'Kijk mevrouw, dat is goed voor U', moeten zij nu meer uitleg geven. Dat is natuurlijk prima,

1 =287%$.(50$79$1+(7/(9(161(/:(*1$$5'('22'" (door E.J. Dorhout Mees) ,HGHUHHQKHHIWZHOHHQVJHKRRUGdat aan patiënten ]RXWORRV of]RXWDUPGLHHWwordt voorgeschreven. Zoutbeperking was en is nog steeds een belangrijk, vaak onmisbaar onderdeel van de behandeling van patiënten met ziekten van hart, bloedvaten, nieren en soms de lever. Toch wordt het nut de laatste tijd EHWZLMIHOG wat ook tot uiting komt in adviezen van voedingsraad en allerlei goedwillende instanties. Daarbij komt dat de patiënt PRQGLJHU

is geworden en gemakkelijker informatie kan verkrijgen. Dat heeft geleid tot een (mijns inziens onterechte) WHUXJKRXGHQGKHLGELMDUWVHQWaar zij vroeger konden volstaan met: 'Kijk mevrouw, dat is goed voor U', moeten zij nu meer uitleg geven. Dat is natuurlijk prima, maar het kost wel WLMGen dus geld). Dus wordt vaak gezegd: ]HJ]HOIPDDUZDW8ZLOW  Om dat te kunnen doen is enige IHLWHQNHQQLV nodig. Nu wil het geval, dat dit onderwerp niet zo eenvoudig is, en dat ookDQGHUHGDQPHGLVFKHEHODQJHQ een rol spelen. Mede daarom worden er nogal wat KDOYHZDDUKHGHQ verkondigd, die doorgaans gevaarlijker zijn dan hele leugens. Dit PDDWVFKDSSHOLMNHDVSHFWis de voornaamste reden voor mijn keuze van dit onderwerp. Gelukkig lijden de meesten onder U niet aan een van de aandoeningen die ik noemde. Het onderwerp is echter ook ZHWHQVFKDSSHOLMN zo interessant dat ik mij gerechtigd voel U enige tijd hiermee te vermoeien. Want ik kan er natuurlijk niet omheen, om met U enkele XLWVWDSMHV op het gebied van scheikunde, biologie en fysiologie (dat is de leer van levensverrichtingen), economie en sociologie te maken. Dat klinkt heel geleerd, maar ik verzeker U dat wat ik ga vertellen echt eenvoudig is, zo eenvoudig zelfs dat dit soms een VWUXLNHOEORN vormt, omdat men er meer achter zoekt dan er in zit. &KHPLH Onder ]RXWHQ verstaat men (meestal kristallijne) stoffen ontstaan door verbinding van een metaal met een zuur. Zouten van de lichte metalen Natrium, Kalium, Magnesium en Calcium spelen een belangrijke rol het lichaam van dieren. In het spraakgebruik wordt onder het begrip 'zout' echter slechts een stof, n.l.NHXNHQ]RXW, 1DWULXPFKORULGH verstaan. Wij zullen dat gebruik hier ook volgen. Een ander bekende stof is het1DWULXPFDUERQDDW, ook wel VRGD

genoemd. De Angelsaksen, met hun onuitroeibaar conservatisme, gebruiken voor Natrium nog steeds het archaïsche woord 6RGLXP (en voor Kalium: 3RWDVVLXP ) In de natuur komt keukenzout (samen met zeer veel andere zouten) vooral in ]HHZDWHU voor, en voorts als 'steenzout' in geologische afzettingen. Deze zijn ontstaan door indamping van vroegere binnenzeeën. (YROXWLHDe eerste dierlijke organismen ontwikkelden zichLQGH]HH, dwz in een]RXWULMNH RPJHYLQJAangezien de wanden van hun FHOOHQ GRRUODDWEDDU waren voorZDWHUwas het gehalte van in het celwater opgeloste stof (zg RVPRODULWHLW) gelijk aan die van het omringende zeewater, dat bijna geheel bepaald werd door het erin aanwezige]RXWOm de ontwikkeling van hogere organismen die ook buiten de zee konden leven mogelijk te maken, was het noodzakelijk dat dezen een NXQVWPDWLJHYORHLVWRIproduceerden, die de rol van het zeewater kon overnemen. De cellen van alle later ontwikkelde dieren bleven immers doorlaatbaar voor water. Deze 'inwendige zee' werd door de grote fysioloog Claude Bernard het 0LOLHX LQWHULHXU genoemd. Wij spreken thans van H[WUDFHOOXODLUHYORHLVWRI . Dat is het OLFKDDPVYRFKWwaarin de cellen zich bevinden, door welke hun energiebehoeften (voeding en zuurstof) aangevoerd en omzetproducten afgevoerd worden. Ik zal hier voor het gemak het woord OLFKDDPVYORHLVWRI' gebruiken. HetEORHGmaakt deel uit van deze vloeistof, en als de KRHYHHOKHLGYROXPH van de lichaamsvloeistof YHUDQGHUW, verandert RRNKHWYROXPHYDQ KHWEORHGDit is een uiterst belangrijk principe, waar ik dus even bij wil stilstaan. De reden dat de hoeveelheid bloed steeds samen met die van de omringende vloeistof verandert is dat

2 de EORHGYDDWZDQGHQ doorlaatbaar zijn, niet alleen voor water (zoals de celwand) maar ook voor zout. En teveel aan lichaamsvloeistof zal dus doorgaans ook een teveel aan bloed betekenen, en het is een WHYHHODDQEORHGHQQLHWDDQOLFKDDPVYORHLVWRISHUVH dat ons hart en bloedvaten kan bedreigen. Ik kom hierop natuurlijk nog terug. Bijna alle thans levende wezens hebben dus PHFKDQLVPHQ nodig om hun lichaams vloeistof, zowel wat VDPHQVWHOOLQJDOVKRHYHHOKHLGYROXPH betreft,FRQVWDQW te houden. Zoetwatervissen moeten het zout vasthouden, dan wel het dreigend teveel aan water buiten de deur houden. Zoutwatervissen hebben ook een probleem, want het zeewater is in de loop van de evolutie veel te zout geworden. Zeevogels die bijna nooit aan land komen (albatros) moeten ook het met hun voedsel teveel opgenomen zout zien kwijt te raken. 2SKHWODQG OHYHQGHGLHUHQPRHWHQ]XLQLJ]LMQ]RZHORSZDWHUDOVRS]RXWDe vergelijkend fysioloog Homer Smith beschreef in zijn boek ’From fish to philosopher’ hoe dit ’probleem’ bij diverse diersoorten op totaal verschillende wijze is ’opgelost’ Bij ]RRJGLHUHQ, waartoe zoals U in Woutertje Pietersen al kunt lezen, ook de mens behoort, wordt de water- en zouthuishouding vooral gereguleerd door de QLHUHQ Het is dus duidelijk dat zout bij het RQWVWDDQ van het leven een centrale rol speelde en dat het ook voor het EHKRXG ervan onontbeerlijk is. Tijdens de groei, zwangerschap en lactatie hebben zoogdieren zout nodig om hun lichaamsvloeistof op te bouwen. Maar daarna is zout alleen nog nodig om eventueel YHUOLHVDDQWHYXOOHQIn normale omstandigheden wordt evenwel vrijwel geen zout verloren.&DUQLYRUHQHQDOOHVHWHUV krijgen met hun voedsel voldoende zout binnen om het geringe verlies te dekken. +HUELYRUHQ betrekken hun zout uit planten, die het weer uit regenwater opnemen. Op meer dan 200 Km van de kust bevat regen vrijwel geen zout meer en kunnen problemen ontstaan. De dieren uit de ELQQHQODQGHQYDQ $IULNDAustralië en andere zoutarme streken hebben een ]RXWKRQJHUJHYRHO ontwikkeld en zijn in staat zoute bronnen en andere zoutplekken op te zoeken. Mensen hebben dit gevoel van nature niet. Negers hebben wel een voorliefde voor zout, hetgeen wellicht verklaard kan worden doordat zij nog niet aan een omgeving zonder zouttekort geadapteerd zijn. .+LVWRULHOnze prehistorische voorouders gebruikten een zeer zoutarme voeding. Het is niet bekend wanneer het zout zijn intree in de geschiedenis heeft gedaan. Waarschijnlijk was dit toen zij van jacht op landbouw overgingen. Zeker is dat zout in de oudheid reeds als zeer waardevol werd beschouwd. Romeinse soldaten kregen hun loon (VROdij) in zout VDODULV  uitbetaald. In die tijd werd ook de zoutwinning uit zeewater en mijnen ter hand genomen, waaraan nog veel plaatsnamen herinneren (Latijn: VDO  Saltzburg en (Keltisch en Grieks:

KDO : Hallstatt, Halys rivier in Klein-Azie. Blijkens tal van verhalen, gebruiken en spreekwijzen had zout vaak ook een V\PEROLVFKH EHWHNHQLV, zowel SRVLWLHIals QHJDWLHI Zout werd aangeboden als welkomstgroet en ook gebruikt bij de doop. Daarentegen veranderde de vrouw van Lot in een zoutpilaar, en werd soms over veroverde steden zout gestrooid. De HFRQRPLVFKHEHWHNHQLVen het gebruikvan zout namen in de late Middeleeuwen nog toe toen ontdekt werd dat het een uitstekend FRQVHUYHULQJVPLGGHO was: (zuur)kool, boter, kaas, pekelvlees en vooral:KDULQJ Voor de lange overzeesche handelsreizen was geconserveerd voedsel onontbeerlijk. Toen Nederland dus in de 80-jarige oorlog op slechte voet met de Habsburgers kwam te staan, moest het zelf zijn zout op Bonaire produceren. In veel landen bestond een ]RXWEHODVWLQJ. Berucht was die in Frankrijk, waar het Koninklijke zout monopolie, de JDEHOOH niet alleen ongelooflijk hoog was, maar waar tevens de verplichting tot een minimale afname bestond. Dit resulteerde in een enorme bureaucratie, ontduiking en repressie (in 1788 werden 3500 mensen tot de dood of de galeien veroordeeld!) Het was een van de vele mistanden die bijdroeg tot het uitbreken van de )UDQVH 5HYROXWLH Hoewel de moderne diepvries en droogtechnieken het gebruik van zout voor conservering hebben verminderd, nam het consumptieve gebruik toch niet af doordat het

3 kant-en-klaar voedsel veel zout bevat. Daarnaast wordt veel zout gebruikt door de chemische industrie. We zullen straks zien hoe groot het economisch belang ook vandaag nog is.  )\VLRORJLH(regulatie van het YROXPHOLFKDDPVYORHLVWRI). Om duidelijk te maken waarom zout bij sommige ziekten zo belangrijk is, wil ik eerst uitleggen hoe in normale omstandigheden het YROXPHvan de lichaamsvloeistof FRQVWDQW ZRUGWJHKRXGHQ Dat is namelijk van OHYHQVEHODQJ, want als dat WHODDJwordt (uitdroging), kan de EORHGFLUFXODWLHQLHWLQVWDQGZRUGHQJHKRXGHQ en is het snel afgelopen met het leven. THJURRW is ook gevaarlijk, want dan neemt ook het EORHGYROXPHtoe. We hebben immers gezien dat bloed en lichaamsvocht doorgaans een geheel vormen. Dat betekent dat er meer bloed naar het hart stroomt, dat dit niet kwijt kan zodat het uitzet en VWXZLQJontstaat in de longen. Zo kan een patiënt wiens nieren plotseling ophouden hun regelfunctie te vervullen VWLNNHQLQORQJRHGHHP, ook al is het hart zelf niet ziek. Op het eerste gezicht zou je denken dat de volumeregulatie gebeurt door de ZDWHUEDODQV want volume is toch water. Dat is ook zo, maar de UHJXODWLHORRSWYLDKHW]RXW Dat komt omdat het lichaam pas water gaat vasthouden als het zoutgehalte (de FRQFHQWUDWLHYDQ]RXW in de lichaamsvloeistof) toeneemt, en dus QLHWUHDJHHUWRSWHNRUWDDQYROXPH Omgekeerd wordt een teveel aan volume ook niet als teveel aan water ervaren. Ons GRUVWJHYRHO waarschuwt alleen als de verhouding tussen water en zout verstoord is. De regulatie van de ZDWHUEDODQVRS]LFKlevert zelden problemen op, omdatGHQLHUHQ van verschillende ]RRJGLHUHQal naar gelang hun leefomstandigheden in staat om naar behoefte water vast te houden of uit te scheiden. Een minimum aan watergebruik is nodig aangezien het lichaam met DGHPKDOLQJ, door onmerkbareSHUVSLUDWLH of zichtbare WUDQVSLUDWLH, maar ook met GHXULQH voortdurend watYRFKWYHUOLHVW De nier heeft immers ZDWHUQRGLJom overtollige stoffen met de urine uit het lichaam te verwijderen. (1%9DDNZRUGWKHWYRRUJHVWHOGDOVRIGLWODDWVWHGH HQLJHWDDNYDQGHQLHU]RX]LMQHQYHUJHHWPHQGDWGHDQGHUHWDDNUHJXODWLHYDQKHWYROXPH PLQVWHQV]REHODQJULMNLV  'HKRHYHHOKHLG]RXWLQKHWOLFKDDPEHSDDOWGXVLQIHLWHYLDKHWZDWHU KHWYROXPH+RH ZRUGWGLHQXJHUHJXOHHUG"Daar in de natuurlijke voeding weinig zout aanwezig is, is GH QLHU er op ingesteld, ]RXWYDVWWHKRXGHQDe productie van urine door de nier begint met het vormen van XOWUDILOWUDDWuit het bloed. Dit wordt echter voor 99 % meteen weer terug geresorbeerd, zodat er van de enorme hoeveelheid (ruim 150 liter per dag) maar 1 1/2 liter overblijft. Ook al het zout dat in het ultrafiltraat zit wordt teruggeresorbeerd, behalve die hoeveelheid die er weer uit het lichaam moet omdat die met het eten was opgenomen. Bij een 'normaal' dieet is dat ongeveer 10 gram zout per dag. Bij gebruik van zoutloos dieet kan deze hoeveelheid tot vrijwel 0 dalen. Daar het lichaam langs andere wegen zeer weinig zout verliest (in ziekelijke omstandigheden is dat anders!), ontstaat er dus in natuurlijke toestand (evenals bij dieren het geval is) geen zouttekort. 'H YROXPHSDUDGR[ In tegenstelling tot water bestaat er bij de mens geen signaal dat aangeeft of er zout nodig is of niet. Hoe weet het lichaam (i.c.de nier) nu dat er teveel of tekort aan zout dreigt? Het antwoord is: door verandering van het YROXPH2pname van zout in het lichaam leidt QLHW tot een meetbare stijging van de zout FRQFHQWUDWLH in de lichaamsvloeistof, maar tot een toename van het YROXPH Dat komt omdat de regulatie van het water zo scherp en snel is ingesteld, dat zoutopname onmiddellijk gevolgd wordt door vasthouden en opname van water, zoals ieder zelf kan constateren. Dit extra volume moet er natuurlijk ook weer uit, en wel door ]RXWen water)LQGHXULQH9oor deze regulatie is YHHOPHHUWLMG QRGLJ (ongeveer 24 uur) GDQRPHHQWHYHHODDQZDWHUDOOHHQXLWWHVFKHLGHQ. Bovendien gaat zij niet terug tot de uitgangstoestand. Als een zoutbevattend dieet wordt genuttigd, EOLMIW het volume van de lichaamsvloeistof 1-2 liter boven de beginwaarde. Dit kan men constateren doordat een normaal persoon 1-2 Kg verliest als hij op zoutloos voedsel overgaat. (HQWHYHHO YDQOLWHUH[WUDFHOOXODLUHYORHLVWRILVEOLMNEDDUQRGLJ om de nier te informeren dat hij

4 door moet gaan met zout uitscheiden. Hoe deze informatie precies verloopt is (vreemd genoeg) nog niet geheel bekend, maar het is wel zeker dat QLHW verandering van hetKHOH volume, maar van het EORHGYROXPH(dat hiermee een geheel vormt)de prikkel is die dit proces in gang zet. Dezelfde redenering gaat natuurlijk in omgekeerde zin op voor zout (volume) verlies. Het is niet alleen voor leken, maar ook voor veel artsen moeilijk te aanvaarden, dat QLHWZDWHUPDDU]RXWKHWYROXPHEHSDDOWSDUDGR[  Een teveel aan volume (oedeem) kan dus niet door waterbeperking worden opgeheven: dat veroorzaakt alleen maar (onbedwingbare) dorst. Een volumetekort kan evenmin door drinken worden opgeheven: bij gezonde nieren zal dit extrawater terstond worden uitgescheiden, en bij slechte nieren veroorzaakt het ’watervergiftiging’. Een normaal mens merkt van dit alles niets, en zelfs een onjuiste behandeling leidt vaak niet tot problemen omdat de nier in stilte zijn werk doet en zo nodig corrigeert. Deze uiteenzetting was nodig om duidelijk te maken waarom zoutgebruik soms kwaad kan. Dat is in de eerste plaats het geval bij aandoeningen waarbij de QLHULQ]LMQXLWVFKHLGLQJV IXQFWLHEHOHPPHUGwordt. Maar daarover zullen wij het vandaag niet hebben. Ik wil met U spreken over een situatie, waar de niet (schijnbaar) gezond is, namelijk KRJHEORHGGUXNRIPHWHHQJHOHHUGZRRUGK\SHUWHQVLH  +\SHUWHQVLHis een toestand waarin de bloeddruk EOLMYHQGhoger is dan normaal. Een persoon die dit verschijnsel vertoont heeft doorgaans geen enkele klacht en het is te betwijfelen of hij wel 'patiënt' genoemd mag worden. Maar hij heeft wel een belangrijk verhoogdeNDQV heeft om ]LHNWHZRUGHQ en te overlijden aan een aandoening van hart en bloedvaten. Hoge bloeddruk doet de vaten VQHOOHUVOLMWHQ(verouderen) zodat (weliswaar pas na tientallen jaren) aderverkalking, beroerte, hartinfarct en gebarsten lichaamsslagader optreden. Tijdens de tweede wereldoorlog ontdekte de Amsterdamse professor%RUVW, dat zoutgebruik in bepaalde omstandigheden tot YHUKRRJGHEORHGGUXNkon voeren. Hij verklaarde dit doordat een verhoogd bloedvolume via een verhoogd 'aanbod' aan het hart ('wet van Starling') tot verhoogde hartactie leidt, wat weer tot YHUKRRJGHYDDWZHHUVWDQGen hypertensie aanleiding geeft. Omgekeerd toonde hij aan, dat de bloeddruk van patiënten met zeer ernstige hypertensie (waartegen toen geen kruid gewassen was) kon worden verlaagd door ]RXWORRV GLHHW samen met ]RXWXLWGULMYHQGHPLGGHOHQ (zogenaamde GLXUHWLFD . Hij gebruikte de enige toen bekende, moeilijk te hanteren kwikverbindingen. Helaas werden deze baanbrekende bevindingen alleen in voordrachten en Nederlandstalige (uitstekende, maar door niemand buiten een kleine kring gelezen) proefschriften bekend gemaakt. Pas tegen het eind van zijn carrière publiceerde Borst een artikel getiteld: +\SHUWHQVLRQH[SODLQHGE\6WDUOLQJVODZRI WKHKHDUW in een toonaangevend tijdschrift (The Lancet). In Engeland kwam de onderzoeker Ledingham door dierexperimenten tot dezelfde conclusie. Inmiddels was dit idee door de bekende fysioloog *X\WRQsystematisch uitgewerkt en met verdere experimenten ondersteund. Zij komt er op neer dat bij iedere vorm van hypertensie GH QLHUHHQRYHUKHHUVHQGHUROVSHHOWen wel door middel van de YROXPHUHJXODWLHIn de HHUVWH SODDWV YHUNODDUGH*X\WRQGHEORHGGUXNYHUKRJLQJ na zout als eenUHDFWLHYDQGHZHHIVHOV op de door Borst beschreven 'verhoogde hartswerking', die het gevolg is van het toegenomen volume. Ieder weefsel regelt namelijk zijn eigen bloedtoevoer naar behoefte: de zg DXWR of ]HOIUHJXODWLHWanneer er meer bloed wordt aangevoerd dan voor de stofwisseling nodig is, zal dat weefsel 'automatisch' zijn bloedvaten vernauwen om de doorstroming aan te passen. Door deze YHUKRRJGHYDDWZHHUVWDQGstijgt de bloeddruk. Deze zeer logische theorie is eigenlijk nooit weerlegd, maar ondanks het feit dat Guyton's leerboek van de fysiologie door studenten over de hele wereld gebruikt wordt, worden de praktische consequenties ervan door veel artsen en onderzoekers niet begrepen: Steeds weer hoort en leest men dat de RRU]DDN

van hypertensie bij een bepaalde (groep van) patiënten gelegen is in YHUKRRJGH

5 YDDWZHHUVWDQG. Dit is gemakkelijk te begrijpen door te stellen dat de :HWYDQ2KP ook als variatieRSYORHLVWRIVWURPHQYDQWRHSDVVLQJLV8 herinnert zich uit Uw schooljaren dat volgens deze wet de eclectische stroom in een draad evenredig is met het spanningsverschil (voltage) en omgekeerd evenredig met de weerstand. Als bij een patiënt de bloedstroom (gepompt door het hart) niet veranderd is (zoals doorgaans het geval) dan moet een verhoogde bloeddruk wel betekenen dat de weerstand verhoogd is. Maar een bloedvat is geen passieve draad, en volgens Guyton verhoogt een bloedvat zijn weerstandDOVUHDFWLHRSYHUKRRJGH GUXN Een verhoogde bloeddruk kan dus zowel oorzaak als gevolg van hypertensie zijn, en waarschijlijk is dit laatste zeer vaak het geval. Deze kwestie is verre van academisch: Als verhoogde vaatweerstand primair zou zijn, is toediening van een vaatverwijdend medicament een logische behandeling, maar in het andere geval is zoutbeperking en uitdrijving het beste.. Daar dat laatste moeizamer is dan het voorschrijven van een pil, zal de oplettende lezer tevens bijgrijpen waarom deze misvatting zo hardnekkig is. +HWWZHHGHGHHO van Guyton's verklaring is dat de EORHGGUXN GH]RXWXLWVFKHLGLQJGRRUGH QLHUEHSDDOW Iedere nier zou een bepaald bloeddrukniveau hebben, waarboven zout (volume) wordt uitgescheiden en waaronder het wordt vastgehouden. De algemene geldigheid van deze stelling, die hij aanschouwelijk maakte als de 'renale functiecurve', is moeilijk te bewijzen aangezien er in het intacte organisme tal van invloeden mede bepalend zijn voor de relatie nier- bloeddruk. Het voert te ver hier nu op in te gaan, en het is nuttiger eerst naar GHSUDNWLMN te kijken. 5ROYDQ]RXWLQGHEHKDQGHOLQJHQKHWRQWVWDDQYDQK\SHUWHQVLHIn 1948 boekte .HPSQHU(USA),onbekend met het werk van Borst, opmerkelijk succes bij de behandeling van hypertensie met een ULMVWGLHHW. Hoewel het effect aanvankelijk werd toegeschreven aan het vegetarisch karakter van dit dieet, bleek spoedig dat het te danken was aan het feit dat het absoluut zoutloos was. Dit rijstdieet, dat praktisch zeer bezwaarlijk was, raakte snel in onbruik toen de gemakkelijk te hanteren WKLD]LGHGLXUHWLFDop de markt kwamen. Deze medicamenten, die de nier dwingen zout uit te scheiden, waren zo effectief dat sommige onderzoekers suggereerden dat zij een direct effect op de vaatwand hadden. Dat hun werking echter op hetzelfde mechanisme berust als zoutloos dieet (vermindering van lichaamsvocht en bloedvolume) blijkt onder meer uit het feit, dat hun bloeddrukverlagend effect door zoutbeperking wordt versterkt en door ruim zoutgebruik tenietgedaan. Toch zijn er ook na die tijd herhaaldelijk onderzoekers opgestaan die het effect van zoutbeperking en diuretica op andere wijze, bv door een invloed op het Natriumgehalte van de cellen trachtten te verklaren, ook al is het geheel onduidelijk hoe zo'n effect tot stand kan komen. Omstreeks dezelfde tijd wees'DKOop de opmerkelijke JHRJUDILVFKHVDPHQKDQJ tussen zoutgebruik en het YRRUNRPHQYDQK\SHUWHQVLH Later kwamen er rapporten over primitieve volksstammen in afgelegen gebieden over de gehele wereld, wier voedsel vrijwel zoutloos was en waar geen hypertensie voorkwam. Onderzoek naar de oorzaken van hypertensie werd bemoeilijkt door het feit dat K\SHUWHQVLHELMGLHUHQVSRQWDDQQLHWYRRUNRPW Dezelfde Dahl slaagde er echter in, door LQWHHOW twee rattenstammen te kweken waarvan de ene wel en de andere geen hypertensie kreeg. Die ontstond echter alleen, als zij een (onnatuurlijk) zoutrijk dieet kregen. Later zijn nog meer dierexperimentele modellen gemaakt, maar vrijwel steeds is daarbij een vorm van 'zoutbelasting' nodig. Het frappantste experiment deed Bianchi: wanneer hij bij een jonge rat van de bovengenoemde 'zoutgevoelige' stam beide nieren wegnam en verving door een nier van een 'ongevoelige' stam, ontwikkelde zich na zoutbelasting geen hypertensie, terwijl een 'ongevoelige' rat die op dezelfde wijze een nier van een zoutgevoelige rat ontving, dat nu wel kreeg. Hiermee is overtuigend aangetoond dat -althans bij dit 'model'- ]RXWJHYRHOLJH K\SHUWHQVLHDDQGHQLHUJHERQGHQLV Andere onderzoekers lieten zien dat een in het laboratorium geïsoleerd doorstroomde nier een hogere bloeddruk nodig had om dezelfde

6 hoeveelheid zout uit te scheiden, een duidelijke steun voor Guyton’s renale zoutdrempel theorie. $QGHUHIDFWRUHQIn de praktijk is het zo, dat de bloeddruk van ongeveer de helft der hypertensiepatiënten met streng zoutloos en/of diuretica tot de norm kan worden teruggebracht. De voornaamste oorzaak van het 'niet reageren' van de andere helft is, dat bij hen een volumevermindering een abnormaal sterke productie (door de QLHU) van een bloedvatvernauwend, bloeddrukverhogend hormoon, hetUHQLQHDQJLRWHQVLQH veroorzaakt. Hun bloeddruk daalt dan als een renineverlagend medicament wordt toegediend. Door JHFRPELQHHUGHEHKDQGHOLQJmet diuretica en renineverlaging kon reeds 20 jaar geleden vrijwel iedere bloeddrukverhoging met succes behandeld worden! De afgelopen jaren is eveneens veel onderzoek gedaan naar de EORHGGUXNYHUODJHQGH ZHUNLQJYDQ.DOLXP. . Dit mineraal is, samen met 0DJQHVLXP0J , het belangrijkste bestanddeel van de vloeistof LQ de cellen LQWUDFHOOXODLU , zoals Na dat is voor de lichaams vloeistof buiten de cellen Toevoegen van extra K aan het dieet geeft een niet onbelangrijke daling van de bloeddruk, als deze verhoogd is. Het mechanisme van dit effect is niet geheel ontsluierd, maar het belangrijkste is ongetwijfeld het feit dat DFXWH EHODVWLQJPHW.WRW ]RXWYHUOLHVYRHUW. Dit heeft te maken met de werking ven de nier die verschillende regulaties tegelijk moet uitvoeren. In normale toestand is daarvan niets te merken, maar zij komen aan het licht als er plotseling iets verandert, omdat de aanpassing enige tijd vergt. Waarschijnlijk is niet alleen de hoeveelheid K, maar vooral GHYHUKRXGLQJ]RXW.DOLXP van belang voor het bloeddruk verlagende effect. Van belang is te weten dat een vegetarisch dieet, en ook het dieet van bovengenoemde zoutloos etende stammen, zeer rijk aan Kalium is. Hoe dan ook, toediening van Kalium (in de praktijk lastig) heeft in de hypertensiebehandeling geen ingang gevonden. Is hiermee nu KHWSOHLWEHVOHFKW en weten we hoe hypertensie in elkaar zit en behandeld moet worden"$OOHUPLQVWHoewel sommige onderzoekers (waaronder schrijver dezes) menen dat er, ondanks een aantal onzekerheden en onopgeloste vragen, voldoende inzicht aanwezig is om een rationele behandeling van hypertensie bij de mens mogelijk te maken, houden de meeste onderzoekers zich bezig met steeds nieuwe theorieën en 'factoren'. Omdat er ook steeds meer adviezen van voedingsraden naar het publiek uitgaan, moet hierop vrij uitvoerig worden ingegaan. 'HEDWRYHUKHWQXWYDQ ]RXWEHSHUNLQJAl ruim 20 jaar sleept zich een discussie voort, waarbij WZHHYUDJHQ soms wat door elkaar lopen, die voor de duidelijkheid scherp JHVFKHLGHQGLHQHQWHZRUGHQ 7HQHHUVWH, wat is het nut (noodzaak) om mensen (patiënten zijn het hoogstens 'potentieel') bij wie verhoogde bloeddruk is geconstateerd, met zoutbeperking en/of uitdrijving te EHKDQGHOHQ" 7HQWZHHGH wat is de rol van zoutgebruik bij het RQWVWDDQvan hypertensie, en is zoutbeperking bij de KHOHEHYRONLQJwenselijk ter SUHYHQWLHYDQK\SHUWHQVLH"  =RXWEHSHUNLQJDOVEHKDQGHOLQJEr zijn veel onderzoeken gedaan waarbij aan een groep hypertensiepatiënten enige tijd zoutbeperking werd opgelegd. Hoewel er altijd wel enige bloeddrukdaling werd gevonden, was die in de mate ervan was vaak niet indrukwekkend. Bij de beoordeling van zulke resultaten dienen wij GULHIHLWHQte bedenken. In de eerste plaats is voor het instellen van de bloeddruk op een nieuw niveau WLMGQRGLJ variërend van dagen tot weken. De beste resultaten werden gemeld bij onderzoeken van de langste duur. Vervolgens zijn, zoals boven gezegd, niet alle hypertensieven zoutgevoelig, zodat het JHPLGGHOGH resultaat van een JURHSminder is dan van de 'zoutgevoeligen' alleen. De allerbelangrijkste factor is echter de PDWHYDQ]RXWEHSHUNLQJ. Zoals we boven zagen, brengen veranderingen in]RXWFRQVXPSWLH veranderingen van het YROXPH teweeg. Deze twee veranderingen zijn echter verre van evenredig. Boven een bepaald niveau neemt het volume bij verdere

7 verhoging van de opname nauwelijks meer toe, en zal ook de bloeddruk, die aan het volume gebonden is niet verder toenemen. Omgekeerd zal de bloeddruk ook pas gaan dalen, als zoutgebruik en volume RQGHUHHQEHSDDOGPLQLPXP komen. Dit minimum verschilt van patiënt tot patiënt, maar ligt doorgaans tussen de 4 en 6 gram zout per dag. Bij veel onderzoeken werd dit minimum niet gehaald. Maar ook als zoutbeperking alleen onvoldoende werkt, versterkt het de werking van andere bloeddrukverlagende middelen. In de eerste plaats dat van diuretica, wier bloeddrukverlagend effect' op hetzelfde mechanisme berust, en door te ruim zoutgebruik zelfs geheel wordt opgeheven. Verder ook van alle middelen waarvan renineverlaging een van de werkingen is. Hoewel dit feit niet wordt ontkend, krijgt het in discussies onvoldoende aandacht, ook al zijn de belangrijkste deskundigen en tekstboeken het er over eens dat zoutbeperking een belangrijk onderdeel van hypertensiebehandeling dient te zijn. 7HQVORWWHEOLMNWGDW]RXWRRNORVYDQGHLQYORHGRSK\SHUWHQVLHFHUHEUDOHHQFDUGLDOH FRPSOLFDWLHVGRHWWRHQHPHQKHWJHHQLQKHWOLFKWYDQGHYROXPHWRHQDPHRRNQLHW YHUZRQGHUOLMNLV%LMHHQDDQWDO]LHNWHQYDQGHQLHUHQGHOHYHUHQKHWKDUWYRHUW QRUPDDO  ]RXWJHEUXLNWRW]LFKWEDDURHGHHP HQVRPVOHYHQVEHGUHLJHQGWHYHHODDQOLFKDDPVYRFKW%LM HHQDDQWDOPHQVHQLVVWUHQJH ]RXWEHSHUNLQJJHZHQVWWRWQRRG]DNHOLMNWHUZLMOKHWPHUHQGHHO ]LFKGH OX[H YDQUXLP]RXWJHEUXLNRQJHVWUDIWNDQSHUPLWWHUHQ2SJHPHUNWGLHQWWHZRUGHQ GDWELMJRHGZHUNHQGHQLHUHQRQJHZHQVWH]RXWRSQDPHGRRUJHEUXLNYDQ]RXWXLWGULMYHQGH PHGLFLMQHQGLXUHWLFD NDQZRUGHQJHFRPSHQVHHUG2RNNDQGLHHW]RXWVRPVZRUGHQ WRHJHVWDDQPDDUGDWLVELM]LHNHQLHUHQDEVROXXWYHUERGHQ9DQKHWJURRWVWHEHODQJLVRRNGDW ELMSDWLsQWHQ]RQGHUQLHUIXQFWLHGLDO\VHSDWLsQWHQ GLXUHWLFDQLHWZHUN]DDP]LMQ6WDDWPHQ GH]HSDWLsQWHQWRFK]RXWWRHKHWJHHQKHODDVYDDNJHEHXUW GDQGLHQHQELMHONHEHKDQGHOLQJ YHOHOLWHUVYRFKWLQHQNHOHXUHQWHZRUGHQRQWWURNNHQKHWJHHQWRWHUQVWLJHNODFKWHQHQRS WHUPLMQWRWGRGHOLMNHKDUWFRPSOLFDWLHVOHLGW2RNRSGLWSXQWEHVWDDQHUJHHQVHULHX]H PHQLQJVYHUVFKLOOHQ Ondanks dit alles komt er LQGHSUDNWLMNHUPHHVWDOQLHWYHHOYDQ]RXWEHSHUNLQJWHUHFKW Kaplan somde enkele oorzaken van deze betreurenswaardige situatie op: Smaakgewenning, onbekendheid met het zoutgehalte van voedsel als brood en melk, eten in fast-food restaurants enZHLQLJRYHUWXLJLQJVNUDFKWHQHQWKRXVLDVPHYDQGHDUWVHQ Tot zover de betekenis van zoutbeperking DOVEHKDQGHOLQJvan hypertensie. 5ROYDQ]RXWDOVRRU]DDNYDQK\SHUWHQVLH Bij 15-20 % van de bevolking ontstaat in de loop van het leven hoge bloeddruk (hypertensie) en er zijn dwingende argumenten (ik noemde reeds enkele) dat het zoutgebruik hiervoor verantwoordelijk is. Toch blijkt het zeer moeilijk om dit PHW]HNHUKHLG vast te stellen. Een strikt bewijs voor een RRU]DNHOLMNYHUEDQG tussen zoutgebruik en bloeddruk is gezien het ODQJHWLMGVYHUORRSmoeilijk te leveren. Nederlandse onderzoekers vonden dat zuigelingen die ruim zout gebruikten na enige tijd enkele millimeters hogere bloeddruk hadden dan zoutarme controlebabi's, maar dat op latere leeftijd echte hypertensie ontstond is nog niet aangetoond. Bij een volksstam in Nieuw Guinee kwam, zolang zij in het binnenland (zoutloos) leefden geen hypertensie voor, maar als zij naar de 'beschaving 'aan de kust verhuisden wel. 1%1DWXXUOLMNZHUGRRNKLHU VWUHVV DOVYHUNODULQJDDQJHYRHUG+HWLVLQGLWYHUEDQG QXWWLJHURSWHZLM]HQGDWRQGDQNVYHOHSRJLQJHQQRRLWLVDDQJHWRRQGGDWSV\FKLVFKH VSDQQLQJHQYDQZHONHDDUGRRNEOLMYHQGHK\SHUWHQVLHNXQQHQYHURRU]DNHQ7RFKLVGLW LGHHELMOHNHQZLMGYHUEUHLGHQODWHQDUWVHQHU]LFKVRPVWRHYHUOHLGHQWHDGYLVHUHQ UXVWLJ DDQWHGRHQ RINDOPHUHQGHPLGGHOHQYRRUWHVFKULMYHQ2YHULJHQVLVHHQPDDWVFKDSSLM ]RQGHUVWUHVVQLHWGHQNEDDUHQRRNZHLQLJDDQORNNHOLMN  Twijfelaars aan de oorzakelijke rol van zout kregenHnige jaren geleden onverwacht steun van toen 0F&DUURQveel opgang maakte met een geheel nieuwe theorie over de oorzaak van

8 hypertensie. Volgens hem zou JHEUHNDDQ&DOFLXPin het dieet een YHHOEHODQJULMNHU RRU]DDNYDQK\SHUWHQVLH]LMQGDQ]RXWJHEUXLN  Een van zijn argumenten was, dat in de geneeskunde ziekten meestal door een WHNRUWen QLHWGRRUHHQ WHYHHODDQLHWV wordt veroorzaakt. Onderzoeken om een bloeddrukverlagend effect van extra Calcium aan te tonen gaven weinig of geen daling te zien. Hij kon geen enkele fysiologische verklaring voor zijn verrassende hypothese geven. Zijn bewijzen waren ook uitermate zwak. Kaplan, in zijn befaamde boek over hypertensie, oordeelde dan ook: ’by its IRUFHIXOSUHVHQWDWLRQ, his conclusions are stretched far byond reasonable limits’. Later vernam ik, dat zijn ’forceful presentation’ mede was te danken aan steun van de ]XLYHOLQGXVWULH (American Diary Association). McCarron zegt inderdaad herhaaldelijk, dat Calcium uit ’dietary sources’ effectiever zou zijn dan Calcium supplementen (zonder bewijs aan te voeren). Uiteraard zijn er zeer veel onderzoekingen gedaan om te zien of erELQQHQEHYRONLQJV JURHSHQHHQUHODWLHWXVVHQ]RXWJHEUXLNHQEORHGGUXNbestaat. De resultaten waren niet eensluidend. Om het probleem definitief op te lossen werd een grootscheeps onderzoek in 52 landen, de ,QWHUVDOWVWXG\uitgevoerd. De uitkomsten bevestigden, dat de bloeddruk in enkele primitieve gemeenschappen met gering zoutgebruik belangrijk lager was, maar in alle andere landen was slechts een zeer zwakke relatie tussen zout en bloeddruk, zowel in als tussen de landen onderling. Wel was er een duidelijke invloed van zoutgebruik op de VWLMJLQJ YDQGHEORHGGUXNPHWGHOHHIWLMGEen latere analyse kwam echter tot een veel sterkere relatie zoutgebruik- bloeddruk. Op 55 jarige leeftijd is voor 100 mmol minder zout de bloeddruk (s/d)10/5 mmHg lager, waardoor de verwachte sterfte aan herseninfarct 34%, en aan hartziekte 21% minder zou zijn. =RDOVJHEUXLNHOLMNZDUHQELMGHVWDWLVWLVFKH PXOWLYDULDQW DQDO\VHRRNDQGHUHIDFWRUHQ EHWURNNHQGLHYDQLQYORHG]LMQRSGHEORHGGUXN'DDURQGHUZDVRRNKHWOLFKDDPVJHZLFKW =ZDUHPHQVHQHWHQPHHUHQJHEUXLNHQQDWXXUOLMNRRNPHHU]RXW$OVKHWJHZLFKWQLHWLQGH DQDO\VHZHUGEHWURNNHQEOHHNGHLQYORHGYDQ]RXWRSGHEORHGGUXNYHHOVWHUNHU'HUHGHQLV GDWKHWJHZLFKW]HHUQDXZNHXULJNDQZRUGHQEHSDDOG+HW]RXWJHEUXLNZDVHFKWHUJHPHWHQ DDQGHKHW]RXWJHKDOWHLQHHQGDJXULQH'LWLVHHQ]HHURQQDXZNHXULJHPHWKRGHRPGDWRRN ELMFRQVWDQWJHEUXLNGHXLWVFKHLGLQJYDQGHHQHRSGHDQGHUHGDJHQRUPYDULHHUW=RNUHHJGH IDFWRU JHZLFKW HHQRQHYHQUHGLJ]ZDUHLQYORHGERYHQGHIDFWRU ]RXW 'LWLVVOHFKWVHHQ YRRUEHHOGYDQKRHLQGHVFKLMQEDDUH[DFWHVWDWLVWLHNRQGHUGHVNXQGLJHQYHUVFKLOYDQPHQLQJ NDQ]LMQ Alles bijeen is nog niet strikt bewezen dat zoutbeperking in een gemeenschap het ontstaan van hypertensie zou voorkomen en het lijkt om tal van redenen onwaarschijnlijk dat een dergelijk onderzoek in de praktijk haalbaar is.

'HGHVNXQGLJHQ]LMQKHWQLHWHHQV De besproken onzekerheden verklaren echter niet, ZDDURPGHHPRWLHV]RKRRJRSORSHQ als het nut van zoutbeperking besproken wordt. Daarom is het interessant de geschiedenis van deze strijd na te gaan. In 1984 concludeerde de Amerikaanse FDA  PDWLJHYHUPLQGHULQJvan het zoutgebruik door de hele bevolking zal waarschijnlijk belangrijke YRRUGHOHQ opleveren, terwijl er JHHQ aanwijzingen zijn dat zo’n matiging enig RQJXQVWLJHIIHFWop de gezondheid heeft’. De Noorse en Engelse ’National Adv.Cie.on Nutrition’ een brachten een soortgelijk advies uit. Dit was voor een aantal zeer vooraanstaande hypertensiedeskundigen (Brown et al) reden om een ongewoon scherp gestelde brief in de ’Lancet’ te publiceren. Zij noemden het advies ’ongefundeerd’ en ’onverantwoord’ en de aangevoerde argumenten ’misguided’. Zij betoogden dat eYHQWXHOHVFKDGHQLHWZDVRQGHU]RFKWHQPRJHOLMNHSRVLWLHYHLQYORHGYDQ]RXWJHKHHO PLVNHQG Er zou sprake zijn van een (YDQJHOLFDOFUXVDGH  terwijl lange termijnonderzoek nodig was. In die jaren vond ook de bovengenoemde ’Calciumhype’ plaats, die veel minder protest teweegbracht.

9 In 1992 schreven Muntzel (onbekend) en Drücke (nefroloog) een uitputtend (42 pag.) overzicht over =RXWHQEORHGGUXN in een bekend tijdschrift. De meeste belangrijke publicaties (272) op dit gebied werden genoemd, maar die van Kempner en Borst ontbraken. Hoewel het artikel objectief lijkt, ligt de nadruk toch op de waarschijnlijk schadelijke effecten van zoutbeperking en is de conclusie 'dat het allemaal nog niet zeker is'. In een voetnoot werd vermeld dat het werk was JHVXEVLGLHHUGGRRUKHW &RPLWpGHVDOLQHV 3DULMV HQGDWGH SXEOLFDWLHNRVWHQZDUHQJHGUDJHQGRRUGH (XURSHDQ&RPPLWWHHIRUWKHVWXG\RI6DOW HQ KHW6DOW,QVWLWXWH :DVKLQJWRQ Het artikel werd gratis aan een groot aantal artsen toegestuurd. De bekende onderzoekers De Wardener en Kaplan reageerden hierop met een artikel waarin zij hun sarcasme soms niet konden onderdrukken. Aan de hand van alle gegevens waarop de schrijvers zich beriepen toonden zij stuk voor stuk de onjuistheid van hun conclusies aan. Met name wezen zij er op dat de EHZHULQJGDWPDWLJH]RXWEHSHUNLQJVFKDGHOLMNNDQ]LMQ EHUXVWWHRSH[SHULPHQWHQPHWH[WUHPH]RXWGHSOHWLHGLHJHKHHOEXLWHQGHRUGHZDUHQ. (Dezelfde fout werd overigens ook door de schrijvers van bovengenoemde brief gemaakt evenals door latere tegenstanders van zoutbeperking). DeW. en K. noemen de argumenten PLVOHLGHQGen de suggestie dat matige zoutbeperking schadelijk is SHUYHUVHDQG PLVFKLHYRXV  Toen de Intersalt Study bekend werd, kritiseerde het bovengenoemde commerciële Salt Institute de gebruikte methoden en gaf een 'alternatieve' interpretatie. De %ULW0HG-RXUQDO %0- publiceerde dit artikel met de aanbeveling 'dat het een interessant voorbeeld is hoe EHODQJKHEEHQGHJURHSHQJHJHYHQVJHEUXLNHQRPKXQSRVLWLHWHYHUVWHUNHQ . Het werd gevolgd door twee zeer deskundige commentaren. De eerste (Law) concludeert dat de laatste analyses (die opmerkelijk overeenstemmen met vroegere onderzoeken) alle twijfel omtrent het verband tussen zout en bloeddruk wegnemen. De argumenten van de zoutindustrie noemt hij zo verwarrend 'dat zij door hun onbegrijpelijkheid de argeloze lezer zouden kunnen doen geloven 'GDWLQ]RLHWVLQJHZLNNHOGVZHOHHQNHUQYDQZDDUKHLGPRHW]LWWHQ  Het tweede commentaar constateert dat het Salt Institute de uitkomsten onjuist interpreteert, en de aan haar op verzoek verschafte gegevens niet heeft gebruikt. Wel heeft zij onlogische methoden, in strijd met geaccepteerde statistiek gebruikt, waarvan een aantal voorbeelden worden gegeven. In een ander commentaar: 'How much more evidence do we need?' wees de Noorse Prof.Thelle er op dat de overtuigende resultaten nog worden gesteund door recente H[SHULPHQWHQELMFKLPSDQVHHV, het met de mens meest verwante dier. Al is er geen absoluut bewijs, 'er zijn algemene gezondheidsmaatregelen genomen op heel wat zwakkere gronden'. Het meest verbluffende VWDDOWMHYDQSROHPLHN werd geleverd in het gezaghebbende tijdschrift 6FLHQFH waar een volkomen onbekende Gary Taubes (wiens functie en adres niet vermeld werden) een ongewoon lang (9 blz !) uiterst agressief artikel schreef getiteld: 7KHSROLWLFDO 6FLHQFHRI6DOW Ik vond van hem 50 (uitsluitend beschouwende) artikelen, waarvan 40 in Science(!) in de afgelopen 5 jaar. In dit artikel worden alle bovengenoemde argumenten weer besproken, vaak onder verwijzing naar anonieme en 'deskundigen'. In het bijzonder stelde hij dat onderzoekers die de metanalyse van Law (zie boven) steunen in de minderheid zijn, maar dat 'veel statistici en epidemiologen die/DZ V DUWLNHORSYHU]RHNYDQ6FLHQFHOD]HQ zijn werk zo slecht vonden dat het in feite geen betekenis heeft (effectively meaningless). Ook GHPHHUGHUKHLGYDQRQGHU]RHNHUVGLH 6FLHQFHRYHUKHW,QWHUVDOWRQGHU]RHNLQWHUYLHZGH zouden die mening zijn toegedaan. De tendens van Taubes' artikel is dat de discussie gepolariseerd is (op zich juist) en 'de langst durende, meest venijnige (vitriolic) en surrealistische van de hele geneeskunde is'. Hij legt echter de schuld bij de voorstanders van zoutbeperking, die hij extreme kortzichtigheid, onwetenschappelijkheid en 'politieke motieven' verwijt. Welke die zijn maakt hij niet duidelijk. Het is mij een raadsel hoe een serieus tijdschrift zo'n artikel kan publiceren en het lijkt er sterk op dat 'Science' zich door belangengroepen heeft laten leiden.

10 &RQFOXVLHEr is volgens mij geen enkele twijfel dat zoutgebruik een, zeer waarschijnlijk de belangrijkste, factor bij het ontstaan van hypertensie is. Voor deze opvatting pleiten: --de pathosfysiologische verklaring ervan is logisch, door experimenten gesteund, en GH HQLJHGLHRRLWQDDUYRUHQLVJHEUDFKW HSLGHPLRORJLVFKzijn er sterke aanwijzingen. --]RXWLVELMH[SHULPHQWHOHK\SHUWHQVLHde belangrijkste factor. --zoutbeperking YHUVWHUNW het effect van vrijwel iedere behandeling  --DOGH]HDUJXPHQWHQZLM]HQLQGH]HOIGHULFKWLQJ Absolute]HNHUKHLG bestaat m.i. ten aanzien van het nut van zoutbeperking bij de EHKDQGHOLQJBij de meeste vormen is die zeer behulpzaam, bij sommige onontbeerlijk. (nier en hartpatiënten) In mijn ervaring (gevaarlijke term!) kan alleen met behulp van zout uitdrijving iedere bloeddrukverhoging (zo nodig samen met renine verlagende middelen) worden bedwongen. Het duidelijkst is dat bij dialysepatiënten, wier hypertensie zeer vaak tal resistent is tegen alle medicamenten, maar verdwijnt na volumecorrectie.  =RXWLQRQVYRHGVHO De reden voor ons overmatig zoutgebruik (Kaplan 'far byond physiological requirements') was vroeger vooral dat NaCl een uitstekend conserveringsmiddel is. Maar heden ten dage is de voornaamste reden van zoutgebruik dat zout 'smaak' geeft aan het voedsel. Dit is echter bedrieglijk: Hoe meer zout men gebruikt, hoe meer de gevoeligheid van de tong afneemt zodat meer zout nodig is om eenzelfde smaakeffect te bereiken: HHQ OLFKWHVRRUWYHUVODYLQJdus. Dit kan vrij gemakkelijk worden teruggedraaid. Ieder die enkele weken zoutloos dieet houdt kan ervaren dat voedsel dat vroeger 'flauw' leek dan veel te zout wordt gevonden. Het normale Westerse dieet bevat zoveel zout, dat ook zonder extra strooien de genoemde hoeveelheid van 9 gram wordt bereikt. Serieuze beperking levert dan ook grote praktische problemen op. Brood bevat bij ons +_ 13 gr/Kg. In de wereld varieert het van 5 tot 18 gr/Kg. Maar vrijwel al het in de winkel verkochte kant-en-klaar voedsel bevat grote hoeveelheden zout. Een voorstel in het Engelse parlement, om producenten te verplichten het zoutgehalte op de verpakking te vermelden, werd door 'Tories' afgestemd. Dit voorval wijst erop dat op dit gebied sterke OREELHV actief zijn. Hun tactiek is vooral WZLMIHO]DDLHQzoals die destijds ook door de tabaksindustrie werd toegepast. Het is niet alleen de ]RXWLQGXVWULH, die zoals wij zagen zelfs artikelen in wetenschappelijke tijdschriften subsidieert om het schadelijke effect van zout in twijfel te trekken. Ook deYRHGVHOLQGXVWULH heeft er geen enkel belang bij het zoutgebruik te verminderen. Als een blikje doperwten van de concurrent ietsje meer zout bevat zal het door velen 'smakelijker' worden gevonden. Slechts enkele onderzoekers (met name in Engeland) interesseren zich voor dit belangrijke maatschappelijke gezondheidsprobleem Natuurlijk zijn er bezwaren in te brengen tegen DOJHPHQH zoutbeperking, die voor de meerderheid van de bevolking QLHWHFKWQRGLJ is (ook al kan het geen kwaad). Er is echter geen enkel redelijk argument aan te voeren tegen het vermelden op de verpakking. Het trieste is dat de acties tegen zoutbeperking die ook al in commissies en de media doordringen, zoutbeperking voor dat deel van de bevolking dat het ZHOQRGLJKHHIW (hypertensie, nierziekten, hartziekten, diabetes) sterk bemoeilijkt. Het ziet er helaas niet naar uit dat dit binnenkort zal veranderen. =LHRRNµ(HQDQGHU]RXWYHUKDDO¶ E.J.Dorhout Mees Jan. 2001