Klein, kwetsbaar maar veerkrachtig

‫ פגיעים אך חסינים‬,‫קטנים‬

Klein, kwetsbaar maar veerkrachtig

, p a a l s e j d n i k , p a a l S n e e t p o o l en t i u b r a a d schaap,

Klein, kwetsbaar maar veerkrachtig

r e i v t e m Verhalen van een schaap baby’s die de , s e j t e o v jodenvervolging wit-te overleefden n j i z t k n i dat dr s e j t e o z o o mel-lek z , l o w e t t i w e j t e m e j Schaap l o v e j k i u b n j i z t k n i kind-je dr

ELAH centrum voor psycho-sociale begeleiding

Steun Elah Elah is als non-profit organisatie afhankelijk van giften van particulieren en fondsen. Help ons anderen te helpen.

Voor donaties in Nederland: ABN AMRO Bank NV Stichting Elah Nederland IBAN nummer NL75ABNA0550509615

Voor donaties in Israël: Union Bank of Israël Elah, Centrum voor psycho-sociale begeleiding van uit Nederland afkomstigen en hun families (r.a.) IBAN number IL97 0130 6300 0000 7869 647

Klein, kwetsbaar maar veerkrachtig

Dit boek kwam tot stand dankzij de financiële steun van het Centrum voor Israëlstudies (CIS), dat zowel in Nederland als in Israël de Joods-christelijke ontmoeting wil stimuleren. Dit doet ze onder meer door het aanbieden van studiereizen, gezamenlijke publicaties en door concrete hulpverlening. Copyright @2014 Elah, Centrum voor psycho-sociale begeleiding van uit Nederland afkomstigen en hun families (r.a.), Tel Aviv Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Tekst Idith Ninary Leontine Veerman Foto's Moris B. Shlomo Shalom Vertaling naar Hebreeuws Ran HaCohen Vormgeving Studio Orna Cohenֿ

Elah - Centrum voor psycho-sociale begeleiding van uit Nederland afkomstigen en hun families (r.a.)

Yigal Alon st. 157, 0ffice 941 Tel Aviv 67443, Israel tel. +972-3-6910921 fax. +972-3-6951574 elah@ elah.org.il

w w w. e l a h . o r g . i l

Inhoud 07 Voorwoord 09

Inleiding

12 Slikken en functioneren Interview met Marcelle Zion 17 Wat je niet kent, kun je niet missen Zwi Wachsmann 26 Angst hoort bij mijn leven Erscha Lewis 36 Onze kinderjaren zijn ons ontstolen Bert Hamburger 46 Lijken op iemand is een vorm van erbij horen Zwi Araten-Hamerslag 56 Als niet ik, wie zal er dan voor mij zorgen? Rachel Rottem

7

Voorwoord Voor u ligt 'Klein, kwetsbaar maar veerkrachtig', een uitgave waarin we u deelgenoot willen maken van de soms langdurige invloed die de Jodenvervolging heeft gehad op mensen die net voor of tijdens de oorlog zijn geboren: de baby survivors. Want ondanks de voortschrijdende wetenschappelijke kennis is het voor het grote publiek, onder wie ook baby survivors zelf, niet makkelijk te begrijpen en accepteren dat hele kleine kinderen zo kunnen worden geschaad en dat ze decennia later nog last van het verleden kunnen hebben. We hopen dat deze publicatie helderheid verschaft over de kwetsbaarheid van kinderen en ook legitimatie geeft aan de moeilijkheden waarmee sommige baby survivors nog kampen. Daar zijn niet alleen overlevenden van de Tweede Wereldoorlog mee geholpen, maar in feite alle slachtoffers van oorlog en geweld. Vijf baby survivors zijn geïnterviewd en vertellen hun verhaal. De kleine kinderen van toen hebben carrière gemaakt, gezinnen gesticht en mede het land opgebouwd. Ze hebben een enorme veerkracht vertoond en laten zien wat incasseringsvermogen is. En toch, als je de verhalen leest, zie en voel je het kleine meisje of stoute jongetje dat ze ooit waren. Persoonlijk geloof ik dat we allemaal ons leven lang het kind met ons meedragen dat we ooit waren, en af en toe samen hand in hand op pad gaan. Ook denk ik dat het goed is als de volwassene tijdens zo'n wandeling aan het kind vertelt dat hij het geweldig heeft gedaan, en omgekeerd, dat het kind kan vertellen dat hij heel trots is op wat hij is geworden. Ik wil Zwi Wachsmann, Erscha, Bert, Zwi Araten-Hamerslag en Rachel heel hartelijk danken voor hun medewerking. Ze hebben zichzelf voor ons lezers blootgelegd en ons een kijkje gegeven in hun persoonlijk leven. Dat vergt veel moed. Ook de professioneel adviseurs, Marcelle, Sonia, Elisheva, Akke, Carola en Mirjam wil ik danken voor hun bijdragen. Tot slot, lieve Leontine, Idith en Reynoud, heel erg bedankt voor het maken van dit boek. Jullie hebben het weer prachtig gedaan. Yaela Cohen professioneel directeur Elah

9

Inleiding

Met de term 'child survivors' bedoelen we mannen en vrouwen die als kind de Jodenvervolging hebben overleefd. De allerjongsten van de child survivors werden net voor of in de oorlog zelf geboren en hebben die als baby of peuter doorstaan. We noemen hen de 'baby survivors'. Hebben zij een eigen verhaal? Natuurlijk, zeggen veel ontwikkelingspsychologen. Er bestaat geen hiërarchie in lijden en je kunt geen vergelijkingen maken, maar baby's en peuters vormden in de oorlog een bijzonder kwetsbare groep. Voor het leed van jonge kinderen hebben we in de samenleving lang onze ogen gesloten. We wilden liever geloven dat baby's en peuters vergeten, dat ze plooibaar zijn, incasseringsvermogen hebben en zich schikken. Want als je je echt gaat verplaatsen in zo'n klein mensje dat volkomen hulpeloos en afhankelijk is, dat zichzelf niet kan verweren tegen veranderingen en verlies, dat van de moeder of primaire verzorger wordt weggehaald en scheidingen meemaakt, dan worden we pijnlijk geraakt.

De ontkennende houding is niet verdwenen, nog altijd hoor je hoe baby- en peuterleed wordt gebagatelliseerd, maar in de wetenschap en het therapeutische veld zijn grote sprongen voorwaarts gemaakt. Anna Freud zette in de oorlog in Londen een dagverblijf op voor pleegkinderen en was een van de eersten die onderzoek deed naar de gevolgen van mentaal of lijfelijk afwezige ouders voor het kind. In haar voetsporen volgden onderzoekers als René Spitz en Erik Erikson, en eind jaren zestig formuleerde de Engelse psychiater John Bowlby het eerste deel van zijn hechtingstheorie, een van de fundamenten van de ontwikkelingspsychologie. Veerkracht Vandaag de dag weten we dat baby's niet in een vacuüm leven maar al in de baarmoeder contact maken met de moeder. Na de geboorte gaat de uitwisseling van informatie op een intensieve manier verder. Het kind huilt en lacht, grijpt en vraagt, en als het goed gaat, reageren de ouders

bevestigend. We weten ook hoe belangrijk die eerste intieme contacten van kinderen zijn. De eerste gehechtheid die ze beleven, bepaalt in grote mate hoe ze vervolgens in het leven staan. Mede in de vroege relaties ontstaat de veerkracht van kinderen en het vermogen om gevoelens te reguleren. Ouders geven de pijn, angst, het verdriet, ongenoegen, plezier en de opwinding van het kind weer en helpen die gevoelens te bevatten en verdragen. Vanuit een veilige omgeving leert het kind de wereld in te gaan en relaties op te bouwen. Als de moeder of verzorger zich goed op het kind afstemt en geeft wat het nodig heeft, zal het kind vertrouwen hebben in de ander en in zichzelf. Want de moeder reflecteert dat ze van je houdt, dat je meetelt en dat je de moeite waard bent. In gewone omstandigheden zullen ouders de eerste jaren van je leven in staat zijn om liefde te geven en tijd en aandacht aan je te besteden. Ze zullen het eerste tandje bewonderen en opgewonden zijn over de eerste stapjes. Kinderen die in

10

de oorlog zijn geboren, hebben die rust en toewijding in het algemeen gemist. De Duitse bezetting riep spanning op en angst voor de directe toekomst. Al gauw was de Jodenvervolging een feit. Kinderen waren in die omstandigheden niet altijd welkom en ouders hadden niet altijd het geduld en de innerlijke kracht om een goede binding met het kind aan te gaan. Ze leefden onder enorme stress, en dus ook hun kinderen. Volgens sommige psychologen is het woord stress een sleutelwoord om latere problemen te begrijpen. Kinderen die in de oorlog zijn geboren en in hun eentje in de onderduik of kampen terechtkwamen, hebben niet de tijd gekregen om voor de scheiding hun ouders te leren kennen. Ze waren te jong om gezichten, spelletjes, voedsel, een gebaar of wijsje te herinneren en te weten waar ze vandaan kwamen en thuishoorden. Ze zijn vaak onder een andere naam of namen de oorlog doorgekomen. Als ze bij hun ouders terugkwamen, die ze niet herkenden, waren ze verward over hun

identiteit. Als ze ouderloos overbleven, werd hun achtergrond genegeerd of ontkend. Hoe dan ook leefden ze door de scheidingen met grote hiaten in hun biografie. Bewijzen Kinderen die in de oorlog zijn geboren, hebben geen herinneringen in woorden aan hun oorlogservaringen. Ze kunnen hun verhaal niet navertellen. 'Dit en dit is met mij gebeurd, hier waren ze aardig, daar ruw en onverschillig...' Ze hebben geen concrete informatie die vage beelden en emoties kan staven en bewijzen. Vanwege het ontbreken van zulke herinneringen, worden zij verleid te denken dat het allemaal wel meeviel. Maar wetenschappers stelden vast dat ook onze vroegste, woordeloze ervaringen worden opgeslagen en invloed hebben. Naast het autobiografische geheugen bestaat er een impliciet geheugen, dat herinneringen niet in woorden en beelden, maar in de vorm van gedrag, emoties en lichamelijke sensaties bewaart.

De verscheidenheid aan oorlogservaringen van baby survivors is groot. Iedere baby en peuter van toen heeft zijn eigen verhaal. Sommige doken onder en hebben een nieuwe familie gevonden in de onderduikfamilie. Anderen zaten helemaal alleen op steeds wisselende adressen, weer anderen doken met een of beide ouders onder, en nog weer anderen overleefden met of zonder ouders de kampen. Het gemeenschappelijke in bijna alle verhalen is dat er op zeker moment sprake is geweest van een diepe crisis en een breuk in de veiligheid. Tenminste èèn keer, maar vaak meerdere malen, zijn baby survivors van het gezin (hun eigen of het pleeggezin) gescheiden en weggevoerd naar onbekende oorden. Ze beleefden de strekking van griezelige sprookjesverhalen, van Hans en Grietje en Klein Duimpje, dat je uit je vertrouwde omgeving wordt weggehaald en aan een angstig lot wordt overgelaten. Je wordt weggegeven, afgestaan, in de steek gelaten, en niemand die je verdedigt of daartegen in bescherming kan nemen.

11

Het opvallende is dat veel kinderen hebben gereageerd alsof het niet erg was. Normaal gesproken hebben baby's en peuters sterke angst om van verzorgers te worden gescheiden. Als dat gebeurt, reageren ze met groot verdriet. Dat is natuurlijk en functioneel. Huilen is een manier om met stress om te gaan. Maar uit de verhalen over kinderen in de onderduik komt een heel ander beeld naar voren. Ze huilden niet, gedroegen zich voorbeeldig, waren vrolijk en aanhankelijk tegenover hun nieuwe verzorgers. Kinderen die niet gehoord worden of mogen worden, schamen zich soms voor wat ze nodig hebben. Sommige onderzoekers veronderstellen ook wel dat de kinderen het levensgevaar onderkenden en door voorbeeldig gedrag probeerden de onderduikgevers aan zich te binden. Als ze stil en lief waren, zouden ze niet opnieuw worden weggestuurd of weggehaald. Na de oorlog trad er vaak compensatie op en kwam de verdrongen rouw, angst, onmacht, woede en spanning met dubbele kracht naar buiten. Veel jonge overlevenden

gedroegen zich wild en tegendraads, ze waren moeilijk in toom te houden en werden lastige kinderen genoemd. Tegelijkertijd kregen ze te horen dat ze geluk hadden gehad. Ze waren zo klein in de oorlog, dat ze niets hadden gemerkt. De mensen met wie ze werden her- of verenigd, waren meestal getraumatiseerd en verkeerden in een staat van rouw. Voor de verhalen van kinderen stonden ze niet open. Zwijgen leek het beste. En als het kind toch iets vertelde, viel er een onaangename stilte en werd er niet of afwijzend gereageerd. Aan de kant Na de bevrijding beleefden veel baby survivors niet hun eigen leed maar dat van de ouders, die concrete feiten hadden om verdrietig over te zijn. Net als kinderen die na de oorlog werden geboren, moesten ze omgaan met de angst, somberheid of drift van volwassenen in huis. Dat was een zware opgave. Het leed van een ander is altijd moeilijker te dragen dat dat van jezelf. Dat van jezelf verwerk je of zet je aan de kant.

Het verbazingwekkende en imponerende is dat baby survivors ondanks de beladen start toch hun leven hebben opgebouwd. Ze hebben families gesticht en carrières gemaakt. Ze hebben zich vroeger of later ontwikkeld en zijn hun eigen weg ingeslagen. Als het nodig is, krijgen mensen op allerlei momenten in hun leven de mogelijkheid om te corrigeren of compenseren. Ze lopen tegen iemand aan die ze waardeert, stimuleert en op gang helpt, of ze weten vanzelf hun potentiële krachten aan te boren. Dat is wat we bij Elah omschrijven als het wonder van de veerkracht ofwel het vermogen om een ramp te doorstaan en te boven te komen. Dit artikel is gebaseerd op interviews met de psychotherapeuten dr. Elisheva van der Hal en dr.Sonia Letzter-Pouw, en met psychoanalytica voor kinderen en volwassenen Akke Veerman.

12

Slikken en functioneren Interview met Marcelle Zion

In 2010 heeft Elah in Jeruzalem een gespreksgroep opgericht voor mensen die tussen 1935 en 1945 zijn geboren. De groep komt iedere anderhalve maand bijeen en wordt geleid door Marcelle Zion

Wa t w a s d e a a n l e i d i n g o m d e gespreksgroep te beginnen? Marcelle Zion: ,,We naderden het moment waarop baby survivors de pensioengerechtige leeftijd bereikten. Die leeftijd is vaak een katalysator omdat de leefen werksituatie van veel mensen verandert. De veranderingen kunnen positief zijn, maar brengen tegelijkertijd onzekerheden met zich mee. Juist onzekerheid en instabiliteit zijn voor degenen die als kleine kinderen al zoveel veranderingen hebben meegemaakt, vaak het laatste waar ze naar verlangen. ,,In de tweede plaats gaat rond je 65ste je gezondheid soms schommelen. Dat beangstigt ons allemaal, maar zeker mensen die als hele kleine kinderen letterlijk te verstaan hebben gekregen dat ze niet ziek, zwak of misselijk mochten zijn. In, maar ook na de oorlog moest je je koest houden, slikken en functioneren, anders zou je niet overleven. 'Je aanpassen, geen eisen stellen en met weinig tevreden zijn', dat werd het levensmotto van veel van

die jongste overlevenden, ook toen ze opgroeiden en dat gedrag niet meer adequaat was. ,,Tot slot komt het verleden in deze fase op een nieuwe manier aan de orde. Kleinkinderen melden zich met vragen. Wat wil je dat ze van jou onthouden? Wat vertel je ze over jouw ervaringen? Die vraag drukt vooral de baby survivors pijnlijk op het feit dat er grote hiaten in hun biografie bestaan. Ze hebben zelf geen bewuste herinneringen aan hun vroegste jaren en het ontbreekt vaak aan ooggetuigen – ouders, broers of zussen, ooms en tantes, kennissen, buren - die hun verhaal kunnen invullen.'' Het voorstel om groepsbijeenkomsten te houden, stuitte aanvankelijk op een paradox. Veel child en baby survivors delen kenmerken die deelname aan een gespreksgroep bemoeilijken. ,,Veel van de jongste overlevenden kunnen zich slecht binden. Ze kijken het

13

liefst de kat uit de boom, hebben weinig vertrouwen in de medemens, willen niet op de voorgrond treden of opvallen, en durven niet te zeggen wat ze echt denken en vinden. Hoe kan je dat verenigen met het groepsproces? Want in de groep zitten mensen die je niet kent en misschien niet kunt vertrouwen, in de groep sta je af en toe centraal, en er wordt naar je mening en verhaal gevraagd. In een groep stel je je kwestbaar op. Bovendien wordt zo'n groep een verplichting en dat roept bij sommige overlevenden een onprettig gevoel op. Aan verplichtingen moeten ze voldoen. ,,Ondanks al deze hindernissen zijn we van start gegaan en het werkt. Vanaf het begin waren de gesprekken persoonlijk, intiem en intensief. De sfeer is open en onbevangen. Sommige deelnemers hadden meteen een gevoel van thuiskomen. Ze voelen dat ze alles kunnen zeggen en dat het wordt begrepen. Leg een onderwerp op tafel en het stroomt. Dat is een inspirerend en bevredigend proces. Vergis je niet, de

jongste overlevenden zijn geen zielig hoopje, het zijn enorme doorzetters, onafhankelijke mensen die veel ondernemen." Wat is de doelstelling van de groep? ,,De focus ligt op het heden. In de groep staat de vraag centraal welke betekenis de oorlogservaringen vandaag de dag hebben en hoe ze daarmee omgaan. Natuurlijk koppelen we terug naar het verleden, maar we werken vanuit hedendaagse belevingen. Ik geef je een concreet voorbeeld. Onderweg naar de gespreksgroep wordt een van de deelnemers door de verkeerspolitie aangehouden. Het is een routine-onderzoek, iedereen moet zijn papieren laten zien, maar deze mevrouw raakt in paniek. Het kleine kind in haar is bang dat in deze ene seconde haar leven ten kwade kan veranderen. Die schrikreactie heeft nog dagenlang invloed. Waar komt zo'n heftige reactie, die veel overlevenden herkennen, vandaan? ,,In de groep pakken we dat incident op. Op dat moment blijkt iedereen een

eigen verhaal over zulke situaties te kunnen vertellen. Het voorgenomen programma voor die middag verandert in een levendig gesprek over angst, schrikreacties en vermijdingen, die vandaag de dag allemaal nog meespelen. Ik zit daar om te zorgen dat iedereen aan het woord kan komen en in die zin de veiligheid te beschermen. Ik probeer ook het gemeenschappelijke in de verhalen te vinden, zodat de deelnemers een groter geheel gaan ervaren, niet alleen hun eigen geïsoleerde verhaal.” Wat zijn belangrijke thema's die naar voren komen? ,,Vriendschap, assertiviteit, boosheid, angst, levenslust en depressie, dankbaarheid, conflicten'', zegt Marcelle. ,,Neem een ruzie tussen je eigen kinderen. Hoe los je dat op? Veel child en baby survivors zijn permanent bang dat hun gezin uit elkaar zal vliegen, net als ooit het ouderlijk huis. Ze streven naar pais en vree. Een gevolg is dat ze in al hun

14

intieme relaties aan het schipperen zijn, nooit zichzelf durven verwoorden of voor zichzelf opkomen. ,,Hoe dan ook worstelen veel child en baby survivors met hun bestaansrecht. Het zijn mensen die als kind werden vervolgd en aanvoelden dat hun bestaan heel precair was. Kennelijk hebben ze iets verkeerd gedaan. De rest van de tijd zijn ze bezig te bewijzen dat ze hun plaats verdienen, dat er een reden is dat zij overleefden en zoveel anderen niet. Dat is een verschijnsel dat je ook aantreft bij kinderen van oorlogsoverlevenden die na de oorlog zijn geboren, de zogenaamde Tweede Generatie. Ook zij hebben door de familiegeschiedenis vaak meegekregen dat het leven niet vanzelfspekend is.'' De meeste baby survivors beleefden de oorlog nog voordat ze het vermogen hadden zich verbaal uit te drukken. Hoe komt dat in de gespreksgroep tot uitdrukking?

,,Juist in de gespreksgroep voltrekt zich het proces van verwoorden en benoemen. Dat zoeken naar woorden voor vage en knagende gevoelens die in onze hersenen en in ons lichaam zijn geregisteerd, is een verrijkende en bevredigende ervaring. Want als er woorden komen, dan wordt een ervaring niet alleen begrijpelijk, maar ook echt en waar. Het verwoorden leidt tot herkenning en erkenning. ,,Het gebeurt ook wel eens dat sluimerende gevoelens door buitenstaanders worden verwoord. Een van de deelneemsters kreeg bijvoorbeeld op latere leeftijd inzage in haar dossier van de voogdijcommissie. De maatschappelijk werkster die in 1948 over haar situatie rapporteerde, beschreef het pleeggezin van deze mevrouw als koud en afstotend, en voegde toe dat de pleegouders zich niet in het kind konden inleven. Jarenlang heeft deze mevrouw dat zelf ook gedacht en gevoeld, en opeens had ze daar zwart op wit een officiële bevestiging. Haar kinderlijke gevoelens klopten.''

Wat betekent de deelname aan de groep voor de deelnemers? ,,De reacties zijn heel verschillend, ieder haalt er het zijne uit. Sommige deelnemers zullen zeggen dat ze in de groep hebben geleerd om 'nee' te zeggen. Ze hebben begrepen dat ze hun eeuwige klaarstaan voor anderen kunnen doseren, zonder dat de familierelaties slechter worden. Door te horen hoe andere leeftijds- en lotgenoten hun boontjes doppen en problemen oplossen, krijgen ze een marge van vrijheid om zelf ook een beetje anders te gaan leven. ,,Anderen vinden de erkenning en herkenning het belangrijkste, of de groepsverbondenheid. In de groep zijn ze geen uitzondering. Hun gedachten en gevoelens worden er bevestigd. Weer anderen leren verbanden te leggen, waarom ze bijvoorbeeld zo ziedend boos kunnen worden als ze denken dat ze worden verlaten. Zulke gevoelens krijgen in deze groep een naam en een plaats. ,,Nog weer anderen lukt het door de

15

verhalen van de gespreksgenoten ook hun eigen levensverhaal aan te vullen. Herinneringen van de een kunnen bij de ander soms een sluimerend beeld activeren of oproepen. Iemand vertelde bijvoorbeeld dat ze allergisch was voor chocola. Haar onderduikmoeder stuurde haar na de bevrijding, toen Geallieerde soldaten op straat met snoepgoed strooiden, naar buiten met een bordje om de nek: 'No chocolate please. Allergic'. Ze vertelde ook dat ze eigenlijk niet de straat op durfde. Dat maakte bij anderen in de groep slapende herinneringen wakker. Ze proefden weer die chocolade in hun mond en beleefden die meidagen, die voor veel child en baby survivors totaal onbegrijpelijk waren. Opeens mochten ze naar buiten, opeens werd er gepraat, opeens kwamen vreemden hen ophalen om ergens anders te gaan wonen. ,,Voor veel baby survivors was de oorlog beslist niet afgelopen in mei '45. Over hun hoofd heen werden beslissingen genomen

over de plaats waar ze zouden opgroeien, bij de familie, de pleegfamilie of in een instelling. Ze moesten vaak opnieuw afscheid nemen, zich aanpassen en vergeten. Aan die lange nasleep besteden we in de groep veel tijd. Want juist de naoorlogse opvang had een grote invloed op hun ontwikkeling en socialisatie. ,,Voor velen was het ouderschap een zware klus, ook omdat ze geen voorbeelden hadden en geen steunende familie om zich heen. Hun kinderen zijn in emotionele isolatie grootgebracht. Maar vandaag de dag kijken child en baby survivors tevreden terug op hun integratie in de Israëlische maatschappij en op wat ze in hun leven hebben bereikt. Dat vergoedt het een en ander. En de komst van kleinkinderen was voor velen helemaal een doorbraak. Zoals een deelnemer zegt: toen zijn we weer normaal geworden, toen bestond de familie weer uit drie generaties.''

17

Zwi Wachsmann Ik was niet zo'n makkelijke jongen in een niet zo'n makkelijke tijd, zegt Zwi Wachsmann, maar

 at je niet W kent, kun je niet missen

ik heb toch niet het gevoel dat ik ben gestempeld door het leven. Ik ben op 7 juli 1940 in Rotterdam geboren. Mijn moeder, Marga Wachsmann, is in 1934 uit Duitsland naar Nederland gevlucht, waarschijnlijk vanuit de gedachte dat Nederland in geval van

Foto: Shlomo Shalom

oorlog neutraal zou blijven, zoals in de Eerste Wereldoorlog. Ze werkte als secretaresse bij een textielfabriek, is ongehuwd zwanger geraakt en heeft mij een paar dagen na mijn geboorte naar kinderhuis Bergsteijn in Rotterdam gebracht. Toen ik eind jaren tachtig informatie over mezelf begon te verzamelen, stuurde iemand een door mijn moeder geschreven briefje waaruit blijkt dat ze voor mijn geboorte alles heeft geregeld. Ze had geen eigen onderkomen en was waarschijnlijk ziek. In brieven uit die tijd aan familieleden in Duitsland schrijft ze over een operatie, bestralingen en langdurig herstel. In kinderhuis Bergsteijn heb ik tot 1946 gewoond. De eerste maanden kwam mijn

18

Zwi Wachsmann

statenloze vreemdeling is mijn moeder al vroeg

Impliciet geheugen

in Westerbork geïnterneerd en in september '42

In het impliciete geheugen ligt informatie opgeslagen die we ons niet

meeging met de Polenreis van Elah, heb ik haar

bewust herinneren en die we ook niet bewust kunnen oproepen. Die

sterfplaats bezocht. Hoe moeilijk het ook was, op

informatie is daar terechtgekomen door een eenmalige of herhaalde

die plek heb ik me het dichtst bij haar gevoeld.

kennismaking. Denk bijvoorbeeld aan een activiteit als fietsen. Zonder

Daar heb ik ook voor het eerst gehuild. Als kind

erbij na te denken, stapt de gemiddelde Nederlander op zijn fiets. Hij heeft

heb ik nooit verdriet gevoeld. Wat je niet kent,

dat eens geoefend en kan het voor de rest van zijn leven. Zo kunnen ook

kun je toch ook niet missen?

naar Auschwitz getransporteerd. Toen ik in 2005

gedrag, emoties en sensaties van mensen hun oorsprong vinden in de

Als tweejarige ben ik eenmaal door de Grüne

verborgen wereld van het impliciete geheugen. Je hebt iets meegemaakt

Polizei uit het kinderhuis gehaald en naar het

dat een geheugenspoor in het impliete geheugen heeft achtergelaten.

politiebureau meegenomen. Maar zuster Tates

Zonder dat je dat weet of wilt, wordt het spoor soms opgeroepen en

heeft me eruit gekregen met het verhaal dat ik

beïnvloedt het je waarneming, gevoel of gedrag.

een niet-Joodse vader had die zeeman was. Volgens de administratie van Westerbork heb ik ook een paar dagen in het kamp gezeten. Daar weet niemand iets van. Ik ook niet. Als

moeder me wekelijks bezoeken, maar later

het zo is, heeft zuster Tates me kennelijk ook

verhuisde ze naar Utrecht en werd het vanwege

daar weggehaald. Zij heeft in 1943 de tijdelijke

de afstand lastig. Zuster Tates, de directrice van

voogdij over me gekregen en de belofte aan mijn

het kinderhuis, heeft samen met mij in maart

moeder waargemaakt, dat ze me aan niemand

'41 nog een keer mijn moeder opgezocht.

zou afstaan.

Dat was kennelijk het laatste contact. Als

Na de oorlog wilden diverse familieleden van

19

mijn moeder die de oorlog overleefden voor me

zielig mannetje dat van gunsten moest leven.

zorgen. Haar moeder en zus waren tijdig naar

Wie mijn moeder was en wat er precies met

Sjanghai gevlucht en een neef was in Equador

haar is gebeurd, wist ik in die tijd niet. Bij de

gaan wonen. Het is allemaal niet doorgegaan.

vrome familie in Rotterdam waren ongehuwde

Op grond van een test werd geconcludeerd

moeders taboe, en van het Paedagogium mocht

dat ik achterlijk was. Dat schrikte welwillenden

ik geen contact hebben met getuigen van haar

af. In plaats daarvan ben ik opgenomen in het

leven, zoals zuster Tates. Het is beter om niet te

Paedagogium Achisomog in Apeldoorn, een

weten, was het vaste antwoord op vragen. Nu

Joodse instelling voor zwakzinnige kinderen en

weet ik dat dat onzin is. Het is beter om wel te

kinderen met opvoedingsmoeilijkheden. Daar

weten.Toen ik vijftien was, heb ik een keer mijn

heb ik geen prettige tijd gehad. Ik was niet zo'n

Duitse oma en tante ontmoet. Twee jaar later

makkelijke jongen en er werden veel straffen

wilde de directeur van het Paedagogium opnieuw

gegeven. In de loop der jaren vonden andere

met me praten over ontwikkelingen in de familie.

kinderen familieleden terug of ze kregen een

Mijn eerste gedachte was: ze hebben mijn vader

adoptiegezin en vertrokken, en ik bleef altijd

en moeder gevonden. Maar het ging om twee

achter. Dat maakte me enorm jaloers. Heel even

nichten uit Israël die naar Holland kwamen en

heb ook ik van het gezinsleven geproefd. Een

me wilden zien. Ook dat bleef bij een eenmalig,

vrome Joodse familie in Rotterdam was bereid me

koud contact, net als met de Duitse familie.

op te nemen. Ik heb een paar maanden bij hen

Als enige van bijna honderd kinderen in de

gewoond, tot duidelijk werd dat ze mijn opleiding

instelling ben ik op mijn vijftiende buiten de

niet konden betalen. Toen werd het familieleven

deur gaan leren. Ik wilde kok worden. Eten is

weer van me afgepakt. In vakanties logeerde ik

belangrijk. Als ik iets kleins eet, gebruik ik twee

nog wel bij ze, maar ik voelde me er vreemd, een

handen. Zelfs een koekje pak ik met beide

20

Zwi Wachsmann

handen beet. Ik denk dat ik altijd angst had

naar Israël gegaan, heb in kiboets Lavee de

dat ze het weer zouden afnemen. Ik heb een

oelpan (intensieve cursus modern Hebreeuws)

opleiding als banketbakker gedaan en kreeg

gedaan en ben daarna in Jeruzalem in mijn vak

na drie jaar mijn diploma. Daarna huurde ik een

gaan werken. In 1970 trouwde ik met Esther

kamer bij het pleeggezin in Rotterdam en ben

en we kregen vijf kinderen, drie jongens en

bij een bakkerij gaan werken. Wat ik maakte?

twee meisjes. Dat is heel natuurlijk gegaan.

Kroketten, appel-, kwark- en Sachertaarten, noem

Dat ik zelf geen gezinservaring had, stoorde

maar op. Het liefste maak ik banket van gistdeeg,

niet. We hebben een fijn gezin waar intussen

croissants, quiches. Dat is echt ambachtelijk

ook kleinkinderen rondlopen. Mijn geschiedenis

werk, dat moet je met je handen bewerken,

kwam in huis niet op tafel. Ik wilde de kinderen

eindeloos rollen en oprollen.

niet belasten en ik wil geen medelijden. Hun

Al die jaren in Nederland was ik formeel statenloos. Daar ben ik nog steeds boos over.

vader is niet zielig, hij werkt en is blij en tevreden met zijn leven.

De autoriteiten wisten heel goed onder welke

Pas toen ik een aanvraag deed voor de Wet

omstandigheden mijn moeder naar Nederland

Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers (WUV), heb

kwam. Ik vermoed dat de instelling in Apeldoorn

ik voor het eerst hardop uitgesproken dat ik

op die manier meer geld voor mij kreeg. Ieder

heb geleden. Dat is geen leugen. Al die jaren

jaar moest ik een vingerafdruk laten maken en

in instellingen, dat is niet zomaar voorbij. In het

afwachten of ik een arbeidsvergunning zou

Paedagogium zijn dingen gebeurd waarover ik

krijgen. In 1965 vond ik het genoeg. Ik wilde

niet spreek. Normaal kun je eigenlijk nooit meer

een nieuw leven beginnen. Bovendien was

worden. Om mezelf te sussen, speel ik als het

het moeilijk in Nederland een Joods meisje

ware theater. Ik sta op het toneel. Soms krijg

te vinden en een familie te stichten. Ik ben

ik complimenten en soms krijg ik rotte appels

21

voor mijn hoofd. Daar moet je mee leren leven. Met de jaren groeide de behoefte om te praten. En er waren dagen dat ik me erg

Na de oorlog

verdrietig voelde. Dat was ook de aanleiding

De in 2011 overleden psycho-analyticus Hans Keilson heeft jarenlang

om de WUV-uitkering aan te vragen. Ik wilde

onderzoek gedaan naar ruim tweehonderd Joodse oorlogspleegkinderen.

ervan verzekerd zijn dat ik in behandeling zou

In zijn boek 'Sequentielle Traumatisierung bei Kindern' concludeerde

kunnen komen en een adres zou hebben om

hij dat vooral de opvang en omstandigheden na de oorlog bepalend

te praten. Nu ik niet meer werk en vaker alleen

zijn geweest voor de verdere levensloop van deze weeskinderen. Als

ben, komt er nog meer naar boven.

de traumatiserende factoren niet werden doorbroken in de naoorlogse

Concrete herinneringen aan mijn vroege

omgeving, werd de kans op herstel kleiner.

jeugd heb ik nauwelijks. Van kinderhuis Bergsteijn herinner ik me alleen dat we op onze knieën voor het bed zaten en baden. Zoeken naar informatie over mijn achtergrond doe ik niet

aan herinnerd dat ik niet honderd procent ben.

meer. Dat heeft geen zin. Mensen van mijn

Ook over het feit dat mijn moeder ongehuwd

moeders generatie leven niet meer. Welke vraag

was, voel ik me ongemakkelijk. Dat was een

ik het liefst beantwoord zou zien? Wie mijn

van de redenen waarom ik met mijn kinderen

vader was. Dat niet te weten, geeft enorm veel

liever niet over mijn achtergrond sprak. Maar

onzekerheid. Ik vraag me altijd af: wat is er mis

een paar jaar geleden ben ik met mijn oudste

met mij dat mijn vader me niet heeft erkend?

zoon naar Jad Wasjeem gegaan en heb ik alles

Tot op heden roept het een sterk gevoel van

verteld. Mijn zoon was trots op me en maakte het

schaamte en vernedering bij me op, ook al ben

grootste compliment dat ik ooit heb gekregen:

ik niet verantwoordelijk. Ik word er steeds weer

'Ik wist niet dat je zò sterk was'.

26

Erscha Lewis

Erscha Lewis Mijn moeder is in 1939 als zestienjarig meisje door haar ouders in Duitsland op de trein naar

Angst hoort bij mijn leven

Nederland gezet. Daar begint mijn verhaal, zegt Erscha Lewis. Ze is opgevangen door een internationale Joodse vluchtelingenorganisatie en bij een Joodse familie in Den Haag in huis gekomen. Na de Duitse inval moest ze daar weg, net als alle andere Joden die in het kustgebied woonden. Ze is op de trein naar Enschede

Foto: Moris B.

gestapt. Op het perron ontwaarde ze mijn vader. Het was liefde op het eerste gezicht. Ze trouwden in juli 1941, Sonja Bronstein en Abraham Weijel, en betrokken een eigen woning. Ik heb mijn vader niet gekend. Omdat hij niet wilde dat iemand anders in zijn plaats zou worden meegenomen, heeft hij zich in de zomer van '42 gemeld voor het transport naar Westerbork. Mijn moeder wilde hem volgen, maar heeft zich op het station door haar zwager laten overreden om terug naar huis te gaan, dat intussen al was dichtgetimmerd. De Duitsers lieten haar gaan, met mij in haar buik. Ik denk omdat ze zo'n mooie vrouw was. Ook mijn oma en tante zijn

27

ontkomen, maar mijn opa heeft die dag op de

vermoord en ook mijn moeders familieleden in

trein een hartaanval gekregen en is overleden.

Duitsland zijn omgekomen. Na de bevrijding

Op 4 december is mijn moeder van mij in

was de vraag hoe en waar mijn moeder verder

het ziekenhuis bevallen en kort daarna zijn we

zou leven. Samen met een vriendin van haar

ondergedoken. Ik heb geen idee op hoeveel

hebben we ons in Amsterdam gevestigd. Mijn

plaatsen we hebben gezeten, maar veel. Meestal

moeder was kunstzinnig en handig, en voor ons

waren we samen. Toen we op zeker moment in

levensonderhoud maakte ze tassen van stof.

Almelo werden gescheiden, kon mijn moeder dat

Maar een toekomst zag ze ze niet in Holland.

niet verdragen en heeft ze de onderduikfamilie

Het ontbrak er aan huwbare Joodse mannen.

net zo lang aan het hoofd gezeurd tot ze mij

Op aandrang van de zus van mijn vader zijn

hebben opgespoord. 's Avonds laat is ze naar

we in '48 met de Negba, da eerste legale boot

het bewuste huis gelopen, zag me door een

vanuit Rotterdam naar Israël gevaren, waar

spleet in de gordijnen in een huiskamer en heeft

de oorlog nog woedde. Even hebben we in

me gewoon weer meegenomen.

een vluchtelingenkamp gezeten, maar via oom

Er was een probleem met voeding. Mijn

Gregor, een broer van mijn moeder die al voor

moeder had geen melk, en melk en spenen

de oorlog in Palestina was terechtgekomen,

waren in die tijd niet te krijgen. In plaats daarvan

vond mijn moeder een baan in een weeshuis,

werd ik met een lepeltje gevoed. Ik huilde de

waar ze mij bij zich kon houden.

hele tijd van de honger. Je weet, baby's moeten

Hoe lang we daar hebben gewoond, weet

sabbelen. Kennelijk ben ik in dat opzicht nooit

ik niet. In die omstandigheden ontmoette ze

bevredigd. Tot mijn 44ste heb ik geduimd,

haar tweede man, een Egyptische Jood die

en op een dag was het opeens afgelopen.

uiterlijk op mijn vader leek. Veel verder keek

Mijn vader is op 28 februari 1943 in Auschwitz

mijn moeder niet. 'East and West, never the

28

Erscha Lewis

twain shall meet', schreef Rudyard Kipling. Zo

een keer was ik zo angstig dat ik geen andere

was het maar net. Het huwelijk was een ramp.

uitweg zag dan uit het raam te springen. Dat

De man was gewelddadig, antisemitisch en

was de druppel, toen heeft mijn moeder de

gek. Hij beheerste ons leven. De tijd dat alles

dreigementen van haar man getrotseerd en is

makkelijker had moeten gaan, pakte uit als een

ze gescheiden.

nachtmerrie. Dat ik een redelijk gezond mens

De school heb ik nooit afgemaakt. Ik kon me

ben, is eigenlijk moeilijk te begrijpen. Mijn eerste

niet concentreren. In mijn hoofd was het een

levensjaren was ik ondergedoken, daarna leefde

grote brei. Via de Joodse gemeente vond ik

ik in het huis van een maniak.

als zestienjarige een baantje in de Bevis Marks

Ons gezin was inmiddeld uitgebreid met mijn

synagoge, de oudste synagoge in Londen. Op

twee broers, Morris en David. In 1956 zijn we

weg daarheen passeerde ik altijd David, die nu

met z'n allen naar Engeland verhuisd. Om mijn

mijn man is. Hij had een ijzerwinkel in de East

moeder en haar man de kans te geven zich te

End. Op een goeie dag kochten we bij hem een

vestigen, besloot de Joodse Voogdijraad dat

kerosinelamp en zo is het contact gelegd. Toen

wij kinderen beter tijdelijk op een kostschool

ik van mijn eerstverdiende weekloon voor mezelf

in Kent konden worden geplaatst. Die tijd was

een plaat van Porgy en Bess kocht, liet ik mijn

een verademing. Het is waar, ik sprak niet veel

aanwinst aan David zien. Hij zong in een koor en

Engels en voelde me voor de zoveelste keer

nodigde me uit mee te komen naar de repetities.

ontworteld, maar de man die ik vader moest

Ondanks mijn enorme faalangst heb ik een

noemen, was daar niet en de mensen om me

melodie voorgezongen en werd aangenomen.

heen functioneerden normaal.

Vanaf dat moment staken we iedere maandag

Terug in Londen heb ik wel een dozijn scholen afgelopen. Thuis liep de situatie uit de hand. Op

samen dwars door Londen heen. In 1962 zijn we getrouwd. Dat was een

29

beslissing die wat mij betreft met veel onzekerheid en angst gepaard ging. Ik moest mijn moeder verlaten en had geen enkel vertrouwen in het

Dankbaarheid

instituut huwelijk. Ik was bang dat David na de

Al jaren vraag ik me af of ik het kinderloze echtpaar dat mij tijdens de

ceremonie in een monster zou veranderen.

oorlog in huis heeft genomen voor een Jad Wasjeem onderscheiding

Maar David heeft me erdoorheen geloodst.

in aanmerking zou willen laten komen. Ik heb het bij hen heel moeilijk

We hebben een fijn gezinsleven en de kinderen

en akelig gehad, en die jaren hebben een diepe wond achtergelaten.

staan allemaal goed op eigen benen.

Maar ze hebben me toch gered en nooit weggegeven aan anderen. Dus

In 1966 is onze tweeling geboren, Adam en

balanceer ik altijd tussen dankbaarheid en traumatische herinneringen.

Abigail. Tijd en ruimte om over het moederschap

Zeventig jaar na dato kan ik nog steeds niet besluiten wat ik met die

of mijn eigen jeugd na te denken, had ik niet. Een

aanvraag voor erkenning als 'rechtvaardige onder de naties' wil gaan

tweeling grootbrengen is een tijdverslindende

doen. Want je behoort toch dankbaar te zijn, nietwaar?

bezigheid. Bij ons derde kind, Gabrielle, was ik meer bewust. In de tijd ben ik pas echt gaan meedoen aan het leven. Daarvoor had ik nooit vriendinnen. Ik was totaal in mezelf gekeerd en keek mensen niet aan, uit angst dat ze me zouden aanspreken. Maar toen de kinderen klein waren, kreeg ik mijn eerste vriendin, Joy. Die relatie heeft me veranderd. Ik begreep voor het eerst dat mensen ook vriendelijk kunnen zijn en durfde me iets meer te uiten. Na antisemitische incidenten met twee van

Deelnemer gespreksgroep

30

Erscha Lewis

onze kinderen hebben we eind jaren zeventig

Vroeg trauma en het stresshormoon

besloten naar Israël te emigreren. Ik heb al

De psychotherapeut Elisheva van der Hal merkte in haar praktijk op dat

We zijn in Haifa gaan wonen en hebben een

baby survivors op latere leeftijd soms problemen krijgen die met hun

bedrijf in t-shirt printing geopend, waar we in

vroegste ervaringen lijken samen te hangen. In haar Ph.D-onderzoek

de loop der jaren allerlei producten aan hebben

probeerde ze met behulp van een cortisol (stress hormoon) onderzoek

toegevoegd. Een jaar of tien geleden ben ik in

het mogelijk langdurige effect van trauma uit de vroege kindertijd aan

therapie gegaan. Het ging niet goed met de zaak

te tonen. De resultaten suggereren dat als baby's of peuters worden

en dat maakte me erg nerveus. De onzekerheid

getraumatiseerd, er een structurele verandering kan optreden in hun

rakelde mijn verleden op. Ik heb een vreselijke

cortisolhuishouding. Als kleine kinderen nooit echt van trauma zijn

jeugd gehad en daar kom je eigenlijk nooit

hersteld, zouden ze later in hun leven meer moeite kunnen hebben om

overheen. De oorlog is nooit opgehouden, dat wil

stressvolle situaties te hanteren.

zeggen, na de bevrijding kwamen mijn moeder

eens moeten onderduiken en dat was genoeg.

en ik in een soort persoonlijke oorlog aan het thuisfront terecht. Het is voor mij altijd moeilijk te onderscheiden wat van waar komt. Angst hoort bij mijn leven. Dat ik in een Joods land leef, maakt geen enkel verschil. Ik heb zoveel verhalen gehoord over mannen met laarzen dat ik ook hier op mijn benen sta te trillen als er een politieauto voorbijrijdt. Kennelijk heb ik iets slecht gedaan en komen ze me halen. De therapeut heeft me op een hele

31

zachtaardige manier binnenstebuiten gekeerd,

Het gevoel dat ik voor die vader had, herinner

me leren praten en zelfvertrouwen gegeven.

ik me nog goed, en hoe jaloers ik op haar was

Ik was gesloten als een oester, had geen

dat ze die vader had.

enkel zelfvertrouwen, sliep slecht en was heel

Een oorlogsslachtoffer ben ik niet. Formeel

onrustig. Dat is dankzij de therapie wel beter

misschien wel, maar ik was te jong om er

geworden. Tot ik in therapie ging, had ik een

herinneringen aan of last van te hebben. Dat

terugkerende droom dat ik mijn vader bij een

mijn moeder bij me was, maakte een enorm

bushalte tegenkwam. We herkenden elkaar

verschil. Als klein meisje deed ik gewoon wat

meteen en ik nam hem mee naar huis. 'Kijk eens

mijn moeder zei. Bovendien, toen we in '48 in

wie ik bij me heb', zei ik in de droom tegen mijn

Israël arriveerden, kwamen bijna alle kinderen

moeder. Daarmee hield het op. Als ik daarna

in mijn klas van een of ander 'ach en wee'. Ik

wakker werd, wilde ik niets liever dan terugkeren

identificeer me veel meer met het leed van mijn

om te weten hoe het verder zou lopen. Die

moeder. Als ik bedenk wat zij heeft doorstaan,

droom is tijdens de therapie opgehouden. Maar

breekt mijn hart. Een jonge vrouw alleen in een

ik rouw nog steeds om mijn vader en voel me

vreemd land, zonder man en zonder familie,

bij tijd en wijle een klein meisje dat door haar

die haar eigen leven en dat van haar dochter

vader gekoesterd wil worden. Voor we naar

redt. Hoe ouder ik word, des te meer grijpt dat

Engeland verhuisden, liep ik altijd met een

beeld me aan.

meisje uit de buurt naar school. Ze was een enigst kind en werd vreselijk door haar ouders verwend. Haar vader, die voor de melkfabriek werkte, vroeg altijd of ze wel een appeltje bij zich had of dat ze haar jas had aangetrokken.

36

Bert Hamburger

Bert Hamburger 'Das Baby ist gestorben'. Dat waren kennelijk de eerste woorden die Bertje Hamburger sprak

Onze kinderjaren zijn ons ontstolen

toen hij in de zomer van '45 in Eindhoven met zijn ouders werd herenigd. Vijf jaar oud en al een behoorlijke cv: met zusje Henriette ondergedoken in Amsterdam, verraden en opgepakt, naar Westerbork gestuurd, in september '44 met vijftig andere 'onbekende kinderen' naar Bergen-Belsen

Foto: Shlomo Shalom

getransporteerd en twee maanden later vandaar naar Theresienstadt. Voor of na aankomst in Bergen-Belsen overleed het zusje, een baby nog. Bertje torste het bericht al die tijd met zich mee. De relatie met zijn moeder kwam nooit meer goed. Bert: Ik was de brenger van het slechte nieuws. Ik symboliseerde de narigheid van de oorlog. Over de dood van Henriette is mijn moeder nooit heen gekomen. De komende mei, bijna zeventig jaar na mijn gevangenschap, ga ik terug naar Bergen-Belsen. Ze doen onderzoek naar de kinderen die in het kamp hebben gezeten en ik word geinterviewd. Maar ik ga vooral om te kijken of ik iets kan vinden over Henriette. Ik heb zo weinig gegevens. Zelfs waar ze werd

37

geboren, is onduidelijk. Ze is mijn zus. Daar

of de vriendschap met andere kinderen, dan

wil je toch alles over weten. Misschien moet je

realiseer ik me steeds beter wat ik heb gemist,

mijn bezoek ook beschouwen als een eerbewijs.

niet alleen in de oorlog, maar ook daarna. Juist

Henriette is op weg naar of na aankomst in

daarna. Mensen vergeten dat wel eens, maar de

Bergen-Belsen gestorven. Als er een graf is, wil

periode na de oorlog was heel moeilijk. Kinderen

ik zien hoe het eruitziet.

die terugkwamen uit de kampen of de onderduik

Het zal emotioneel zijn, maar dat kan ik

hadden aanpassingsmoeilijkheden, gedrags-

hebben. De tijd heelt niet alle wonden, maar

en emotionele problemen. Thuis en op school

de tijd heeft wel een effect. Op mijn oude dag

beschouwden ze me als een lastig ventje. Net

begin ik te wortelen. Iemand gebruikte de

als andere kinderoverlevenden heb ik lang in bed

uitdrukking 'omgekeerde wortels'. Dat is op

geplast. Tegelijkertijd draaide ik er mijn handen

mij van toepassing. Dankzij mijn eigen familie

niet voor om om worstjes te stelen. 'Als Bertje

krijg ik vaste grond onder mijn voeten. Ik ben

minder lastig was, had hij veel beter gekund',

gelukkig getrouwd en heb drie kinderen, met

stond er in het eerste rapport van school. In

wie ik een goede verstandhouding heb. Ik

een te krap kort broekje en tweedehands wit

ben ervan overtuigd dat ik als vader ernstige

katoenen bloesje sprong ik op de schoolbanken

fouten heb gemaakt. Wat ze me misschien het

en ging als een woesteling tekeer. Zo ging het

meeste kwalijk nemen, is dat ik bijna niets heb

in de wereld waar we vandaan kwamen.

verteld over de oorlogsperiode. Je wilt het niet

Voor wat we hadden meegemaakt, was geen

overdragen. Misschien is het onzin, misschien

aandacht en geen begrip. Ook mijn ouders

draag je het toch wel over.

wisten niet wat ze met mij aan moesten. Ze

Als ik mijn kleinkinderen bezig zie in hun

hadden hun handen vol aan zichzelf. Mijn moeder

spel, als ik de aandacht van hun ouders zie

was in de oorlog ondergedoken, terwijl mijn vader

38

Bert Hamburger

zich als krijgsgevangene heeft gemeld en naar

ging dat af en toe stiekem bekijken. Toen ik op

Stanislaw is gestuurd. Ik daarentegen had in

een dag weer eens de kast opendeed, schrok

Theresienstadt gezeten, een soort vakantieoord

ik me rot. Het geweer was geladen. Ik was er

voor kinderen, dacht mijn vader. Verder was ik

absoluut van overtuigd dat die kogel voor mijn

te klein om de omstandigheden echt te hebben

vader was bestemd. Dat is waarschijnlijk een

beleefd, dus kon ik er ook geen last van hebben.

redelijke indicatie van de sfeer. 'Geladen' is een

Mijn vader, die officier was, is kort na de

belangrijke woord voor die periode.

bevrijding met het Koninklijke Nederlandse

Ik heb in Eindhoven op de lagere en

Leger naar Sumatra vertrokken. Tot op de dag

middelbare school gezeten en ben daarna in

van vandaag weet ik niet of hij gedwongen of

Utrecht chemie gaan studeren. Eigenlijk wilde ik

vrijwillig is gegaan. Pas na zijn demobilisatie

geologie doen. Ik had het romantische idee dat

in 1949 leerde ik hem kennen, een man in

je dan veel buiten zou zijn, en dat kwam me goed

uniform die gewend was te commanderen. De

uit. Ook al haalde ik goede resulaten, ik had altijd

tussenliggende periode woonden mijn moeder

veel moeite me te concentreren. Daarnaast was

en ik in bij andere mensen. Er was een tekort

ik om de een of andere onverklaarbare reden

aan woningen en we hadden financiële nood.

bang om gebouwen met een formele functie

Dat was niet prettig. Je liep de hele tijd op

binnen te gaan. Niet dat het angstzweet me

eieren. Toen ik eens een bal door de ruit van

uitbrak, maar ik voelde een geweldige weerzin.

het gastgezin trapte, schreeuwden ze dat ze

Maar mijn vader verzette zich tegen de studie

me zouden terugsturen naar het kamp.

geologie omdat het te duur zou zijn, en na veel

Na de terugkeer van mijn vader woonden

wegstrepen, bleef chemie over, een negatieve

we bij een man die een geweer uit de Eerste

keuze eigenlijk. Later heb ik het bijgesteld en

Wereldoorlog op zijn slaapkamer had staan. Ik

ben ik in de richting van de biochemie gegaan,

39

waarin ik in Israël mijn Ph.D. heb gedaan. Tijdens mijn studie stond ik een keer voor de etalage van een boekwinkel. Er lag een boek

Wraak

over de oorlog opengeslagen en op de pagina

Ik herinner me dat ik als kind pikte met het duidelijke voornemen iets

ter inzage stonden de namen afgedrukt van de

slechts te doen, iets dat absoluut verboden was, iets waarvoor ik misschien

'onbekende kinderen' die van Westerbork op

vreselijk gestraft zou worden. De voldoening die ik had van de diefstal

transport naar Theresienstadt waren gesteld.

was meer een voldoening vanwege de wraak dan van ondeugend zijn.

Nietsvermoedend bekeek ik het en ontdekte

Wraak op wie, op wat? Daar hield ik me niet mee bezig. Gewoon, wraak.

opeens Henriette en mezelf op de lijst. Dat sloeg

Nog later ben ik gaan spugen. Ik ging vlakbij een fietspad staan, wachtte

bij mij in als een bom. Toen is de hele zaak naar

tot er fietsers aankwamen en spuugde naar ze als ze voorbijreden. Na

boven gekomen. Toen ben ik me gaan afvragen

gedane zaken rende ik altijd hard weg. Tot ik een keer zonder het te

wat er met mij is gebeurd en naar verklaringen

weten naar een politieagent spuugde. Die kreeg me te pakken en bracht

gaan zoeken.

me naar huis, waar mijn moeder me opwachtte. 'Wat ben je toch een

Jarenlang heb ik onderzoek gedaan en

vervelende jongen', was haar commentaar, 'als je 't nog een keer doet

informatie verzameld in archieven en via de media.

laat ik je meenemen naar het politiebureau". Dat was het, daarna ben ik

Op die manier ben ik onder meer op het spoor

chronisch woedend op haar gebleven.

gekomen van de kinderen van Olga Kaplan. Je weet, de 'onbekende kinderen' kwamen zonder ouders of verzorgers in Theresienstadt aan. Maar er was een dame die zich op aanmoediging van de kampcommandant over mij ontfermde en me zelfs officieel heeft geadopteerd. Een van de weinige herinneringen die ik aan het kamp heb,

Deelnemer gespreksgroep

40

Bert Hamburger

is dat ze me af en toe lepeltjes gecondenseerde

Woede

melk met suiker voerde. Daar ben ik nog heel

'Wat kijk je toch kwaad', zei mijn moeder geregeld, ook als ik niet kwaad

bevrijding met mij naar Eindhoven gerepatrieerd.

was. Mijn kwade blik was de weerspiegeling van mijn zielepijn, lichamelijk

Zij is degene die me aan mijn ouders heeft

ervaren als een lading lood in mijn maag die al mijn levensenergie bedolf.

overgedragen. Daarna is ze in Duitsland gaan

Ik kon er alleen onderuit komen door een uitbarsting van vulkanische

wonen. Toen ik haar adres had achterhaald en

proporties, die bij mijn niet-begrijpende omgeving overkwam als

vol emotie opbelde, werd de telefoon op de haak

onbeheerste woede. Woede en ondraaglijke spanning, ik stond er mee

gesmeten. Later kreeg ik ijzige e-mails van haar

op en ging er mee naar bed.

dochters. Ze waren boos omdat ik nooit hun

Deelnemer gespreksgroep

lang dol op geweest. Olga Kaplan is na de

moeder had bedankt. Ik was een ondankbaar kind. Hoe kon ik? Tot ik volwassen was, wist ik niet eens welk traject ik had afgelopen. Thuis werd er niet over gesproken. Ik durfde niet, mijn moeder kon niet en mijn vader wilde niet. Mijn levensverhaal is niet compleet en dat zal het waarschijnlijk ook nooit zijn. Ik zal nooit weten welke eigenschappen ik van nature heb en welke ik aan de oorlog moet toeschrijven. Nature of nurture. Het is in ieder geval duidelijk dat de oorlog een nadelige invloed heeft gehad op de rest van mijn leven. In een kritische periode ben ik geen kind geweest. In de jaren vijftig heeft

41

Harry Harlow dat bekende onderzoek met aapjes

onderwerp van gesprek vormen. Op de reünie

gedaan. Ze werden van hun moeder gescheiden

herinnerde de een zich dit en de ander dat, en

en konden in plaats daarvan bij twee aap-poppen

samen bouwde je aan een puzzel. Hier gaat iets

terecht: de ene pop was een ijzeren geraamte

gebeuren, dacht ik. Hier komen we achter de

waar melk te krijgen was, de tweede pop was

dingen die we ons vaag herinneren.

zonder melk maar bekleed met watten. Waar

Anderzijds roept zo'n bijeenkomst veel nare

denk je dat de aapjes de meeste tijd zaten?

gevoelens op en vind ik het steeds moeilijker

De conclusie is dat de behoefte aan eten moet

mezelf als slachtoffer of benadeelde te zien.

worden bevredigd, maar warmte, bescherming

Dat etiket plaatst me in een hoekje waar ik niet

en koestering zijn nog veel belangrijker.

wil zijn, zeker niet in het gezelschap van mijn

Onze kinderjaren zijn ons ontstolen. Angst,

patriottische familie. Dat is de altijd aanwezige

somberheid, driftaanvallen, het is er bij bijna alle

ambivalentie of cognitieve dissonantie. Mijn hart

jongste overlevenden. In 2000 is in Nederland

zegt 'ja', maar mijn brein zegt 'nee', of omgekeerd.

voor het eerst een reünie van de 'onbekende

In welk hoekje wil ik wel geplaatst worden?

kinderen' georganiseerd. Want behalve mijn

Bij de wetenschappers. Als er iets is waarover

zusje hebben alle andere vijftig kinderen Bergen-

ik gefrustreerd ben, dan is het dat ik geen echte

Belsen en Theresienstad overleefd. Aan die

academische carrière heb kunnen opbouwen.

eerste reünie heb ik deelgenomen. Enerzijds

Na mijn doctoraat was ik totaal uitgeput. Een

zul je nooit een sterker gevoel van delen en

groot deel van je energie gaat op aan doorgaan

saamhorigheid kunnen krijgen dan in zo'n groep.

met leven.

Dat geldt ook voor de gespreksgroep van Elah in Jeruzalem. Je spreekt over ervaringen waar buitenstaanders niet naar vragen en die geen

46

Zwi Araten-Hamerslag

Zwi Araten-Hamerslag Ik lijk op de familie van mijn moeder, zegt Zwi Araten-Hamerslag. Ik heb een nicht die

Foto: Moris B.

Lijken op iemand is een vorm van erbij horen

zelfs een kopie van mij is. Dat is belangrijk. Lijken op iemand is in mijn ogen een vorm van erbij horen. Van mijn vader heb ik geen foto's. Ik weet niet hoe hij eruitzag. Nog altijd fantaseer ik dat op een dag iemand aan de deur klopt en zich voorstelt als mijn vader of moeder. Ook in de bus zoek ik volwassenen die op me lijken. Dat gebeurt vanzelf, daar heb ik geen controle over. Die hoop blijft altijd bestaan. Ik ben op 17 april 1943 in Amsterdam geboren als Henry Richard, de zoon van Amalia Wijngaart en Karel Hamerslag. Ik heb een zus die Miriam heet en anderhalf jaar ouder is. Acht dagen na mijn geboorte is een lid van de Westerweel verzetsgroep, Mirjam Waterman, bij mijn ouders langsgekomen om over onderduiken te praten. Hoe moeilijk het ook geweest moet zijn, mijn ouders hebben toegestemd. Dat wil zeggen, zelf zijn ze naar Westerbork gestuurd en in mei '43 in Sobibor vermoord, net als de ouders van mijn vader. Maar mijn zus en ik, een baby die

47

nog niet eens een brit mila had ondergaan, zijn

Nathan Dasberg. Behalve de zeven kinderen van

door Mirjam in een kinderwagen naar het station

de Dasbergs en de kinderen van Nathans broer,

gebracht. De afspraak was dat ze de wagen zou

woonden daar ook een aantal weeskinderen. Ik,

laten staan en zich er van een afstand van zou

drie jaar oud, werd het jongste kind in dat huis,

verzekeren dat iemand ons kwam ophalen. Het

dat fungeerde als een groot gezin.

verhaal gaat dat Mirjam dezelfde dag al zestien

Bij de Dasbergs woonden we drie jaar. In

kinderwagens bij het station had neergezet. Het

1949 zijn we met een groep kinderen naar Israël

begon op te vallen en een bewaker maande

geëmigreerd. Mirjam Waterman, inmiddels

haar dat niet meer te doen. Bij het station liepen

getrouwd met Menachem Pinkhof, had Bergen-

SS'ers rond.

Belsen overleefd en eerder alija gemaakt. Ze had

Met een contactpersoon van het verzet zijn

ons toen willen meenemen maar kreeg geen

we op de trein naar Hilversum gestapt, ik in haar

toestemming van de Nederlandse autoriteiten.

armen en mijn zusje aan haar zijde. Daar zijn we

Nu stelde ze de broer van haar huisbaas in Haifa

ondergebracht in een verbeteringsgesticht voor

voor om ons te adopteren. En zo kwam het dat

kinderen, dat onder leiding stond van mevrouw

op 17 februari de 'Transsilvania' aanmeerde en

Mulder. In datzelfde huis was ook een vriendin

dat mijn zus en ik in de haven van Haifa werden

van Mirjam Waterman ondergedoken, Kitty

opgewacht door Ishajahoe Araten, die ik vanaf

Frank. Zij heeft ons verzorgd en zo lang dat

dat moment mijn vader noemde.

kon berichten over ons doorgegeven.

De Aratens hadden vijf jaar daarvoor een

Toen de oorlog eindigde en niemand ons

meisje geadopteerd, Talma, dat op precies

kwam opeisen, heeft mevrouw Mulder een

dezelfde dag is geboren als ik. Ik vond in Talma

nieuwe plek voor ons gezocht. Niet ver weg in

een vriendin en leidster, en was niet bij haar

Hilversum was het kinderhuis van Elisjeva en

weg te slaan. Ze was opgewekt en vrolijk, had

48

Zwi Araten-Hamerslag

de oorlog niet meegemaakt, was in Palestina

Ze was gescheiden en had een zoontje dat

opgegroeid en hoorde er thuis. Dit alles onder

op zijn zesde was overleden aan een blinde

de ogen van mijn zus Miriam, die tot dan toe

darmontsteking. Ik denk dat het daarom voor

mijn toevluchtsoord was geweest en met wie ik

haar makkelijk was mij te accepteren. Van mij

alles samen had gedaan.

hield ze veel. De relatie met mijn zussen was

Vanaf dat moment herinner ik me een

minder geslaagd.

gelukkige jeugd. Achteraf denk ik dat het zelfs

Het leven ging verder. Maar toch. In een van

de beste periode in mijn leven is geweest. We

onze wilde buien zag ik hoe mijn vader zijn hoofd

woonden in Kfar Bialik, gingen naar school en

vastpakte en hoorde ik hem mompelen 'waarom

hadden ondanks de schaarste in het land van

heb ik jullie geadopteerd, met alle ellende die

alles in overvloed. Maar lang duurde het geluk

daarbij hoort'. Vanaf dat moment wist ik dat ik

niet. Na drie jaar pleegde mijn pleegmoeder Ruth

het zoetste kind ter wereld moest zijn, dat ik niets

zelfmoord, de Duitse vrouw van Ishajahoe Araten,

moest vragen en mezelf misschien onzichtbaar

nadat ze informatie had gekregen over diensten

zou moeten maken. Ik wilde in geen geval nog

die haar vader aan de nazi's had verleend. Ik

een thuis kwijtraken.

was negen en moest weer afscheid nemen van

Ik ben in dienst gegaan en heb mijn

een geliefde moeder. Erover praten, deden we

vrouw Tammi leren kennen, die een

niet. Ik leerde mijn gemis voor mezelf te houden.

verpleegstersopleiding deed. We zijn in 1966

De daaropvolgende twee jaar zijn we eerst

getrouwd en hebben vier kinderen: Yael, die in

in kinderhuis Mossad Ahava opgenomen en

Amerika woont, Shaul Pinchas, Michal Chawwa

daarna thuis door wisselende huishoudsters

en Jehonathan Marcel. Allemaal zijn ze getrouwd.

verzorgd, totdat mijn vader opnieuw trouwde,

We hebben ook negen kleinkinderen en de tiende

deze keer met Rachel, een Engelse vrouw.

is onderweg. De oudste jongen in ieder van

49

de vier gezinnen heeft als extra naam Amichai gekregen. Dat is een combinatie van Amalia en Chaim, mijn biologische ouders. De naam

Hechting

heeft natuurlijk ook een letterlijke betekenis: mijn

De Engelse kinderpsychiater John Bowlby heeft rond het midden van

volk leeft. Zelf heb ik in 1993 de achternaam

de twintigste eeuw de klassieke hechtingstheorie beschreven. De term

Hamerslag toegevoegd. Dat was tegen de zin

hechting verwijst naar het proces waarin een blijvende, liefdevolle band

van mijn moeder Rachel, maar ik voelde me

wordt gevormd tussen een baby en zijn verzorger(s). Die band heeft een

verplicht tegenover mijn biologische ouders.

biologische oorzaak. Baby's zijn kwetsbaar en hebben bescherming

Anders dreigde de naam uit te sterven. Nu

nodig. Instinctief maken ze contact met degene die hen voedt en

hebben ook mijn kinderen de naam toegevoegd.

verzorgt, die op hun signalen reageert en veel tijd met hen doorbrengt.

Mijn vader Ishajahoe was agronoom en

Baby's hebben er behoefte aan dat deze persoon (of personen) steeds

inspecteur op het ministerie van landbouw. Een

in de buurt is, vooral op momenten dat ze het moeilijk hebben. Als die

man met een wereldreputatie. Na mijn diensttijd

persoon weggaat, protesteren ze heftig; als de scheiding langer duurt,

ben ik voor zijn bedrijf gaan werken, dat zaden

worden ze angstig en raken soms erg van streek.

im- en exporteert. Dat is nog steeds mijn werkplek,

De belangrijkste band die een kind in het eerste levensjaar vormt, is meestal

maar niet met overgave. Ik heb de zaak op een

met de moeder, maar het kan ook met de vader of andere verzorger zijn.

zilveren dienblad aangereikt gekregen en me nooit

Als de biologische ouders afwezig zijn, kunnen baby's gebruikmaken

hoeven inspannen. Wat ik wel had willen doen? Ik

van allerlei mensen in de omgeving die contact bieden. Een veilige

wilde acteur worden. Op mijn achttiende heb ik

hechting geeft een sterke basis voor het latere leven. Op grond van de

auditie gedaan en leek talent te hebben. Maar mijn

hechting ontwikkelt het kind een innerlijk model van de manier waarop

moeder vond het niet goed. Ze argumenteerde dat

hij de menselijke interactie beleeft. Dat innerlijke model beïnvloedt zijn

mijn biologische ouders dat niet gewild zouden

zelfvertrouwen, gevoel van competentie en omgang met relaties.

hebben. Daar kon ik niks tegenin brengen.

50

Zwi Araten-Hamerslag

In mijn vrije tijd maak ik glas-in-loodramen,

Taalvermogen

ik tuinier, spaar postzegels, telefoonkaarten

In woorden kunnen weergeven wat je is overkomen en iemand hebben

dagelijks in een dagboek. Dat helpt bij het

aan wie je dat verhaal kwijt kunt, vergemakkelijkt de emotionele controle

omgaan met het verleden en de consequenties

over traumatische ervaringen, schrijft psychiater Boris Cyrulnik in 'Het

daarvan voor het heden. Het is een intiem

Leven roept je. Een kind in de oorlog.' Het taalvermogen is een belangrijk

document. In het dagboek voel ik me veilig en

middel om emoties te reguleren. Kleine kinderen hebben dat vermogen

kan ik schrijven wat ik voel en denk. Het papier

nog niet. Als ze worden verlaten voordat ze kunnen praten, maakt hen dat

is geduldig. Alles wat plaatsvindt, leg ik precies

kwetsbaar. De overweldigende ervaring van onmacht en verlatenheid zal

vast. Daarmee heb ik een bewijs dat het ook

hun lichamelijke en emotionele huishouding beïnvloeden. Allerlei latere

echt is gebeurd.

en sleutelhangers, doe aan sport, en ik schrijf

(en mildere) vormen van scheiding en verlies (zakken voor een examen,

Voor mijn gevoel val ik tussen de wal en

een gemiste afspraak) zulllen al snel als een onherstelbare ramp worden

het schip. Een overlevende ben ik niet. Ik heb

ervaren en tot depressie kunnen leiden.

misschien wel emotioneel, maar niet lichamelijk geleden in een kamp. Anderzijds ben ik ook niet van na de oorlog en hoor ik niet bij de 'Tweede Generatie'. Ik was een kind, ontworteld aan het eind van de oorlog. Bij alle scheidingen en veranderingen hebben mijn zus en ik geen vragen gesteld, niet geprotesteerd, niet gehuild en geen scènes gemaakt. We pasten ons aan. Ik ben in verschillende huizen opgegroeid en niet bij mijn ouders. Ik ben gewend dat steeds

51

iemand anders me opvoedt en dat er geen

Later begreep ik de reden. Mijn adoptievader

continuiteit bestaat in relaties.

heeft alle overgebleven familieleden verzocht

Toen ik Tammi voor het eerst over mijn

geen contact met ons op te nemen, opdat we

geschiedenis vertelde, merkte ze op dat ik sprak

alleen zijn kinderen zouden zijn en de adoptie

alsof het over iemand anders ging. Jarenlang

zou slagen. Ik kan die wens wel begrijpen,

was ik gevoelloos en toonde ik geen emoties.

maar toch heb ik er jarenlang veel verdriet over

Dat is veranderd na de geboorte van mijn vierde

gehad. Vanwege de Sjoa is mijn geschiedenis in

zoon, Jehonathan. Waarom? Toen mocht ik

nevelen gehuld, en hij heeft nog meer obstakels

voor het eerst bij de bevalling zijn. Dat was een

toegevoegd om iets over het verleden te weten

revolutionaire ervaring, alsof ik bij schepping zelf

te komen.

aanwezig was. Ik voelde me totaal betrokken.

Ik heb ook ontdekt dat mijn biologische vader

Tot op heden hebben we een speciale band. In

eerder met een Duitse vrouw was getrouwd

Jehonathan zie ik mezelf. Hij maakt mijn ambities

en met haar een zoon had. Die zoon en zijn

waar. Hij is acteur, kent talen en praat.

moeder heb ik ontmoet. Dat was teleurstellend.

Na de geboorte van Jehonathan ben ik verder

Ik kreeg van hen geen aanwijzingen over zijn

gaan zoeken naar mijn wortels, waar ik na mijn

persoonlijkheid. Mijn vader is een mysterie

diensttijd al mee begonnen was. Ik ben een paar

gebleven.

keer naar Nederland gereisd, maar dat heeft me

Misschien moet je de wereld beschouwen

geen goed gedaan. Ik ontdekte dat twee zussen

als een grote familie. Dezelfde Kitty die in de

van mijn vader de oorlog hebben overleefd.

oorlog in het kinderhuis in Hilversum voor ons

Dat ze mijn zus en mij niet zijn komen zoeken,

zorgde, is heel toevallig getrouwd met rav Eli

heeft me veel pijn gedaan. De emotionele pijn

Toren, een familielid van mijn vrouw Tammi. Zo

daarover veranderde zelfs in een fysieke pijn.

worden cirkels gesloten.

56

Rachel Rottem

Rachel Rottem Ik weet bijna niks, herhaalt Rachel Rottem keer op keer. In de oorlog was ik een baby en

 ls niet ik, A wie zal er dan voor mij zorgen?

na de oorlog werd er thuis niet over die tijd gesproken. Er circuleren allerlei mondelinge en geschreven getuigenissen van mensen die zich tijdens de oorlog in mijn buurt bevonden. Volgens sommigen ging het zus en volgens anderen ging het zo, maar zelf heb ik nooit onderzoek gedaan. Misschien heb ik mijn ervaringen onderdrukt.

Foto: Moris B.

Wat ik vertel, is wat ik hier en daar heb opgepikt en onthouden. Ik ben op 30 mei 1942 in Amsterdam geboren als oudste dochter van Karel David Hartuf (Hartog) en Malka (Gien) Maykels, naar verluidt op de dag dat Amsterdam werd gebombardeerd. Een jaar later hebben mijn ouders mij bij christelijke vrienden laten onderduiken. Mijn vader, die vanwege zijn vaardigheden als accountant voor de Duitsers werkte, had weliswaar een Sperre (document dat tijdelijke vrijstelling van deportatie verschafte) gekregen, maar tegelijkertijd zorgde hij voor valse persoonsbewijzen. Na de geboorte van mijn zusje Hadassa heeft hij zich voorgedaan

57

als een Duitser die de Jodin kwam ophalen

aangekomen, weet ik niet, wel weet ik dat we

en is met mijn moeder en zusje gewoon het

op 30 juni 1944 samen met 220 uit Nederland

ziekenhuis uit gewandeld. Vijf dagen later zijn

afkomstige Joden op de trein zijn gezet om te

ze ondergedoken.

worden uitgewisseld tegen Duitse Tempeliers.

Korte tijd later zijn wij meisjes allebei verraden

Dat wil zeggen, wij stonden op de lijst, maar

en gepakt, eerst Hadassa en daarna ik. Zo jong

toen de trein arriveerde en iedereen zich aan

als we waren, zijn we aangeklaagd en in de

boord haastte, zijn Hadassa en ik achtergelaten

Scheveningse gevangenis vastgezet. Hadassa

in een schuurtje. Men veronderstelde dat we te

was zes weken oud en vel over been. Dat ze

ziek waren om de reis te overleven. Maar een

toen in leven is gebleven, heeft ze te danken

jonge vrouw, Sophie Levie, drentelde steeds

aan een medegevangene die was bevallen en

die schuur in en uit en besloot ons ondanks

borstvoeding kon geven. Vandaar zijn we naar

de verwachtingen mee te nemen. Ze heeft ons

Westerbork gebracht. Ik weet dat mijn vader

tijdens de treinreis verzorgd en erdoorheen

vanuit zijn onderduik geld en sieraden heeft

gesleept. Zo kwam het dat wij als allerjongsten

kunnen leveren aan Gertrud Slottke, ook wel de

uit de hel konden ontsnappen en in leven zijn

'Rode Heks' genoemd. Zij was medewerkster op

gebleven. Hadassa was tien maanden en ik

het Judenreferat in Den Haag en had kennelijk

twee jaar oud.

invloed op de eindbestemming van iedereen, op

Na elf dagen bereikte de trein Atlit. Net als

wie zou leven en wie niet. Dankzij die betaling

veel andere overlevenden zijn we direct na

zijn we niet naar Auschwitz gestuurd maar naar

aankomst bij particulieren opgevangen. In een

Bergen-Belsen, waar ook de moeder en broer

kranteartikel van die tijd staat de eerste aanblik

van mijn moeder zaten.

beschreven: in lappen gewikkelde, stinkende

Wanneer en met wie we in Bergen-Belsen zijn

skeletten met een holle blik in hun ogen. Zo

58

Rachel Rottem

zagen we eruit. Mijn relatie met Sophie hield

Wie ben ik?

op dat moment op. In de jaren erna stonden

Wat moet ik beginnen met mijn onbekende ego? Zonder te vervallen in

in 1994 is een reünie georganiseerd voor de

obsessief navelstaren ben ik geregeld bezig met pogingen om mezelf

55 nog levende mannen en vrouwen van het

voor mezelf te verklaren. Zodra ik verzeild raak in een licht stressvolle

transport. Daar werden Hadassa en ik gezocht.

situatie nemen de emoties of zelfs de paniek het over. Achteraf vraag ik

Mensen wilden weten wat er met de baby's was

me dan af: waarom? Het is die voortdurende dialoog tussen de rationele

gebeurd. Ook Sophie was aanwezig, die nu

persoon die ik ken of meen te kennen, en die andere, verborgen, bezeten,

Shifra heet. Ze gaf een telefoonnummer, maar het

altijd voor een overval klaarliggende spelbreker die uitdrukking geeft aan

heeft een tijd geduurd tot ik bij haar op bezoek

het kind dat ik nog steeds meedraag in mijn volwassen lijf.

durfde te komen en het complete verhaal over

Als ik dit zo schrijf kan ik een kritisch gevoel niet van me afzetten. Je zou

de uitwisseling hoorde.

kunnen zeggen dat ik mezelf eigenlijk niet geloof. Heeft dit nu werkelijk met die oorlog van zeventig jaar geleden te maken? Deelnemer gespreksgroep

mijn biologische ouders geen contact toe. Pas

Omdat ik tbc had en andere kinderen zou kunnen besmetten, ben ik van mijn zus gescheiden en in huis gekomen bij de familie Lev, een kinderloos echtpaar uit Canada. Ik hield van hen zoals een dochter van haar ouders houdt, en had geen enkel benul dat er elders op de wereld nog een biologische vader en moeder rondliepen. Twee jaar later kregen die biologische vader en moeder als een van de weinigen certificaten om naar Palestina te komen en zich met ons te herenigen. Ik weet nog, en

59

dat zijn van de schaarse herinneringen die ik wel

ik wel dat ze hun best deden, maar ze hadden

heb, dat ik er niets van begreep wie die twee

geen ervaring en hun ouderschap begon met

mensen waren die me van mijn huis weghaalden,

drie kinderen, onder wie twee 'vreemde' meisjes

en ook dat ik in de buurt vertelde dat ik twee

die ze niet hadden zien opgroeien. Want nog

vaders en twee moeders had. Ik herinner me

hetzelfde jaar, in 1946, is mijn broer Shmuel

gevoelens van onbegrip en woede over het feit

geboren. Wat mijn ouders betreft was zijn weg

dat ik zomaar werd overhandigd.

geplaveid. Hij was vanaf het begin helemaal

Tussen mijn ouders en mij was het vanaf het

hun kind. Hij is zonder spanning en angst voor

begin gespannen. Er was geen communicatie,

vernietiging opgevoed. Mijn relatie met Shmuel

in alle betekenissen van dat woord. Zij kenden

is correct, net als die met mijn zus. We praten

geen Hebreeuws en ik sprak geen Nederlands.

over de telefoon en ontmoeten elkaar af en toe.

Ze vroegen nooit wat ik dacht of voelde, of hoe

Ik was een opstandig en problematisch

het op school was geweest, en er was geen

meisje. Meer dan eens had ik het gevoel dat

lichamelijk contact. Ook moest ik wennen aan

ik alleen maar stoorde. Thuis kwam ik liever

de nieuwe, strenge leefregels. Ook al waren

niet. Daar werd Nederlands gesproken, waar ik

mijn ouders traditioneel, ik bezocht toch een

natuurlijk niks van begreep. Mijn adoptie ouders

gewone school. Het resultaat was dat ik altijd

hadden na ons afscheid het land verlaten en

anders gekleed ging en aan veel activiteiten

waren naar Amerika vertrokken. Contact tussen

niet kon meedoen, niet alleen op school maar

ons was verboden. Maar na het leger ben ik naar

ook in de buurt en in de jeugdbeweging. Mijn

hen toe gereisd. Op dat moment was ik een

ouders voedden mij op zoals geschreven

zelfstandige vrouw. Ik kon moeilijk begrijpen,

stond in boeken die geen relatie hadden met

want zo was het, waarom mijn voormalige

de Israëlische realiteit van toen. Later begreep

ouders, die nooit kinderen hadden gehad, zo

60

Rachel Rottem

bezorgd waren en me bleven behandelen als

Ook al heb ik me nooit in mijn geschiedenis

een vierjarig meisje. Als ik bijvoorbeeld een

verdiept, het lijkt erop dat de ervaringen mij

brief ging posten aan de overkant van de straat,

hebben gestempeld. Ik leef de hele tijd met

stonden ze allebei achter het raam om te kijken

een zwaar gevoel van verzuim want ik weet dat

of ik wel veilig de andere kant bereikte.

ik meer in mijn mars heb en meer had kunnen

In Amerika ben ik met een Israeli getrouwd

bereiken. Ik ben een eenzame wolf en vertrouw

en zwanger geworden. Voor de bevalling kwam

in principe alleen op mezelf. Als niet ik, wie zal

ik naar Israël, maar daarna brak de Zesdaagse

er dan voor mij zorgen? Ik ben achterdochtig,

oorlog uit en vervolgens stond de gezondheid

maar ondanks mijn cynisme hou ik van humor.

van mijn oudste dochter Naomi niet toe dat

Contact met mensen zoek ik niet. Ik hou

we teruggingen. Met mijn tweede man heb ik

afstand. Alleen met dieren kan ik goed overweg.

ook twee dochters gekregen, Sharon en Dana.

Degene die zei 'liever een hond als vriend dan

Vandaag de dag ben ik getrouwd met Chaim

een vriend die zich als een hond gedraagt', heeft

Keren. We wonen in een mosjav in West-Galilea.

helemaal gelijk. Alleen mijn man, drie dochters

Ik heb in de grafische vormgeving en het

en vijf kleinkinderen slagen erin de afstand te

drukkersbedrijf gewerkt. Nu ik met pensioen

doorbreken. Ik ben heel trots op hen. Misschien

ben, ga ik thuis met de computer op stap, in mijn

bewijzen ze zelfs dat ondanks alles de dingen

ogen de uitvinding van de eeuw. En dankzij het

toch goed aflopen.

internet ligt ook de hele wereld aan mijn voeten. Ik ben helemaal gefascineerd door alle gadgets en zich steeds maar vernieuwende technologie, en ik hou van tabellen en indelingen. Dat geeft me een gevoel van controle.