Kleinschalige goudwinning: inkomsten voor miljoenen in de Derde Wereld en een opslagplaats voor giftig afval uit Europa en Noord-Amerika door Peter W. Uitterdijk Appel G e o l o g i c a l S u r v e y of D e n m a r k a n d G r e e n l a n d , K o p e n h a g e n , D e n e m a r k e n vertaling uit het Engels: Hendrik P. Zijlstra
K l e i n s c h a l i g e mijnbouw, o o k w e l a m b a c h t e l i j k e of informele m i j n b o u w g e n o e m d , is m i j n b o u w o p e e n z e e r b e p e r k t e s c h a a l , waarbij z e l d e n g e m e c h a n i s e e r d g e r e e d s c h a p w o r d t gebruikt, m a a r v o o r a l met s c h e p p e n , p i k h o u w e l e n , h a m e r s e n dergelijke w o r d t g e w e r k t . Het w e r k w o r d t individueel uitg e v o e r d of d o o r kleine g r o e p e n . D e a m b a c h t e l i j k e mijnwerkers d e l v e n e e n uitgebreid s c a l a v a n grondstoffen, v a r i ë r e n d v a n g o u d , d i a m a n t e n , e d e l s t e n e n e n tin tot s t e e n k o o l e n natuursteen. K l e i n s c h a l i g e m i j n b o u w v i n d e n w e in Z u i d - A m e r i k a , Afrika e n A z i ë e n wordt m e e s t a l uitgevoerd d o o r o n g e s c h o o l d e a r b e i d e r s met ongelofelijk w e i n i g k e n n i s v a n veiligheid bij w e r k z a a m h e d e n o n d e r d e g r o n d . R e g e l m a t i g resulteert dit in het instorten v a n g a n g e n met verlies v a n m e n s e n l e v e n s . E e n a n d e r groot p r o b l e e m is het wijdverspreide g e b r u i k v a n kwik bij g o u d e x t r a c t i e . M e n s c h a t dat per jaar als g e v o l g v a n k l e i n s c h a l i g e g o u d w i n n i n g o n g e v e e r 6 5 0 t o n kwik in het milieu terecht k o m t e n dat d e z e h o e v e e l h e i d d e k o m e n d e jaren alleen m a a r groter w o r d t .
Fig. 1. Kleinschalige goudwinning met schapenhuid. Tekening vanAgricola uit De re metallica.
Dit artikel z a l v o o r a l g a a n o v e r k l e i n s c h a l i g e q o u d w i n n i n q e n d e milieu- e n g e z o n d h e i d s p r o b l e m e n als g e v o l g v a n het g e b r u i k v a n kwik bij d e Fig. 2. Tekening extractie v a n a o u d . van een oude goud-panner. K w i k is z e e r giftig e n veroorzaakt e e n groot aantal g e z o n d h e i d s p r o b l e m e n , niet alleen v o o r d e k l e i n s c h a l i g e mijnwerkers. m a a r o o k v o o r d e hele b e v o l k i n g in g e b i e d e n waar deze ambachtelijke m i j n b o u w plaatsvindt. S o m m i ge kleinschalige mijnwerkers zijn zich bewust van de gevaren v a n het
120
g e b r u i k v a n kwik, m a a r w e t e n niet h o e z e kwik m o e t e n r e c y c l e n of w a t alternatieve m e t h o d e s zijn. V e r s c h i l l e n d e internationale organisaties z o a l s d e W e r e l d b a n k , U N I D O (United N a t i o n s Industrial D e v e l o p m e n t Organisation), ILO (International L a b o u r O r g a nisation) e n U N D P (United N a t i o n s D e v e l o p m e n t P r o g r a m m e ) kijken s i n d s kort naar d e p r o b l e m e n v a n d e z e a m b a c h t e l i j k e mijnwerkers e n met n a m e naar d e g e z o n d h e i d s - e n milieup r o b l e m e n v a n k l e i n s c h a l i g e mijnbouw. Tot n o g t o e is er n o g m a a r w e i n i g v o o r u i t g a n g g e b o e k t e n er is m e e r internationale b e w u s t w o r d i n g v a n d e wereldwijde kwikverontreiniging v a n het milieu d o o r k l e i n s c h a l i g e m i j n b o u w vereist. D e schrijver werkt als a d v i s e u r v o o r d e W e r e l d b a n k o p projecten met k l e i n s c h a l i g e m i j n b o u w in Kirgizië, M o n g o l i ë e n L a o s .
Geschiedenis K l e i n s c h a l i g e m i j n b o u w w o r d t al s i n d s d e o u d h e i d t o e g e p a s t . V e l e n k e n n e n d e l e g e n d e v a n J a s o n en het G u l d e n Vlies e n s o m m i g e n h e b b e n z i c h a f g e v r a a g d of dit v o o r a l e e n m o o i verhaal w a s of dat er o o k e e n kern v a n w a a r h e i d a c h t e r d e l e g e n d e zat. D e z e l e g e n d e is in feite d e e e r s t e verwijzing n a a r k l e i n s c h a l i g e m i j n b o u w in d e g e s c h i e d e n i s v a n d e m e n s h e i d (fig. 1). In v r o e g e r tijden zetten herders in het voorjaar d e v a c h t v a n e e n s c h a a p in e e n rivier. G o u d d e e l t j e s d i e in het voorjaar met d e rivier of b e e k naar b e n e d e n k w a m e n , w e r d e n in d e v a c h t o p g e vangen. N a ongeveer een maand werd de vacht binnengehaald e n of v e r b r a n d of g e d r o o g d e n u i t g e s c h u d , w a a r n a d e g o u d deeltjes k o n d e n w o r d e n v e r z a m e l d . Dit w a s in d e o u d h e i d . E c h ter g e d u r e n d e e e n m i s s i e in Kirgizië in 2 0 0 3 o n t m o e t t e d e schrij-
ver herders die n o g s t e e d s d e o u d e t e c h n i e k met s c h a p e n v a c h ten g e b r u i k e n bij d e w i n n i n g v a n g o u d uit b e k e n . Het g e b r u i k v a n s c h a p e n v a c h t e n is later v e r v a n g e n d o o r effic i ë n t e r e t e c h n i e k e n . G o u d heeft e e n soortelijk g e w i c h t v a n 19 g r a m per c m . Dit m a a k t het gemakkelijk o m g o u d o p m e c h a n i s c h e wijze te c o n c e n t r e r e n . D e traditionele g o u d p a n , b e k e n d v a n d e g o l d r u s h in A l a s k a a a n het e i n d e v a n d e 1 9 eeuw, w o r d t wereldwijd gebruikt e n is n o g s t e e d s het m e e s t efficiënte g e r e e d s c h a p bij d e k l e i n s c h a l i g e g o u d w i n n i n g (fig. 2). In d e g o u d p a n w o r d e n d e lichte mineralen z o a l s k w a r t s e n v e l d 3
e
Fig. 3. Schacht naar een goudader. De schacht is ongeveer 30 meter diep en ongeveer 1 bij 1 m in doorsnee.
Fig. 5. Het malen van goud in Mongolië. Vaak wordt ongeveer 5 kg kwik toegevoegd aan 4 ton gesteente.
s p a a t verwijderd en blijven d e z w a r e mineralen over. D e g o u d korrels w o r d e n d a n met d e h a n d uit d e z w a r e mineralen g e z o c h t . Het grootste p r o b l e e m v a n d e z e m e t h o d e is dat fijnkorrelig g o u d (goudstof) niet w o r d t g e w o n n e n . Afhankelijk v a n het t y p e g o u d v o o r k o m e n dat gemijnd w o r d t gaat bij p a n n i n g s o m s m e e r d a n 6 0 % v a n het g o u d verloren. Dit is natuurlijk niet erg efficiënt e n er zijn alternatieve m e t h o d e s o n t w i k k e l d o m d e g o u d w i n n i n g te verbeteren. D e m e e s t v e r s p r e i d e m e t h o d e e n o o k e e n v a n d e e f f i c i ë n t s t e is a m a l g a m e r e n (zie verder).
Twee types goudvoorkomens K l e i n s c h a l i g e mijnwerkers halen g o u d uit t w e e t y p e s g o u d e r t s : 1. g o u d e r t s uit hard g e s t e e n t e en 2. uit placer-afzettingen.
Fig. 4. Het verbrijzelen van gouderts met de hand in Kirgizië.
gea
december 2004, nummer 4
G o u d e r t s uit h a r d e g e s t e e n t e s b e s t a a t m e e s t a l uit k w a r t s a d e r s met s o m s z i c h t b a a r g o u d of met sulfides z o a l s pyriet of a r s e n o pyriet met e e n klein gehalte a a n g o u d . D e a d e r s v a r i ë r e n in dikte v a n e n k e l e millimeters tot v e r s c h e i d e n e m e t e r s en in lengte v a n e n k e l e m e t e r s tot kilometers. Het mijnen v a n d e z e k w a r t s a d e r s g e b e u r t m e e s t a l met h a m e r e n beitel. N a u w e s c h a c h t e n v a n tientallen m e t e r s d i e p g a a n naar b e n e d e n e n k o m e n uit o p g a n gen die via de goudvoerende kwartsaders worden uitgehouwen (fig. 3). D e z e g a n g e n zijn erg nauw, net b r e e d g e n o e g v o o r e e n m a n o m er d o o r h e e n te k o m e n en er te w e r k e n . D e g a n g e n k u n nen h o n d e r d e n m e t e r s lang zijn e n zijn v i a v e r s c h i l l e n d e s c h a c h ten met d e o p p e r v l a k t e v e r b o n d e n o m z o e e n m i n i m a l e l u c h t s t r o o m z e k e r te stellen. G e b r e k a a n g o e d e ventilatie veroorzaakt vaak d o d e n door verstikking. D e ambachtelijke mijnwerkers w e t e n z e l d e n iets v a n w e r k i n g in het g e s t e e n t e e n h e b b e n v a a k g e e n hout of m e t a l e n palen o m d e w a n d e n en het d a k v a n d e g a n g e n te stutten. D a a r d o o r vero o r z a k e n instortingen v a n g a n g e n e n s c h a c h t e n v a a k dodelijke slachtoffers.
121
Fig. 6. Extractie van goud (amalgamering) in Tanzania.
het kwik v e r d a m p t e n het g o u d in d e s c h a a l overblijft.
A l s het g o u d h o u d e n d e kwarts uit d e a d e r is g e h a a l d w o r d e n d e b r o k s t u k k e n met h a m e r s in kleine stukjes g e b r o k e n en tot fijn p o e d e r v e r m a l e n , hetzij met d e h a n d , hetzij m e c h a n i s c h (fig. 4 e n 5). Het fijne p o e d e r wordt nu g e p a n d in e e n c o n v e n t i o n e l e g o u d p a n . K w i k w o r d t t o e g e v o e g d tijdens het m a l e n of a a n het z w a r e m i n e r a l e n c o n c e n t r a a t (fig. 6). Het m e n g s e l v a n kwik e n z w a r e mineralen wordt d o o r en d o o r g e m e n g d , waarbij het g o u d met kwik e e n a m a l g a a m vormt. E e n a m a l g a a m is e e n legering v a n g o u d e n kwik. Het a m a l g a a m wordt in e e n ijzeren s c h a a l g e d a a n ; d e z e w o r d t verhit o p e e n vuur in d e o p e n lucht, waarbij
Placer-afzettingen (sedimentaire aanrijkingen v a n w a a r d e v o l l e mineralen in recente of iets o u d e r e rivierbeddingen) b e s t a a n uit z a n d en g r i n d . G o u d w i n n i n g uit p l a c e r s is heel e e n v o u d i g . Het grind en z a n d w o r d e n g e z e e f d o m het grofkorrelige materiaal te verwijderen. Het fijne materiaal w o r d t b e h a n d e l d in g o u d p a n n e n of in e e n soort w a s g o o t (fig. 7). Z o ' n w a s g o o t is e e n l a n g w e r p i g e d o o s met rubberprofiel o p d e b o d e m . Het rubber is v a a k afk o m s t i g v a n vloermatten v a n o u d e auto's. D e d o o s w o r d t z o in d e s t r o m i n g g e p l a a t s t dat het water er s n e l d o o r h e e n stroomt. D e w a t e r s t r o o m verwijdert d e lichte mineralen, waarbij d e z w a r e mineralen inclusief het g o u d achterblijven in het profiel v a n d e rubbermat. M e t d e z e m e t h o d e w o r d t g e e n s t o f g o u d g e w o n n e n . O m m e e r g o u d te w i n n e n wordt s o m s e e n k o p e r e n plaat met e e n k w i k l a a g onmiddellijk a c h t e r d e w a s g o o t g e plaatst. Het kwik m o e t d a n het g o u d v a s t h o u d e n . M a a r veel v a n het kwik verdwijnt in d e rivier. S o m s b e h a n d e l e n d e k l e i n s c h a l i g e mijnwerkers het c o n c e n t r a a t v a n d e placer-afzettingen o p d e z e l f d e manier met kwik als bij d e m i j n b o u w in hard g e s t e e n t e .
Amalgamering G e d u r e n d e d e extractie v a n g o u d met kwik wordt e e n a m a l g a a m g e v o r m d . Dit is e e n legering v a n g o u d en kwik, d i e er uitziet als e e n p a s t a . Het a m a l g a a m wordt in e e n s c h a a l o p e e n o p e n vuur g e z e t (fig. 6). Tijdens d e verhitting v e r d a m p t het m e e s t e kwik e n er blijft e e n g o u d k l o m p j e met o n g e v e e r 5 % kwik over. D e g o u d klompjes worden dan aan goudhandelaren verkocht. Het kwik dat uit het a m a l g a a m v e r d a m p t slaat later neer in d e directe o m g e v i n g en dringt geleidelijk binnen in het d r a i n a g e s y s t e e m . V i a het d r a i n a g e s y s t e e m k o m t het m e t a l l i s c h e kwik in d e v o e d s e l k e t e n of wordt d o o r b a c t e r i ë n o m g e z e t in e e n o r g a n i s c h e k w i k v e r b i n d i n g . M e t a l l i s c h kwik is z e e r giftig, m a a r o r g a n i s c h e k w i k v e r b i n d i n g e n zijn z o mogelijk n o g giftiger. D e b e i d e s o o r t e n kwik w o r d e n in d e v o e d s e l k e t e n geleidelijk s t e e d s sterker g e c o n c e n t r e e r d tot het kwik in d e t o p van de voedselketen, d e m e n s , terecht komt.
Fig. 7AenB. Goudwasgoot om de zware mineralen van de lichte te scheiden.
122
Het totale verbruik v a n kwik in d e kleins c h a l i g e m i j n b o u w is natuurlijk moeilijk te s c h a t t e n . Uit o n d e r zoeken van de W e r e l d b a n k en a n d e r e f i n a n c i ë l e instellingen komt echter een aanwijzing dat v o o r elke g r a m g o u d er e e n g r a m kwik wordt gebruikt. Uit e e n recent o n d e r z o e k in e e n klein g e b i e d in N o o r d - M o n g o l i ë bleek dat e e n kleine g e m e e n s c h a p van een paar honderd ambachtelijke
mijnwerkers e e n h o e v e e l h e i d kwik in d e o r d e v a n grootte v a n 5 0 0 k g in het milieu achterliet (Tumenbayar, 2003). M e n s c h a t dat het h u i d i g e jaarlijkse gebruik v a n kwik d o o r d e k l e i n s c h a l i g e m i j n b o u w d e 6 5 0 t o n overtreft.
De effecten van kwikvergiftiging D e beginfase v a n kwikvergiftiging w o r d t g e k e n m e r k t d o o r b e v i n g e n . D e b e s m e t t e p e r s o o n heeft last v a n trillende h a n d e n , wat bij het d r i n k e n v a n e e n g l a s w a t e r z i c h t b a a r wordt. Bij ernstiger vergiftiging is het b e v e n v o o r t d u r e n d z i c h t baar. E e n h o g e r k w i k g e h a l t e kan erithisme v e r o o r z a k e n . Dit is e e n geestelijke afwijking waarbij d e b e s m e t t e p e r s o o n heel g e v o e l i g v o o r kritiek e n z e e r h e e t g e b a k e r d wordt. A n d e r e s y m p t o m e n v a n b e s m e t t i n g zijn t a n d v l e e s o n t s t e k i n g e n , kwijlen en een metaalachtige s m a a k . V o o r m e n s e n met e e n z e e r h o g e kwikvergiftig i n g zijn tunnelblik, ernstig hersenletsel e n uiteindelijk d e d o o d het g e v o l g . Z w a n gere v r o u w e n h e b b e n een s p e c i a a l p r o b l e e m . In d e foetus w o r d t het kwik tien
Fig. 8AenB. Een retort. Een eenvoudig maar heel efficiënt hulpmiddel om kwik te recyclen.
m a a l sterker g e c o n c e n t r e e r d d a n in d e moeder. Dit betekent dat bij e e n b e p e r k t e vergiftiging v a n d e m o e d e r het kind al z e e r e r n stig hersenletsel k a n h e b b e n .
Recycling van kwik en alternatieve methodes Het gebruik v a n kwik o m g o u d te extraheren b e s t a a t al e e u w e n en w o r d t o p bijna alle c o n t i n e n t e n t o e g e p a s t . Z u i d - A m e r i k a is waarschijnlijk het continent, w a a r tot o p h e d e n het m e e s t e kwik o n d e r d e minst g e c o n t r o l e e r d e o m s t a n d i g h e d e n wordt gebruikt. Z o zijn er uitgebreide g e b i e d e n die sterk zijn vervuild, en lijden
Fig. 9. Zuurbehandeling. Dit is een heel efficiënt en niet al te gevaarlijk proces, waarbij metaalsulfides worden omgezet en goud in de metalen schaal achterblijft. Dit proces werd het eerst waargenomen in Kirgizië.
gea
december 2004, nummer 4
veel m e n s e n a a n ernstige k w i k v e r giftiging. D a a r o m is het g e e n w o n d e r dat er veel m a a t r e g e l e n v o o r d e r e c y c l i n g v a n kwik of alternatieve m e t h o d e s v o o r d e g o u d w i n n i n g in Zuid-Amerika worden uitgevonden en uitgeprobeerd. D e e f f i c i ë n t s t e , g o e d k o o p s t e en s t e v i g s t e uitvinding is d e z o g e n a a m d e retort, e e n d e s t i l l e e r a p p a raat. D e retort b e s t a a t uit drie l o d e n pijp e n , d i e a a n elkaar w o r d e n g e z e t (fig. 8). Het a m a l g a a m w o r d t in d e
s c h a a l g e d a a n d i e a a n d e retort is v a s t g e m a a k t . D e lange, d u n n e pijp w o r d t a f g e k o e l d met e e n stuk nat d o e k . D e pijp e i n digt in e e n g l a s g e v u l d met water. D e s c h a a l w o r d t o p een o p e n vuur g e z e t en n a o n g e v e e r 15 minuten is alle kwik uit het a m a l g a a m v e r d a m p t en in het g l a s w a t e r g e c o n d e n s e e r d . Het g e c o n d e n s e e r d e kwik k a n elke keer o p n i e u w w o r d e n gebruikt. D e retort w o r d t d o o r v e r s c h i l l e n d e organisaties g e p r o m o o t : vooral d o o r d e U N I D O , m a a r o o k d o o r d e W e r e l d b a n k . D e schrijver heeft het gebruik v a n d e retort a a n g r o e p e n mijnwerkers in Kirgizië e n M o n g o l i ë g e d e m o n s t r e e r d en een aantal retorten a a n a m b a c h t e l i j k e mijnwerkers in M o n g o l i ë u i t g e d e e l d . W a n n e e r d e retorten in grote h o e v e e l h e d e n g e k o c h t w o r d e n , k u n n e n z e v o o r heel lage prijzen (5 tot10 $) w o r d e n g e m a a k t . D e z e lage prijs m o e t het v o o r o n t w i k k e l i n g s o r g a n i s a t i e s mogelijk m a k e n d e retorten en m a s s e te p r o d u c e r e n e n z e a a n a m b a c h t e l i j k e mijnw e r k e r s uit te d e l e n . Het gebruik v a n retorten kan het d u m p e n v a n kwik in het milieu met m e e r d a n 9 0 % v e r m i n d e r e n . Er is e c h t e r e e n alternatieve manier o m g o u d te w i n n e n uit hard g e s t e e n t e en c o n c e n t r a a t v a n z w a r e mineralen uit placer-afzett i n g e n . D e z e m e t h o d e gebruikt h e l e m a a l g e e n kwik. D e schrijver o n d e r z o c h t d e z e m e t h o d e in Kirgizië in 2 0 0 3 . D e m e t h o d e w o r d t d e z u u r - b e h a n d e l i n g g e n o e m d e n is heel e e n v o u d i g . D e v e r p u l v e r d e s t e n e n en het grind v a n d e p l a c e r w o r d e n b e h a n d e l d als h i e r b o v e n b e s c h r e v e n , m a a r z o n d e r het deel o v e r kwik. Het c o n centraat w o r d t g e d r o o g d en met e e n e e n v o u d i g e h a n d m a g n e e t b e h a n d e l d . D e z e b e h a n d e l i n g verwijdert alle m a g n e t i s c h e m i n e raalkorrels, en d a a r m e e het m e r e n d e e l v a n d e z w a r e mineralen. W a t overblijft zijn g o u d - en metaalsulfides. D a a r n a w o r d t g e c o n centreerd salpeterzuur t o e g e v o e g d en w o r d t het m e n g s e l verhit (fig. 9). Het z u u r ontbindt d e sulfides en n a s p o e l e n met zuiver w a t e r blijft alleen het g o u d over. Dit p r o c e s heeft verder als v o o r d e e l dat het puur g o u d oplevert. D o o r d e a m a l g a m e r i n g blijft er altijd e e n beetje kwik in het g o u d over, w a a r d o o r d e prijs d i e d e mijnwerkers v a n d e g o u d h a n d e l a r e n krijgen, vermindert. W a n n e e r het s a l p e t e r z u u r d e sulfides ontbindt, o n t w i k k e l e n z i c h bruine d a m p e n v a n s t i k s t o f o x i d e s . D e z e d a m p e n zijn z e e r giftig, m a a r als het p r o c e s buiten, ver v a n d e huizen, w o r d t uitgevoerd d a n v o r m e n d e g a s s e n g e e n risico v o o r d e m e n s e n . D e stikstofo x i d e s o n t b i n d e n s n e l in stikstof en zuurstof.
123
F i g . 10 laat d e h a n d e l in ruw kwik z i e n . Het is duidelijk dat E u r o p a en N o o r d - A m e r i k a grote h o e v e e l h e d e n kwik exporteren naar D e r d e W e r e l d l a n d e n . F i g . 11 laat d e h a n d e l in kwik b i n n e n d e E U z i e n . D e rode pijlen t o n e n d e e x p o r t v a n d e E U naar d e D e r d e W e r e i d . D u i delijk w o r d t dat N e d e r l a n d s e , E n g e l s e e n S p a a n s e bedrijven E u r o p e s e fabrieken uiterst efficient v a n hun k w i k v o o r r a d e n afhelpen. Het v o l g e n d e fragment is e e n citaat uit het rapport (p. 45): 1. In 2000 verscheepte Nederland 245 ton ruw kwik naar tenminste 18 landen buiten de EU, waarvan ongeveer de helft naar landen in de Latijns Amerikaanse en Caraibische regio. Het meeste kwik was goedkoop, d.w.z. had een geringe zuiverheid en was onder andere geschikt voor kleinschalige goudwinning. Fig. 10. Wereldwijde kwikhandel. (Uit Maxon, P., 2004).
Bronnen van kwik W a a r k o m t al dat kwik dat d e k l e i n s c h a l i g e m i j n b o u w e r s g e b r u i ken v a n d a a n ? K w i k is e e n redelijk z e l d z a a m m e t a a l , dat m a a r o p e n k e l e p l a a t s e n o p a a r d e in c o m m e r c i e e l w i n b a r e h o e v e e l h e d e n v o o r k o m t . Het is e e u w e n l a n g in S p a n j e (Almaden-mijn), Algerije, C h i n a en Kirgizie g e d o l v e n . K w i k is o o k e e n b y p r o d u c t v a n a n d e r e v o r m e n v a n mijnbouw. A l s g e v o l g v a n d e v e r m i n d e r d e v r a a g naar kwik zijn e e n aantal kwikmijnen g e s l o t e n of is d e p r o d u c t i e er v e r m i n d e r d . In ieder g e v a l blijken er bijna o n e i n d i g e v o o r r a d e n kwik v o o r d e a m b a c h t e l i j k e mijnwerkers te b e s t a a n . K w i k is s i n d s e e n e e u w in g e b r u i k als katalysator bij d e p r o d u c t i e v a n c h l o o r en a l k a l i m e t a len. F a b r i e k e n die d e z e t e c h n i e k e n g e b r u i k e n k o m e n in E u r o p a en N o o r d - A m e r i k a veel voor. O n l a n g s heeft d e E u r o p e s e U n i e (EU) b e s l o t e n d e p r o d u c t i e m e t h o d e met kwik als katalysator te verb i e d e n . D e E u r o p e s e fabrieken m o e t e n d u s n i e u w e , m i n d e r giftige p r o d u c t i e m e t h o d e s o n t w i k k e l e n . Het v e r b o d o p het gebruik v a n kwik z a l in 2 0 2 0 w o r d e n geeffectueerd, m a a r veel fabrieken zijn nu al o p n i e u w e technieken overgeschakeld. In E u r o p a is nu e e n situatie w a a r i n naar s c h a t t i n g 5 0 . 0 0 0 t o n kwik plotseling nuttel o o s is. D e z e grote h o e v e e l h e d e n stellen d e fabrieken w a a r het kwik is o p g e s l a g e n v o o r grote p r o b l e m e n . D e z e bedrijven z o e k e n naar w e g e n o m v a n het kwik af te k o m e n . B e g i n 2 0 0 4 w e r d e e n belangrijk rapport g e p u b l i c e e r d . D e titel w a s : 'Kwikstromen in Europa en de Wereid. De invloed van buiten dienst gestelde chloor-alkalifabrieken' en werd opgesteld voor de Europese C o m m i s sie, D i r e c t o r a a t - G e n e r a a l v o o r het Milieu in 2 0 0 4 . Het rapport beschrijft d e t o e s t a n d v a n d e k w i k h a n d e l b i n n e n E u r o p a e n die t u s s e n E u r o p a en d e rest v a n d e w e r e i d .
Fig. 11. Kwikhandel binnen de Europese Unie en export naar landen van de Derde-Wereid, voornamelijk voor kleinschalige mijnbouw. (Uit Maxon, P., 2004).
124
2. In 2000 verscheepte Spanje 774 ton ruw kwik naar tenminste 20 landen buiten de EU, waarvan ongeveer tweederde naar de regio Oost-Azie en Oceanie.Practisch al dit kwik had een geringe zuiverheid, inclusief de 50 ton die naar Latijns Amerika werd geexporteerd. 3. In 2000 verscheepte Duitsland 105 ton ruw kwik naar tenminste 10 landen buiten de EU - het meeste hiervan was meer gezuiverd; uit de cijfers kwam daarom ook een hogere waarde naar voren. 4. In 2000 verscheepte het Verenigd Koninkrijk meer dan 220 ton ruw kwik naar 3 landen in Zuid-Azie. Deze hoeveelheid, samen met de bijna 200 ton uit Spanje, maakte Zuid-Azie dat jaar tot de bestemming van kwik. Opmerkelijk genoeg werd belangrijkste het kwik dat uit het VK werd verscheept niet in de Comtrade statistieken als export uit het VK opgenomen, maar werd het formeel door elke handelspartner genoteerd als zijnde import uit het VK.
Wat kunnen we doen? D e e e n v o u d i g s t e en efficientste manier o m v a n d e z e p r o b l e m e n af te k o m e n is, d e k l e i n s c h a l i g e mijnwerkers r e c y c l i n g met retorten te leren, of h e n te leren met alternatieve m e t h o d e n z o a l s die met salpeterzuur o m te g a a n . D e schrijver heeft z o ' n onderwijs en t r a i n i n g s p r o g r a m m a in M o n g o l i e in g a n g gezet, maar d o o r g e b r e k aan g e l d is dit p r o g r a m m a g e s t o p t . Het o p l e i d e n en trainen v a n artsen in het h e r k e n n e n v a n d e s y m p t o m e n v a n k w i k vergiftiging z o u m o e t e n g e b e u r e n d o o r artsen met s p e c i a l i s t i s c h e k e n n i s v a n k w i k z i e k t e n . In het k a d e r v a n d e z e p r o g r a m m a ' s m o e t e n er lokale c e n t r a k o m e n , w a a r d e mijnwerkers en a n d e r e n informatie o v e r k w i k p r o b l e m e n k u n n e n v i n d e n . O o k d i e n e n lokale trainers te w o r d e n o p g e l e i d , d i e d e o p l e i d i n g v a n d e mijnwerkers e n d e lokale artsen k u n n e n voortzetten als
Boekbesprekingen F o s s i e l e n g i d s , d o o r dr. M a r t i n K o s t ' a k . V e r t a a l d d o o r G e r l o f A b e l s met g e b r u i k m a k i n g van d e Duitse vertaling van J u r g e n O s t m e y e r ; u i t g . T i r i o n , 2 0 0 4 . O o r s p r o n k e l i j k e titel is Z k a m e n e l i n y z c e l e h o s v e t a , d e z e is u i t g e g e v e n d o o r G r a n i t , T s j e c h i e , 2 0 0 4 . I S B N 9 0 5 2 1 0 541 3 . 2 8 8 p a g . , f o r m a a t 1 3 , 5 x 2 0 c m , m e t h o n d e r d e n k l e u r e n f o t o ' s . Prijs € 3 4 , 9 8 . M e t het verschijnen v a n d e z e F o s s i e l e n g i d s is er o p d e N e d e r landstalige markt v o o r fossielenliefhebbers e e n interessante uitg a v e b i j g e k o m e n . In dit d e e l uit het f o n d s v a n Tirion Natuur w o r d t g e p r o b e e r d o p e e n v o u d i g e wijze z o veel mogelijk w e t e n s w a a r d i g s a a n d e b e l a n g s t e l l e n d e o v e r te d r a g e n . Vooral d e b e g i n n e n d e amateur, die altijd z o ' n m o e i t e heeft o m in d e p a l e o n t o l o g i e e e n entree te krijgen, kan uit d e a l g e m e n e h o o f d s t u k k e n a a n het b e g i n veel o p s t e k e n . D e b r e d e k e n n i s v a n d e auteur w o r d t h e r k e n b a a r a a n d e vele details. D e inleiding met: wat is e e n fossiel, h o e ontstaat het, fossilisatiemilieu, is b e k n o p t m a a r veelzijdig. Z o n d e r v e r z a m e l t e c h n i e k , prepareren e n c o n s e r v e r e n blijft e e n fossiel nergens; determinatie, archivering en c a t a l o g i s e ring vergroten zijn l e v e n s d u u r en w a a r d e . O o k zijn f o s s i e l e n g o e d e vertellers over hun e i g e n g e s c h i e d e n i s : o v e r het uitsterven v a n hun s o o r t en o v e r d e m a s s a l e extincties in d e a a r d g e s c h i e d e n i s . Intussen, w e zijn p a s o p p a g . 3 0 , h e b b e n w e al heel wat kleurenfoto's v a n p r a c h t i g g e c o n s e r v e e r d e organismen gezien. D a n k o m t d e t o c h t langs d e fossiele l e v e n s v o r m e n . Alle fossiele dier- en p l a n t e n g r o e p e n zijn o n s b e l o o f d , d u s a c h t e r e e n v o l g e n s t r e k k e n voorbij: M i c r o f o s s i e l e n v a n planten (met o.a. veel algen); M i c r o f o s s i e l e n v a n dieren (hierbij d e foraminiferen en o s t r a c o den); F o s s i e l e n v a n planten; F o s s i e l e n v a n o n g e w e r v e l d e n (met 2 3 0 p a g . d e g r o o t s t e afdeling) en F o s s i e l e n v a n d e g e w e r v e l d e n (55 pag.). ledere groep wordt met m o o i e e x e m p l a r e n geillustreerd. Tenslotte is er n o g e e n rubriek met uitzonderlijk g o e d g e w a a r d e fossielen, z o a l s d e E d i a c a r a - en B u r g e s s - s h a l e - en S o l n h o f e n f a u n a en veel barnsteeninsluitsels. D a n k o m t er n o g e e n register v a n Latijse n a m e n en d a n is het uit. G e e n literatuur v o o r n a d e r e s t u d i e ? N e e , o o k g e e n referenties v a n gebruikte w e r k e n , g e e n v e r a n t w o o r d i n g v a n foto's en v a n d e h e r k o m s t v a n d e a f g e b e e l d e c o l l e c t i e s t u k k e n . Het b o e k met z ' n 2 8 8 p a g . w a s v o l . N u zullen d e z e a a n v u l l e n d e g e g e v e n s v e e l lezers e e n z o r g zijn, m a a r z e horen er t o c h eigenlijk w e l bij. D e bijschriften bij d e afbeeldingen g e v e n m a a r heel s u m m i e r e g e g e v e n s : alleen e e n g e n u s n a a m (niet d e s o o r t n a a m en niet d e o u d e r d o m ) , het land v a n h e r k o m s t e n d e afmeting, bv. Hoplites, Engeland, 60 mm. Uit d e platte tekst blijkt d a n dat dit g e s l a c h t e e n grote verbreiding in het Onder-Krijt h a d . O o k hier z a l plaatsg e b r e k w e l v o o r d e f i n e s s e s zijn g e g a a n . Dit v a n o o r s p r o n g T s j e c h i s c h e b o e k heeft e e n a n d e r e k e u s a a n afgebeelde o r g a n i s m e n d a n die w e g e w e n d zijn uit W e s t - E u r o p e s e en o o k A m e r i k a a n s e literatuur. Dat is w e l e e n s verfrissend.
gea
december 2004, nummer 4
d e internationale s p e c i a l i s t e n d e g e b i e d e n h e b b e n verlaten. D a a r n a a s t z o u in E u r o p a en N o o r d - A m e r i k a e e n strengere w e t g e v i n g o p het g e b i e d v a n d e h a n d e l in kwik k u n n e n w o r d e n a f g e d w o n g e n . Dit z o u d e export v a n het z e e r giftige kwik naar de Derde Wereid kunnen voorkomen.
Referenties M a x o n , P.: M e r c u r y f l o w s in E u r o p e a n d the W o r l d : T h e i m p a c t of d e c o m m i s s i o n e d chlor-alkali plants, o p g e s t e l d v o o r d e E u r o p e s e C o m m i s s i e , D i r e c t o r a a t - G e n e r a a l v o o r het Milieu, 2 0 0 4 . Tumenbayar, B . : A c t i o n research o n m e r c u r y pollution in B o r o o area, M o n g o l i a . J a p a n International c o o p e r a t i o n agency, M o n g o lia Office 2 0 0 3 .
Er zijn veel afbeeldingen uit Tsjechie, o.a. bij d e planten, w a a r kennelijk een rijke Tertiaire landflora b e s t o n d . O f d a a r d o o r d e k e u s e v e n w i c h t i g uitviel? 50 a f g e b e e l d e T s j e c h i s c h e planten o p 7 3 in totaal is w e l wat v e e l . B e z w a a r h a d ik tegen d e vertaling v a n C h e l i c e r a t a met 'Gifkaakd r a g e r s ' . D e cheli v a n d e C h e l i c e r a t a slaan o p d e ' s c h a r e n ' die de, voornamelijk fossiele, leden v a n d e z e g r o e p bezitten. Werkten z e al met gif, d a n zal dat eerder v i a het achter- lijf geproduceerd zijn, zoals nu nog bij d e schorpioenen gebeurt. Wat er in d e F o s s i e l e n g i d s o o k a l l e m a a l o v e r f o s s i e l e n w o r d t verteld, niet het h o e en w a a r o m v a n hun indeling. H i e r d o o r blijv e n bv. t o c h heel g a n g b a r e b e n a m i n g e n v o o r d e s t a m m e n (phyla) waarin d e o n g e w e r v e l d e n zijn o p g e s p l i t s t o n g e n o e m d . Is dit e e n z u c h t o m veel 'moeilijke w o o r d e n ' te vermijden? Z o u e e n g e i n t e r e s s e e r d e lezer g e e n t e r m als A r t h r o p o d a of E c h i n o d e r m a t a k u n n e n o n t h o u d e n ? B e g i n d a n m a a r niet a a n fossielen! A l d e z e o p m e r k i n g e n n e m e n niet w e g , dat d e z e F o s s i e l e n g i d s e e n v e e l o m v a t t e n d b o e k is, met d e s k u n d i g h e i d en a n i m o g e s c h r e v e n , w a a r i n vele l e v e n s v o r m e n v a n w e l e e r a a n d e o n w e t e n d h e i d w o r d e n ontrukt via b o n d i g e b e s c h r i j v i n g e n e n w e l kleine, m a a r m e e s t a l duidelijke afbeeldingen. A l zijn er o o k a n d e r e w e g e n d a n vanuit Tsjechie mogelijk, met Martin K o s t ' a k bent u g o e d g e s t u u r d o p u w (eerste?) s c h r e d e n in d e p a l e o n t o l o g i e . Joke Stemvers G r o n d s t o f f e n e n delfstoffen bij n a a m - w o o r d e n b o e k v a n Nederlandse grondsoorten en gesteenten, en daarvan vervaardigde grondstoffen, samengesteld d o o r M . van der M e u l e n , F. d e L a n g , D . M a l j e r s , W . D u b e l a a r , W . W e s t e r h o f f ; 2 d r u k , 2 0 0 3 ; u i t g . D i e n s t W e g - e n W a t e r b o u w k u n d e , Delft en T N O - N I T G , Utrecht. Formaat 10,5 x 18 c m , 9 6 p a g . M e t g r a f i e k e n , t a b e l l e n , kaartjes e n f o t o ' s . e
W i s t u dat er in N e d e r l a n d z o ' n 2 0 0 n a m e n v o o r z a n d e n in o m l o o p zijn en z o ' n 70 v o o r kleisoorten? Wat is s a p r o p e e l , o v e r s l a g g r o n d , c u n e t z a n d , b l a u w e klei? D e z e t e r m e n en d e b e n a m i n g e n v o o r allerlei a n d e r e g r o n d s o o r t e n en e n k e l e b o d e m k u n d i g e b e g r i p p e n zijn in dit z a k w o o r d e n b o e k j e s a m e n g e b r a c h t , s a m e n met d i e v a n grondstoffen. H a n d i g v o o r d i e g e n e n d i e v o o r hun w e r k e e n o m s c h r i j v i n g v o o r g r o n d s o o r t e n en grondstoffen n o d i g h e b b e n e n v o o r al d i e g e n e n d i e met d e b e t e k e n i s v a n d e z e g e o l o g i s c h e b e g r i p p e n t o b b e n . O n d e r w e r p e n als b o d e m v o r m i n g , classificatie v a n g r o n d s o o r t e n , d e belangrijkste i n d u s t r i e z a n d e n , korrelgrootte e n korrelverdelingen w o r d e n uitgediept. E e n b e k n o p t e tijdschaal, e e n s u m m i e r g e o l o g i s c h overzichtskaartje, e e n t a b e l met d e belangrijkste z w a r e mineralen in d e N e d e r l a n d s e s e d i m e n t e n en e e n literatuurlijst g e v e n het boekje het karakter v a n e e n b e k n o p t n a s l a g w e r k . Het h a n d z a m e boekje is verkrijgbaar d o o r het per e-mail a a n te v r a g e n :
[email protected]. Het is n o g gratis o o k . Joke Stemvers
125
