kinder MISHANDELING IN DIT NUMMER TIJDSCHRIFT OVER jaargang nummer juni 2003

r e d n ki

TIJDSCHRIFT OVER

• Kamil, een verhaal voor kinderen die getuige zijn van ruzies en geweld in het gezin • Meldcode kindermishandeling voor beroepskrachten • Hulp aan kinderen zonder status • Zorgprogrammering bij kindermishandeling in Flevoland • Incestverwerkingsgroep voor meiden

2 17

jaargang

IN DIT NUMMER

nummer

juni 2003

MISHANDELING

Inhoud 3

digheden en lijken voor hen andere regels te gelden. Met

Over Kamil, zijn blauwe vader en zijn

welke knelpunten krijgen hulpverleners te maken, wanneer

gele moeder

een ‘illegaal’ kind bij hen aanklopt voor hulp? Een beschrij-

Een verhaal voor kinderen die te maken hebben met

ving.

ruzies en geweld in de thuissituatie

14

Daniëlle Steggink Zorgprogrammering bij kindermishandeling in Dat de ouders van Kamil voortdurend ruziemaken

Flevoland

E.M. Frederiks, I. ten Berge en A.E.S. Sijben

en uiteindelijk gaan scheiden brengt hem in een vervelende positie. Al is Kamil een kameleon, toch staat zijn situatie symbool voor alle kinderen in

Door het programmeren van zorg en een intensieve samen-

vergelijkbare situaties. Daniëlle Steggink schreef

werking werkt men in Flevoland aan een juiste afstemming

het boekje Kamil, de groene kameleon en legt in dit

tussen de verschillende vormen van hulpaanbod. Het doel

tijdschrift uit op welke ervaringen en visie het

is in de nabije toekomst aan cliënten de juiste zorg op het

boekje is gebaseerd.

juiste moment door de juiste instelling aan te kunnen bieden. Of, zoals Frederiks schrijft in haar artikel, het vormen

5

van een zorgketen bevordert de aansluiting tussen voordeur

Een meldcode kindermishandeling voor

en vervolghulpverlening. Een artikel over het Flevoproject

beroepskrachten

en de stand van zaken.

Ministerie van VWS neemt voorstel Expertisecentrum

17

Kindermishandeling over

Bram Boer

Woorden geven aan de ergste dingen Incestverwerkingsgroep voor meiden in Gouda

Annet Huizing

Effectiever signaleren en meer handvatten voor beroepskrachten wanneer zij worden geconfronteerd met – vermoedens van – kindermishande-

Dit voorjaar ontvingen Wil van Duuren en Janny van

ling, dat is de bedoeling van de meldcode. Het

Heerbeek de Marie Kamphuisprijs voor ‘hun meidengroep’

ministerie van VWS onderstreept het belang van

en het bijbehorende draaiboek. De jury waardeerde het

kwaliteit en effectiviteit, neemt de voorgestelde

draaiboek voor de incestverwerkingsgroep positief vanwege

meldcode over en draagt nu de verantwoordelijk-

het oorspronkelijke en innovatieve karakter ervan. Annet

heid voor de implementatie. Bram Boer beschrijft

Huizing sprak met beide laureaten en beschrijft in dit artikel

de achtergrond en de functie van de meldcode, in

de werkwijze van de verwerkingsgroepen en de betekenis

het artikel komen tevens de elementen aan bod

ervan voor de incestslachtoffers.

die de basis vormen voor elk te ontwikkelen proto-

21

col.

Info

9

Nieuws, internet, publicaties

Op papier zijn ze verdwenen, maar in het echt zijn ze er nog Hulp aan kinderen zonder status

Carinda Jansen

Hebt u vragen over kindermishandeling?

Bel of mail ons: Op basis van het VN-verdrag inzake de Rechten

NIZW Jeugd / Expertisecentrum Kindermishandeling

van het Kind zou geen enkel kind mogen worden

infolijn (030) 230 65 60 (werkdagen van 9.00 tot

uitgesloten van bescherming. Toch komen kinde-

17.00 uur) e-mail [email protected]

ren zonder verblijfsstatus door het Nederlandse

internetsite voor kinderen en jongeren

vreemdelingenbeleid vaak in schrijnende omstan-

www.kindermishandeling.nl internetsite voor volwassenen www.kindermishandeling.info

Daniëlle Steggink

Een verhaal voor kinderen die te maken hebben met ruzies en geweld in de thuissituatie

Over Kamil, zijn blauwe vader en zijn gele moeder

Kinderen die in de thuissituatie te maken krijgen met hevig ruziënde ouders, waarbij sprake kan

Het idee voor het verhaal over Kamil is ontstaan door opmerkingen en ervaringen van kinderen zoals Bas. Kinderen die in de thuissituatie veel ruzie meemaken (of

zijn van geweld, zitten vaak in een geïsoleerde

hebben meegemaakt) tussen hun ouders. Kinderen die vaak

positie. Het is voor hen moeilijk om naar buiten te

gevangen zitten tussen de ruzies, die verbijsterd kunnen

komen met hetgeen er bij hen thuis gebeurt. Wanneer ze erover willen vertellen, is het voor hen

zijn door wat ze zien, die erg in de war kunnen raken van hetgeen ze moeten meemaken. Kinderen die vaak zelf grip moeten zien te krijgen op de situatie en hun gevoelens.

lastig te verwoorden wat er gebeurt. In een poging

Kinderen die stukje bij beetje hun eigenheid (in ontwikke-

een ingang te creëren om binnen therapie met hen

ling) kunnen verliezen, omdat ze – steeds op hun hoede – er

over hun ervaringen te praten is het verhaal

klaar voor zijn zich aan te passen aan hetgeen in hun omgeving gebeurt. Kinderen, kortom, die grote kans lopen hun

geschreven over Kamil, de groene kameleon.

eigen kleur te verliezen, omdat ze meekleuren met de stem-

Onlangs is dit verhaal verschenen in boekvorm.

mingen van en gebeurtenissen tussen hun ouders. En zo werd Kamil de kameleon het beeld voor deze kinderen; het beestje dat er als geen ander om bekendstaat mee te kunnen kleuren met zijn omgeving.

Het verhaal ‘Voor wie zou jij kiezen als je ouders gaan scheiden; je mag

Kamil is een kind-kameleon, die veel ruzie meemaakt tussen

er maar één kiezen hè!?’ Deze vraag stelde Bas mij, nadat hij

zijn ouders. Het verhaal begint met een blauwe vaderkame-

zijn schoenen en sokken had uitgedaan, klaar voor therapie.

leon en een gele moederkameleon die oorspronkelijk uit de

Hij keek en klonk gespannen en de vraag kwam heel snel uit

respectievelijk blauwe en gele wereld komen. Ze gaan bij

zijn mond. De vraag leek hem al langer dwars te zitten. Bas

elkaar wonen in de groene wereld, want blauw en geel

bleek zich met zijn 6 jaar heel goed bewust van de conse-

wordt groen. Ze krijgen een kind, Kamil, die ook de groene

quenties van zijn keuzemogelijkheden. Voor welke ouder hij

kleur heeft. Na een tijdje ontstaan er ruzies tussen zijn vader

ook zou kiezen, de ander zou teleurgesteld en verdrietig zijn.

en moeder. De verschillen tussen hen (hun kleuren) zijn te

Hoe hij ook zijn best doet, Bas kan het nooit goed doen

groot en ze komen niet tot een oplossing. De ruzies worden

voor beide ouders.

heviger en uiteindelijk komt het tot een scheiding. Kamil

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

3

moet mee met zijn moeder, die teruggaat naar de gele

gele en groene wereld ziet) geeft Anke (net 5 jaar) aan dat

wereld. Vader vertrekt naar de blauwe wereld. Er is ‘een

Kamil maar weer naar de groene wereld moet gaan, mama

bezoekregeling’ met vader die hem komt ophalen en dan

in de gele wereld moet blijven en papa in de blauwe. ‘Dan is

meeneemt naar zijn blauwe wereld. De ruzies blijven echter

er geen ruzie meer’, voegt ze eraan toe. Ankes ouders zijn

voorkomen. Bij weer een ruzie kan Kamil er niet meer

gescheiden na een periode waarin ze veel ruzie met elkaar

tegen; hij draait zich om en begint te lopen. Erg in de war

hadden, waarbij vader geweld heeft gebruikt. Anke is hier-

en moe na een eind lopen rust hij uit in een boom. Hij

van getuige geweest. Er is een bezoekregeling, die vader aan-

blijkt dan, zonder dat hij het in de gaten heeft gehad, in de

vecht omdat hij vindt dat hij Anke te weinig ziet. Moeder

groene wereld terecht te zijn gekomen. Hij ontmoet hier

wil de bezoekregeling niet uitbreiden. De situatie is zo dat

een grote groene kameleon, aan wie hij zijn verhaal vertelt.

de ouders elkaar niet meer spreken of zien. ‘Alleen’ Anke

Deze grote groene kameleon hoort het verhaal van Kamil

bindt hen nog. Anke weet van het meningsverschil en de

aan, legt hem bepaalde dingen uit en geeft Kamil antwoord

onenigheid over de bezoekregeling. Dan is het niet verwon-

op nieuwe vragen. Daarbij komen verschillende thema’s aan

derlijk dat een kind van 5 jaar bedenkt dat zij dan maar weg

bod waar kinderen van ruziënde ouders mee te maken kun-

moet (bij mama), want dan is er voor haar ouders niets

nen hebben: schuldgevoel, machteloosheid, in de war zijn

meer om met elkaar ruzie over te maken! Ook bij Anke was

door de verschillende gevoelens, meer specifiek het uiten

het verhaal een ingang om verder in gesprek te komen over

van boosheid, loyaliteit en wat kun je doen als er ruzie is?

haar dilemma’s.

Het verhaal bestaat uit twee gedeelten. Het eerste gedeelte is

Tot slot

meer vertellend en probeert te laten zien wat Kamil mee-

Hoewel het verhaal niet precies past in alle soorten situaties,

maakt en welke gevoelens hij hierbij heeft. Wanneer Kamil

heb ik gemerkt dat elk kind waar ik in mijn werk mee te

de grote groene kameleon ontmoet begint het tweede

maken heb gekregen, er wel iets uithaalt. Naar mijn idee

gedeelte, waarin de genoemde thema’s aan de orde komen.

helpt het de kinderen om te horen over een verhalenfiguur (en die te zien) die in ongeveer dezelfde situaties terecht-

4

Ervaringen

komt. Het lijkt of de kinderen met het verhaal een vorm

De kinderen waarover het in dit artikel gaat praten niet

van erkenning krijgen. Door het verhaal krijgen ze te horen

graag over hetgeen ze meemaken of meegemaakt hebben.

dat ‘we’ weten dat deze dingen gebeuren en ‘we’ begrip heb-

Los van het feit dat het onderwerp voor hen lastig is om

ben voor hun problemen en gevoelens. Nu het verhaal is

over te spreken, is het voor hen moeilijk te verwoorden wat

uitgegeven hoop ik dat veel kinderen deze erkenning uit het

er aan de hand is. Ik heb gemerkt dat, door het verhaal van

boekje kunnen halen en ze geholpen kunnen worden om

Kamil met de kinderen te lezen, ze iets meer kunnen vertel-

– net als Kamil – weer iets van hun eigen kleur te ontdekken.

len over wat hen bezighoudt. Het is alsof ze dankzij de metafoor van de kameleonfamilie wat meer taal krijgen om

Daniëlle Steggink is psychomotorisch therapeut bij Cardea,

hun eigen dilemma’s en problemen te verwoorden. Het lijkt

Stichting voor jeugdhulpverlening bij de locatie Medisch

alsof ze wat orde kunnen scheppen in de chaos van hun

Kleuterdagverblijf te Leiderdorp. Verder is zij op dit

ervaringen.

moment coördinator van een project waarbij een hulpverleningsvorm wordt ontwikkeld voor kinderen die geconfron-

Wanneer ik het verhaal met Jan (6 jaar) lees, reageert hij

teerd worden met ruzies tussen hun ouders. Hierover zal zij

niet verbaal. Hij is wel geïnteresseerd en lijkt goed te horen

in het volgende nummer van dit tijdschrift berichten.

wat er wordt verteld. Na 10 minuten zegt hij (inmiddels liggend in de hangmat): ‘Ik denk dat Kamil de blauwe wereld

Productinformatie

mooier vindt.’ Door deze opmerking kon ik er met Jan ver-

Kamil, de groene kameleon

der op doorgaan. Hij vertelde me dat hij ook liever bij zijn

D. Steggink

vader wilde wonen. Dit bleek weliswaar niet alleen te zijn

Amsterdam: SWP, 2002, 40 p.

omdat hij wel graag bij zijn vader was, maar ook speelde

ISBN 90-6665-500-3, h 14,50

mee dat hij het idee had dat zijn vader hulp nodig had

Kamil, de groene kameleon is speciaal geschreven voor kinde-

wanneer de nieuwe vriend van moeder weer met vader zou

ren die thuis geconfronteerd worden met ouders die na veel

gaan vechten.

ruzie uiteindelijk scheiden. Kamil is verkrijgbaar in de boek-

Bij de tekening waarop Kamil wegloopt (en je de blauwe,

handel.

Tijdschrift over kindermishandeling

Bram Boer

Ministerie van VWS neemt voorstel Expertisecentrum Kindermishandeling over

Een meldcode kindermishandeling voor beroepskrachten Paul Baeten van het Expertisecentrum

tiatief de discussie over concrete invulling van een meld-

Kindermishandeling van NIZW Jeugd schreef een

code op gang te brengen. In 1997 nam het NIZW de ont-

meldcode kindermishandeling. Deze meldcode voor

wikkeling van de meldcode op in zijn plan voor de ondersteuning van de implementatie van de AMK’s. In 2002

beroepskrachten levert een bijdrage aan de kwali-

accepteerde het ministerie van VWS het voorstel van het

teit en effectiviteit van de signalering en aanpak

Expertisecentrum Kindermishandeling voor een concrete

van kindermishandeling.

en praktische invulling van een meldcode. 5

Uitgangspunten en doelstellingen Baeten legt met deze meldcode de nadruk op het verbeteren van de signalering en het bieden van ondersteuning aan beroepskrachten. Dit gebeurt op twee niveaus: op Beroepskrachten hebben hun verantwoordelijkheid ten

instellingsniveau en op het niveau van de beroepsgroepen.

opzichte van mishandelde kinderen. Een landelijke regeling kan hen daarin stimuleren of zelfs sturen. En als deze

De meldcode voor beroepskrachten heeft tot doel een bij-

beroepskrachten hun verantwoordelijkheid niet nemen,

drage te leveren aan de kwaliteit en effectiviteit van de sig-

moeten zij daarop aanspreekbaar zijn. Op het moment dat

nalering en aanpak van kindermishandeling.

ouders of verzorgers de rechten van een kind schenden,

Instellingen en beroepsgroepen kunnen de basiselementen

hebben andere volwassenen de verantwoordelijkheid om

van deze meldcode uitwerken in een handelingsprotocol

voor de belangen van het kind op te komen. Bestaande sys-

dat aansluit bij hun eigen doelen en mogelijkheden. Een

temen van signalering en aanpak van kindermishandeling

goed protocol kan beroepskrachten ondersteunen bij hun

blijken echter onvoldoende te functioneren. Ons land

handelen naar aanleiding van situaties en vermoedens van

beschikt nu over een dekkend netwerk van AMK’s. Recente

kindermishandeling en maakt tevens het handelen van de

wetgeving legitimeert hun werk en werkwijze. Daarmee is

individuele beroepskracht toetsbaar.

een belangrijke belemmering voor het melden van kindermishandeling weggenomen. Meer dan ooit lijkt de tijd rijp

Voor alle instellingen die met kinderen werken, geldt dat

om met (en tussen) beroepskrachten afspraken te maken

zij in aanraking komen met kindermishandeling. Of de pri-

met betrekking tot het melden van kindermishandeling.

maire opdracht van een instelling nu ligt op het terrein van onderwijs, opvang, zorg of hulpverlening: zij hebben

Al in 1988 stelde de Raad voor het Jeugdbeleid voor een

een verantwoordelijkheid en dienen een actief beleid te

meldcode in te stellen voor beroepskrachten. De overheid

voeren gericht op signalering en aanpak.

onderschreef dit voorstel en in 1996 nam het NIZW het ini-

Door expliciet beleid te maken op dit onderwerp kunnen

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

instellingen een belangrijke bijdrage leveren aan de bestrij-

onder verantwoordelijkheid van de instelling, organisatie of

ding van kindermishandeling. Zij kunnen in beleidsplan-

het instituut waarbinnen het protocol van kracht is.

nen hun voornemens kenbaar maken aan medewerkers,

Als beroepskrachten geconfronteerd worden met aanwijzin-

cliënten en andere betrokkenen. Enkele belangrijke onder-

gen voor kindermishandeling, is hun werkwijze afhankelijk

delen daarin zijn de verantwoordelijkheid die de instelling

van hun kwalificaties, van de mogelijkheden die zij vanuit

neemt voor het handelen van haar medewerkers, deskun-

hun instelling hebben, van wettelijke bepalingen enzo-

digheidsbevordering en de ontwikkeling en vaststelling van

voort. De basiselementen voor de ontwikkeling van een

een handelingsprotocol.

concrete werkwijze zijn terug te vinden in de meldcode.

Beroepsgroepen kunnen in hun beleid – dat onder andere

Beroepscode

tot uitdrukking komt in hun beroepscodes – de bijzondere

De invloed van beroepscodes op het handelen van de indi-

en directe verantwoordelijkheid van beroepskrachten voor

viduele beroepskracht is veelal groot. Algemene gedragsre-

de ontwikkeling, gezondheid en veiligheid van kinderen

gels die richtinggevend zijn voor het handelen van beroeps-

benadrukken. Zij kunnen ervoor zorgen dat de beroeps-

krachten bevatten basisbeginselen zoals de erkenning van

ethiek oproept tot handelend optreden op het moment dat

verantwoordelijkheid en de bereidheid tot overleg met

er aanwijzingen zijn dat een kind wordt mishandeld. Een

anderen. Een beroepscode kan worden omschreven als een

goed voorbeeld hiervan vormt de door de KNMG opgestelde

verzameling bindende voorschriften op een bepaald terrein,

meldcode voor artsen.

waarnaar bepaalde personen zich onder bepaalde omstandigheden dienen te gedragen. Zo´n code schrijft met andere

Instellingsbeleid

6

woorden gedragingen voor waaraan de individuele beroeps-

De meldcode bevat basiselementen voor instellingsbeleid.

kracht in het kader van de uitoefening van zijn beroep, taak

Vertrekkend vanuit deze basiselementen kan iedere instel-

of functie gebonden is vanaf het moment dat hij wordt

ling een op de eigen situatie en omstandigheden toegespitst

geconfronteerd met signalen die kunnen leiden tot een ver-

beleid ontwikkelen.

moeden van kindermishandeling. Het naleven van de code

Instellingen waarbinnen beroepskrachten werkzaam zijn die

kan worden gezien als een onderdeel van een goede

bij de uitoefening van hun beroep in aanraking komen met

beroeps-, taak-, of functievervulling. Omgekeerd is het niet

kinderen en/of hun ouders of verzorgers, hebben een taak

naleven van de gedragscode in situaties waarin dat wel had

en verantwoordelijkheid bij de signalering en de aanpak

behoren te gebeuren, aan te merken als een onjuiste uit-

van kindermishandeling. Het gaat daarbij niet alleen om

oefening van het beroep, de taak of de functie.

instellingen die hulp bieden bij problematische opvoedings-

Ook voor beroepscodes draagt de meldcode basiselementen

situaties. Ook voor sectoren als het onderwijs, de kinderop-

aan.

vang, de medische sector, de thuiszorg, de volwassenenpsychiatrie en de verslavingszorg geldt dat zij veelvuldig

Meldplicht

geconfronteerd worden met signalen en situaties van kin-

De meldcode vermeldt ook een meldplicht. In de gewijzigde

dermishandeling. Instellingen die werkzaam zijn binnen de

Wet op de jeugdhulpverlening is vastgelegd dat voor

bedoelde sectoren dienen een actief op de problematiek

beroepskrachten een meldplicht geldt voor kindermishan-

gericht beleid te voeren dat het nemen van verantwoorde-

deling gepleegd door anderen werkzaam in de instelling

lijkheid door beroepskrachten stimuleert en faciliteert.

waar de beroepskracht zelf ook werkzaam is. Het bestuur van de instelling is vervolgens verplicht het AMK onver-

Het is wenselijk dat concrete richtlijnen voor het handelen

wijld in kennis te stellen. Voor instellingen die vallen onder

van beroepskrachten onderdeel vormen van het instellings-

de Wet op de jeugdhulpverlening is opname van deze meld-

beleid. Veel, maar niet alle, instellingen hebben protocollen

plicht in instellingsbeleid evident. Bij andere instellingen

die ondersteuning kunnen bieden aan beroepskrachten op

zal meer discussie plaatsvinden bij opname van dit artikel.

momenten dat zij met situaties van kindermishandeling geconfronteerd worden.

Implementatie

Een handelingsprotocol is een document dat voorschriften

De meldcode van het Expertisecentrum Kindermishande-

bevat omtrent het volgen van een vastgestelde reeks van

ling is – zoals gezegd – door het ministerie van VWS geac-

handelingen op een bepaald beleidsterrein, door bepaalde

cepteerd. Daar ligt nu dan ook de verantwoordelijkheid de

personen, met het oogmerk een bepaald doel te bereiken,

meldcode zo goed mogelijk te implementeren.

Tijdschrift over kindermishandeling

Bij de implementatie van de meldcode zijn veel spelers

Overleg

betrokken.

6 De beroepskracht bespreekt aanwijzingen waaruit kan

Begin dit jaar heeft het ministerie van VWS Bureau ES&E de

worden afgeleid dat een kind mogelijk wordt mishandeld

opdracht gegeven te onderzoeken welke mogelijkheden er

met (daartoe aangewezen) anderen binnen de instelling of

zijn, en aan welke randvoorwaarden voldaan moet worden

binnen de beroepsgroep. Doelen van dit overleg zijn dat

om de meldcode zo spoedig mogelijk te implementeren.

vastgesteld wordt:

Een begeleidingscommissie met vertegenwoordigers van VWS (Directie Jeugdbeleid), de AMK’s en NIZW Jeugd

a of de waargenomen aanwijzingen door anderen worden herkend;

(Expertisecentrum Kindermishandeling) adviseert Bureau

b of anderen over aanvullende aanwijzingen beschikken;

ES&E. Zodra meer over de implementatie kan worden

c of waargenomen aanwijzingen ook bij anderen leiden

bericht, komen wij daarop in dit tijdschrift terug.

tot een vermoeden van kindermishandeling; d welke vervolgstappen noodzakelijk zijn; e hoe de taken en verantwoordelijkheden met betrekking tot te nemen vervolgstappen worden verdeeld.

Meldcode kindermishandeling voor beroepskrachten

7 Voor de beroepskracht is het Advies- en Meldpunt

Basiselementen voor door instellingen en beroepsgroepen

Kindermishandeling (AMK, telefoon 0900 123 12 30) de

vast te stellen richtlijnen voor het handelen in situaties van

aangewezen instantie voor het vragen van advies over het

kindermishandeling en bij vermoedens daarvan. De

omgaan met een vermoeden van kindermishandeling. Na

bestaande meldcode is hier integraal opgenomen.

overleg met het AMK besluit de beroepskracht tot het ondernemen van de nodige vervolgstappen.

Algemeen 1 De beroepskracht draagt op basis van zijn kennis, ervaring en mogelijkheden een bijzondere en directe verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling, gezondheid en veiligheid

Nader onderzoek

van het kind (de minderjarige) met wie hij beroepshalve

8 Zo mogelijk voert de beroepskracht – naar aanleiding van

– direct of indirect – in aanraking komt.

7

de aanwijzingen dat er sprake is van kindermishandeling – hierover een gesprek met het betrokken kind. Het instel-

2 Bij gebleken kindermishandeling draagt de beroepskracht

lingsprotocol beschrijft met betrekking tot het voeren van

zorg voor het zo spoedig mogelijk (doen) stoppen daar-

gesprekken met kinderen over (mogelijke) kindermishan-

van.

deling: a de voorwaarden;

3 De beroepskracht is in staat signalen van kinderen en hun

b de doelen;

omgeving te duiden als mogelijke aanwijzingen voor kin-

c de verantwoordelijkheden hiervoor binnen de instelling;

dermishandeling. Zijn kennis en deskundigheid hierom-

d de wijze waarop en de omstandigheden waaronder deze

trent houdt hij op peil door zelfstudie, bij- of nascholing.

gesprekken dienen plaats te vinden. 9 Zo mogelijk voert de beroepskracht – naar aanleiding van de aanwijzingen dat er sprake is van kindermishandeling

Ontstaan van een vermoeden

– hierover een gesprek met de betrokken ouders/verzor-

4 De beroepskracht die op enigerlei wijze beschikt over aan-

gers. Het instellingsprotocol beschrijft met betrekking tot

wijzingen dat een kind (mogelijk) mishandeld wordt, onderneemt de noodzakelijke stappen die leiden tot het

het voeren van gesprekken met ouders/verzorgers over (mogelijke) kindermishandeling:

(doen) beantwoorden van de vraag of van kindermishan-

a de voorwaarden;

deling sprake is.

b de doelen; c de verantwoordelijkheden hiervoor binnen de instelling;

5 De beroepskracht legt alle aanwijzingen waaruit kan worden afgeleid dat een kind (mogelijk) wordt mishandeld

d de wijze waarop en de omstandigheden waaronder deze gesprekken dienen plaats te vinden.

schriftelijk vast.

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

De beroepskracht die weet of op redelijke gronden ver-

Meldplicht

moedt dat sprake is van kindermishandeling kan daarvan

13 De beroepskracht die werkzaam is in een instelling en

melding doen bij het Advies- en Meldpunt Kindermis-

die over aanwijzingen beschikt dat een bij die instelling

handeling. De beroepskracht kan onder vermelding van

werkzame andere persoon zich mogelijk schuldig maakt

redenen anoniem blijven ten opzichte van het kind en het

of heeft gemaakt aan kindermishandeling, stelt het

gezin dat hij bij het AMK voor onderzoek aanmeldt. Deze

bestuur daarvan onverwijld in kennis.

mogelijkheid geldt in principe niet voor beroepskrachten die met het betrokken gezin een hulpverleningsrelatie onderhouden gericht op verbetering van de opvoedingssituatie.

Bram Boer werkt bij NIZW Jeugd / Expertisecentrum Kindermishandeling. In dit artikel is voor de mannelijke vorm gekozen, in voorkomende gevallen kunt u ook zij/haar lezen.

Hulp op gang brengen 10 De beroepskracht of zijn instelling schakelt het AMK en in overleg met het AMK eventueel anderen in wanneer de eigen mogelijkheden voor het ondernemen van adequate actie tekortschieten. Het instellingsprotocol beschrijft met betrekking tot het inschakelen van anderen: a de voorwaarden; b de doelen; c de verantwoordelijkheden binnen en tussen de instelling(en); 8

d welke anderen ingeschakeld kunnen/dienen te worden; e de wijze waarop anderen ingeschakeld dienen te worden. 11 Indien het belang van het kind dit vereist schakelt de beroepskracht zo nodig het AMK en in overleg met het AMK zo nodig anderen in zonder medeweten en/of zonder toestemming van de ouders/verzorgers. Het instellingsprotocol beschrijft daarbij: a de voorwaarden; b de doelen; c de verantwoordelijkheden hiervoor binnen de instelling; d welke anderen ingeschakeld kunnen/dienen te worden; e de wijze waarop anderen ingeschakeld dienen te worden. 12 De beroepskracht draagt in het geval van een melding alle voor de verdere aanpak relevante gegevens die hem uit hoofde van de uitoefening van zijn beroep of functie ter beschikking staan schriftelijk over aan het AMK.

Tijdschrift over kindermishandeling

De meldcode is te downloaden vanaf www.kindermishandeling.info.

Carinda Jansen

Hulp aan kinderen zonder status

Op papier zijn ze verdwenen, maar in het echt zijn ze er nog Begin dit jaar besteedden diverse media aandacht

bruik of verwaarlozing. Sterker nog; het is strafbaar om

aan de op handen zijnde uitzetting van kinderen

iemand in een hulpeloze positie te brengen of te laten wan-

van illegaal in Nederland verblijvende ouders. De

neer het beroepsmatig je taak is om te verplegen, te verzorgen of te onderhouden. Kinderen allereerst als vreemdeling

zaken kregen in het bijzonder aandacht omdat de

beschouwen en dan pas als kind, leidt volgens velen tot

kinderen in opvangsituaties verbleven na mishan-

sociaal ontoelaatbare situaties voor de kinderen van uitge-

deling door hun ouders en zij ondanks dat, met

procedeerde ouders of ouders zonder status. In dit artikel staat het woord ‘illegale’ nadrukkelijk tussen aanhalingste-

diezelfde ouders naar het land van herkomst zou-

kens. Hiermee wordt aangegeven dat ‘illegaal’ een onterecht

den worden gestuurd. Het zijn echter niet alleen

stempel is voor kinderen, omdat het verwijst naar de status

deze ernstige voorbeelden die de media haalden; de

van hun ouders. Er wordt voorbijgegaan aan de zelfstandige

positie van kinderen zonder status wordt steeds

belangen die kinderen hebben in procedures die hen als individu aangaan.

vaker aan de orde gesteld. Dat het welzijn van deze kinderen, die verblijven op Nederlands grondgebied, in de knel komt is helaas niet incidenteel.

Een uitgeprocedeerde en verslaafde vrouw brengt een baby ter wereld die bij de geboorte ook afhankelijk is van middelen. De baby wordt in een pleeggezin geplaatst, de ouders dragen geen zorg voor het kind. Aan de pleegzorg lijkt een einde te komen wanneer de ouders met hun kind naar het land van herkomst worden gestuurd.

In antwoord op Kamervragen, die naar aanleiding van de

Leefomstandigheden van ‘illegale’ kinderen

veelbesproken zaken zijn gesteld, stelt demissionair minister

Defence for Children International kent de problematiek,

Donner (Justitie): ‘het belang van het kind heeft geen abso-

door onderzoek proberen zij zicht te krijgen op het dagelijks

lute voorrang boven andere belangen. Als beleidsuitgangs-

leven van kinderen zonder status. In het eerste rapport van

punt geldt steeds dat het treffen van een kinderbescher-

het onderzoeksproject Kinderen zonder status beschrijven de

mingsmaatregel in voorkomende gevallen weliswaar

auteurs de leefsituatie van de kinderen aan de hand van

noodzakelijk kan zijn, maar niet tot gevolg kan hebben dat

gesprekken met hulpverleners (Morelli en Braat 1999). Op

de uitvoering van het vreemdelingenbeleid wordt verhin-

dit moment wordt de tweede fase van het onderzoek afge-

derd’ (Antwoorden op Kamervragen, 2002-2003).

rond. Om de leefsituatie van de gezinnen en de belevings-

Dit beleidsuitgangspunt staat lijnrecht tegenover het VN-

wereld van de kinderen weer te geven worden nu vooral de

verdrag inzake de Rechten van het Kind. In dit verdrag is

kinderen aan het woord gelaten (dit tweede rapport wordt

opgenomen dat er geen onderscheid gemaakt mag worden

medio 2003 verwacht). In het eerste rapport wordt duidelijk

tussen kinderen en dat kinderen bovendien recht hebben

gemaakt hoe gezinnen zonder status zich in Nederland pro-

op hulp wanneer zij slachtoffer zijn van uitbuiting, mis-

beren te redden en tot welke problemen dat leidt. In het

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

9

rapport wordt een onderscheid aangebracht tussen de

aan opvoedingsproblemen. De situatie van mensen mét en

leefsituatie van illegale arbeidsmigranten en die van uitge-

die van mensen zonder status komt sterk overeen. Ouders

procedeerde asielzoekers. Deze laatste groep komt voor

en kinderen zonder verblijfsstatus hebben veelal ook erva-

onderdak vaak terecht bij charitatieve instanties of alter-

ringen met geweld opgedaan, hebben weinig controle over

natieve opvangvoorzieningen. Illegale arbeidsmigranten

hun eigen bestaan en lijden onder gevoelens van machte-

zijn daarentegen voornamelijk aangewezen op familiele-

loosheid en wanhoop. In dat opzicht zijn er weinig verschil-

den of particuliere verhuurders. Vaak wonen hele gezin-

len. Het belangrijke onderscheid tussen gezinnen die in

nen, tegen torenhoge huurprijzen, in kleine kamertjes,

afwachting zijn van een status of die reeds toegekend heb-

soms zelfs zonder sanitaire voorzieningen. In het rapport

ben gekregen en gezinnen zonder status zit ’m vanzelfspre-

vertelt een medewerker van de Raad voor de Kinderbe-

kend in de zichtbaarheid. Bij mishandelingsproblematiek

scherming: ‘Je woont allemaal in één kamer. Dat je dan

stapt men zelden direct naar officiële instanties, maar door

uit onmacht wel eens explosief wordt, je kinderen slaat, is

vrees voor autoriteiten, onbekendheid met de hulpverle-

niet zo verwonderlijk. (…) Mensen leven alsof ze in een

ningsinstanties en de reële angst voor uitzetting wordt de

varkensstal leven. Men heeft gewoon niets. En daar zitten

drempel wel heel erg hoog. Ernstige problemen blijven hier-

dan kinderen tussen. En het is dan heel moeilijk om een

door bij gezinnen zonder status extra vaak verborgen.

afweging te maken wat in het belang van het kind is. Ze van hun ouders scheiden is ook een hele slechte zaak’

Een meisje zonder status was seksueel misbruikt. De ouders

(Morelli en Braat 1999).

durfden hier echter geen aangifte van te doen uit angst voor uitzetting (Morelli en Braat 1999).

De economisch slechte gezinsomstandigheden, in combi10

natie met psychosociale problematiek, kunnen tot proble-

Vanuit verschillende organisaties wordt gewezen op het

matische situaties leiden, vooral wanneer de juiste hulp

zogeheten grijze gebied. Het ligt volgens veel beroepskrach-

niet voorhanden is. Kordula Braat van Defence for

ten niet voor de hand dat statusloze kinderen die slachtoffer

Children International: ‘Wij horen regelmatig dat profes-

zijn van mishandeling terechtkomen bij instanties als AMK

sionele hulpverleningsorganisaties geen hulp kunnen of

en Bureau Jeugdzorg. De Vonk in Amsterdam biedt behan-

willen bieden. Vrijwilligers van kleine organisaties worden

deling aan volwassen of jeugdige getraumatiseerde vluchte-

dan geconfronteerd met bureaucratische hindernissen,

lingen en asielzoekers. Jelly van Essen is arts en psychothe-

waardoor problemen van gezinnen zonder status maar

rapeut: ‘Hoewel wij ons niet richten op mensen zonder

voortduren. Organisaties hebben verschillende argumen-

verblijfsvergunning komen wij wel regelmatig in contact

ten om volwassenen of kinderen niet op te nemen in hun

met gezinnen zonder status waar geweld gebruikt wordt.

cliëntenbestand. Er wordt echter vaak verwezen naar de

Vaak is dit geweld gericht op de moeder, die nogal eens

instabiele omstandigheden van een gezin, waardoor er

geen aangifte durft te doen. Wanneer er geweld tegen kin-

voor dat gezin geen hulpverleningstraject kan worden

deren wordt gebruikt, kiest de hulpverlener meestal voor

gestart. In het ergste geval kan dat leiden tot escalaties in

bescherming van het kind. Zij of hij kan in een groot

het gezin.’

dilemma worden gebracht wanneer melding bij AMK of aangifte bij de politie het verblijf van de ouders, en daarmee

Reële angst voor uitzetting De laatste jaren zijn er met het oog op vluchtelingen en

de mogelijkheid tot hulp aan en bescherming van de kinderen, op het spel zet.’

asielzoekers verschillende initiatieven ontplooid die gericht zijn op preventie van kindermishandeling. Het is

Gevolgen van het vreemdelingenbeleid voor

niet eenvoudig om de preventieactiviteiten goed vorm te

kinderen

geven (Budding 1999), maar de aandacht voor de proble-

Bij Vluchtelingenwerk Nederland zijn verschillende voor-

matiek bij deze groep is er wel. Er bestaat erkenning voor

beelden bekend waarbij kinderen de dupe werden van het

de traumatische ervaringen van de ouders en de vaak

vreemdelingenbeleid. Wilma Lozowski, beleidsmedewerker

stressvolle woonomstandigheden die kunnen bijdragen

bij Vluchtelingenwerk Nederland, vertelt: ‘We kennen

Tijdschrift over kindermishandeling

zaken waar een OTS (ondertoezichtstelling) is aangevraagd

Maar aankloppen bij professionele hulpverleningsorganisa-

omdat ouders ondersteuning nodig hebben bij de opvoe-

ties levert in veel gevallen problemen op in verband met

ding. Over situaties waarin kindermishandeling speelt

het ontbreken van een verblijfsstatus.

horen we bij Vluchtelingenwerk Nederland gelukkig zelden. Een probleem dat de laatste tijd vaker ter sprake komt, is

Koppelingswet en de Rechten van het Kind

het achterlaten van kinderen. Ouders spelen met deze

Met de Koppelingswet deed op 1 juli 1998 een ontmoedi-

gedachte, omdat ze hopen dat er voor hun kinderen toch

gingsbeleid zijn intrede in Nederland. De overheid heeft

een toekomst in Nederland mogelijk is.’ Lozowski wijst ook

met deze wet de aanspraak op collectieve voorzieningen

op de termijn van 28 dagen waarbinnen iemand na een

verbonden aan het verblijfsrecht van mensen. Alhoewel de

definitieve afwijzing van het asielverzoek Nederland moet

toegang tot de gezondheidszorg niet is afgesloten, is het

verlaten. ‘Dat kan helemaal niet, zeker niet als je hier al

voor mensen zonder verblijfsstatus niet langer mogelijk om

acht of negen jaar woont met je kind. In wat voor een situ-

zich te verzekeren. Artsen zijn en blijven verplicht om

atie plaats je opvoeders dan als gevolg van de wet?’

gezondheidszorg te bieden als iemand medisch noodzake-

Braat formuleert het sterker: ‘In feite werkt de overheid door

lijke zorg nodig heeft. Als de arts daardoor in financiële pro-

haar beleid verwaarlozing van kinderen in de hand.

blemen komt, kan hij een beroep doen op het koppelings-

Wanneer ouders op grond van het terugkeerbeleid zonder

fonds. Ook de preventieve zorg aan kinderen, bijvoorbeeld

middelen op straat worden gezet, is het zeer onkies om bij

inentingen, kan nog steeds gegeven worden. De vraag is

situaties van verwaarlozing met de vinger naar de ouders te

echter of ouders en hun kinderen inderdaad een beroep

wijzen, zij hebben eigenlijk geen keus.’

doen op deze voorzieningen. Het risico bestaat dat ze vanwege de Koppelingswet te laat naar de dokter gaan. Door de

‘De kinderen zijn vaak ’s nachts uit hun bed gelicht en moe-

Koppelingswet komen ouders overigens niet alleen in

ten hun kamertje, hun spullen en hun vriendjes achterla-

medisch, maar ook in juridisch en sociaal opzicht in een

ten. Ze zijn gedoemd tot een verblijf in portiek of station.

moeilijke positie. Ouders zonder status en hun kinderen

Op papier zijn ze verdwenen, maar in werkelijkheid zijn ze

kunnen immers geen aanspraak maken op inkomensvoor-

er nog’ (www.stichtingvast.nl).

zieningen (uitkeringen/bijstand), sociale huurwoningen en kinderbijslag.

Ondanks pogingen van ouders om de leefsituatie zo gewoon mogelijk te maken, blijft het een onzeker bestaan.

Een uitgeprocedeerde familie leeft met twee kinderen, van

Spanningen van of tussen ouders blijven voor kinderen zel-

een half en twee jaar, op straat. Een Nederlandse vrouw

den onopgemerkt. Het gevoel dat je er niet ‘hoort te zijn’ of

klaagt bij de GGD dat er twee kinderen op straat verblijven.

de wetenschap dat je ouders het risico lopen in vreemdelin-

De kinderen worden door de Raad voor de Kinderbescher-

genbewaring te worden genomen, leidt soms tot psychische

ming onder toezicht gesteld en in een opvangvoorziening

klachten of gedragsproblemen bij kinderen.

geplaatst, omdat de ouders op grond van het vreemdelin-

Braat: ‘Het veelvuldige verhuizen is ook een groot probleem

genbeleid geen recht hebben op voorzieningen (Defence for

voor kinderen, bij iedere verhuizing moeten ze hun school

Children International).

en hun vriendjes achterlaten. Kinderen zonder status wonen overigens niet altijd bij hun ouders, soms zijn ze

Lozowski kent de wettelijke spagaat tussen vreemdelingen-

ondergebracht bij familieleden. Wanneer kinderen het

recht en kinderrechtenverdrag, zij wijst echter ook op de

gevoel hebben dat ze iets voor deze gunst terug moeten

verschillende, soms conflicterende rechten bínnen het

doen of wanneer dat zelfs van ze wordt verwacht, kan dat

betreffende verdrag. In een incidenteel geval waarbij een

een kind erg onder druk zetten. Dat geldt ook voor het uit-

ouder wordt uitgezet terwijl het kind in Nederland in een

huwelijken van “illegale” meisjes aan een man die legaal in

pleeggezin achterblijft, speelt bijvoorbeeld het probleem dat

Nederland verblijft om zodoende een verblijfsstatus te ver-

enerzijds gezorgd wordt voor een goede opvoedingssituatie

werven. Al deze voorbeelden kunnen bij kinderen leiden tot

voor het kind, maar anderzijds nog niet geregeld is dat het

probleemgedrag.’

kind contact kan houden met de ouder. Eenzelfde soort pro-

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

11

bleem speelt bij ouders die, voorafgaand aan uitzetting, met

brengen met het VN-verdrag inzake de Rechten van het

hun kinderen in vreemdelingenbewaring zijn gesteld. In het

Kind en ‘illegale’ kinderen dus niet uit te sluiten van

belang van het kind zou hij of zij niet mogen worden opge-

bescherming. Het Kinderrechtencollectief maakt zich sterk

sloten. In het belang van het kind zou hij of zij echter ook

voor een voorlichtingscampagne om hulpverleners te infor-

niet gescheiden mogen worden van de ouders.

meren over de toegankelijkheid van de hulpverlening voor gezinnen zonder status. Daarnaast zouden hulpverleners,

Oplossingen

12

volgens het collectief, een training moeten krijgen waarin

De opsomming van de problemen vraagt om oplossingen.

ze leren hoe om te gaan met de verblijfsrechtelijke aspecten

Het ontmoedigingsbeleid van de overheid leidt echter voor-

van de hulpverlening.

namelijk tot meer problemen. Stichting VAST in Den Bosch

Veel organisaties binnen de jeugdhulpverlening geven voor-

biedt vrouwen met een afgewezen verblijfsaanvraag en hun

rang aan het VN-verdrag inzake de Rechten van het Kind

kinderen (tijdelijk) huisvesting. De stichting kampt met

boven de Vreemdelingenwet en daarmee gaan zij dus op de

grote problemen omdat de toestroom van vrouwen voort-

eerste plaats uit van de belangen van het kind. Toch is in

durend toeneemt, terwijl de financiële middelen en de

veel gevallen de geboden hulp afhankelijk van de inspan-

mogelijkheden zienderogen afnemen.

ningen en de bereidheid van individuele medewerkers. Jelly

Veel hulp aan mensen zonder status wordt verzorgd door

van Essen: ‘Zowel de problemen als de oplossingen dienen

particuliere initiatieven zoals VAST en door land- en lotge-

zich altijd in een andere hoedanigheid aan, we hebben ook

noten. Sommige gemeenschappen kennen een uitgebreid

wel eens meegemaakt dat een moeder die illegaal in

netwerk waardoor praktische of juridische hulp kan worden

Nederland verbleef een verblijfsvergunning kreeg. Wij kon-

georganiseerd. Ook door de inzet van kerkelijke organisaties

den namelijk aantonen dat de kinderen, die wel in het bezit

wordt voorkomen dat mensen ‘ondergronds’ verblijven en

waren van een verblijfsvergunning, ernstig in hun ontwik-

verstoken zijn van enige ondersteuning. Stafmedewerkster

keling zouden worden bedreigd wanneer zij zouden worden

Hansje Pauw van GG&GD Amsterdam legt uit dat veel kin-

uitgezet óf als zij zouden worden gescheiden van hun moe-

deren zonder status wel bij de consultatiebureaus (CB’s)

der.’

komen. De ouders worden niet langs de gangbare weg bereikt, maar door mond-tot-mondreclame vinden zij hun

Ook opvangvoorzieningen worden benaderd met hulpvra-

weg om kinderen te laten vaccineren. ‘Wij kunnen dat

gen van vrouwen zonder status met hun kinderen. In som-

gemakkelijk verantwoorden onder de noemer volksgezond-

mige gevallen kunnen zij tijdelijk soelaas bieden. Rian

heid.’ De kinderen hoeven voor deze zorg niet verzekerd te

Bekkers (Hera, Vrouwenopvang Gelderland) vertelt dat de

zijn, dat neemt een drempel weg. Een ander voordeel voor

vrouwen echter zelden worden opgenomen, maar niet om

ouders zonder verblijfsstatus is de mogelijkheid om ano-

principiële redenen.

niem te blijven. De CB-contacten bieden enig zicht op

‘Het probleem met deze groep is dat er geen enkel perspec-

eventueel problematische opvoedingssituaties. ‘Maar’, zegt

tief is; deze vrouwen kunnen geen uitkering aanvragen en

Pauw, ‘daarna wordt het lastig, want waar moet je met ver-

ze komen niet in aanmerking voor huisvesting. Simpel

waarloosde of bedreigde kinderen naartoe? Gespecialiseerde

gezegd kunnen we dan, als vrouwenopvang, niets anders

medisch noodzakelijke zorg is meestal niet zo’n probleem,

aanbieden dan een tijdelijk dak boven het hoofd. Het ver-

dat wordt betaald uit het koppelingsfonds. Maar voor gespe-

blijf wordt uiteindelijk noodgedwongen beëindigd, omdat

cialiseerde psychosociale zorg is geen voorziening, je bent

wij de financiële middelen niet hebben om de kosten te dra-

dan aangewezen op de AWBZ-instellingen die daar inciden-

gen. Dat is op de eerste plaats voor de cliënten, maar ook

teel een apart potje voor hebben.’ Zowel de GG&GD als de

voor de betrokken hulpverleners ontzettend frustrerend.’

Bureaus Jeugdzorg proberen de problematiek in kaart te brengen. De GG&GD Amsterdam gaat na op welke wijze

Uit de AMK-cijfers valt op te maken dat er jaarlijks tiental-

het probleem stedelijk aan te pakken is. Bureaus Jeugdzorg

len meldingen binnenkomen die gerelateerd zijn aan vluch-

hebben met de IND (immigratie- en naturalisatiedienst) en

telingenproblematiek, dit is niet gespecificeerd naar status.

het ministerie van Justitie om de tafel gezeten om de gevol-

Volgens interim-hoofd van AMK Haaglanden, Paul Baeten,

gen van het uitzettingsbeleid voor kinderen zonder status

is het vanzelfsprekend dat er weinig meldingen zijn die in

nader te bespreken.

verband staan met illegaliteitsproblematiek. ‘Meldingen van

Het Kinderrechtencollectief heeft de overheid dringend aan-

kindermishandeling worden gedaan door mensen die die

bevolen om de Wet op de jeugdzorg in overeenstemming te

kinderen zien. Als kinderen niet naar een consultatiebureau

Tijdschrift over kindermishandeling

gaan, niet naar school gaan en geen vaste huisarts

Meuwese, S.

hebben, wie moet er dan melden? Vermoedelijk kennen

Jeugdzorg in het perspectief van internationale rechtsnor-

mensen uit de omgeving van kinderen zonder status ook

men. Justitiële verkenningen, jrg. 28, nr. 9, december 2002

de wegen niet om signalen of meldingen door te geven. Als er een melding binnenkomt waarbij een ‘illegaal’ kind

Morelli, C. en K. Braat

betrokken is, dan is het voor een AMK wel lastiger om

Kinderen zonder status. Amsterdam: Defence for Children

zo’n melding te verifiëren. Maar ik geloof niet dat bij

International, 1999

AMK’s juridische overwegingen meespelen bij de vraag om een dergelijke melding in behandeling te nemen.’

Geraadpleegde internetsites

Zowel Braat als Lozowski zien naast de beperkingen als

* Stichting VAST in Den Bosch: www.stichtingvast.nl

gevolg van de Koppelingswet ook mogelijkheden.

* De Vonk in Amsterdam: www.centrum45.nl/vonk

‘Alleen’, zeggen zij, ‘je moet er veel moeite voor doen en

* Vragen gesteld door leden van de Tweede Kamer, met

bekend zijn met de mogelijkheden. Door de Koppelings-

daarop door de regering gegeven antwoorden:

wet lijken hulpverleners, bijvoorbeeld, soms geheel ten

www.overheid.nl/op/index.htmlKamervragen

onrechte te denken dat het illegaal of strafbaar is hulp te

* Brief aan kabinetsinformateurs betreffende kinderrechten:

geven aan kinderen zonder status of dat hun werk niet

www.geachteformateur.nl/bestanden/

vergoed wordt.’

Kinderrechtencollectief2003.pdf

Een uiterste oplossing is een ministerieel besluit. In antwoord op vragen van Kamerleden heeft de minister van Vreemdelingenzaken en Integratie in maart 2003 bijvoorbeeld laten weten dat hij op grond van klemmende redenen van humanitaire aard berust in het verblijf van twee mishandelde peuters zonder verblijfsrecht. Vooralsnog is het echter wachten op oplossingen van humanitaire aard

13

die wat eenvoudiger bereikbaar zijn. Carinda Jansen is medewerker van NIZW Jeugd / Expertisecentrum Kindermishandeling.

Ter informatie • Verwacht september 2003: Vervolgrapport Kinderen zonder status. Defence for Children International. • Het congresverslag van het congres Recht op jeugdzorg voor kinderen met een twijfelachtige verblijfsstatus dat op 12 juni 2003 plaatsvond, is op te vragen bij Jeugdzorg Advies en Ondersteuning te Amsterdam, telefoon (020) 520 52 00, e-mail [email protected].

Literatuur Budding, M. Kindermishandeling in vluchtelingengezinnen. Tijdschrift over Kindermishandeling, jrg. 13, nr. 3, p. 5-6, 1999

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

E.M. Frederiks, I. ten Berge en A.E.S. Sijben

Zorgprogrammering bij kindermishandeling in Flevoland

Binnen de provincie Flevoland hebben de jeugdvoorzieningen de uitdaging aangenomen om voor kinderen die slachtoffer zijn of dreigen te worden

zen, waardoor bij uitstel van adequate opvang en behande-

van kindermishandeling in het gezin, de zorg beter

ling beginnende opvoedingsproblemen kunnen escaleren.

te organiseren. Beter organiseren betekent beter

Deze situatie baart zorgen. De veronderstelde meldingsbe-

stroomlijnen, vormgeven en afstemmen van hulp. 14

gen ontmoedigd worden om kinderen vroegtijdig te verwij-

Naast een optimale inzet van de bestaande hulp

reidheid biedt echter ook kansen. Deze kansen zijn opgepakt in het project Intersectorale zorgprogrammering bij kindermishandeling.

wordt beoogd een gedetailleerd inzicht te krijgen in

Doel van het project is een of meer zorgprogramma’s te ont-

het huidige voorzieningenniveau van Flevoland.

wikkelen, waarin kwalitatief goede zorg voor deze doelgroep op een samenhangende en inzichtelijke wijze wordt aangeboden.

In juli 2000 verscheen het onderzoeksrapport Kinder-

Projectstructuur

mishandeling: wat meldt Flevoland? (Adviesbureau Van

In Flevoland bestond reeds een stuurgroep zorgprogramme-

Montfoort 2000). Aanleiding voor dit verkennende onder-

ring ADHD (Attention Deficit and Hyperactivity Disorder).

zoek was het hoge aantal meldingen bij het AMK (Advies-

Aan deze stuurgroep namen het speciaal onderwijs en de

en Meldpunt Kindermishandeling) Flevoland ten opzichte

Flevolandse jeugdzorginstellingen deel. Dezelfde structuur is

van de rest van Nederland. Ook de gestage toename van het

gebruikt om een zorgprogramma kindermishandeling (KM)

aantal meldingen in Flevoland (van 625 in 1997 oplopend

te ontwikkelen. Beide projecten zijn geïnitieerd door

tot 1068 in 2000) en de sterke groei van het aantal onder-

Boschhuis, multifunctionele organisatie voor jeugdzorg. Het

toezichtstellingen dat langer dan één jaar duurt (van 170 in

project KM wordt gefinancierd door Provincie Flevoland.

1996 oplopend tot 455 in 2000) vielen op (Stichting Jeugd

Voor de aansturing van het project hebben vertegenwoordi-

en Gezin Flevoland 2000). Uit het onderzoek blijkt onder

gers van Bureau Jeugdzorg (BJZ), AMK, Sociaal Pedagogische

andere dat de meldingsbereidheid, van met name politie en

Dienst, de jeugdhulpverleningsinstellingen Boschhuis en

onderwijs, in Flevoland relatief hoog is. Over het aantal

Stichting Jeugdhulpverlening Flevoland en de beide GGZ-

gevallen van kindermishandeling is moeilijk duidelijkheid

instellingen De Meregaard en Meerkanten zich verenigd in

te krijgen. Het is wel duidelijk dat in Flevoland verhou-

de stuurgroep. Bij de uitwerking van het project worden zij

dingsgewijs veel gezinnen met jonge kinderen wonen en

ondersteund door een adviseur (ABC/OPES bv) en het

dat er grote capaciteitsproblemen bij eerste- en tweedelijns-

NIZW. Het project wordt getrokken door een projectleider

voorzieningen zijn. Een plausibel en door hulpverleners

van Boschhuis. De projectleider onderhoudt ten behoeve

ervaren gevolg van de wachtlijsten is dat basisvoorzienin-

Tijdschrift over kindermishandeling

van de uitwerking van onderdelen van de zorgketen contact

• Suggesties voor verbeteringen. De meldingsbereidheid is al

met onder andere het Bureau VKM (Voorkoming

groot, maar door onduidelijkheden over het (medisch)

KinderMishandeling) en instellingen in de gezondheids-

beroepsgeheim op te helderen, kan die bereidheid nog

zorg.

meer worden verbeterd. Bovendien kunnen de drempels worden verlaagd door meer inzicht in de resultaten en de procedure van AMK en de Raad van de Kinderbescher-

Zorgprogrammering als methode

ming. Daarnaast benadrukten verwijzers dat duidelijke

Er is gekozen voor het principe van zorgprogrammering.

routes in de hulpverlening met heldere indicaties nodig

Onder een zorgprogramma verstaan wij een specifieke set

zijn. Er zijn ook veel voorstellen voor nieuwe zorgvormen

aan modulen (behandelvormen) gericht op de hulpvragen

gedaan.

van een specifieke doelgroep en met duidelijke afspraken over de afstemming. De modulen kunnen door meerdere

Explicitering zorgketen in een beslisboom

organisaties en na elkaar of gelijktijdig worden aangeboden.

De stuurgroep heeft naar aanleiding van de bevindingen uit

In het zorgprogramma kindermishandeling is afgesproken

de inventarisatie de prioriteit gelegd bij de afstemming tus-

hoe de modulen van verschillende aanbieders kunnen wor-

sen de voordeur en vervolghulpverlening en tussen de hulp-

den ingezet en op elkaar kunnen worden afgestemd.

verleningsorganisaties onderling. Hiervoor is de zorgketen

Hierdoor kan bij uitstek de in het onderzoek geadviseerde

opgesplitst in de volgende fasen:

aansluiting tussen voordeur (AMK, BJZ, gezondheidszorg,

• signalering en bespreekbaar maken van vermoedens;

algemeen maatschappelijk werk) en de vervolghulpverle-

• onderzoek en hulpverlening;

ning worden bevorderd.

• verlenen van nazorg.

Inventarisatie van vraag en aanbod

Deze fasen zijn uitgewerkt in een beslisboom. Hierin is

Om een beeld te krijgen van de vraag en problematiek van

inzichtelijk gemaakt welke acties, door welke organisaties

gezinnen met ‘kinderen die slachtoffer zijn of dreigen te

op verschillende beslismomenten kunnen worden onderno-

worden van kindermishandeling in het gezin’ is het project

men. Handelings- en indicatierichtlijnen zijn bedoeld om

gestart met een inventarisatie. Ook wilden we het

die verwijzingen naar en binnen de zorgprogramma’s te

Flevolandse aanbod voor deze doelgroep en de ideeën die

ondersteunen. Zo is er samen met het Bureau VKM een

beroepskrachten hebben voor verbetering van zorg in kaart

voorbeeldprotocol gemaakt voor het bespreekbaar maken

brengen. Enkele voorbeelden van resultaten:

van vermoedens. Dit protocol kan door alle professionals

• Meer inzicht in de vraag. Uit literatuuronderzoek en inter-

worden gebruikt. Binnen de fase ‘onderzoek en hulpverle-

views is een helder beeld van de doelgroep ontstaan. Een

ning’ worden zogeheten ideale zorgprogramma’s uitge-

onderscheid naar deeldoelgroepen en daarbij aansluitende

werkt, op basis van inzichten uit de literatuur en consensus

zorg is daardoor mogelijk geworden. Dit onderscheid heeft

tussen de stuurgroepleden. Het onderscheid in deeldoel-

(in grote lijnen) betrekking op de mate van erkenning van

groepen is de ingang voor deze verschillende zorgprogram-

de problemen en bereidheid tot het aanvaarden van hulp,

ma’s.

in combinatie met de aard van de problemen bij seksueel misbruik of fysieke mishandeling.

Gedeelde visie

• Inzicht in de ervaren knelpunten. Gebleken is dat door lange

Een belangrijk resultaat van het project is de gedeelde visie

wachttijden bij BJZ en AMK nog veel meldingen achter-

die de deelnemende instellingen gezamenlijk hebben uitge-

wege blijven. Hierdoor is de ‘verborgen hulpvraag’ waar-

werkt over de benadering van kindermishandeling in de

schijnlijk groter is dan wel eens gedacht wordt. Er is in

genoemde drie fasen. Zo is voor de eerste fase beschreven

Flevoland een veelheid aan algemene voorzieningen, maar

dat signalering van opvoedingsnood gepaard moet gaan

een tekort aan specialistische diagnostiek- en behandel-

met openheid in het bespreken van zorgen. In dit kader is

voorzieningen. Dit leidt voor verwijzers tot een zoektocht

in plaats van de centrale positie van ‘hulpvraaggerichtheid’

naar passende zorgmogelijkheden. Hierdoor kunnen de

een centrale visie op ‘signaalgerichtheid’ geformuleerd.

uiteindelijke verwijzingen voor gezinnen zeer uiteenlo-

Onderdeel van deze visie is het uitgangspunt dat bij zorgen

pen. Als een verwijzing op gang is gekomen dan kan het

over de ontwikkeling en/of opvoedingssituatie van een kind

vervolgens gebeuren dat hulpverleners onderling niet op

niet gewacht moet worden op hulpvragen. Alle volwassenen

de hoogte zijn van elkaars bemoeienis met het gezin.

hebben een verantwoordelijkheid ten opzichte van (het

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

15

welzijn van) kinderen. Zorgen moeten worden ‘gedeeld’ om

Tot slot

betrokkenen de kans te geven eventuele opvoedingsproble-

Het project zal binnenkort moeten worden afgerond. De

men te erkennen. Als dit op een respectvolle wijze gebeurt,

ontwikkeling van intersectorale zorgprogramma’s is een

kan de weg voor hulp(vragen) worden vrijgemaakt. Dit

tijdrovend, maar boeiend proces. We hopen er voor de

betekent dat het AMK in principe zo weinig mogelijk hoeft

afronding in te slagen om een helder beeld te geven van de

te worden ingezet. Het AMK blijft de aangewezen instantie

noodzakelijke zorg om kindermishandeling (blijvend) te

wanneer het betrokkenen, omstanders of de professional

kunnen stoppen. Ook willen we de wel aanwezige hulp zo

niet lukt om een ingang voor hulp te vinden.

goed mogelijk organiseren. Dit is de verantwoordelijkheid van de instellingen zelf, die het beste in onderlinge samen-

Continuïteit

werking (zoals in de stuurgroep) kan worden vormgegeven.

Het is van belang dat er tijdens de uitvoering van het zorg-

De overheid heeft vervolgens de taak om de leemtes te vul-

proces één persoon of instantie is die de zorgketen bewaakt.

len.

Geconstateerd is echter dat een dergelijke instantie ontbreekt.

(Voor nadere informatie: Boschhuis te Lelystad, telefoon

Ook zijn er geen organisaties die langdurige, ondersteu-

(0320) 22 77 74 (u kunt vragen naar Edith Frederiks),

nende hulp (mogen) bieden. Een periodiek contact om bij

internet www.boschhuis.nl)

nieuwe vragen of situaties snel advies te kunnen geven, dan wel door te verwijzen, is echter voor veel gezinnen wel wen-

Mevrouw E.M. Frederiks werkt bij Boschhuis en is project-

selijk. Het Bureau Jeugdzorg biedt bijvoorbeeld wel casema-

leider van het Flevoproject, mevrouw I. ten Berge werkt bij

nagement, maar alleen voor kinderen die worden verwezen

NIZW Jeugd / Expertisecentrum Kindermishandeling en de

naar de jeugdhulpverlening en alleen gedurende de tijd dat

heer A.E.S. Sijben is projectadviseur van het Flevoproject.

ze van deze instellingen zorg krijgen. Ook de huisarts heeft niet de mogelijkheden om het kind gedurende het gehele 16

Literatuur

traject actief te volgen. Op dit moment wordt nagegaan in

Adviesbureau Van Montfoort

hoeverre de jeugdgezondheidszorg, vanaf het ontstaan van

Kindermishandeling: wat meldt Flevoland? Woerden:

een vermoeden tot en met de nazorg, een vinger aan de

Adviesbureau Van Montfoort, 2000

pols zou kunnen houden. Voor de coördinatie van de zorgprogramma’s in de fase ‘onderzoek en hulpverlening’ zal

Boschhuis

waarschijnlijk worden gekozen voor een functie dicht bij de

Rapport Inventarisatie vraag en aanbod Kindermishandeling

uitvoering van de zorg.

(binnen het gezin). Lelystad: Boschhuis, 2002

Goede diagnostiek en zorg

Stichting Jeugd en Gezin Flevoland

Er is in Flevoland onvoldoende specialistische diagnostiek

Jaarverslag 2000. Lelystad: Stichting Jeugd en Gezin

en er is bovendien onduidelijkheid over de komst van

Flevoland, 2000

– landelijke – specialistische centra. Tot daar meer duidelijkheid over bestaat, zal alle beschikbare deskundigheid worden gebundeld in de beschreven zorgprogramma’s. Het ontbreken van gespecialiseerde hulp is eveneens een knelpunt. Er worden daarom twee versies van de zorgprogramma’s gemaakt: de ‘ideale’ en de ‘beschikbare’ zorgprogramma’s, waarmee op individueel niveau steeds kan worden gekeken naar de beschikbaarheid en de geschiktheid van het aanbod. De schaarste aan zorg maakt het, ten slotte, moeilijk om afspraken te maken over een snelle verwijzing van een gezin waarbij sprake is van (vermoedens van) kindermishandeling. De stuurgroep heeft principeafspraken gemaakt over voorrangsregels. Deze zullen in de praktijk moeten worden beproefd, om negatieve consequenties voor de andere kinderen op de wachtlijst te voorkomen.

Tijdschrift over kindermishandeling

Annet Huizing

Incestverwerkingsgroep voor meiden in Gouda

Woorden geven aan de ergste dingen

Je verhaal tot in de pijnlijkste details vertellen en delen met anderen die hetzelfde hebben meegemaakt. Dat is de kern van de incestverwerkings-

regie in handen en we werken volgens een bepaalde methodiek die we in de loop der jaren verfijnd hebben. Daar kan natuurlijk van afgeweken worden, maar in principe verlopen de bijeenkomsten tamelijk gestructureerd.’

groepen voor meiden bij Bureau Jeugdzorg in Gouda. Janny van Heerbeek en Wil van Duuren

Feiten en gevoelens De incestverwerkingsgroep is bedoeld voor meiden van 14

hebben dit programma in 1990 opgezet en inmid-

tot 18 jaar die seksueel misbruikt zijn door een familielid of

dels negen groepen begeleid. Op 14 april kregen ze

bekende. De voorwaarden voor deelname: het misbruik

de Marie Kamphuisprijs, een tweejaarlijkse prijs

moet zijn gestopt en de meiden moeten hun verhaal willen

voor vernieuwende projecten in het maatschappelijk werk.

doen en kunnen luisteren. Ze komen binnen via hulpverleners. De ernst van de problemen verschilt. De een is jarenlang misbruikt door een familielid. De ander heeft eenmalig te maken gehad met aanranding. Wil: ‘Soms vraagt een meisje zich af wat ze hier doet als ze hoort dat iemand anders veel langduriger of ernstiger is misbruikt. We maken dan duidelijk dat ze in deze groep zitten omdat ze last hebben van wat er is gebeurd, onafhankelijk van de ernst daar-

Ze ontmoetten elkaar bij de oprichting van het samen-

van.’ Janny: ‘We zeggen altijd: “Feiten kun je vergelijken,

werkingsverband incest en seksueel geweld (SIS) in

maar gevoelens niet. Hoe jij reageert op wat jou is overko-

Gouda. Dat was in 1986. Janny van Heerbeek werkte in de

men, hangt af van je geschiedenis, je karakter en de steun

jeugdhulpverlening en Wil van Duuren was vrijwilliger bij

die je van je omgeving krijgt”. Dat begrijpen ze altijd goed.’

de Vereniging tegen Seksuele Kindermishandeling binnen het gezin (VSK). Beiden hadden te maken met meiden die

Je werd serieus genomen. Na het vertellen van mijn verhaal, von-

seksueel misbruikt waren. Ze bundelden hun krachten en

den de anderen het ook erg wat er gebeurd was. Zelf ben je nog in

deskundigheid, en zetten in 1990 de eerste meidengroep

de fase van het bagatelliseren en ontkennen. Ik zag mezelf toch

op. Het principe is simpel: gedurende vijftien tot twintig

als het lichtste probleemgeval in de groep. (Petra)

bijeenkomsten praat een groep van zes tot acht meiden over wat hun is overkomen en hoe ze daarmee verder

Geen woorden voor seksueel misbruik

kunnen. Het zijn geen zelfhulpgroepen. Daar is de proble-

Hoe de meiden reageren op seksueel misbruik is verschil-

matiek te zwaar voor. Janny: ‘Wil en ik houden stevig de

lend. Wil: ‘Het ene meisje wordt agressief, het andere juist onverschillig. Sommigen beschadigen zichzelf. Toch zijn er

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

17

ook overeenkomsten. Ze hebben een negatief zelfbeeld, zijn

intake dat ze in eerste instantie maar vier bijeenkomsten

onzeker en vinden zichzelf lelijk.’ Janny: ‘Bij al deze meiden

mee hoeven doen, en dat ze daarna kunnen kiezen of ze

is de seksualiteit beladen. Als kinderen slachtoffer worden

verder willen. Dat is beter te overzien en dan stappen ze er

van seksueel misbruik, wordt hun hun eigen seksualiteit

gemakkelijker in. Na vier bijeenkomsten weten ze hoe de

afgenomen. Hun vertrouwen in anderen heeft een flinke

groep draait, wie erin zitten en hoe wij zijn. Bijna iedereen

deuk opgelopen. En ze zijn vaak eenzaam. Seksueel mis-

wil overigens doorgaan.’ Janny: ‘Die eerste bijeenkomsten

bruik vindt in het geniep plaats. Ze hebben het vaak lange

zijn cruciaal. We moeten een veilige sfeer creëren. En je

tijd geheim moeten houden, onder druk van de pleger.

moet ook meteen dingen doen die voor hen de moeite

Bovendien is het heel moeilijk onder woorden te brengen.

waard zijn.’

Ze hebben er letterlijk geen woorden voor. Dat maakt ze tot

Bij de beslissing om wel of niet door te gaan, wordt gewerkt

eenzame kinderen.’

met punten. Janny: ‘Ieder meisje krijgt 10 punten te verdelen over wel of niet doorgaan. Bijvoorbeeld: 8 punten voor

Het praten erover helpt enorm en als je het in een groep doet gaat

doorgaan, 2 voor stoppen. Dat betekent dat ze wel wil door-

het makkelijker, want ik wist toen dat ik niet de enige was.

gaan, maar ook twijfels heeft. We vragen dan waar de weer-

(Cindy)

stand zit. De combinatie 6 voor doorgaan en 4 voor stoppen is het lastigst. Soms is de groep nog niet veilig genoeg, of is

De feiten op tafel

iemand bang om het hele verhaal te moeten vertellen. Het

In de incestverwerkingsgroep leren de meiden woorden te

klinkt misschien wat gekunsteld, met die punten, maar het

geven aan het seksueel misbruik. Dat begint al in de eerste

werkt heel goed.’

bijeenkomst. Na een introductie interviewt Wil de deel-

18

neemsters een voor een. ‘Ik vraag ze bijvoorbeeld waar en

Ik ben maar een paar keer geweest. Je verhaal doen, dat was bij

met wie ze wonen, of ze op school zitten of al werken, door

mij het punt waardoor ik niet meer durfde. Ik had en heb nog

wie ze misbruikt zijn, hoe oud ze toen waren, waardoor het

niet verteld wat er allemaal gebeurd was. Wel de feiten, maar

gestopt is, wie er vanaf wisten, en door wie ze gesteund wor-

verder niet hoe en wat nog meer. (Joyce)

den. Janny schrijft alles op de flap-over. We vragen in deze fase nog niet naar details. Het gaat puur om de feiten. Dan

Oefenen met praten over misbruik

is er al een deel van de spanning weg. De methode –

Na deze vierde bijeenkomst begint de ‘hoofdfase’ van de

gestructureerde interviewtjes – werkt altijd. Ze hoeven

verwerkingsgroep: je verhaal vertellen. De begeleidsters

alleen korte antwoorden te geven.’ Janny: ‘Om de drempel

bereiden de meiden hier goed op voor. Janny: ‘We wijden

wat te verlagen, laat ik eerst aan de hand van een interview

eerst een bijeenkomst aan het thema praten over seksueel

met Wil zien hoe het werkt. Ook de antwoorden van Wil

misbruik. We vragen hun om allerlei woorden met betrek-

schrijf ik op de flap-over.’

king tot seksualiteit te noemen. Die schrijven we op een

De volgende bijeenkomsten verlopen volgens een vast stra-

flap-over. Dat is een hilarisch gebeuren. Ze maken er een

mien. Wil: ‘We starten altijd met een rondje “goed en

soort wedstrijd van. Wij leren er ook iedere keer nieuwe

nieuw”, waarin de meiden – en wij zelf ook – vertellen over

woorden bij. Als ze eenmaal op gang zijn, komt de hele flap

een positieve gebeurtenis van afgelopen week. Daarna kij-

vol te staan. Ze willen het liefst dat we die flap-over laten

ken we even terug op de vorige bijeenkomst. Vervolgens

staan voor degenen die hier de volgende dag komen verga-

behandelen we het thema van die week en sluiten we af

deren. Het is belangrijk dat die woorden al een keer hardop

met een spel.’

zijn gezegd, dat maakt het makkelijker om de dingen bij hun naam te noemen.’

Iedereen in de groep begrijpt wat je zegt en hoe je je voelt. Nu voel

Tijdens dezelfde bijeenkomst zetten alle meiden vier vragen

ik me weer stukken beter in dit lichaam. Ik kan mezelf weer zijn,

op papier die ze aan de andere groepsleden over het seksu-

want al het ellendige dat ik opgekropt hield, is er eindelijk uit.

eel misbruik willen stellen. Wil: ‘De papiertjes gooien we in

(Nynke)

een bak. Dan halen ze om de beurt een briefje eruit, en kiezen ze één vraag waarop ze antwoord willen geven. Op deze

Punten voor doorgaan of stoppen

manier oefenen ze alvast met praten over seksueel misbruik.

De eerste drie bijeenkomsten staan in het teken van de

De vragen die ze opschrijven zijn bijvoorbeeld: Wat was het

opbouw van de groep. In de vierde bijeenkomst beslissen de

ergste? Wist je moeder ervan? Welke straf zou je de dader

meiden of ze door willen gaan. Wil: ‘We zeggen bij de

willen geven? Aan het eind van de bijeenkomst maken we

Tijdschrift over kindermishandeling

een planning welk meisje op welke bijeenkomst haar ver-

len. Dat hoort erbij. Als we denken dat een meisje te over-

haal vertelt. Er is er altijd wel een die als eerste wil. Want

stuur is om naar huis te gaan, dan blijven we nog even met

dan ben je er ook maar vanaf.’

haar praten. Soms nemen we contact op met thuis, of spreken we af dat we de volgende dag bellen.’ Janny: ‘We

‘M’n verhaal uitgebreid vertellen was voor mij het moeilijkst

onderbreken de cyclus ook wel eens, als we denken dat het

omdat ik er nog niet eerder op zo’n manier over had gesproken,

te pittig is. Deze fase van het programma is meestal in

ondanks alle hulp die ik al gehad had. Door die hulpverleners

december, en dan vieren we sinterklaas of kerst met de mei-

werd er toch altijd omheen gedraaid, een beetje alsof het alle-

den om de spanning weg te laten glijden.’

maal wel meeviel.’ (Wanda) Toen ik eenmaal bezig was, viel het heel erg mee en bleef ik ver-

Confronterende verhalen

tellen, maar van tevoren was het heel moeilijk. Ook tijdens het

De meiden mogen zelf kiezen hoe ze hun verhaal willen

vertellen was het moeilijk omdat er geprobeerd wordt je grenzen

vertellen. Wil: ‘Ze kunnen het samen met een van ons voor-

te verleggen. Daar klapte ik in 1 seconde helemaal van dicht,

bereiden als ze daar behoefte aan hebben. De een wil dat de

maar ik ben toch verdergegaan en nu ben ik daar blij mee, zo

groepsleden vragen stellen, de ander schrijft het helemaal

leer je je problemen te benoemen. (Amber)

uit. We hebben ook een meisje gehad dat heel moeilijk praatte. Wij hebben het zo voorbereid dat wij haar vragen

Na alle verhalen

stelden waarop ze alleen ja of nee hoefde te antwoorden.’

Als alle meiden aan de beurt zijn geweest, rest nog een aan-

Janny: ‘De verhalen zijn heel confronterend voor iedereen.

tal bijeenkomsten. Janny: ‘We bespreken met de meiden

Het is hard werken, zowel voor het meisje dat vertelt als

waar ze nog behoefte aan hebben. Daarbij kijken we ook

voor degenen die het aanhoren. Soms vinden ze de voorbe-

terug naar wat ze wilden leren in de groep. Meestal hebben

reiding zwaarder dan de bijeenkomst zelf. Ze zijn van tevo-

we nog een thema seksualiteit, met een video Wegwijs in de

ren heel zenuwachtig en slapen slecht. Als ze eenmaal aan

seks. En het thema relaties komt aan bod. Omdat de meiden

de beurt zijn, worden ze gigantisch gesteund door de andere

zichzelf vaak lelijk vinden, besteden we ook aandacht aan

meiden. Je gaat er met z’n allen doorheen. En ze zijn daarna

het lichaam. Op een tekening geven ze aan welke delen van

erg opgelucht.’ Wil: ‘Het is vaak moeilijk om meteen na

hun lijf ze mooi en lelijk vinden. Het gebeurt ook wel dat

zo’n verhaal te reageren. Daarom krijgen alle meiden een

we de politie uitnodigen om te praten over aangifte doen

blaadje mee waarop ze thuis iets schrijven of tekenen voor

en alles daaromheen. Onze regie is in deze fase wat losser.

degene die het verhaal heeft verteld. Daar maak ik dan een

De kern van de methodiek is dat ze hun verhaal vertellen

boekje van. Ze maken de mooiste dingen: tekeningen,

en delen met anderen. Die klus is dan geklaard.’

gedichten, verhaaltjes. Daar kijken ze jaren later nog in.’

De laatste bijeenkomst staat in het teken van afscheid. Er wordt geëvalueerd, gegeten en gedronken, teruggekeken op

Het was het moeilijkst om mijn verhaal te vertellen, maar het

de groep en gepraat over toekomstige activiteiten. Sommige

was ook erg ingrijpend als iemand anders vertelde wat zij had

groepen blijven contact met elkaar houden.

meegemaakt. (Ellen) Er was ook ruimte om lol met elkaar te maken. Juist met al de

Dingen bij de naam noemen De rol van de begeleidsters is in deze fase vooral ‘er uithalen

pijn en het verdriet waar we mee te kampen hadden, waren er ook altijd die uurtjes lol en gezelligheid. (Wietske)

wat erin zit’. Janny: ‘Als een meisje zegt: “Toen is het dus gebeurd” of “Toen heeft-ie het gedaan”, dan komen ze daar

Genoeg aan de meidengroep?

niet mee weg. Dan vragen we door: “Wat gebeurde er pre-

Is deze groep voor alle incestslachtoffers een goede benade-

cies? Waar was je toen? Deed het pijn?” Als ze blijft praten

ring? Wil: ‘Elk meisje dat eraan meedoet, heeft er wat aan.

over zijn “dinges”, dan vragen we of ze daar een ander

Juist voor pubers werkt een groep heel goed. Maar het is

woord voor heeft. Het is natuurlijk makkelijker om de din-

niet zo dat je de meidengroep doet en dan klaar bent.

gen niet bij de naam te noemen, maar onze ervaring is toch

Meiden van 16 zijn bij de verwerking van seksueel misbruik

dat als ze woorden geven aan de ergste dingen, ze daar ach-

met andere dingen bezig dan vrouwen van 30. Je moet de

teraf veel meer aan hebben dan wanneer ze “langszij” gaan.

meidengroep zien als een onderdeel van de hulpverlening.

Natuurlijk forceren we het niet. Je moet goed aanvoelen hoe

Sommigen hebben al veel individuele hulp achter de rug,

ver je kunt gaan.’ Wil: ‘Er zijn meiden die erg moeten hui-

anderen hebben er nog nauwelijks over gepraat en gaan na

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

19

de groep door met andere hulpverlening. Er zijn ook mei-

onze groepen goed bekend, maar het is natuurlijk prachtig

den voor wie deze groep genoeg is. Dat hangt af van de pro-

als anderen ons project uit acht nominaties uitkiezen. Met

blematiek en de steun die ze krijgen van hun omgeving.’

het geldbedrag willen we op studiereis naar België.’ Janny:

Janny: ‘Die meiden zijn zo gemotiveerd. Daardoor alleen al

‘Ik kreeg een glimlach op mijn gezicht en die is er niet meer

weet je dat je met iets goeds bezig bent. Als pubers iets niet

vanaf gegaan.’

zinvol vinden, blijven ze gewoon weg of komen ze te laat. We hebben nu een groep meisjes gehad die elke vrijdagmid-

Annet Huizing is zelfstandig tekstschrijver te Utrecht.

dag een halfuur van tevoren in de straat stond te wachten. Dan hoorde ik ze kwetteren en lachen. Klokslag vier uur

De citaten in dit artikel komen uit een kleine enquête die

waren ze binnen. Altijd. Voor mij is dat heel motiverend. Ik

de begeleidsters aan alle oud-deelneemsters hebben voorge-

ga altijd met energie naar huis.’

legd. De resultaten daarvan zijn tijdens de prijsuitreiking gepresenteerd.

Ik heb het onwijs naar mijn zin gehad. Ik dacht eerst dat het een depressieve zooi zou zijn, maar dat is niet zo. Ik voelde me al meteen op mijn gemak. De begeleidsters zijn ook heel aardig. Af en toe een beetje hard, maar dat geeft niet. (Bo)

Draaiboek plus studiedag De methodiek is vastgelegd in een draaiboek. Janny: ‘In eerste instantie hebben we het alleen voor onszelf opgeschreven. Nu het af is en in een mooie map zit, willen we er wat meer mee doen. Het wordt binnen Jeugdzorg Zuid-Holland verspreid, waarbij we het koppelen aan twee studiedagdelen. Er gebeurt veel in zo’n groep, dat kun je niet allemaal 20

in een draaiboek vastleggen. Ook willen we graag een toelichting geven op de rol van de begeleider. Je hebt stevig de regie in handen, maar tegelijkertijd moet je de meiden de ruimte geven met elkaar bezig te zijn. Tijdens de studiedag doen we met de deelnemers ook dingen die we in de meidengroep doen. Dan ervaren de hulpverleners hoe goed het werkt. Natuurlijk willen we graag dat andere Bureaus Jeugdzorg hier ook iets mee gaan doen.’ Verder wil ik nog kwijt dat ik iedere meid met ervaringen van seksueel misbruik deelname aan een meidengroep gun. Uit eigen ervaring weet ik hoeveel je er leert. Ik hoop dat het draaiboek door heel Nederland verspreid zal worden. (Anoushka)

Marie Kamphuisprijs Janny en Wil kregen de Marie Kamphuisprijs voor hun meidengroep en het bijbehorende draaiboek vanwege het ‘oorspronkelijke en innovatieve karakter’ ervan. De prijs wordt elke twee jaar uitgeloofd aan een persoon of instelling die een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan ‘de uitwisseling van praktijk en wetenschap op het terrein van het maatschappelijk werk’. Wil: ‘We hebben in 2002 ons project ingestuurd, op vier A4-tjes. Op 31 december hoorden we dat wij de prijs gewonnen hadden. Dat is een geweldige erkenning. Binnen Jeugdzorg en de instellingen in Gouda staan

Tijdschrift over kindermishandeling

Info

jongeren kunnen testen hoeveel zij over het onderwerp weten. Ook de site www.kindermishandeling.info, bestemd voor volwassenen, heeft veranderingen ondergaan. De gehele

Nieuws

opzet en het uiterlijk zijn aangepast aan de stijl van de algemene site van NIZW Jeugd. Tegelijk met die restyling is het

Haarlemse campagne richt zich op allochtonen, ouderen en

aanbod aan informatie sterk uitgebreid. Enkele voorbeelden:

plegers

een actuele literatuurlijst op basis van de collectie van de

Op 14 april jl. startte in Haarlem

Mulock Houwer Bibliotheek; informatie die van pas komt

onder het motto ‘Huiselijk geweld

bij het ontwikkelen van protocollen; signalenlijsten die te

is niet normaal’ de tweede

downloaden zijn. Ook is er de mogelijkheid om via een

publiekscampagne van het project

vraagbaakfunctie de antwoorden op veelgestelde vragen te

Geweld in het gezin. Deze campagne

bekijken of zelf een vraag in te sturen.

zal zich voornamelijk richten op allochtonen, met name Turken en

Vernieuwde site Gelderse Stichting Hulpverlening Seksueel

Marokkanen, ouderen en plegers

Misbruik

van huiselijk geweld.

De Gelderse Stichting Hulpverlening Seksueel Misbruik

De vorige campagne was succesvol, maar leidde er niet toe

heeft haar website vernieuwd. De stichting geeft nu meer

dat de genoemde groepen vaker op zoek gingen naar hulp.

uitgebreide informatie over de specifieke telefonische hulp-

Met deze nieuwe campagne wil de gemeente Haarlem hen

dienst. Bijvoorbeeld: hoe ze werken, hoe je je kunt aanmel-

beter bereiken en daarnaast een maatschappelijk debat op

den, wie zich kunnen melden, of het veilig is, en of ze

gang brengen. Voor plegers is gekozen omdat ook zij hulp

samenwerken met anderen.

nodig hebben om het geweld te laten stoppen. Voor de

De nieuwe website geeft informatie over aanranding, ver-

Turkse en Marokkaanse doelgroe-

krachting, incest en de gevolgen daarvan, en over het wel of

pen is een keuze gemaakt omdat zij

niet aangifte doen bij de politie. Opgenomen zijn verwijzin-

nauwelijks hulp zoeken, terwijl ook

gen naar instanties die behulpzaam kunnen zijn bij het

onder de Turken en Marokkanen

doen van aangifte. Bezoekers worden gestimuleerd om te

huiselijk geweld voorkomt. De

bellen als men twijfelt of wil overleggen over de eigen

Turkse en Arabische teksten hebben

situatie en beweegredenen. De site is te vinden op

beide dezelfde boodschap: ‘Slaan

www.shsm.nl.

biedt geen oplossing’. Voor meer informatie: www.huiselijkgeweld-

Publicaties

haarlem.nl. A world fit for children: van liefdadigheid naar gedeelde

Internet

verantwoordelijkheid

Prof. dr. Jan Willems Internetsites Expertisecentrum Kindermishandeling

Amsterdam: SWP, 2003, 47 p.

vernieuwd

ISBN 90-6665-521-6, h 5,95

Onlangs zijn de internetsites van NIZW Jeugd /

Prof. dr. Jan Willems, bijzonder hoogleraar rechten van het

Expertisecentrum Kindermishandeling uitgebreid.

kind, aanvaardde zijn ambt op donderdag 24 april 2003 met

De site www.kindermishandeling.nl is uitgebreid met een

een oratie onder de titel: A world fit for children. Een frag-

gedeelte voor jongeren van 14 tot 18 jaar. Op dit nieuwe

ment uit zijn rede: ‘Zoals vorige generaties het Nederlandse

gedeelte kunnen jongeren lezen wat kindermishandeling is

stelsel van onderwijs gestalte gaven, zo zal onze generatie

en waar mishandelde kinderen voor steun kunnen aanklop-

een begin moeten maken een stelsel van gedeelde opvoe-

pen. Er zijn ook twee interviews opgenomen: met de 28-

dingsverantwoordelijkheid, op basis van opvoedingsrechten

jarige Karina die lichamelijk en psychisch mishandeld is en

van kinderen en opvoedersrechten van ouders […] tot stand

met de 16-jarige Sarah die seksueel misbruikt is. Van Sarah

te brengen.’

is op de site ook een verhaal over het misbruik te lezen.

De tekst van de rede is uitgegeven door Uitgeverij SWP. De

Verder bevat dit deel een interactieve kennistest waarmee

uitgave A world fit for children is te koop in de boekhandel.

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

21

De pleger het huis uit

Utrecht: Verwey-Jonker Instituut, 2003, 108 p.

Het verdeelde kind. Literatuuronderzoek Omgang na scheiding

In Nederland bestaat voldoende draagvlak voor een crisis-

Ed Spruijt, Helga Kormos, Christine

maatregel waarmee de pleger van gezinsgeweld uit het huis

Burggraaf en Anneke Steenweg

kan worden geplaatst. Politie, openbaar ministerie, rechter-

Utrecht: Universiteit Utrecht, 2003

lijke macht, reclassering en andere partners die betrokken

ISBN 90-3933-262-2, h 15

zijn bij de aanpak van geweld achter de voordeur, geloven

Het rapport Het verdeelde kind is

dat een dergelijke maatregel effectief kan zijn. Voorwaarde

geschreven door onderzoekers van de

is dat tegelijkertijd goede hulpverlening wordt geboden en

Universiteit Utrecht in opdracht van

dat de ketenpartners goed samenwerken. Dit staat in het

de Raad voor de Kinderbescherming.

onderzoeksrapport De pleger het huis uit van het Verwey-

Niet de scheidende en gescheiden

Jonker Instituut, dat minister Donner van Justitie naar de

ouders staan in deze studie centraal,

Tweede Kamer zond.

maar het kind. Eerst worden meer dan 200 studies over

In het rapport De pleger het huis uit worden de knelpunten

scheiding en omgang besproken, waarna een aantal conclu-

beschreven waar professionals in de praktijk tegenaan lopen

sies worden getrokken over kinderen en scheiding. Ten

bij de aanpak van geweld ‘achter de voordeur’. Het rapport

slotte doen de auteurs tien aanbevelingen voor overheid en

is van internet te downloaden:

ouders. Enkele aanbevelingen over de gevolgen voor kinde-

www.justitie.nl/publicaties/rapporten_en_notas.

ren van verschillende omgangsregelingen na scheiding zijn: • meer aandacht voor kinderen tijdens de gehele periode

Een gat in de ziel. Het erfgoed van een liefdeloze opvoeding

Phily Elst Houten/Mechelen: Bohn Stafleu Van Loghum, 2002, 143 p. ISBN 90-3133-978-4, h 18,90 22

Phily Elst schreef een boek over de ervaringen van vrouwen

van het scheidingproces; • fiscale beloning van goed lopende omgangsregelingen; • het verplicht opstellen van een ouderschapsplan voor de tijd na de scheiding; • verplichte hulpverlening voor ouders bij chronische conflicten.

die door hun moeder liefdeloos werden behandeld.

Exemplaren van het rapport zijn te bestellen via e-mail

Problemen die deze vrouwen later tegenkomen stelt de

[email protected].

schrijfster uitgebreid aan de orde. In het eerste deel van Een gat in de ziel wordt het probleem gedefinieerd. In het tweede

Internationale kinderontvoering. Oorzaken, preventie en

deel komen ervaringen aan bod van vrouwen die in hun

oplossingen

jeugd emotioneel tekortgedaan zijn. Zo wordt de geschiede-

Betty de Hart

nis beschreven van twee beroemde vrouwen die al in hun

Utrecht: Nederlands Centrum Buitenlanders, 2002, 136 p.

vroege jeugd door hun moeder werden afgewezen: Brigitte

ISBN 90-5517-159-X, h 18,50

Bardot en Maria Callas. Ook wordt gebruikgemaakt van

Internationale kinderontvoering (of

brieven die vrouwen inzonden na een oproep in het tijd-

kindermeename) is vaak het gevolg

schrift Psychologie. Ten slotte worden in het derde deel theo-

van het stuklopen van een biculturele

retische achtergronden van kindermishandeling behandeld.

relatie. Net als bij elke andere echt-

Het boek is bedoeld voor professionals en voor vrouwen die

scheiding kunnen tussen ouders con-

zich herkennen in het geschetste beeld.

flicten ontstaan over omgang met de kinderen. In sommige gevallen leiden deze conflicten ertoe dat de vader of moeder het kind meeneemt over de landsgrenzen. Het ministerie van Justitie schat dat er jaarlijks in Nederland 120 internationale kinderontvoeringen plaatsvinden. Het boek Internationale kinderontvoering gaat verder in op oorzaken, mogelijke preventie en oplossingen. De voorbeelden en methodieken in het boek zijn ontleend aan de dagelijkse praktijk waarmee de schrijfster binnen de Stichting Lawine te maken heeft.

Tijdschrift over kindermishandeling

Voor meer informatie of aanvraag van het boek kunt u con-

men. Deze signalen vormden de aanleiding voor het onder-

tact opnemen met het NCB, telefoon (030) 239 49 59,

zoek waarvan in dit boek verslag wordt gedaan. Bij het

e-mail [email protected].

onderzoek diende een aantal vragen als uitgangspunt. Hoe komt het dat over deze problemen zo angstvallig het stil-

Van signaal tot zorg. De aanpak van Kindermishandeling

zwijgen wordt bewaard? En wanneer doorbreken de vrou-

in Drenthe

wen of meisjes die het betreft dit stilzwijgen? Met welke

E.M.Y. Duursma (red.)

problemen komen zij bij de hulpverlener?

Assen: Advies- en Meldpunt

In het onderzoeksverslag ontstaat een

Kindermishandeling Drenthe,

duidelijk beeld van de complexiteit

2002, 95 p., h 6

van deze problematiek en van de

De projectgroep Aanpak

manier waarop de hulpverleners deze

Kindermishandeling Drenthe

ingewikkelde problematiek hanteren.

schrijft in Van signaal tot zorg:

Het boek eindigt met een aantal con-

‘Door meer aandacht te geven aan

crete aanbevelingen voor preventie,

een algemene opvoedingsonder-

hulpverlening en onderzoek. Het boek

steuning als preventieve activiteit

is te bestellen bij de Rutgers Nisso

zal de prevalentie van kindermis-

Groep, telefoon (030) 231 34 31.

handeling afnemen.’ Het projectplan Van signaal tot zorg biedt een kader voor het voorkomen van en hulp bij kindermishandeling. In het eerste

Handboek Kinderen als getuige van huiselijk geweld

M.C. Andrews

hoofdstuk van de nota wordt kort ingegaan op de basisprin-

Den Haag: Project De appel valt niet ver tot moes, 2003, 34 p.

cipes rond zorg voor kinderen en de rechten van het kind.

Kinderen die getuige zijn van geweld worden in bepaalde

In hoofdstuk 2 beschrijven de auteurs de keten van signaal

gevallen over het hoofd gezien, verkeerd beoordeeld of krij-

tot zorg vanaf het moment dat mensen zich zorgen begin-

gen de verkeerde aanpak. In veel gevallen worden deze kin-

nen te maken over een kind of een gezin. In hoofdstuk 3 is

deren opnieuw het slachtoffer als hun problemen niet seri-

de routing van signalering tot hulp beschreven. Hoofdstuk

eus worden genomen of verergeren door onwetendheid. Het

4 gaat over het zorgaanbod. In de bijlagen zijn meldcodes,

Handboek Kinderen als getuige van huiselijk geweld is bedoeld

protocollen en werkafspraken opgenomen, en beschrijvin-

om hier verandering in te brengen.

gen van het aanbod als buurtnetwerken en consultatie-

Helaas zijn er talloze voorbeelden die doen veronderstellen

teams. De projectgroep geeft onder meer als aanbevelingen:

dat kinderen die getuige zijn van geweld een fundamentele

• meer aandacht voor algemene opvoedingsondersteuning;

zorg zijn voor alle beroepsmatig betrokkenen en de maat-

• extra aandacht voor kinderen in risicosituaties;

schappelijke hulpverleners die met kinderen en hun gezin-

• meer samenwerking tussen beroepskrachten;

nen te maken hebben. Dit handboek is een vertaling van en

• structurele plaats voor deskundigheidsbevordering van

selectie uit een Canadees handboek, aangevuld met infor-

beroepskrachten over kindermishandeling.

matie verzameld door de projectleider van het Haagse pro-

Van signaal tot zorg. De aanpak van kindermishandeling in

ject De appel valt niet ver tot moes. Het bevat een theoretische

Drenthe is verkrijgbaar bij AMK Drenthe, telefoon

onderbouwing en praktische handvatten voor professionals

(592) 37 81 28, e-mail [email protected].

die in hun werk te maken krijgen met daders en slachtoffers van huiselijk geweld. Het handboek is te downloaden van

Zwangerschap ten gevolge van seksueel geweld. Een pilot-

internet: www.huiselijkgeweld.nl.

studie bij hulpverleners

Nel van Son-Schoones, Bernadrine Ensink en

Hebt u vragen over kindermishandeling? Bel of mail ons:

Maud Akkermans

NIZW Jeugd / Expertisecentrum Kindermishandeling

Delft: Eburon, 2003, 139 p.

infolijn (030) 230 65 60 (werkdagen 9.00 - 17.00 uur)

ISBN 90-5166-952-6

e-mail [email protected]

Het probleem van zwangerschap als gevolg van seksueel

internetsite voor kinderen en jongeren

geweld (incest, misbruik, verkrachting) blijft tot nu toe vrij-

www.kindermishandeling.nl

wel onbesproken. Toch zijn er signalen dat deze zwanger-

internetsite voor volwassenen

schappen meer voorkomen dan tot nu toe werd aangeno-

www.kindermishandeling.info

jaargang 17 • nummer 2 • juni 2003

23

Colofon Het Tijdschrift over kindermishandeling heeft tot doel mensen te informeren over actuele ontwikkelingen in de aanpak van kindermishandeling, of het nu onderzoek, praktijk of beleid betreft. Het tijdschrift richt zich met name op personen die in hun werk contact hebben met kinderen en ouders en een rol spelen bij het voorkomen en bestrijden van kindermishandeling. Het blad is ook bestemd voor beleidsmakers op dit terrein.

Bestelbon Ik bestel: …… ex. Kindermishandeling: signaleren en handelen Basisinformatie voor mensen die werken met kinderen A. Wolzak, ISBN 90-5050-797-2, E 22743, 1 19 …… ex. Zorgen delen Zorgwekkende opvoedingssituaties met ouders bespreken in de JGZ J. Keesom en K. Kooijman ISBN 90-5050-987-8, E 23150, 1 11,50 …… ex. In de schaduw van het geweld Kinderen die getuige zijn van geweld tussen hun ouders P. Baeten en E. Geurts, ISBN 90-5050-936-3, E 23181, 1 11,75 …… ex. Samenwerking en beroepsgeheim Juridische mogelijkheden voor het uitwisselen van gegevens bij de aanpak van huiselijk geweld P. Baeten en L. Janssen, ISBN 90-5050-988-6, E 23441, 1 8,50 24

…… ex. Meersporenbeleid in beweging Ontwikkelingen in de aanpak van seksuele kindermishandeling P. Baeten, K. Kooijman en P. Rovers, ISBN 90-5050-781-5, E 22280, 1 14 …… ex. Voorzichtig met angst Over seksueel misbruik van kinderen H. Bakker, ISBN 90-5050-851-0, E 22744, 1 6

Alle prijzen zijn inclusief portokosten, de publicaties zijn ook verkrijgbaar in de boekhandel.

Organisatie:

Ter attentie van:

Adres:

Postcode en woonplaats:

Hierbij machtig ik het NIZW eenmalig om het totaalbedrag van 3

af te schrijven van bank-/gironummer

Telefoon:

Handtekening:

Deze bestelbon sturen naar NIZW Uitgeverij, Postbus 19152, 3501 DD UTRECHT Fax (030) 230 64 91, E-mail [email protected], www.nizw.nl Levering van goederen en diensten geschiedt volgens de Algemene Voorwaarden van het NIZW.

Tijdschrift over kindermishandeling

Het Tijdschrift over kindermishandeling is een uitgave van NIZW Jeugd / Expertisecentrum Kindermishandeling en de opvolger van het sinds 1987 verschijnende VKMagazine. Het VKMagazine was op zijn beurt een voortzetting van het VKM-bulletin dat in 1976 van start ging. Het Tijdschrift over kindermishandeling verschijnt viermaal per jaar. ISSN 0921-1845 Redactie B. Boer Drs. E. Geurts C. Jansen-de Kort Drs. K. Kooijman A. Wolzak Redactieadres NIZW Jeugd / Expertisecentrum Kindermishandeling Postbus 19152 3501 DD Utrecht Telefoon (030) 230 65 60 NIZW (030) 230 63 11 Foto’s omslag en p. 14 Roland Nooteboom p. 17 Advies- en meldpunt huiselijk geweld Haarlem Abonnementenadministratie Adrepak Postbus 45666 2504 BB Den Haag Telefoon (070) 359 07 13 Fax (070) 329 51 68 E-mail [email protected] Leveringsvoorwaarden Abonnement h 19,60 per jaar. Voor meerdere abonnementen op hetzelfde adres geldt per abonnement: twee tot en met vijf abonnementen h 16 meer dan vijf abonnementen h 13,50. Het abonnement wordt automatisch verlengd, tenzij schriftelijke opzegging plaatsvindt voor 1 december van het lopende abonnementsjaar. Betaling na ontvangst acceptgiro.