins Alexander, geschikt gemaakt voor bewoning
dus een leeffunctie op de begane grond.
Ommoord binnen de ring
door 55-plussers. De ontsluitingsstructuur is grotendeels
“Het lijkt wel kamperen in je eigen huis.” Bewoner Knikflats
28
intact gebleven. Rond de centrale entree zijn gemeenschap
De nieuwe functies op de begane grond en de toege
pelijke voorzieningen toegevoegd: een servicegang met
voegde liften en trappenhuizen zijn de meest in het oog
scootmobielruimte, collectieve fietsenbergingen, container
springende onderdelen van de renovatie. Maar er is veel
ruimte, huismeesterruimte en een ontmoetingsruimte.
meer gebeurd. Zo zijn onder andere de balkonhekken
29
Briandplaats/Albert Schweitzerplaats
Niels Bohrplaats/Einsteinplaats
30
31
vernieuwd. Vanaf de balkons leggen met glas gevulde
de vermindering van uitzicht en daglicht vanwege de lift
gebouwen waren verplaatst, bleef er zorg bestaan over het
kaders een direct contact met de gemeenschappelijke
schachten en vluchttrappenhuizen voor de gebouwen.
uitzicht en het daglicht in de woningen achter de vluchttrap
tuin. Veel bewoners hebben hier bloempotten in diverse
Met het verdwijnen van de garages in de onderbouw was
penhuizen. Ook over de collectieve fietsenbergingen waren
uitvoeringen in gezet. Van buitenaf lijken het nu net
ook niet iedereen even gelukkig. Een bewoner stalde er
de bewoners niet gerust. Ze waren gewend hun fiets in de
bloemenschilderijen. Bij de 55-plusflats verbreden grote
zijn boot, een ander zijn motorfietsen.
eigen berging te stallen. Dat was wel zo veilig. Een enkeling
aluminium kaders de galerijen bij de voordeuren. Bewo
vroeg zich af of het wel zo verstandig was om woningen
ners kunnen zo met rollator of scootmobiel makkelijk hun
De schetsontwerpen werden in een planteam uitgewerkt.
op de begane grond te maken. Als de bewoners in de tuin
woning indraaien. In deze twee flats is ook een gelijk
Elke flat had daarin zijn eigen vertegenwoordiger. Deze
zaten, liepen ze het risico om een matras op hun hoofd te
vloerse toegang tot de woningen vanaf galerij en balkon
bewoners werden door Steunpunt Wonen, tegenwoordig
krijgen. Kennelijk waren sommigen bewoners gewend afval
tot stand gebracht.
Urbannerdam, ondersteund bij de interpretatie van de ont
direct over de balustrade naar buiten te gooien. Verstede
De minst spectaculaire, ook minst zichtbare, resultaten van
werpvoorstellen. In het voorjaar van 2003 was het tijd om
lijking heeft ook zo haar kwalijke kanten.
de renovatie zijn de verbetering van de warmte-isolatie en
alle bewoners te informeren. Maar dat kon niet zomaar.
de nagenoeg volledige vernieuwing van de installaties. Het
Volgens het ontwerp zouden 32 woningen verdwijnen en
In de detaillering van het ontwerp werd zoveel mogelijk
werk dat daarmee gepaard ging, veroorzaakte echter wel
konden 44 woningen niet in bewoonde staat worden aan
aan een aantal van deze fundamentele bezwaren tege
de grootste overlast voor de bewoners.
gepakt. De renovatie zou tot een flinke verbetering van het
moet gekomen. De vluchttrappenhuizen kregen een trans
woongenot leiden, maar sommige bewoners betaalden
parante uitwerking met veel glas en roostervloeren voor
Voorbereiding
daarvoor een hoge prijs. Zij werden als eerste geïnfor
de trappen en de bordessen. Het hele project werd onder
Onder luid applaus sloegen de vertegenwoordigers van
meerd. Het voorlopige ontwerp was prachtig, maar zij
het label van het Politiekeurmerk Veilig Wonen gebracht.
het planteam van de vier flats met een enorme klap een
moesten daarvoor hun woning tijdelijk verlaten, of erger
Als extra voorziening zouden in de gemeenschappelijke
voordeur in. Het was op 3 april 2006 het feestelijke start
nog, hun woning zou verdwijnen. Slecht nieuws dus. Met
ruimten camera’s worden opgehangen. Maar niet alle
sein voor de uitvoering van de renovatie. Daar was zes jaar
een voorlopig sociaal plan werd gelukkig voor iedere
bezwaren konden worden weggenomen. Het verdwijnen
van intensieve planvoorbereiding en bewonersoverleg
bewoner een passende oplossing worden gevonden.
van de garages vormde een essentieel onderdeel van het
aan vooraf gegaan. In de herfst van 2002 waren de schets
32
plan. Daarmee ontstond plek voor nieuwe functies op de
ontwerpen voor het eerst aan een klankbordgroep van
Voor de bewoners van de vier flats werd een inloopmiddag
begane grond. De boot en de motorfietsen moesten dus
bewoners gepresenteerd. Dat was even schrikken. De
en -avond georganiseerd. Het ontwerp werd aan de hand
elders worden gestald. Ook waren er bewoners die een
bewoners hadden bij Woonbron alleen aangedrongen
van panelen met planinformatie en maquettes gepresen
goed contact met hun directe buren onderhielden, maar
op de vervanging van de galerijhekken en de verbe
teerd. De reacties waren overwegend positief. Een beperkt
door de compartimentering van de gebouwen van hen
tering van de entrees. In plaats daarvan kregen ze een
aantal bewoners keurde het ontwerp echter af. Voor hen
gescheiden werden. De verkleining van het oppervlak aan
ingrijpende renovatie van de gebouwen gepresenteerd.
was de renovatie veel te ingrijpend. Een dergelijke ingreep
gemeenschappelijke ruimten in de flats aan de Niels Bohr
De voorstellen konden evenwel voor een groot deel op
was naar hun idee beslist niet nodig. Hoewel in het ontwerp
plaats en de Einsteinplaats had dit als pijnlijk, maar onver
instemming rekenen. Men maakte zich vooral zorgen om
de nieuwe liftschachten inmiddels naar de koppen van de
mijdelijk gevolg. Ook de woningen op de begane grond
33
bleven. Het over de balustrade gooien van afval kan nu eenmaal niet bouwkundig worden tegengegaan. Het gedetailleerde plan werd wederom aan alle bewo ners voorgelegd, opnieuw in de vorm van een inloop middag en -avond per flat. Er was nu veel meer informatie beschikbaar: bouwtekeningen, uitgewerkte maquettes en monsters van de belangrijkste materialen, zelfs een proefopstelling van de cv-ketel. Nog altijd kon het plan op instemming van een ruime meerderheid rekenen, al bleef er een aantal fervente tegenstanders. De verschillen tussen de vier flats waren daarbij opvallend. Vooraf had Woonbron vooral oppositie vanuit de Einsteinplaats ver wacht. Bij een eerder isolatieproject waren daar nauwe lijks werkzaamheden uitgevoerd, omdat de bewoners dat niet nodig vonden of er geen huurverhoging voor over hadden. Uiteindelijk ging de Einsteinplaats echter met ruime meerderheid akkoord. Datzelfde gold voor de Briandplaats en de Niels Bohrplaats. De meeste tegen stand kwam uit de Albert Schweitzerplaats. Via een eigen handtekeningenactie probeerde de bewonerscommissie zoveel mogelijk steun tegen het plan te verwerven. Dat lukte bijna. Uiteindelijk ging net iets meer dan de vereiste 70% van de bewoners akkoord met de renovatieplannen. In november 2004 werden de vier bouwaanvragen bij de gemeente ingediend. De bouwaanvragen
De bewoners waren niet de enigen met wie overeenstem ming moest worden bereikt. Woonbron onderhandelde met de gemeente over de overdracht van de grond en de herinrichting van de parkeervelden. De ambtenaren waren
34
6
Tijdelijke hoofdentree van de Briandplaats
35
overtuigd van de wenselijkheid van de renovatie, maar dat
belangrijker was een goede communicatie met de bewo
avonden stonden onder leiding van Karin Ingelse, presenta
wilde niet zeggen dat er ook extra middelen beschikbaar
ners. Zij moesten vooraf weten welke werkzaamheden
trice bij RTV Rijnmond. Zij waarschuwde de bewoners aan
waren. Het bouwen van nieuwe woningen was nu eenmaal
waar en op welk tijdstip uitgevoerd zouden worden, zodat
het einde van elke avond, “Stelt u zich de renovatie voor en
veel belangrijker in die tijd.
ze daarmee rekening konden houden. In de aanbesteding
de overlast die het met zich meebrengt. Heeft u dat? Het
Het verkrijgen van de bouwvergunningen verliep niet
werd daarom niet alleen een begroting van de kosten,
wordt minimaal twee keer zo erg!” Desalniettemin gingen
zonder slag of stoot. Bouw- en woningtoezicht zag de
maar ook een gedetailleerd plan van aanpak gevraagd.
de meesten goed gemutst en vol optimisme huiswaarts.
glazen trappenhuizen als massief granieten objecten.
BAM Woningbouw Rotterdam, voorheen Volker bouw
Aansluitend begonnen de ‘warme opnames’, waarin de
Theoretisch viel er in de achterliggende keukens geen dag
maatschappij, sleepte de opdracht voor de renovatie uit
opzichter en de uitvoerder de uitvoering individueel met
licht meer naar binnen. De zaak kon alleen worden opge
eindelijk in de wacht.
elke bewoner doornamen.
mee instemmen en dat deden ze niet allemaal. Na lang
In de voorbereiding van de uitvoering richtte BAM twee
Uitvoering
praten ging Bouw- en Woningtoezicht akkoord met de
proefwoningen, annex modelwoningen in. Daarmee
Na alle voorbereiding ging op 3 april 2006 de renovatie van
toezegging van Woonbron dat in die gevallen bij mutatie
konden technische oplossingen in de praktijk worden
start. Het planteam ging over in een bouwteam waarvan
een open keuken zou worden gemaakt.
getest, terwijl de bewoners een idee konden krijgen hoe
behalve de vertegenwoordigers van de vier flats ook BAM
De nieuwe woningen in de onderbouw vormden even
hun woning er na de renovatie uit zou zien. Ook konden
deel uit maakte. Zo ontving de aannemer vitale informatie
zeer een probleem. Het bleek onmogelijk om de vereiste
ze in de proefwoningen tegels, keukenbladen en kastdeur
uit de gebouwen. Het stelde hem in staat steeds goed in
plafondhoogte te combineren met voldoende geluids
tjes uitkiezen. Er ontstond veel discussie over het verloop
te spelen op allerhande kleine en grote problemen om
isolatie naar de bovengelegen woningen. De vraag was
van de cv-leidingen in de woning. De bewoners waren er
zodoende de overlast te beperken.
wat het belangrijkste was. Dat bleek de geluidsisolatie te
niet aan gewend om overal leidingen langs het plafond te
Ondanks de waarschuwing van Karin Ingelse viel de uit
zijn. Bouw- en woningtoezicht accepteerde uiteindelijk
zien en wilden daar ook niet aan. De leidingen kwamen
voering toch tegen. Van de bewoners werd heel veel
een kleinere plafondhoogte dan voor nieuw te bouwen
daarom in een speciaal voor het project ontworpen holle
gevraagd.
woningen gebruikelijk is.
plint langs de gevels. Slechts een klein deel liep langs het
Al met al nam het vergunningtraject meer dan anderhalf
plafond van de slaapkamers. Met dit leidingverloop gingen
Als eerste moesten zij hun berging leegruimen. Alle ber
jaar in beslag. De bouwregels bleken niet in alle gevallen
de bewoners wel akkoord.
gingen kwamen immers op een andere plek terug. In de
lost met open keukens. Daar moest elke bewoner dan wel
gemeenschappelijke tuin achter de gebouwen was met
toegesneden op een ingrijpende renovatie.
36
De bewoners werden per flat geïnformeerd over de uitvoe
containers een bergingenpark gemaakt. Daar moesten de
Op 76 woningen na is de renovatie in bewoonde staat uit
ring. Op wat een klassieke bewonersavond genoemd kan
spullen tijdelijk naar toe. Terwijl op de begane grond de
gevoerd. Dat stelde hoge eisen aan de aannemer. De over
worden, presenteerde BAM het gedetailleerde plan van
oude bergingen werden gesloopt, begon de aannemer op
last moest zoveel mogelijk worden beperkt en bewoners
aanpak. De bewoners kregen aan de hand van een stap
de verdiepingen met het vervangen van voordeuren, ramen
moesten de gebouwen te allen tijde veilig in en uit kunnen.
penplan te zien hoe de aannemer door hun gebouw en hun
en glas. Eerst lag de gevel aan de galerijkant open, daarna
Het betekende snel, efficiënt en veilig werken. Maar nog
woning zou gaan en wat ze daarbij konden verwachten. De
aan de balkonkant. Om makkelijker te kunnen werken
37
had de aannemer ook de privacyschermen weggehaald.
tijdelijke berging, moesten ze over loopplanken hun
Sommige bewoners vonden het allerminst prettig dat de
gebouw in en waren de liftcabines met planken afgetim
buren nu zomaar hun balkon op konden lopen. Binnen in
merd, omdat ze ook als bouwlift werden gebruikt. En als
de woning moesten de bewoners een werkruimte van 2
het regende, veranderde hun woonomgeving in een grote
meter langs de gevels vrijmaken. Het betekende dat in elke
modderpoel.
kamer de meubels herschoven moesten worden. Gelukkig was de gevel ’s avonds weer dicht.
De bewoners van de Briandplaats ondervonden de
Daarna waren de woningen zelf aan de beurt. In een tijds
zwaarste overlast. Ondanks de zorgvuldige voorberei
bestek van drie weken werd een hele rij van acht boven
ding bleek de uitvoering in de praktijk toch moeilijker
elkaar gelegen woningen afgewerkt. In de eerste week
dan verwacht. Van het stappenplan kwam in het begin
lag de nadruk op de installaties en dan met name op het
niet veel terecht. Het kostte BAM de nodige moeite om
vervangen van de riolering en het aanleggen van cv en
de werkzaamheden in de woningen gestroomlijnd en
mv. De aannemer was in vrijwel elke ruimte van de woning
zonder problemen uit te voeren en het duurde een tijd
bezig. Voor de bewoners was dit de zwaarste week van
voor de zaak onder controle was. De bewoners van de
de uitvoering. “Het lijkt wel kamperen in je eigen huis”,
eerste rijen hadden de werklui langer over de vloer dan
zo merkte een van de bewoners in het bouwteam op. En
de beloofde drie weken. Dat veroorzaakte veel irritatie.
daar had het inderdaad wel iets van weg, al zorgde de aan
De andere werkzaamheden aan het gebouw werden dan
nemer er wel voor dat de essentiële voorzieningen elke
ook stil gelegd, zodat alle aandacht op de woningen kon
avond weer in gebruik waren.
worden gericht. Daardoor nam de totale uitvoering van
In de tweede week waren de keukens aan de beurt. Keu
de Briandplaats weer meer tijd in beslag.
kenblokken en tegelwerk werden vernieuwd. Desondanks kon er elke avond worden gekookt. In de derde en tevens
Nee, de uitvoering was voorwaar geen pretje. Toch vonden
laatste week kwamen de puntjes op de i en werden de
de meesten het uiteindelijke resultaat het ongemak wel
woningen opgeleverd.
waard. Karin Ingelse had gelijk: het was veel erger dan ze zich hadden voorgesteld. Maar het was wel mooi
Het ergste leed was geleden. Dat nam niet weg dat aan
geworden.
de rest van het gebouw nog volop werd gewerkt. Op de begane grond, aan de kopgevels, op het dak, overal waren de werklieden nog volop bezig. Er werd altijd wel ergens geboord. De bewoners woonden minimaal anderhalf jaar lang op een bouwplaats. Al die tijd hadden ze een
Nieuwe vluchttrappenhuizen in aanbouw
38
13
39
Foto Margit
41
Foto Margit
43
Foto Margit
44
Foto Margit
47
Foto Margit
49
50
Leren van Ommoord
Woonbron heeft de knikflats ingrijpend gerenoveerd. Het
leefbaarheid kwam met 176 huishoudens op een centrale
Het laatste is mede het gevolg van het feit dat de flats in
totale proces van voorbereiding en uitvoering heeft 10
entree steeds verder onder druk. Er moest meer gebeuren
bewoonde staat zijn gerenoveerd. Dat brengt met zich
jaar in beslag genomen en een investering van circa € 70
dan alleen het vervangen van de galerijhekken. Woon
mee dat de 55-plusflats voorlopig niet uitsluitend de doel
miljoen gevergd. Woonbron is proactief te werk gegaan:
bron besloot niet naar de sloopkogel te grijpen -daar
groep huisvesten. De bewonersgroep is nog altijd hetero
de flats zijn aangepakt, voordat zich grote bouwtech
gaat meer mee verloren dan alleen de gebouwen- maar
geen. De gebouwen, waar het oppervlak aan collectieve
nische tekortkomingen manifesteerden of de verhuur
ingrijpend te renoveren.
ruimtes zelfs is uitgebreid, zijn daar niet op ingericht.
baarheid van de woningen terugliep. Over de vraag wat
“Wij geloven in dit gebied.” Marieke Kolsteeg, Woonbron Prins Alexander
52
Woonbron heeft aanvullende voorzieningen aangebracht.
de renovatie heeft opgeleverd werd op 25 september
De opgave werd op twee manieren benaderd. De flats aan
Met de aanstelling van complex- en sociaal beheerders
2009 een debat gehouden. Onder leiding van Olof van
de Briandplaats en de Albert Schweitzerplaats werden
wordt het bovendien eenvoudiger om achter de voordeur
der Wal, directeur KEI kenniscentrum stedelijke vernieu
bestemd voor 55-plussers. De ontsluitingsstructuur bleef
van bewoners te kijken, mocht dat nodig zijn.
wing, boog een panel van deskundigen en betrokkenen
intact. De veronderstelling is dat het grote oppervlak
zich over deze vraag aan de hand van thema’s als bewo
aan gemeenschappelijke ruimten met een homogene
Differentiatie in doelgroepen past in het beleid van Woon
ning, architectuur en woonomgeving. Het panel bestond
bewonersgroep, net als vroeger, weinig problematisch
bron dat inzet op afwisselende en diverse woonmilieus
uit Marieke Kolsteeg (manager Stad van Woonbron Prins
is. De bewonersgroepen van de Niels Bohrplaats en de
met ieder een duidelijke en eigen identiteit. Woonbron
Alexander), Peter Gouw (woordvoerder namens de bewo
Einsteinplaats bleven heterogeen van samenstelling. In
hanteert hierbij vier leefstijlen, de zogenaamde rode, gele,
ners), Rick Wessels (directeur van biq stadsontwerp) en
deze flats werd ingegrepen op de ontsluitingsstructuur.
groene en blauwe leefstijl. Iedere leefstijl heeft zijn eigen
Arnold Reijndorp (stadssocioloog). Goof van den Heuvel,
De gebouwen kregen drie afzonderlijke toegangscompar
kenmerk. Zo wordt rood gedreven door vitaliteit, staat
vestigingsdirecteur van Woonbron Prins Alexander, ver
timenten. Het aantal huishoudens dat een entree deelt is
geel in het teken van harmonie, draait het bij groen vooral
zorgde de inleiding op het debat.
sterk terug gebracht.
om bescherming en staat bij blauw controle centraal.
Opgave
Bewoning
Kolsteeg erkent dat beide 55-plusflats nog niet uitslui
Net als de andere hoogbouwcomplexen in Ommoord
Marieke Kolsteeg rechtvaardigt de enorme investering
tend de doelgroep huisvesten: “Er wonen ook nog veel
golden de knikflats als eentonig en saai. De eerste
vanuit de kwaliteit van het hoogbouwdeel van Ommoord:
mensen die jonger zijn en zo op het eerste oog niet hele
gedachte was dan ook om de belangrijkste drager van
“Wij geloven in dit gebied, het is uniek en heeft potentie.
maal passen bij de door ons beoogde leefstijl. Dat is de
dit beeld, de galerijhekken, te vervangen. De bewoners
Daarom wilden we ook iets uitzonderlijks en dierbaars
consequentie van deze aanpak. In het geval van toewijzing
hadden daar ook sterk op aangedrongen. Toch had Woon
creëren, gebouwen waarop bewoners trots zijn en die
gaan we uiteraard sturen op het door ons voorgestelde
bron niet het idee dat daarmee alles zou zijn opgelost.
ook gedurende een lange tijd dierbaar blijven.” Om dat
leefstijlverhaal. Al blijft dat altijd lastig. Dat realiseren we
Hoewel er geen grote bouwtechnische problemen waren,
laatste te bevorderen is het wel zaak dat Woonbron de
ons terdege. Zo ligt bij één van de flats de nadruk sterk
naderden verschillende onderdelen het einde van hun
vinger aan de pols houdt. “We moeten er bij blijven.
op regels en gezamenlijkheid. Wanneer mensen langs
technische levensduur. Het uitrustingsniveau van de
Conflicten en achterstanden liggen nog altijd op de loer.
komen in het kader van de toewijzing doen ze zich als
woningen was achterhaald. Maar belangrijker nog, de
Dat vraagt om blijvende zorg en aandacht.”
vanzelfsprekend altijd op hun best voor.”
53
De uitvoering in bewoonde staat heeft het nodige van de
standiging: de verschillende programma’s zijn binnen
bewoners gevergd. Kolsteeg zou bij een volgende gele
hetzelfde architectonische idioom vormgegeven, materialen
genheid voor een andere benadering kiezen: “Ik zal niet
en kleuren zijn ontleend aan de ‘aannemersarchitectuur’
snel meer instemmen met renovatie in een bewoonde
van de wijk en de groene, parkachtige omgeving waarin
omgeving. Ik zou dan liever kiezen voor bijvoorbeeld
de gebouwen staan.
het doorverhuizen van bewoners. Dat hebben we nu niet
De architectuur maakt de latente orde van de bestaande
gedaan en daardoor hebben we de bewoners veel over
situatie manifest. De gebouwen zijn op een plint gezet en
last bezorgd.” Peter Gouw herkent het beeld dat Kolsteeg
hebben een doorlopende daklijst gekregen. Een klassieke
schetst, maar ziet ook een positieve kant: “Door de overlast
driedeling van de gevel is het resultaat. De plint bestaat
is de sociale samenhang in deze flat sterk toegenomen.
uit portalen met een dubbele beukmaat die de suggestie
Het ging er hier altijd al dorps aan toe. We zorgen voor
wekken dat ze de bovenbouw dragen. Zij bieden ruimte
elkaar en kijken naar elkaar uit. Maar als gezegd, door de
aan de uiteenlopende functies die aan de gevel zijn gelegd
renovatie is dat verder versterkt.”
–woningen, entrees, technische ruimten, servicegangen,
De grotere sociale cohesie is misschien het belangrijkste
ontmoetingsruimten- zonder dat de continuïteit van de
winstpunt van alle werkzaamheden. Arnold Reijndorp
plint wordt aangetast. De in een bonte steen gemetselde
heeft zo zijn bedenkingen bij het verhaal van Kolsteeg
penanten verwijzen direct naar de muurdammen op de
en Gouw. Hij ‘proeft een heilig geloof in gele en groene
bovenliggende verdiepingen en vormen een sterk con
leefstijlen en een merkwaardige veronderstelling dat oud
trast met het strakke prefab beton en de gestileerde
synoniem staat voor netjes’. Hij vraagt zich af of dat hier
aluminium puien.
gaat werken: “Ik wil jullie graag uit de droom helpen: leef
Met de vervanging van de hekwerken zijn de galerijen
tijd zegt helemaal niets over leefstijl.” Ook de bestendig
van de Briandplaats en de Albert Schweitzerplaats ver
heid van de sociale cohesie als gevolg van de renovatie
breed. Grote, donkerbruin gecoate aluminium glaskaders
trekt Rijndorp in twijfel: “Passen mensen die de uitvoe
doorbreken de lange horizontale lijnen van de gebouwen,
ring niet hebben meegemaakt daar straks ook in? Ik zou
markeren de posities van de voordeuren en geven de gale
er mijn hand niet voor in het vuur steken.”
rijen een zekere beslotenheid. Aan de Niels Bohrplaats en de Einsteinplaats zorgen de donkerbruin gelakte staal
Architectuur
skeletten van de glazen vluchttrappenhuizen voor een
De knikflats maken deel uit van de stedenbouwkundige
verticale onderverdeling van de gebouwen.
stempelstructuur van Ommoord binnen de ruit en zijn
Aan de balkonzijde hebben alle woningen een aluminium
daaraan ondergeschikt. Bij de uitwerking van de renovatie
kader met glasvulling gekregen. Het duidt de positie van
heeft biq daarom afgezien van architectonische verzelf
de individuele woning in het gebouw en maakt ook op
54
55
hoger gelegen verdiepingen een direct contact met het
Woonomgeving
maaiveld mogelijk.
Het mentale beeld van Ommoord binnen de ruit bestaat uit een groen tapijt met daarop anonieme hoogbouw
Volgens Rick Wessels heeft hij bij de vormgeving en
complexen. In werkelijkheid is dit beeld alleen boven de
materialisatie van de renovatie een behoorlijke vrijheid
boomtoppen waar te nemen, en uitsluitend in de zomer.
genoten. Het programma van eisen van Woonbron was
Door de parkeervelden en latere verdichtingen is daaren
op nieuwbouw geënt en voorzag niet in de vele com
tegen op het maaiveld sprake van een sterke versnippering
promissen die bij renovatie tussen de bestaande en de
in de inrichting van het openbaar gebied.
gewenste situatie bemiddelen. Het heeft in de uitwer
De knikflats spelen in het vele groen een belangrijke
king geleid tot een rijkdom in materialen, afwerkingen
rol. Lotte Stam-Beese heeft naar eigen zeggen hemel en
en detaillering die niet direct in verband met sociale
aarde moeten bewegen om de knik te realiseren. Die was
woningbouw wordt gebracht en die zich zelfs in de vrije
immers strijdig met de vorm van kraanbouw-stedenbouw
sector moeilijk laat realiseren. Nieuwe elementen als de
die in Ommoord werd toegepast. De knikflats vormen
betonnen portalen op de begane grond, de trappen
twee-aan-twee ensembles die een gemeenschappelijk
huizen en de glaskaders op de verdiepingen zijn met zorg
binnentuin suggereren. In werkelijkheid zijn deze binnen
ontworpen. “Ook bestaande gebouwen verdienen een
tuinen niet collectief, maar openbaar. Ze zijn echter wel
volwaardige en zorgvuldige architectonische behande
in eigendom en beheer bij de verschillende corporaties
ling,” stelt Wessels. Kennelijk slaat deze benadering aan,
die in de wijk actief zijn.
want het zijn juist die nieuwe elementen die de bewo
56
ners zich hebben toegeëigend. Ze hebben geïnvesteerd
Het gebruik van het openbare gebied wordt in naoorlogse
in tuinmeubilair, bloempotten en allerhande woonde
wijken veelal als problematisch gezien. Het is van iedereen
coraties. De luifels van de begane grond en de glaska
en daarom van niemand, zo hoor je vaak. Verstedelijkings-
ders op de galerijen en de balkons staan vol met potten
tendensen roepen gevoelens van onveiligheid op, het
en planten.
ongecontroleerde gebruik door uiteenlopende groepen
“Het is net of de flats na de renovatie uitbundiger bewoond
bedreigt de leefbaarheid. Met de renovatie leggen de vier
worden,” constateert Wessels. Volgens hem ligt hierin de
knikflats een nadrukkelijke claim om het aangrenzende
toegevoegde waarde van de architectuur besloten: in het
maaiveld. De vraag is of deze claim voldoende is om de
vermogen om van iets nuttigs, praktisch en functioneels
leefbaarheid in de directe omgeving van de gebouwen
niet alleen iets moois te maken, maar ook iets wat mensen
te waarborgen. Volgens Reijndorp is dat voor een groot
begrijpen, waar ze zich mee verbonden voelen en wat ze
deel afhankelijk van de mensen, van de bewoners, en
zich als vanzelfsprekend durven toe te eigenen.
uiteraard van de woonomgeving: “Mensen wonen graag
57
4-kamerwoning
met gelijkgestemden in één buurt, met mensen met het
niveau van het zogenaamde stempel of ensemble. Alleen
zelfde gedrag, dezelfde normen en waarden en dezelfde
op een hoger schaalniveau kunnen volgens hem daad
interesses.”
werkelijk gedifferentieerde woonmilieus ontstaan. Aange
Dat tegenover de Briandplaats, toch een van de 55-plus
zien de hoogbouwcomplexen in Ommoord verschillende
flats, een voetbalkooi ligt leidt dan ook tot verwarring.
eigenaren hebben, is het raadzaam na te denken over
Temeer omdat achter de Einsteinplaats een jeu-de-boules
vormen van ruilverkaveling. Dit instrument werd veel
baan is aangelegd. Wie niet beter weet, zou kunnen denken
vuldig ingezet bij de Rotterdamse stadsvernieuwing in
dat hier een vergissing is gemaakt. Kolsteeg: “Tijdens de
de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Het was
renovatie heeft de deelgemeente ons gevraagd de aanpak
een aanpak die jarenlang op zowel nationaal als interna
van de verschillende flats om te draaien. Het point of no
tionaal niveau een voorbeeldfunctie had.
return was toen echter al gepasseerd. Er waren bovendien allerlei participanten bij betrokken met allemaal een eigen agenda.“ Wessels beaamt: “In de loop der jaren werden de bordjes nog wel eens verhangen. Dat zorgde voor een dynamiek waar we niet altijd op zaten te wachten.” Het ontbreken van een wijkgerichte benadering waar binnen de renovatie gestalte moest krijgen ziet hij als de voornaamste oorzaak. Er was geen centrale regie bij de aanpak van de gebouwen en de woonomgeving. Het betekende dat elk aspect van de renovatie aan een apart loket moest worden afgehandeld. “Als je dan zes jaar met de planvoorbereiding bezig bent, dan willen de inzichten hier en daar nog wel eens veranderen.” Juist het ontbreken van een groter kader beschouwt Reijn dorp als een bedreiging voor de toekomstbestendigheid van de gerenoveerde knikflats: “In een bewoonde omgeving is het welhaast onmogelijk om een leefstijl te creëren, zeker niet op het niveau van het gebouw. Dat kun je wel doen in Vinex- locaties, in gebieden waar nog geen mens woont. Dan ben je in staat daar op te sturen. Daar is hier geen sprake van.” Hij pleit daarom voor een aanpak op het
Plintwoning
58
Splitlevelwoning
59
2009
1
6
5 3
3
3
3
3
3
3
4
2
1 entree 2 ontmoetingsruimte 3 fietsenberging 4 containerruimte 5 huismeesterruimte 6 scootmobielruimte
Begane grond, Albert Schweitzerplaats
60
61
1
3
1
1 3 3
4
2
1 entree 2 bedrijfsruimte 3 containerruimte 4 huismeesterruimte
Begane grond, Einsteinplaats
62
63
64
65
NAAR NIEUW ELAN
66
67
68
69
Feiten en getallen Partijen
Programma
Opdrachtgever:
Voor renovatie (per gebouw):
Woonbron Prins Alexander
16 twee-/driekamerwoningen, 16 driekamerwoningen,
Gedelegeerd opdrachtgever:
144 vierkamerwoningen (totaal 176 woningen);
Kristal Projectontwikkeling, Rotterdam
hoofdentree, individuele bergingen, garages,
Bewonersvertegenwoordiging:
containerruimte (begane grond).
Planteam / VBC Architect en bouwdirectie:
Na renovatie (per gebouw):
biq stadsontwerp bv, Rotterdam
Briandplaats, Albert Schweitzerplaats
Constructeur:
16 begane grondwoningen (13 driekamer-/3 tweekamer
Pieters Bouwtechniek, Delft
woningen), 16 driekamerwoningen, 144 vierkamerwo
Adviseur installaties:
ningen (totaal 176 woningen);
VIAC, Houten / Wickerhoff, Krimpen a/d IJssel
hoofdentree, ontmoetingsruimte, scootmobielruimte,
Aannemer:
huismeesterruimte, collectieve fietsenbergingen, contai
Bam Woningbouw Rotterdam bv
nerruimte (begane grond); individuele bergingen rond lifthal (verdiepingen).
Chronologie Sep 1999 opdracht vervanging galerijhekken
Niels Bohrplaats, Einsteinplaats
Jun 2000 haalbaarheidsstudie renovatie
14 twee-/driekamerwoningen, 140 vierkamerwoningen,
Feb 2002 start voorlopig ontwerp
22 vier-/vijfkamerwoningen met toegang op maaiveld;
Nov 2004 aanvraag bouwvergunning
3 hoofdentrees met liften, 6 trappenhuizen,
Feb 2005 aanbesteding
3 containerruimten, bedrijfsruimte, huismeesterruimte,
Apr 2006 start uitvoering
individuele bergingen (begane grond).
Jul 2009 oplevering
70
71
Hans van der Heijden Architect
Colofon Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door bijdragen van bewonerscommissies Knikflats, biq stadsontwerp, Woonbron, Arnold Reijndorp, Olof van der Wal.
Research en samenstelling Marieke Kolsteeg, Woonbron Marten Kuijpers en Rick Wessels, biq stadsontwerp
Tekst Marten Kuijpers en Rick Wessels, biq stadsontwerp Remco Stunnenberg, Rijken Jaarsma
Fotografie In de wolken - Margit Lammers Architectuur - Stefan Müller
Vormgeving PanArt creatie en communicatie
Druk Thieme MediaCenter Rotterdam
2009 Woonbron
72
