Keuzewerktijd en vrij werken: principieel en effectief?

NUMMER

3 | JAARGANG 36

nederlandse montessori vereniging

Keuzewerktijd en vrij werken: principieel en effectief ? Voortgezet montessori-onderwijs op bezoek in München

7256_Pom1_fc.indd 1

14-05-13 13:26

Samen zorgen voor de natuur De natuur staat steeds meer onder druk. Natuurmonumenten stelt de natuur veilig. Uw steun is hard nodig. Word lid, dat kan al vanaf € 2,– per maand. Kijk voor meer informatie op www.natuurmonumenten.nl Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.

7256_Pom2_fc.indd 2

14-05-13 14:20

Inhoud 1

Van de redactie

2

Op zoek naar kwaliteit in de werktijd Paula Leideritz

5

Keuzewerktijd op Pantarijn: van klets- en wandeltijd naar een zinvollere invulling Ank Hendricks

6

Geef de vrijheid door! 22 Een leven na montessori: Lotte Vrij

Mirjam Stefels

0 8

Erica Dirven

Handelsgericht werken op de Alphense Montessorischool Cindy den Engelsman 24

11

De kwestie: Kan een school zonder vrij werken/ keuzewerktijd montessorischool zijn?

Voor de vrijheid van meningsverandering Cor Hoffmans 26

12

Montessori Kenniscentrum: ‘Het Montessorionderwijs in de 21e eeuw’ herzien

Ontwerpen van een herontwerp Mirjam Stefels 27

Fusion B@s

28

Colofon

Omslagfoto: Leerlingen van de Montessori Oberschule in München werken buiten in de winterzon. De foto is gemaakt door Gabriël Enkelaar.

14 VMO naar München 0

1

Van de redactie

Met bijdragen van Tjomme Klop en Janneke Stam In de MM redactie draaien intussen twee nieuwe redacteuren 17

Iets te kiezen

voor het VMO mee: Ank Hendricks, docent klassieke talen aan

Jules Jansen

Pantarijn (Wageningen) en Paula Leideritz, oud-docent economie aan het Montessori Lyceum Amsterdam, kijken of het bevalt om

18

Alles-in-1 - kosmisch onderwijs

lid te zijn van de MM redactie.

Marc Schuurman

Misschien daarom wel veel aandacht voor voortgezet montessorionderwijs in deze MM. In de eerste plaats vanuit een invalshoek

20

Prisoner’s dilemma in het voortgezet onderwijs

die ook voor basisscholen zeer actueel is: de omgang met vrij

Maarten Delvaux

werken of – in VMO termen – keuzewerktijd. Een onderzoek op het Montessori Lyceum in Amsterdam biedt aanknopingspunten om inhoudelijk de werktijd te verbeteren en daaruit valt ook voor basisscholen het een en ander te leren. Mirjam Stefels belicht het vrij werken op de basisschool vanuit de montessoritheorie, die soms wringt met een praktijk waarin groepsplannen dominant zijn. En dat sluit dan weer mooi aan op het artikel van Cindy den Engelsman over de wijze waarop haar school het opbrengstgericht werken tracht te verbinden met de montessori visie. Meer VMO in deze MM in de verslagen van een reis van docenten en schoolleiders naar München – het Duitse voortgezet montessori-onderwijs stelde de Nederlandse collega’s voor verrassingen… Michael Rubinstein

MM

7256_V01_fc.indd 1

Hoofdredacteur MM

14-05-13 13:26

o Thema

Op zoek naar kwaliteit in de werktijd Paula Leideritz Keuzewerktijd neemt in het montessori-onderwijs een belangrijke plaats in. Je kunt misschien zelfs zeggen dat montessori-onderwijs zonder keuzewerktijd niet mogelijk is. Op het Montessori Lyceum Amsterdam (MLA), een erkende academische opleidingsschool1, hebben Anique Terwelle (docent maatschappijleer en maatschappijwetenschappen), Noeke van Duijne (Nederlands) en Anke van den Tempel (geschiedenis) onderzoek gedaan naar de praktijk van werktijd. In onderstaand interview vertellen zij over de resultaten van het onderzoek en over de relatie tussen werktijd en montessori-onderwijs. De drie stemmen zijn in het interview samengevoegd.

2

Wat was de directe aanleiding voor dit

waren. De eerste is dat de docenten

nog eens niet inhoudelijk besproken

onderzoek naar werktijd?

een ander beeld hebben van de werk-

worden - die een op kwantiteit en niet

De kwaliteit, de zesjescultuur! De

tijd dan de leerlingen. En de tweede is:

op kwaliteit gerichte houding bij de

discussies en gemopper in de school

docenten vinden in meerderheid dat zij

leerlingen bevorderen.

dat de keuzewerktijd niet oplevert wat

leerlingen wel stimuleren om kwaliteit

het zou moeten opleveren. En dan

te leveren in werktijd. Leerlingen vin-

Jullie noemen in het voorwoord van

hebben we het over de kwaliteit van het

den precies het tegenovergestelde: zij

jullie onderzoek het leren kiezen op

werk, van de toetsen, de toetscijfers,

vinden dat zij juist niet gestimuleerd

school en de keuzevrijheid een voor-

het schriftelijke werk en de werktijd-

worden om kwaliteit te leveren

waarde voor identiteitsontwikkeling

opdrachten, die er gewoon niet uit Hoe komt het dat de leerlingen vinden

de pedagogische opdracht van een

aandacht is bij leerlingen om presta-

dat zij niet gestimuleerd worden om

montessorischool. Denken jullie dat

ties van goede kwaliteit te leveren? We

kwaliteit te leveren?

deze pedagogische opdracht gereali-

kwamen al pratend en zoekend uit op

Uit de vragenlijsten onder docenten

seerd kan worden met een invulling

de werktijd als plek waar je de kwaliteit

(120) en leerlingen (756) blijkt dat

van de werktijd zoals op het MLA?

juist zou moeten kunnen stimuleren en

het grootste verschil geconstateerd

Autonomie is een menselijke behoefte

waar dit wellicht te weinig gebeurt. We

wordt bij de perceptie van de werktijd.

en ieder mens wil zelfstandig beslis-

hebben ook gekeken naar de rol van de

Leerlingen beoordelen het werkklimaat

singen kunnen nemen. De mate waarin

docenten zelf. Zijn we niet te veel bezig

veel minder positief dan de docenten.

dit ingeperkt wordt, is lastig. Het ne-

met het idee dat alles af moet zijn en

Leerlingen zeggen zelf dat zij wel

men van beslissingen komt op school

dat we dat goed moeten administre-

gemotiveerd raken door opdrachten

een beetje aan bod. De leerling kan

ren? Werkt die focus op het moeten

die zij als zinvol ervaren en die duide-

kiezen aan welk vak hij werkt, in welk

afronden van werk niet een bepaald

lijk in relatie tot de lesstof staan. Als

tempo en op welke plek, maar de band-

gedrag van leerlingen in de hand?

dit niet het geval is, en dat is helaas

breedte wordt steeds enger. De leerling

Dat werd dus onze onderzoeksvraag:

vaak de praktijk, valt de motivatie om

moet ook alles aftekenen. Dus je kunt

zijn er factoren, en zo ja welke, die bij

kwaliteit te leveren gewoon weg. En bij

wel zeggen dat hier iets wringt.

leerlingen een leerhouding en – gedrag

het aftekenen van het werk vindt er te

stimuleren die meer op kwantiteit dan

weinig een inhoudelijk gesprek plaats.

Waarom staat op een montessori-

op kwaliteit gericht is.

Leerlingen vinden ook dat er teveel

school tempodifferentiatie zo hoog in

wordt afgetekend zonder dat de docent

het vaandel in plaats van leerstijldif-

Wat is de belangrijkste conclusie die

kijkt naar de geleverde kwaliteit.

ferentiatie?

uit jullie onderzoek getrokken kan

Wij trekken uit alle verzamelde gege-

Het is inderdaad te veel een beetje

worden?

vens de conclusie dat het onder andere

kiezen, plannen en een beetje tempo-

Er kwamen twee opvallende zaken uit

ligt aan de aard en de hoeveelheid

differentiatie.

waar we eigenlijk niet naar op zoek

opgegeven opdrachten - die dan ook

Misschien heeft dat gewoon een prak-

MM

7256_V01_fc.indd 2

naar zelfstandigheid. Het gaat dan over

komt. Hoe komt het dat er niet genoeg

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Thema

Anke van den Tempel

tische reden, want differentiatie naar

Werktijd wordt dan gewoon tijd om je

leerstijl is de moeilijkste vaardigheid

huiswerk te maken?

die een docent zich eigen moet maken.

‘Ja, want jij moet dit allemaal doen

Het komt vaak op de laatste plaats.

voor mijn vak en ik wil zien dat je het

Misschien heeft het ook te maken met

gedaan hebt.’ Dat is de meest voorko-

de hoeveelheid leerlingen in de klas.

mende praktijk hier op school. Toch

Je hebt ook minder lestijd, je bent dan

denken veel docenten dat het allemaal

steeds meer geneigd om te zeggen

anders moet... Maar er is ook een

dat de leerlingen de rest van de stof in

soort van competitie tussen vakken.

werktijd moeten doen. Misschien is het

Je wilt dat de leerlingen ook voor jouw

ook wel angst om dat los te laten.

vak naar werktijd komen en als je niets afdwingt, dan komen ze misschien wel

Het kost docenten veel precisie en tijd

niet. Dus vandaar dat opzeggen en

om het aftekenen goed te administre-

aftekenen - een veel voorkomende eis

ren. Op basis van deze gegevens wordt

bij bijvoorbeeld de talen en geschiede-

op het verslag (rapport) bepaald hoe

nis. Leerlingen ervaren de werktijd vaak

ver de leerling is met het maken en

ook als huiswerktijd.

verwerken van de opdrachten. Waarom

Anique ter Welle

kan een leerling niet zelf bijhouden wat

Jullie hebben je onderzoek aan de

hij allemaal doet en via bijvoorbeeld

docenten gepresenteerd vorig jaar

een gesprek of een toetsmoment laten

oktober op een studiedag. Wat was hun

zien hoe hij er voor staat?

commentaar?

Daar gaat de discussie ook over. Je

We hebben toen, heel erg uitvergroot,

hebt dan weer de bekende rekkelijken

een aantal korte sketches gedaan. Het

en preciezen. De ene groep docenten

leek absurd, maar eigenlijk ook weer

vindt dit een goed idee en denkt dat

niet, want veel docenten herkenden

dit goed uitpakt, de andere groep zegt

hun eigen gedrag bij het aftekenen.

juist ‘Dan doen ze niks’. Dat kan tot

Zonder de leerling aan te kijken wordt

risico’s leiden. Soms zakken leerlingen

er dan gezegd: ‘prachtig’, ‘goed ge-

dan door het ijs. En als dit met veel

daan’ en ‘ik teken het af’.

3

leerlingen gebeurt, kom je met een negatief beeld in al die statistiekjes te-

Wij zijn nu met een vervolgonderzoek

recht. Je krijgt dan ook met de inspec-

bezig en hopen dat daar scenario’s uit-

tie te maken. Dit zijn zaken die steeds

komen waarmee de school aan de slag

meer tellen en een stempel drukken op

kan. Het is opbeurend dat er binnen

onderwijs en dus ook van invloed zijn

onze school goed wordt nagedacht en

op het onderwijs van onze school.

onderzoek wordt gedaan naar de kern van het montessori-onderwijs.

Hoe komt het dat er nauwelijks een inhoudelijk gesprek is tussen de leraar

Over alle heilige huisjes wordt ge-

en de leerling in werktijd over het ge-

discussieerd en niet één huisje is in

maakte werk, zoals uit jullie onderzoek

principe heilig. En elke keer blijkt dat

blijkt?

het uiteindelijke doel, de ontwikkeling

Dat heeft vooral te maken met tijd en

van de jonge mens, voorop staat.

ruimte. Als je goed uitrekent hoeveel tijd je hebt voor een leerling met een volle bak in werktijd zoals in de onderbouw, dan is de tijd per leerling minimaal. Noeke van Duijne

De andere kant van dit verhaal is dat wij zelf de leerlingen vol stoppen met taakjes die ze allemaal moeten doorwerken en aftekenen. Dan houd je ook geen tijd meer over.

MM

7256_V01_fc.indd 3

1

Opleidingsscholen verzorgen samen met eerste- en tweedegraads lerarenopleidingen de opleiding van leraren, waarbij een flink deel van de opleiding (tot 40%) zich afspeelt op de opleidingsschool. Op academische opleidingsscholen doen docenten zelf onderzoek en kan het onderzoek van studenten daarbij aansluiten.

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

www.kika.nl Giro 8118 ADVOCATENKANTOOR

DIJKGRAAF s arbeidsrecht s ambtenarenrecht

Hoge Prins Willemstraat 226 F

s onderwijsrechtspositie

T: 070 - 323 58 25

s sociale verzekeringen s wet werk en bijstand

7256_Pa_fc.indd 2

2584 HX Den Haag F: 070 323 36 29 E: [email protected] www.dijkgraafadvocaten.nl

14-05-13 13:50

Thema

k

Keuzewerktijd op Pantarijn: van klets- en wandeltijd naar een zinvollere invulling Ank Hendricks

Pantarijn, de school waar ik werk, is een school voor voorgezet montessori-onderwijs in Wageningen. Vanaf de invoering van het montessori-onderwijs in 1999 – eerst alleen in een deel van de onderbouw – discussiëren we over de invulling van keuzewerktijd (kwt). Uit die discussies kwamen vroeger de geluiden dat kwt stond voor ‘klets- en wandeltijd’. In eerste instantie waren er weinig tot geen kaders, nu is er veel meer structuur. De kwt-band van 40 minuten is van 11.05 tot 11.45 uur. De aanwezigheid van leerlingen wordt genoteerd op speciale formulieren, die dagelijks administratief verwerkt worden. Absentie bij kwt staat

5

gelijk aan absentie bij een reguliere les (van 70 minuten).

Onderbouw

op donderdag hebben alle onderbouw-

bouwleerlingen deel uit van allerlei

klassen mentorles. Mentoren begelei-

clubjes die tijdens dit uur vergaderen.

In de onderbouw onderscheiden

den leerlingen bij het maken van een

we drie soorten kwt: ‘gewone’ kwt,

verantwoorde kwt-keuze.

Zijn we nu uitgediscussieerd?

vakgerichte herhaling en verdiepende extra’s en. Voor gewone kwt kiezen leerlingen

Bovenbouw

Natuurlijk zijn we niet klaar met praten over kwt en VO. Over de extra uren

voor een periode van vijf-zes weken wat ze op welke dag doen. Ze werken

In de bovenbouw spreken we niet van

en de herhalingsuren is de tevreden-

dan bij voorkeur aan het vak van hun

kwt maar van vakondersteuning(VO).

heid groter dan over de gewone uren.

keuze maar soms ook aan een ander

Vakondersteuning is er vijf dagen in de

Daar blijft het zoeken over wat zinvol

vak.

week; in klas 4 ook vijf dagen verplicht,

te doen, voor de ene collega meer dan

Voor vakgerichte kwt kun je kiezen,

in de examenklassen nog 3 dagen. De

voor de ander. De kreet ‘doe mij maar

maar je kunt ook het dringende advies

inschrijving voor vakondersteuning is

gewone vaklessen’ klinkt met enige

krijgen om er heen te gaan. Dat ge-

in principe voor een half jaar.

regelmaat.

beurt veel bij Nederlands (bijvoorbeeld

Ook in vakondersteuning kunnen de

Grootste discussiepunt op dit moment

voor spelling) en voor wiskunde.

leerlingen gewoon doorwerken aan het

is de plek van de kwt- en VO-band

Bij verdiepende extra’s gaat het om

vak naar keuze, de docent heeft extra

op de dag. De argumenten laten zich

aanbod van bijvoorbeeld yoga en

ruimte om vragen te beantwoorden.

raden: midden op de dag zijn de leer-

toneel. Onder deze noemer vergaderen

Sommige docenten geven extra klas-

lingen nog goed geconcentreerd, dan

leerlingen ook voor de leerlingenraad,

sikale uitleg.

willen we liever vakles geven - kwt kan

leerlingenvereniging of debatgroep.

Ook voor bovenbouwleerlingen zijn er

ook later. Maar je kunt het ook anders

Ook de tutor-uren vallen onder deze

tutorlessen; sommige leerlingen geven

benaderen: aan het einde van de dag

kwt vorm. In deze uren geven boven-

lessen, andere volgen deze lessen. Als

is het nog moeilijker om leerlingen te

bouwleerlingen les aan kleine groepjes

er voor jou geen vak van jouw keuze op

motiveren. Welke kant zal het opgaan?

leerlingen uit de onderbouw.

een dag is, dan werk je in het Studie-

Het is te vroeg om daar iets zinnigs

Kwt is er op vier dagen van de week;

huis. Natuurlijk maken ook boven-

over te zeggen.

MM

7256_V01_fc.indd 5

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Thema

Geef de Mirjam Stefels

In mijn auto op weg naar school luister ik naar een liedje en blijf in gedachten steken bij het woord ‘planning’. Heb ik een plannetje voor de start van deze ochtend? Natuurlijk heb ik een ‘to do-list’, maar met welke opdracht aan mijzelf is het nu prettig starten vandaag? In gedachten loop ik het lijstje langs en maak een keuze. Ik kies de lastigste klus. De doorslag voor die keuze is vooral dat het

6

’s morgens vroeg rustig is in school en de gedachten ‘dan is het lekker klaar’ stemt mij vrolijk. Dan is er tijd en ruimte in mijn hoofd voor leuke klussen. Die gaan tenslotte altijd sneller en je voelt je er goed bij.

Dergelijke overwegingen zijn voor geen

Vanuit die keuzes vragen we hen

leraar geeft bijvoorbeeld groep 3, 4 en 5

volwassene vreemd. Afhankelijk van

een volgorde aan te brengen in de

apart en na elkaar een taal- of rekenles.

de aard van het werk en de mate van

momenten op de dag om hun keuzes

Er zijn ook scholen die de veelvuldige

zelfstandig handelen die erbij nodig is,

uit te voeren. Langs deze eenvoudig

groepsinstructies hebben beperkt door

maak je zelf keuzes over de aard van

geschetste route zetten we in op zelf-

vast te stellen dat de hele school start

de activiteit en het moment waarop

standig handelen en de eigen activiteit

met lezen, rekenen of begrijpend lezen.

je deze kunt uitvoeren. Dat geldt in

gaande houden. Hiervoor moet de

veel mindere mate voor werk aan een

leerling zich voldoende eigenaar van

lopende band in een fabriek. Daar ligt

het leerproces voelen. Dit proces heeft

de keuze in activiteit en moment vast.

in het montessori basisonderwijs zijn

Hoe werkt de vrijheid van keuze van

oefenmoment gekregen in de vrije

activiteit en het moment waarop nu

werkperiode.

bij kinderen? Het is onmogelijk om deze vraag met één sluitende reactie te

Deze vrije werkperiode lijkt nu ernstig

beantwoorden. We kunnen niet in het

onder druk te staan. Menig leraar in de

brein van het kind kijken. Wel weten we

montessorischool noteert ’s morgens

inmiddels dat het plannen nog niet in

op het bord exact welke oefeningen er

De leerlingen worden per leerjaar in

het vermogen ligt van het kinderbrein.

verwacht worden van de groepen in

tijdelijke groepen ingedeeld en hebben

Keuzes maken daarentegen doen

haar/zijn klaslokaal en op welke tijd-

een leraar uit het team voor zich staan

ook kinderen de hele dag, bewust of

stip. In sommige gevallen gaat aan de

die zorg draagt voor de instructie van

onbewust. In het montessori-onderwijs

oefening een groepsinstructie vooraf.

het lezen van groep 3.

stellen we ons ten doel om kinderen

Daarmee zijn de momenten van de

Hiermee is het fenomeen individuele

op een bewust niveau te leren kiezen.

instructie en oefening vastgelegd. Een

keuze van het moment en activiteit

MM

7256_V01_fc.indd 6

Deze vrije werkperiode lijkt nu ernstig onder druk te staan.

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Thema

vrijheid door! volledig ingeperkt. Nu ja, in het

nen de gestelde tijd van tussendoelen.

van de lange ketting van 5 en 10 of de

gunstigste geval is er ’s middags een

Dat geeft stress en eentonig onderwijs,

tafel van 5 en 10 oefenen met de tabel-

moment van vrije keuze. Dan kan de

waarbij de kinderen de kans ontnomen

len of de tafel van 5 en 10 uitleggen

leerling met het montessorimateriaal

wordt om vrij te kiezen van activiteiten

met de kralendecanoom of ......Nee,

aan de slag of iets met kosmisch doen.

en zich afhankelijk opstellen van de

het werkboekje moet vol!

Op de vraag waarom een brede keuze

leraar. De leerling heeft namelijk

niet ’s morgens mogelijk is krijg je

van ons geleerd wat er gedaan moet

Deze werkwijze gaat eraan voorbij dat

regelmatig het antwoord dat kinderen

worden, op welke manier en in welk

er kinderen zijn die ‘s ochtends naar

’s morgens fris zijn en hun hersenen moeten laten ‘kraken’. Uit onderzoek is allang gebleken dat dit niet gesteld kan worden voor alle kinderen. Net zo min als voor alle volwassenen, maar een volwassene is in staat hier een bewuste stap te zetten, om ondanks zijn gevoel en omwille van de realiteit te komen tot het uitvoeren van zijn taak. Die afweging willen we kinderen leren maken. Daarom stellen we vragen bij hun keuze als ‘hoeveel tijd heb je hiervoor nodig’, ‘weet je al welk werkje je hierna gaat doen?’ en (meer als

school komen met het voornemen om

Aandacht hebben voor de leerbehoefte vanuit het kind zelf is wezenlijk voor een vruchtbare dag.

opdracht dan als vraag) ‘vergeet niet

eerst het spellinglesje van gisteren af te maken of iets nieuws te willen aanpakken of op visite te gaan in een andere groep of een slow start hebben. Daar heb je wel een vrije werkperiode voor nodig die meer is dan een half uur tussen gym en de lunchpauze. Aandacht hebben voor de leerbehoefte vanuit het kind zelf is wezenlijk voor een vruchtbare dag. Geen kind komt leeg de school binnen, soms wel vermoeid of verward. Wat is dan prettiger starten dan een activiteit waar je je goed bij voelt? Misschien zelf rondkijken om te

werkboekje. Ook al is het doel van

zien wat anderen doen. Niet iedereen

de instructie van de leraar ‘kinderen

bruist van ideetjes, maar vindt het wel

Ten slotte dragen wij als leraar de

kennen de tafels van vermenigvuldi-

fijn om mee te liften en een volgende

verantwoordelijkheid om aan de eind-

ging van 5 en 10’, dan nog wordt de

keer iets dergelijks zelf op te pakken.

doelen te voldoen. Dat verantwoorde-

oefening in het werkboekje van de

Dus vraag morgen bij binnenkomst

lijkheidsgevoel brengt niet alleen de

methode gemaakt en zien we niet dat

eens aan de kinderen wat zij vandaag

individuele leraar, maar hele school-

kinderen (mogen of kunnen) kiezen

willen leren? De antwoorden zullen je

teams tot het zorgvuldig afwerken bin-

voor het leggen, knippen en plakken

verrassen.

om......te doen’.

MM

7256_V01_fc.indd 7

7

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

h

Handelingsgericht werken op de Alphense Montessorischool Cindy den Engelsman

6. Iedereen heeft kwaliteiten: Ik ben op

8

De Alphense Montessorischool, waar ik werk, zocht naar een

zoek naar mogelijkheden van kinderen,

preventieve aanpak in het dagelijks onderwijs, waardoor reme-

ouders en mezelf.

diëren minder nodig is. We verdiepten ons in handelingsgericht

7. De HGW-cyclus verloopt systematisch

werken (HGW), met name de registratievorm van onderwijs-

in stappen volgens een heldere structuur:

behoeften en de concrete vervolgstappen sprak ons erg aan.

We zijn open en duidelijk naar elkaar;

HGW werkt met informatie vanuit observaties, gesprekken met

kind, ouders, leerkracht en begeleiders.

het kind en de ouders. Leerlijnen worden hierbij onder de loep genomen.

Al snel bleek: HGW is niets nieuws,

Door het HGW traject te volgen, ontwikkelde de school het

Maria Montessori had dit in haar tijd

groepsoverzicht (GO) en het periodeplan (PP). We kregen meer

al ontwikkeld! Wel ervaren we dat het

zicht op de kerndoelen, waardoor we beter in staat zijn om keuzes

onze werkwijze kan aanvullen omdat

te maken en methoden als middel in te zetten. Doordat het obser-

HGW een manier van registeren en

verend vermogen van de leerkracht is versterkt, worden belang-

plannen heeft ontwikkeld waarmee

rijke gegevens beter waargenomen. De leerkracht volgt hierdoor

transparantie bereikt kan worden en de

de ontwikkeling van het kind bewuster en kan hierdoor keuzes

school zich kan verantwoorden. Op de

maken voor de vervolgstappen.

Alphense Montessorischool wordt het format wat HGW biedt naast de uitgangspunten van Montessori gebruikt. De school ervaart dat deze twee visies elkaar heel mooi aanvullen!

Start

3. De leerkracht doet er toe: Het afstemmen op kinderen zal ík als leerkracht moeten doen. Ik werk doelgericht en

geleden, hebben we eerst de zeven

zoek naar richtinggevers voor mijn

uitgangspunten van HGW verkend:

handelen, gebaseerd op wat het kind

Bij ‘waarnemen’ gaat het om het

wél kan.

verzamelen van kindgegevens. Naast

1. Onderwijsbehoeften staan centraal:

4. Constructieve samenwerking: Ik werk

de resultaten worden hier de obser-

Ik denk, kijk naar en praat over wat

vanaf het begin samen met het kind,

vaties vermeld, maar ook gesprekken

een kind nodig heeft om de volgende

de ouders, mijn collega’s en begelei-

met kind en/of ouders, informatie van

stap te maken en handel daar zoveel

ders.

collega’s en IB. Per kind worden de sti-

mogelijk naar.

5. De positieve aspecten: We vragen

mulerende en belemmerende factoren

2. Afstemming en wisselwerking: Ik kijk

ons steeds af, wat werkt wel? Wat is al

in kaart gebracht. Hierbij wordt niet al-

naar de wisselwerking tussen kinderen,

bereikt en hoe komt dat? Welke kansen

leen van de kindkenmerken uitgegaan,

hun ouders, de groep en mijzelf en

en kwaliteiten zijn er en hoe kunnen we

maar ook van de wisselwerking met de

stem mijn handelen hierop af.

die benutten?

omgeving (ouders, groep, leerkracht).

MM

7256_V01_fc.indd 8

De cyclus

Bij de start van het traject, nu 2,5 jaar

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

De cyclus

Ook wordt in deze fase gekeken naar

oog is voor alle onderwijsbehoeften.

het op de juiste manier kan aansluiten

de doelen van de komende tijd en

Op de grens van begrijpen en planning

bij het kind.

de haalbaarheid van deze doelen, op

wordt in de cyclus over gestapt van

Na een bezoek aan de Westlandse

individueel niveau.

het groepsoverzicht (waarin staat wat

Montessorischool heeft het team met

kinderen nodig hebben) naar het perio-

elkaar gesproken over de typologie van

Bij ‘begrijpen’ worden per kind de al-

deplan (waarin staat wat de leerkracht

de school (Hooiveld: ‘Typologie van

gemene onderwijsbehoeften benoemd.

gaat doen).

scholen’, APS). Toen kon worden vast-

Op basis van de stimulerende factoren

gesteld hoelang er aan doelen van een

wordt per kind omschreven wat het

Bij ‘planning’ wordt vanuit HGW

bepaald vak gewerkt gaat worden. Zo

kind nodig heeft om ‘lekker te kunnen

gesproken over een groepsplan met

worden spellingdoelen verdeeld over

leren’. Dit geldt voor elk vakgebied, op

algemene groepsdoelen waarin de leer-

drie periodes per jaar. Maar de doelen

elk moment van de dag. Bij de kinde-

kracht beschrijft wat zij gaat doen.

van rekenen worden waarschijnlijk

ren waarbij op een bepaald vakgebied

Kinderen waarvan de leerkracht ver-

gespreid over een hele bouw. Dit zorgt

aangegeven is dat de doelen niet

wacht dat ze de gestelde doelen gaan

ervoor dat de vrije werkkeuze behou-

behaald worden, wordt bedacht - weer

halen, worden vermeld bij het basis-

den blijft. Wel wordt drie keer per jaar

op basis van de stimulerende facto-

aanbod. Kinderen die iets anders nodig

voor elk vakgebied een periodeplan

ren - wat het kind dan wel nodig heeft

hebben, worden genoemd in clusters.

opgesteld. Dat dwingt de leerkracht na

om de doelen te behalen. Zo wordt

te denken over de voortgang van een

de individuele aandacht voor een kind gewaarborgd.

kind op elk vakgebied.

Geen groepsplan maar periodeplan

De bevindingen van waarnemen en

We moeten wel in ons achterhoofd houden dat het in het montessorionderwijs niet wenselijk is dat alle

begrijpen worden genoteerd in het

Op de Alphense Montessorischool

kinderen ‘opgehangen’ worden aan

groepsoverzicht. In dit overzicht

hadden leerkrachten veel moeite met

doelen die behaald moeten worden

worden per kind stimulerende en

de naam groepsplan. De indruk wordt

op een vooraf vastgesteld moment.

belemmerende factoren, algemene

gewekt dat kinderen als groep aange-

Gebruik doelen dus niet star, maar als

onderwijsbehoeften en de extra

sproken worden en de instructie niet

regelmatige denkpauzes, waardoor de

onderwijsbehoeften per vakgebied

afgestemd zou zijn op het individu.

leerkracht het onderwijs weer aan kan

genoteerd.

Ieder kind ontwikkelt zich op zijn eigen

scherpen (wat heeft dit kind nodig?).

manier en gevoelige perioden treden

Elk individu moet tot zijn recht komen.

De leerkrachten van de Alphense Mon-

niet tegelijkertijd aan. Daarom is de

Dat is het voornaamste doel van de

tessorischool konden zich helemaal

naam periodeplan ontstaan. Dit past

inzet van het periodeplan!

vinden in deze manier van werken

beter in het montessori-onderwijs dan

met onderwijsbehoeften. Het werd

de naam groepsplan. Periodeplan dekt

Voor ‘realiseren’ is het noodzakelijk

benoemd als een waardevolle aanvul-

ook de lading. Het is van belang dat de

om met een weekplanning per week

ling. De kijk op het kind wordt bewust

leerkracht de leerlijn kent en zich hier

te werken. Het periodeplan is een

geformuleerd, wat er voor zorgt dat er

flexibel overheen kan bewegen, zodat

grove schets hoe je met de kinderen

MM

7256_V01_fc.indd 9

9

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

10

bepaalde doelen wilt bereiken. De

Ze besluit voor het automatiseren van

Renske gaat weer enthousiast aan het

gedetailleerde beschrijving (het soort

de vriendjes van 10, naast haar basis

werk met de periodeplannen. Ze is heel

lesje, tijdstip, tijdsduur, welk(e)

montessori-aanpak, een extra instruc-

blij met de structuur die het format van

kind(eren), materiaal) is terug te vin-

tiemoment in te zetten. Ze kijkt hierbij

het groepsoverzicht, de periodeplan-

den in de weekplanning. Het periode-

naar de mogelijkheden van het cluste-

nen en de weekplanning haar geeft. Ze

plan is de basis van de weekplanning.

ren van kinderen, daarbij bewaakt ze

heeft minder het gevoel dat ze achter

Tussentijdse evaluaties, waarnemin-

de individuele behoeften van elk kind.

de feiten aan rent. Ze plant haar werk,

gen, etc. worden vermeld in het plan

Ze stelt de aftekenmapjes van de kin-

wat haar veel rust geeft.

(en/of op het groepsoverzicht).

deren samen. Hierin staan doelen ver-

Het groepsoverzicht en het periode-

meld waaraan de kinderen de komende

In januari neemt ze de Cito-toetsen

plan helpen de leerkrachten op de

tijd gaan werken.

af. Samen met de andere observa-

Alphense Montessorischool zich

Dit was veel werk, maar ze merkt nu

tiegegevens verwerkt ze die in het

verder te bekwamen in hun rol en zich

wel dat ze kennis heeft over de ontwik-

groepsoverzicht. Ze kijkt daarbij niet

te focussen op het individuele kind, zo

keling van haar kinderen. Ze kan een

alleen naar de resultaten, maar ook

wordt alles ingezet in het belang van

bewuste keuze maken in leerstofonder-

naar de effecten van haar handelen. Dit

de ontwikkeling van het kind. Naar ons

delen, montessorimateriaal, werkvor-

bespreekt ze met de IB’er tijdens de

idee biedt het format van HGW een

men, groeperingen en begeleiding.

tweede groepsbespreking.

toegevoegde waarde voor een montes-

Voorafgaand aan de eerste week maakt

Ze neemt met ieder kind zijn of haar

sorischool.

ze de weekplanning. Naar aanleiding

portfolio door. Ze vindt het belangrijk

van de periodeplannen vult ze dit

om hierover in gesprek te blijven met

in. Ze plant momenten waarop ze

de kinderen, dit vergroot hun verant-

Ter illustratie een aangepaste casus-

een korte groepsinstructie wil geven,

woordelijkheidsgevoel.

schets van een praktijksituatie uit:

punten waarop ze wil observeren en de

‘Een handreiking voor het schoolteam

materiaallesjes die ze wil geven. Daar-

Begin april heeft Renske haar derde

van Pameijer, Beukering en de Lange’.

bij plant ze de dagen van de week niet

groepsbespreking met de IB’er. Aan de

vol en houdt ruimte voor de inbreng

hand van het bijgewerkte groepsover-

van kinderen.

zicht en de nieuwe periodeplannen

Een schooljaar rond…

van het schooljaar. Als afronding van

Middenbouwleerkracht Renske heeft

ning, die ze aan het eind van elke week

deze cyclus, verwerkt ze aan het einde

zich goed voorbereid op de start van

voor de komende week maakt. Het

van het schooljaar de laatste gegevens

het nieuwe schooljaar. Met haar on-

richt haar handelen. Ze noteert hierop

uit observaties, gesprekken en toetsen

derbouwcollega Thea, die de kinderen

belangrijke gegevens die ze opdoet

in het groepsoverzicht. Ze actualiseert

van groep 3 vorig schooljaar heeft

tijdens de rondgang van het zelfstan-

de beschrijving van de onderwijs-

gehad, heeft ze voor de zomervakantie

dig werken. Deze gegevens noteert ze,

behoeften. Dat groepsoverzicht

het groepsoverzicht doorgesproken.

wanneer nodig, in het periodeplan. Zo

gebruikt ze om, nog voor de zomer-

Onderwijsbehoeften en aspecten op

is het eind oktober gemakkelijk om

vakantie, groep 5 over te dragen aan

sociaal-emotioneel gebied zijn daarbij

conclusies van haar observaties, ge-

haar collega Marieke. Zo kan Marieke

aan bod gekomen. Renske heeft dit

sprekken met kinderen en hun ouders

vanaf het begin van het komend

alles als zeer prettig ervaren. Ze heeft

en van de eerste resultaten te verwer-

schooljaar het onderwijsaanbod af-

nu een goed beeld gekregen van wat

ken in het groepsoverzicht, waarbij ze

stemmen op de verschillende kinderen.

elk kind nodig heeft en wat werkt bij

evalueert in hoeverre de kinderen de

Dat geeft Renske een goed gevoel en

ieder kind.

doelen bereikt hebben.

met een gerust hart draagt ze haar

Om te starten heeft ze de gegevens

Ze loopt de beschrijvingen van de

kinderen aan Marieke over.

in het volgsysteem geanalyseerd.

onderwijsbehoeften langs en stelt

Dit levert haar informatie op over de

deze hier en daar wat bij. Dan kijkt ze

gevoelige perioden van kinderen en de

vooruit naar de te stellen doelen voor

Cindy den Engelsman is leerkracht op de

gepasseerde aspecten van ontwikke-

de nieuwe periode tot januari. Op basis

Alphense Montessorischool.

lingsgebieden. Samen met deze kennis

van haar ervaringen tot nu toe veran-

Bovenstaand artikel is ontstaan na het

en de informatie die in het groepsover-

dert ze hier en daar de samenstelling

schrijven van mijn scriptie. Deze is op te

zicht bij ‘stretchen’ staat, kan ze nu

van kinderen die ze geclusterd had

vragen. Ook voor het delen van ervarin-

het periodeplan voor de verschillende

voor een extra groepsinstructie. Met

gen of vragen kunt u contact opnemen:

vakgebieden opstellen. Ze begint met

elk kind gaat ze in gesprek, over hoe er

[email protected]

het periodeplan voor rekenen. De ge-

gewerkt gaat worden aan de doelen.

Bij het HGW traject heeft de Alphense

gevens bij het ‘stretchen’ neemt ze per

Bij de groepsbespreking, heeft ze een

Montessorischool begeleiding gehad

kind door en beschrijft een concrete

paar vragen die ze bespreekt met de

van Jack Provily, procesbegeleider, www.

haalbare aanpak in het periodeplan.

IB’er.

zomooianders.net

MM

7256_V01_fc.indd 10

kijken ze vooruit naar de laatste cyclus Renske heeft veel aan de weekplan-

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Van de voorzitter

Voor de vrijheid van meningsverandering Cor Hoffmans, voorzitter Ik ben gek op Loesje….in het verre verleden heb ik nog meegeplakt. Mooie, kritische, soms romantische, ontroerende en meestal rake uitspraken van woordkunstenaars met gevoel. Ik ken er vele en gebruik ze vaak ook om mensen tijdens presentaties op een verkeerd been te zetten. Eventjes, soms teasing en relativerend over alle zogenaamde zekerheden en de dingen die maatschappelijk moeten.

De vrije keuze komt in dit nummer aan

hart van montessori-onderwijs. Dat is

Namelijk leerlingen die willen of leer-

de orde, maar wie helpt mij vrij te kie-

namelijk de autonome en doorgaande

lingen die willen, maar daarbij moeten

zen? En gaat het hierbij nu om het vrij

ontwikkeling van (mensen-)kinderen.

worden geholpen. Dat is het vak van

kiezen of het helpen erbij. Ik waag mij

De vrije keuze is daarvan de conse-

leraar…..met vallen en opstaan.

niet aan een filosofische beschouwing

quentie. Daarmee heeft de vrije keuze

We hebben ook goud in handen omdat

over vrijheid en vrije keuze. Daarover

ook grenzen, voor zover deze worden

wij in het montessori-onderwijs andere

zijn boekenkasten vol geschreven en

bepaald door de ontwikkeling zelf. En

factoren in handen hebben. Een rijke

steeds is het de maatschappelijke

die ontwikkeling - hoe autonoom ook –

en steeds uitdagende leeromgeving.

context waarin deze begrippen vorm en

wordt mede beïnvloed door de ontwik-

Wij hebben heterogene groepen die

inhoud krijgen, iedere keer opnieuw.

keling van de maatschappij en de eisen

een prachtig leerklimaat kunnen

En ondertussen worstelen scholen

die deze stelt. Wanneer je niets doet

vormen, waarin leerlingen andere

en montessorileraren met de vrije

aan de ontwikkeling, loop je risico.

leerlingen helpen, coach zijn, samen-

keuze en het zelf laten bepalen door

Misschien is in deze tijd het begrip

werken, elkaar aanvullen, corrigeren en

leerlingen van hun ontwikkelingspro-

talentontwikkeling wel beter bruikbaar

kunnen inspireren. Samenwerken en

ces. Want: de inspectie komt langs

ook voor het montessori-onderwijs

leren van elkaar is een concept dat bij

en kritiseert dat niet alle leerlingen

in de 21ste eeuw? Dat betekent mijns

montessori-onderwijs past en dat no-

voldoende tijd krijgen, dat de leraar

inziens twee dingen.

dig verbreiding verdient naar leraren.

geen interactieve instructie geeft aan

Op de eerste plaats betekent dit de

En als wij dit allemaal in onze vezels

groepen en opbrengstgericht vol-

ontwikkeling van talenten niet te rem-

hebben, dan zijn alle eisen die aan het

gens een groepsplan werkt en dat de

men. De leerling die meer wil, ruimte

onderwijs worden gesteld voor ons

opbrengsten soms achterblijven of

wil, het eigen talent verder wil ontwik-

‘a piece of cake’. Of het nu gaat om

onduidelijk zijn omdat dat niet wordt

kelen moet ruimte krijgen. Doe maar

afspraken en grenzen over de hoeveel-

bewezen door toetsen. Het antwoord

en ik help je, als je mij nodig hebt.

heid keuzewerktijd, over de heterogene

dat de vrije keuze tot onze principes

Geef aan wat je wilt, wat je wilt berei-

samenstelling van groepen, over de eis

behoort – en soms dat wij niet anders

ken en we gaan kijken hoe we dat gaan

van de inspectie dat er aan groepen

kunnen, anders zijn we geen montes-

aanpakken. Ik zou zeggen: opbrengst-

effectieve instructie moet worden

sorischool meer – klinkt vaak niet

gericht werken pur sang.

gegeven, aan optimale opbrengsten of

aantoonbaar overtuigend. Zeker niet

Op de tweede plaats is het de ontwik-

wat dan ook.

door onze buitenwereld zoals inspectie

keling van talenten begeleiden en

Als we de vrijheid van ontwikkeling als

of schoolbestuur.

stimuleren. Elke goede leraar weet, wat

centraal uitgangspunt nemen in boven-

En toch, en toch: wij hebben het gelijk

er in zijn of haar leerlingen sluimert.

staande zin, ben ik – net als Loesje –

aan onze zijde. Volledig en ten princi-

Dat de leerling graag wil, maar het niet

voor vrijheid van meningsverandering.

pale. Ontwikkeling laat zich wel leiden,

alleen kan. Soms een zetje nodig heeft.

maar nooit dwingen. Mensen die hun

Soms moet worden uitgedaagd. Soms

eigen ontwikkeling in de hand willen

een omgeving moet hebben waarin

nemen, komen veel verder dan mensen

uitdaging schuilt. Soms even over een

die zich enkel laten sturen….en anders

drempel geholpen moet worden omdat

niet bewegen.

hij of zij een hekel heeft aan sommen

Aangezien ik toch nog een beetje een

en liever vlucht. Samen met de leerling

Loesje-adept ben, volg ik maar even,

de ‘strijd’ of het gesprek aangaan om

dat ik vrij ben van mening te verande-

dat te overwinnen, dat is ook werken

ren. Deels, dan wel te verstaan.

aan talenten.

Vrije keuze is mijns inziens niet het

Elke school heeft goud in handen.

MM

7256_V01_fc.indd 11

11

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Montesssori Kenniscentrum

o

Ontwerpen van een herontwerp Mirjam Stefels

Ontwerpen en herontwerpen De opdracht om een voorstel te schrijven voor het herontwerp van de montessori opleiding basisonderwijs maakte dat ik mij afgelopen periode afvroeg wat een herontwerp nu precies inhoudt.

12 seerd kan worden of totaal anders van

structureel overleg voerde met de

indeling is, maar het blijft een montes-

hogescholen en nascholingsbureaus

sori opleiding PO.

van hogescholen bij de montessori

Om te komen tot een herontwerp

opleiding. Een dergelijk overleg is wel

vraagt het eraan voorafgaande denk-

gewenst gezien de vernieuwde curricu-

en bespreekproces veel ‘out of the

la van hogescholen en de wens van de

box’ denken. Alleen denken vanuit de

NMV om te komen tot een herontwerp

bestaande situatie levert in het gesprek

montessori opleiding.

Binnen mijn gezinsleven is de term

teveel beperkingen op. Vanuit een

Ik heb inmiddels een aantal opleidin-

‘ontwerpen’ een veel gebezigde term.

hele brede horizon de beperking weer

gen gesproken en heb zo een beeld

Twee van mijn kinderen houden zich

opzoeken kan tot interessante nieuwe

gekregen van de stand van zaken en

bezig met ontwerpen, namelijk van

beslissingen leiden die een herontwerp

hun wensen ten aanzien van het eigen

herenmode en grafisch werk. Bij

mooi, interessant en de vernieuwend

veranderende curriculum en hun wen-

ontwerpen lijkt de ontwerper uit te

maken. De notitie ‘De toekomst van

sen met betrekking tot de montessori

gaan van niets, maar als ik de teksten

het opleiden van leraren in het mon-

opleiding.

bij ontwerpen lees, is er altijd een

tessori basisonderwijs’(2012) is het

Met name voor de organisatiestruc-

bestaand gegeven dat aanleiding was

uitgangspunt voor mijn werk en leidt

tuur van het herontwerp geeft dat een

tot het ontwerp dat getoond wordt.

tot een aantal stappen. Hieronder een

nieuw beeld van de mogelijkheden.

Toch spreek je dan nooit van een her-

beschrijving van mijn activiteiten tot

Alle opleidingen hebben te maken

ontwerp. Het is een nieuw beeld, een

nu toe.

met het invoeren van de kennisbasis

Mirjam Stefels

nieuw ontwerp met een andere kijk op

in het pabo curriculum en merken dat

de vorm, inhoud of gebruik.

de plaats van de huidige montessori

In mijn geval is de montessori oplei-

Gesprekken met opleidingen

ding een bestaand gegeven. In nauwe

is door de beperkte tijd. Dat wringt

samenspraak met het veld kan daar

Eén van de meest opmerkelijke punten

hier en daar met de op dit moment gel-

een nieuwe opleiding uit voortkomen.

uit de notitie over opleiden was dat

dende exameneisen voor het volledig

Een opleiding die anders georgani-

de NMV de afgelopen jaren geen

montessori diploma. Daar probeert

MM

7256_V01_fc.indd 12

opleiding aan verandering onderhevig

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Montesssori Kenniscentrum

iedere opleiding creatief in te zijn,

nascholen. Dat gaf mij informatie over

een groep alumni gepland. Ik hoop in

maar het kan grote en minder grote

punten als:

een volgende MM meer te kunnen zeg-

afwijkingen veroorzaken ten aanzien

• Een leven lang leren

gen over deze gesprekken.

van de diploma eisen van de NMV.

• De indeling startbekwaam, bekwaam

Daarnaast geven de gesprekken, die

en excellent

Zelf wil ik ook breed kunnen kijken

met iedere opleidingplaats afzonderlijk

• De praktijk begeleiding vanuit oplei-

naar het herontwerp en om die reden

gevoerd worden, ook een beeld van

ding of binnen de basisschool

heb ik collega opleiders van dalton en

het aantal studenten/cursisten en

• De registratie leraar

OGO enkele vragen gesteld over de

de financiële problemen die dit kan

• Erkenning post–hbo

structuur en inhoud van hun opleiding. Dat leverde in een enkel geval een

veroorzaken: waar zit het omslagpunt waarbij de montessori opleiding niet

Ik heb de opleiders ook schriftelijk be-

nieuw gezichtspunt op, maar vooral de

meer rendabel is.

vraagd. De vragen betroffen veel meer

herkenning van problemen als aantal

de inhoud van de montessori oplei-

studenten/cursisten, organisatie-

ding. Wat willen zij graag toevoegen en

structuur en moeizaam inzetten van

wat willen zij behouden of verwijderen?

vernieuwing. Die herkenning gaf een

De informatie die ik hieruit heb gedes-

prettig gevoel, maar mag zeker geen

tilleerd levert weer vragen op voor de

reden zijn om vernieuwing te beschou-

Hoewel je niet kunt spreken van

volgende groepen belanghebbende die

wen als onmogelijk. Laten wij als NMV

meer of minder belang hebben bij het

ik wil bevragen.

de eerste mooie stap zetten richting

herontwerp montessori opleiden zijn

Medio mei spreek ik een groep direc-

vernieuwing naar hedendaagse veran-

de opleiders een groep deskundigen

teuren van montessori basisscholen

deringen op organisatie en inhoud.

die zowel vanuit de montessori visie

verspreid uit het hele land om mee

als vanuit de pabo problematiek zicht

te denken en spreken over vorm en

Ben jij nu een directeur die voldoet aan

hebben op de diverse veranderingen.

inhoud van het herontwerp. Deze

eerder genoemde eis of een alumnus

Ik heb met hen één maal uitgebreid

directeuren zijn gevraagd vanuit hun

en heb je geen uitnodiging ontvangen?

gesproken over een organisatiestruc-

functie en betrokkenheid, maar ook

Meld je dan alsnog bij mij aan:

tuur die vernieuwend is en aansluit bij

omdat zijzelf een volledig montessori

[email protected]

de landelijke vernieuwing opleiden en

diploma hebben. Voor eind mei staat

Je bent van harte welkom!

Gesprekken met opleiders, directeuren en alumni

MM

7256_V01_fc.indd 13

13

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

v

VMO naar München De sectie voortgezet onderwijs organiseerde voor het eerst een buitenlandse studiereis. Begin maart ging een groep van negentien schoolleiders en docenten van acht vmo-scholen naar München en bezocht daar een aantal scholen en de montessori lerarenopleiding. Tjomme Klop, docent filosofie aan het Haags Montessori Lyceum, en Janneke Stam, rector van het Montessori College Nijmegen-Groesbeek, doen vanuit hun eigen perspectief verslag van de reis. De foto’s zijn gemaakt door Gabriël Enkelaar.

duidelijk met trots zijn school zien. De school is voor leerlingen van 6 tot en met ongeveer 17 jaar en ademt in alles de sfeer van een montessorischool. De voorbereide omgeving is

14 Montessorischool in Dietramzell.

Stereotypes sneuvelen..

Het schoolhoofd is een vriendelijke baas met een afritsbroek en een bodywarmer. goed verzorgd, er is volop montessorimateriaal en op allerlei plekjes in het gebouw zitten leerlingen te werken. De

Tjomme Klop

voorjaarszon schijnt vriendelijk naar binnen en het valt ook op hoe vreselijk

Zoals velen had ik, een bepaald stereotype beeld bij het middelbare onderwijs in

schoon het gebouw is.

Bayern: een door een Herr docent gedrilde klas, waarschijnlijk een afschuwelijke

We eindigen in een kringgesprek en het

combinatie van Pruisisch militarisme en katholiek traditionalisme. Het montesso-

valt wel op dat een groot deel van de

ri-onderwijs in Bayern zou hier wel iets van afwijken, maar toch….

leerlingen afkomstig is van (of geflopt in) het reguliere onderwijs. Leerlingen

Met dat beeld begon ik samen met

Al bij het eerste bezoek aan een

ervaren deze school als een warm bad;

mijn collega Fred aan de door de sectie

montessorischool in Dietramzell (in

iets wat ons niet onbekend voorkomt.

VMO georganiseerde studiereis naar

de voor-Alpen) wordt ons stereotype

De montessori-idylle wordt compleet

München. We zouden in München

compleet onderuit gehaald, hoewel

als we die middag verder zuidelijk af-

en in de omgeving enkele scholen

de school zich nota bene in een oud

reizen naar Arzbach, waar ten midden

bezoeken en de Duitse montessori

klooster bevindt. Het schoolhoofd is

van dennenwouden, hoge bergen en

lerarenopleiding.

een vriendelijke baas met een afrits-

veel sneeuw het ‘Erdkinderheim’ ligt.

We hadden ons enigszins netjes

broek en een bodywarmer. Hij stelt

De kinderen van de school in Dietram-

gekleed en waren ons goed bewust van

zich alleen met de voornaam voor en

zell brengen hier ieder twee keer

de Duitse omgangsvormen. Formeel

alle kinderen noemen hem ook bij de

zes weken van hun schoolloopbaan

zijn, ‘u’ zeggen en vooral niet te veel

voornaam. Hij slaat je bij een gesprek

door. Het gaat dan om de leeftijd van

Nederlandse losheid laten zien.

gemoedelijk op de schouder en laat

12- 14 jaar. Dit sluit aan bij een idee

MM

7256_V01_fc.indd 14

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

van Montessori dat kinderen in deze

sori in Beieren, Ingeborg Müller. Zij

De confrontatie met de praktijk van

leeftijd vooral praktisch bezig moeten

laat in haar verhaal duidelijk zien dat

een vmo-school volgt pas echt goed als

zijn buiten het gezin. In deze setting

montessori duidelijk een alternatieve

we de volgende dag een ‘Oberschule’

leren ze verantwoordelijkheid nemen

vorm van onderwijs is: tegen het rigide

bezoeken in München. Hier worden

en ontdekken ze hun eigen talenten.

schoolsysteem in Beieren. De geschie-

kinderen van 15 – 18 jaar voorbereid op

Hier in het Erdkinderheim hebben de

denis van het montessori-onderwijs is

hun eindexamen. Docenten zijn nog

kinderen gelegenheid genoeg om hun

een lange strijd om erkenning door de

informeler en losser dan op montesso-

talenten te ontdekken. Ze kunnen bij

katholieke CSU-stemmers. Kinderen

rischolen in Nederland.

boeren in de buurt helpen met het ver-

zijn volgens haar altijd geschikt voor

We bezoeken twee lessen, die erg

zorgen van de dieren, hout bewerken,

montessori-onderwijs, maar sommige

doen denken aan lessen op mijn eigen

koken, de fietsen verzorgen, de natuur

ouders niet. Als de opvoedstijlen van

school, het Haags Montessori Lyceum,

intrekken of voor de poes zorgen. Elke

ouders en school te veel verschillen, is

van 15 jaar geleden. Leerlingen mogen

dag moet er ook aan schoolvakken

het beter om het kind naar een andere

worden gewerkt, maar uit de diepe

school te sturen.

zuchten van de begeleiders maken we

Haar idealisme is hartverwarmend

op dat dat nog niet altijd even goed

en inspirerend, maar enige beden-

gaat.

kingen rijzen toch als zij verkondigt

Het Erdkinderheim ademt een com-

dat er geen andere interpretaties van

binatie van montessori en terug naar

montessori zijn (‘die Maria hat doch

de natuur bewegingen. Alle kinderen

gesagt…’): er is een punt waarop

moeten ook hum gsm inleveren bij het

idealisme omslaat in een rechtlijnige

begin en mogen de enige laptop alleen

bekrompenheid. Het lijkt dan niet meer

gebruiken voor werk. Een verademing

om goed onderwijs te gaan, maar puur

vinden wij dat begeleiders en ouders

om het uitvoeren van een idee of een

los zijn gekomen van die neurotische

praktijk. Ironisch genoeg ben je dan

westerse veiligheidsobsessie: leerlin-

rigide, terwijl je tegen rigiditeit strijdt.

gen mogen zonder gsm en begelei-

Aan het eind van de dag hebben wij het

ding de bergen intrekken. Ze moeten

er vooral over of het nu wel zo goed is

alleen even in een boekje schrijven hoe

dat montessori bekostigd onderwijs is

laat ze weg zijn gegaan. Hier wordt

in Nederland. We doen enerzijds veel

onafhankelijkheid en zelfstandigheid

concessies, maar anderzijds worden

gestimuleerd!

we wel geaccepteerd in Nederland.

te laat komen, er is geen absentenad-

Nadat de leerlingen ons een heerlijke

Het reguliere onderwijs heeft ook veel

ministratie en de docent is een goeie

lunch hebben geserveerd (alles vegeta-

ideeën overgenomen van het montes-

lobbes die soms nauwelijks opvalt tus-

risch), is het tijd voor ‘reflexion’ buiten

sori-onderwijs. In Beieren lijkt dit niet

sen de leerlingen. De sfeer is buiten-

in de lentezon. Terwijl de poes van het

te gebeuren.

gewoon gemoedelijk. Leerlingen gaan

Leerlingen mogen te laat komen, er is geen absentenadministratie en de docent is een goeie lobbes die soms nauwelijks opvalt tussen de leerlingen.

15

Erdkinderheim met grassprietjes in de sneeuw aan het spelen is, geeft Krista

Hout bewerken in het Erdkinderheim.

Kaminski van de MoBil, de montessori-academie, ons tekst en uitleg. Ze vertelt ons dat montessori-onderwijs in Beieren deels privé is. De ouders moeten een behoorlijke financiële bijdrage leveren (€ 200,- per maand) en doen ook taken voor de school. Dit is behoorlijk schipperen, want ouders hebben nog al eens de neiging om zich dan met allerlei zaken te willen bemoeien. Een school kan in Beieren overigens alleen opgericht worden door ouders. Beieren bekostigt overigens nog altijd 80% van de kosten. Terug in München bezoeken we de montessori-lerarenopleiding. We worden gastvrij onthaald met een heerlijk diner en krijgen vervolgens uitleg van één van de grondleggers van montes-

MM

7256_V01_fc.indd 15

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

voor een deel zelfs aan het werk. Op deze school werken ze niet met cijfers. Wel is er een kwalitatief verslag, waarop meer competentieachtig wordt ingevuld hoe het met de leerling gaat. ’s Middags bij een kringgesprek vertellen trotse en enthousiaste docenten ons over hun school en horen ze onze verhalen aan. Ze kunnen bijna niet geloven aan wat voor regels wij in Nederland allemaal moeten voldoen. Vol ongeloof kijken ze ons aan bij onze uitleg van de 1040 urennorm en de rol van de inspectie. Ze dachten altijd dat Nederland zo liberaal was…. Zo sneuvelde tijdens deze reis zowel een stereotype van Duitsers over ons Leerlingen vertellen de Nederlandse gasten over het Erdkinderheim.

Montessori in Beieren biedt moedig alternatief

als één van ons over Duitsers.

Montessori Oberschule in München.

Janneke Stam

16

Een internationaliseringsactiviteit van het VMO naar Duitsland verraste mij omdat ik met mijn vooringenomenheid de grondige Duitse gewoonten niet meteen kon koppelen aan een montessori identiteit. Dat het Beierse München toch een groot aantal montessori basisscholen kent en ook voortgezet onderwijs, heeft wellicht juist te maken met de rechtse regering die hier zetelt. Veel ouders zoeken een andere toon en kiezen voor het montessori-onderwijs, dat hier privéonderwijs is en daarmee niet volgens de eisen van de landsregering hoeft te werken (bijvoorbeeld geen cijfers hoeft te geven). Ik heb prachtige voorbeelden gezien:

als door Montessori in het Erdkinder-

hbo) was een echte montessorischool!

een oud klooster dat voor de nonnen

plan beschreven en daarbij zichzelf en

Veel mogelijke keuzes voor de leerlin-

veel te groot was geworden, werd

het leven te leren kennen. Het getuigt

gen, veel vertrouwen, een heel precies

voor een beperkt bedrag verhuurd aan

van moed dat deze Duitse montessori-

systeem voor de feedback/beoordeling

de school. Een geweldige omgeving,

anen het aandurven om twee keer zes

van de leerlingen en prachtige onder-

mooie ruimtes, ingericht zoals de

schoolweken ter beschikking te stellen

wijsleergesprekken. Wat mij opviel

montessoriklas moet zijn: met een

ten behoeve van de persoonlijkheids-

- net als bij een bezoek aan scholen in

kleed om op te werken, verschillende

vorming van deze pubers. Zij geven die

de VS - is dat er weinig aandacht wordt

hoeken, met kinderen van de peuter-

tijd in de wetenschap dat de onrust in

gegeven aan het later binnenkomen

leeftijd tot en met de bovenbouw van

hun lijf en de zoektocht naar identiteit

van de leerlingen (de lerares gaf en

de middelbare school bij elkaar in het

die in hun levensfase zo de voorrang

passant het papier aan), waardoor ook

gebouw. De leerlingen van 13/14 jaar

vraagt. Het viel mij op dat men ervan

geen verstoring/chagrijn ontstaat. Ook

gaan in een groepje van maximaal 8

uitging dat deze ervaring veel meer

het tussendoor even weglopen, water

personen voor zes weken naar het plat-

effect sorteert op voortgang in het

drinken, je haar in orde brengen - het

teland om daar te ervaren hoe het is

leren dan het gewone programma met

kreeg geen aandacht, het stoorde niet,

om zonder hun mobiel te leven, de na-

kennisinhouden, mede omdat de bege-

werd niet gecorrigeerd en iedereen

tuur in te gaan, voor het eten zorgen,

leiding door ervaren opvoeders (maar

bleef gewoon meedoen.

de kachel brandend te houden, dingen

niet de ouders!) werd geboden.

te maken om te verkopen, kortom

De aparte bovenbouwschool die wij

verantwoordelijkheid te nemen zoals

gezien hebben (voorbereiding op een

MM

7256_V01_fc.indd 16

Wat een rust!

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Iets te kiezen

Jul es

Onlangs las ik een artikel van Piet van

kend lijken dat leerlingen met meer

telde niet. Schei- en natuurkunde

der Ploeg, lector daltononderwijs. Hij

plezier, belangstelling en inzet leren

boeiden me niet. Talen? Dat was

stelt kritische vragen over het dalton-

wanneer er wat te kiezen valt. Maar

vertalen. Talen spreken leerde ik niet.

onderwijs naar aanleiding van weten-

keuzevrijheid is niet bevorderlijk voor

Na mijn examen vergat ik in no time

schappelijk onderzoek. Nu schreef hij

intrinsieke motivatie. Wel intrinsiek

90% van het geleerde. Over rendement

over een overtuiging waar het dalton-,

motiverend zijn: gevoel van authentici-

gesproken.

maar ook het montessori-onderwijs,

teit (zelf doen) en gevoel van vrijwillig-

Had ik maar wat te kiezen gehad. Of

in gelooft: het positieve effect van

heid (zelf willen). Dus of er iets te kie-

liever: had het onderwijs maar meer

keuzevrijheid. ‘Geef leerlingen enige

zen valt qua aanpak en inhoud, maakt

aangesloten op mijn interesses en

vrijheid in wat ze doen en wanneer ze

niet uit. Wat uitmaakt, is of leerlingen

capaciteiten.

dat doen. Dat is goed voor motivatie

ervaren of geloven dat ze het zelf doen

In de afgelopen 50 jaar is het onderwijs

en prestatie’. Onderzoeken tonen aan

en het zelf willen.’

in essentie weinig veranderd. Dat scholen die keuzes aanbieden niet altijd het

dat leerlingen eerder minder leren dan Zo’n 50 jaar geleden zat ik op een hbs

doel bereiken, is helder. Maar keuze

van de paters karmelieten. Als leerling

als didactisch uitgangspunt is volgens

Uit de genoemde onderzoeken bleek

had ik veel interesses. Buiten school

mij belangrijk. Maar hoe? Laten we het

dat

weliswaar. Wat mijn puberale brein

daar vooral over hebben.

• kiezen extra stress en druk veroor-

binnendrong ging over provo’s, hip-

zaakt;

pies, Beatles, Vietnam, communisme,

Jules Jansen is directeur van de IVKO in

• de leerling opties moet vergelijken en

kapitalisme, de kerk, meisjes.

Amsterdam.

beoordelen, hetgeen extra kennis en

School was saai. In menig les kreeg ik

vaardigheden vereist;

‘uittredingsverschijnselen’. Soms was

• vrijheid ook verleidt tot het kiezen

het boeiend. Een aardrijkskundedocent

van de gemakkelijkste weg;

liet dia’s zien van onbekende werelden.

• keuzevrijheid niet per se betekent dat

Ik vond dat leuk - 90% van mijn klasge-

de geboden opties aantrekkelijk zijn;

noten niet. De docent geschiedenis

• keuzevrijheid geen echte vrijheid is,

haalde buiten soms naar binnen. Vette

want dat het de leerling doorgaans niet

discussies. Ik vond dat interessant -

vrij staat niks te kiezen.

90% niet. De godsdienstpater had het

meer. Dat is schrikken.

17

over wereldgodsdiensten. Nadenken En toch…. ? Een argument dat van der

over levensvragen. Ik vond dat interes-

Ploeg zelf benoemd koppel ik aan mijn

sant - 90% niet. Bij andere vakken

eigen onderwijservaringen. Van der

hoorde ik bij die 90%.

Ploeg schrijft: ‘Het mag vanzelfspre-

Ik las liever kranten dan boeken. Dat

MM

7256_V01_fc.indd 17

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Materiaal

a

Alles-in-1 - kosmisch onderwijs Marc Schuurman

Mijn collega’s en ik liepen op onze montessorischool al enige jaren rond met een onvoldaan gevoel. We wilden meer creativiteit in de school en ook een grotere aandacht voor de kosmische vakken. Integratie van het taalonderwijs met de rest van het schoolwerk was ook wenselijk.

Het lukte ons niet om dit zelf te

worden. Wat nu? We kwamen er niet

(groep 4 en 5) volgde de bovenbouw

bewerkstelligen. Initiatieven stierven

uit, we zaten vast. Toch moesten we

een jaar later.

een zachte dood, tijd was er sowieso

wel verder. Er moest simpelweg iets be-

Beide methodes zijn relatief nieuw. Ze

nauwelijks en veranderingen leunden

sloten worden. Gelukkig vonden we op

zijn de afgelopen jaren ontwikkeld door

teveel op individuele kwaliteiten en/of

de valreep ‘Alles-in-1’ en ‘Alles- Apart’.

mensen uit het onderwijsveld die de-

interesses van leerkrachten. Daardoor

zelfde vragen en ontevredenheid had-

kwamen bepaalde onderwerpen of teveel, of onsamenhangend of helemaal

18

niet aan bod. De 'voedende omgeving'

methodes geschreven voor montessorischolen of voor welk type school dan

zoals Maria Montessori die voorstond

In Montessoriland zijn methodes voor

ook. Ze zijn opgezet als handreiking

was in onvoldoende mate aanwezig.

velen not done. Maar veel scholen zien

naar alle basisscholen in de overtui-

Ook over ons taalonderwijs, in het

zich door de realiteit van nu wel voor

ging dat de ideologie geen belemme-

bijzonder begrijpend lezen en spelling,

een aantal dilemma’s geplaatst. Veel

ring hoeft te zijn in het werken ermee.

waren we niet tevreden. Hoe mooi zou

collega’s zijn zoekende, net als wij

En bij ons bleek dat ook zo te zijn.

het zijn als we alles in één keer konden

destijds. Hoe behoud ik mijn identi-

De opzet is er namelijk op gericht dat

combineren? We wilden echter niet zelf

teit? Hoe voldoe ik daarnaast aan de

niet de methode centraal staat, maar

het wiel uitvinden. Niet wéér.

kerndoelen? Welke lessen ‘moet’ ik nog

de leerkracht. Zijn of haar inbreng en

De montessorivereniging gaf bij ons

geven? Welke leerlijnen volgen mijn

inzet is minstens even belangrijk. Voor

op school in een presentatie over

kinderen? Wat en hoe toets ik? ‘Haal’ ik

eigen ideeën, (bestaande) lessen of ini-

komende vernieuwingen vanuit de ver-

de Cito-toets wel? Kortom, er zijn veel

tiatieven is er alle ruimte. Leerkrachten

eniging niet het beeld dat onze wensen

vragen waar montessorischolen mee

die juist wel de steun van een methode

op dat moment met input vanuit de

worstelen. Zo ook wij, en Alles-in-1 en

en een handleiding willen, kunnen

vereniging vervuld konden worden.

Alles-Apart bleken voor ons de oplos-

echter eveneens prima met Alles-in-1

Het accent lag bij de vereniging elders

sing. Het zijn voor ons de handvatten

uit de voeten.

(taal en rekenen) en de concretisering

waarmee wij ons kosmisch onderwijs

van die plannen was nog ver weg. De

nu zelf vorm kunnen geven, ook op de

zichtzendingen voor begrijpend lezen

onderdelen en onderwerpen waar in

en de zaakvakken van verschillende

eerste instantie niet onze kracht ligt.

uitgevers waren in onze ogen meer van

Twee jaar geleden startten wij ermee in

Samen dekken Alles-in-1 en Alles-Apart

hetzelfde. Het was niet vernieuwend,

drie bovenbouwgroepen, groep 6, 7 en

alle kerndoelen, behalve voor reke-

dit kenden we al, we wilden meer! We

8 gemengd. De resultaten overtreffen

nen en gym. Alles-in-1 bestaat uit 20

wilden geen spellingslesjes meer over

onze verwachtingen. Op het cognitieve

projecten op zes niveaus. De projecten

spelende kinderen in een park. Ons

gebied zijn de resultaten stabiel of

starten in groep 5 en lopen tot eind

(taal)onderwijs moest inhoud krijgen!

licht verbeterd. Maar bovenal is het

groep 8. Per schooljaar komen vijf

Eén hoofdstuk over Romeinen uit een

plezier en de saamhorigheid enorm

projecten aan bod: één over aardrijks-

boekje met alleen een paar vragen

toegenomen. De reacties en inzet van

kunde, één over geschiedenis, één

erbij, zegt kinderen helemaal niets.

collega’s, kinderen, zowel als ouders

over techniek, één over cultuur en één

Zij, en wij ook, willen ondergedompeld

zijn geweldig. Onze middenbouw

over natuur. Elk project duurt 5 weken.

MM

7256_V01_fc.indd 18

den als wij jaren geleden. Het zijn geen

Methodes

Alles-in-1

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Materiaal

Hieronder staat het overzicht met alle 20 projecten. Aardrijkskunde

Geschiedenis

Techniek

Cultuur

Natuur

Nederland

Prehistorie,

Bouwen

Voeding

Dieren*

Grieken en Romeinen Europa

Middeleeuwen

Vervoer en Verkeer

Kleding en Sport

Planten

Afrika en Azië

Gouden Eeuw

Communicatie

Kunst

Mensen

Amerika,

Moderne

Energie

Geloof

Milieu, Kringloop

Australië en de

Geschiedenis

oceanen

Binnen elk project is er een vaste struc-

ontworpen ter ondersteuning en ver-

van de groepen is daarbij natuurlijk

tuur per week. Film, info, weekwoorden

dieping van het taalonderwijs van de

een belangrijk gegeven. Maar ook de

(spelling/werkwoordspelling), gedicht,

projecten van Alles-in-1.

werkwijze van het team en de uitgangs-

verhaal en Engels zijn vaste onderde-

Scholen zijn vrij om de 15 schoolweken

punten van de school zullen uiteinde-

len. Daarnaast is er een uitgebreide

van Alles Apart rond de vijf projecten

lijk de manier van werken met beide

handleiding met vele leuke ideeën voor

van Alles-in-1 (in totaal 25 schoolwe-

methodes vormgeven.

muziek, dans, drama en beeldende

ken) in het schooljaar in te plannen.

Ik ben ervan overtuigd dat Alles-in-1

vorming. Ook zijn er doe-opdrachten

De keuze van welk project wanneer

en Alles-Apart voor veel collega’s de

met tipkaarten, waarmee kinderen met

gepland wordt, staat de scholen ook

oplossing kan zijn voor problemen of

materialen uit leskisten zelfstandig op

geheel vrij. Het project ‘Europa’ bij-

vraagstukken, waar men, net als wij

onderzoek en ontdekking kunnen gaan.

voorbeeld gelijk laten lopen met het EK

destijds, niet zelf uitkomt. Ik ben mij

Verder zijn er (extra) opdrachten voor

voetbal voegt dan werkelijk iets toe. In

ervan bewust dat het werken met me-

verdieping en uitdaging, ook op de

de projecten komen op elk niveau de

thodes in Montessoriland opgetrokken

computer.

lesjes van Alles-Apart terug.

wenkbrauwen tot gevolg kan hebben,

De boeken zijn overzichtelijk en aan-

Ook in groep 4 worden vijf projecten

maar ik ben er desondanks van over-

trekkelijk vormgegeven. Per project zijn

per jaar gekoppeld aan de vijf zaakvak-

tuigd dat met Alles-in-1 en Alles- Apart

er twee boeken met elk drie niveaus.

ken, maar dan in voorbereidende zin.

in de hand vele collega’s hetzelfde

De verwerking is in schriften, er zitten

Omdat het leesniveau tussen het begin

zullen ervaren als wij. Namelijk dat

geen werkboekjes bij. Binnen de pro-

en het eind van groep 4 erg verschilt,

het onderwijs meer inhoud krijgt, de

jecten biedt Alles-in-1 aan leerkrachten

moeten deze projecten wel in een

kinderen en wijzelf met meer plezier

alle ruimte om juist ook eigen inbreng

vaste volgorde gegeven worden. Ieder

naar school gaan, de wisselwerking

aan bod te laten komen. Daarmee

project en de Alles-Apart-taaluitleg zijn

tussen school en de ouders wordt ver-

krijgen al bestaande (zelfgemaakte)

dan geïntegreerd tot één project van 8

sterkt en dat collega’s zullen worden

lessen weer meer verband en dus zeg-

weken.

uitgedaagd om hun kennis te verbre-

19

den en uit te dragen. Dat de cognitieve

gingskracht!

vaardigheden, zoals in ons geval,

In de school Alles Apart

eveneens verbeteren is dan natuurlijk ook mooi meegenomen. Kortom, de

Het is ons gelukt om beide metho-

kinderen krijgen completer onderwijs,

Alles-Apart is de aanvullende taalme-

des in onze manier van werken in

van gemotiveerde leerkrachten, op

thode met de regels voor (begrijpend)

de bovenbouw in in te passen. Dit

een school waar ze met meer plezier

lezen, (werkwoord)spelling, gramma-

vergde best veel van ons als leerkrach-

naar toe gaan en waar ze met een ruim

tica en Engels. Alles-Apart heeft ook

ten. Maar al snel stond de structuur.

gevulde rugzak vandaan komen. Wie

zes niveaus die corresponderen met de

Eén van onze uitgangspunten was

wil dat nou niet?

niveaus van de projecten. Bij Alles-

al die tijd dat we steeds in de hele

Apart zitten wel werkboekjes, voor de

bovenbouw hetzelfde zouden doen.

niveaus A t/m E. Voor niveau F, voor

Crossovers waren en zijn erg belangrijk

Marc Schuurman is leraar op de

meer- en hoogbegaafde kinderen, is

in onze doelstellingen. Maar er zijn

Buitenveldertse Montessorischool in

een werkboekje niet nodig. Als los-

nog vele andere werkvormen denkbaar

Amsterdam en voor vragen en/of

staande taalmethode dekt Alles-Apart

met Alles-in-1, al naar gelang de wen-

opmerkingen te bereiken op

overigens de kerndoelen niet. Het is

sen van de school. De samenstelling

[email protected].

MM

7256_V01_fc.indd 19

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

p

Prisoner’s dilemma in het voortgezet onderwijs

1

Maarten Delvaux

In zijn artikel betoogt Delvaux dat publicatie van scholenranglijstjes en de cijferlijsten van Dronkers een vertekend beeld geven van de prestaties van een school en maatschappelijk verkeerd uitpakken voor leerlingen.

20

Vorig jaar kondigde een middelbare

en alleen leerlingen met hoge Cito-

concurrenten een offday hebben. Het

school in Amsterdam aan voor de

scores en adviezen aan te nemen, word

maakt niet uit, als je maar kampioen

havo-opleiding alleen nog maar

je beloond.

wordt. Bij bedrijven is dit ook nog wel

kinderen met een havo/vwo-advies te

uit te leggen, maar in het onderwijs?

willen toelaten. Kinderen met enkel

Waar Dronkers pretendeert ook de toegevoegde waarde2 van een school

havo-advies zouden niet meer welkom

te meten, worden scholen in inspec-

het helemaal mis gaat bij de scholen in

zijn. Als argument noemde de school

tieoordelen en in de Vensters voor

de buurt? Ja, zeggen inspectie en VO-

dat de leerlingen dan een grotere kans

Verantwoording vooral afgerekend op

raad. School A doet het dan beter ten

hadden om de school succesvol te

de eindexamencijfers, de slagings-

opzichte van de anderen en stijgt op de

doorlopen. De laatste jaren had deze

percentages en de verschillen tussen

ranglijsten. Ik vind dit pervers.

school gemerkt dat op de havo teveel

schoolexamencijfers en eindexamen-

Scholen zelf aarzelen ook niet om

kinderen bleven zitten of van school

cijfers. Dit bevordert de transparantie,

als commentaar bij de Vensters voor

moesten.

maar er zijn wel kanttekeningen bij te

verantwoording te zetten dat ze er

Maatschappelijk gezien is het een

maken. Ik maak er een viertal.

trots op zijn om boven het landelijk

slechte keuze. Stel je voor dat andere

gemiddelde te zitten.

scholen zich net zo zouden gedra-

1. De resultaten van de school worden

gen. Dan zou er voor leerlingen met

afgezet tegen het landelijk gemiddelde.

een havo-advies geen plek meer zijn.

De impliciete boodschap is telkens:

Niemand, ook de rector van de betref-

als school moet je boven het landelijk

fende school waarschijnlijk niet, zou

gemiddelde zitten. De inspectie maakt

dit een acceptabele situatie vinden. De

dit ook duidelijk wanneer ze de scholen

politiek was ook verontwaardigd en de

de cijfers levert. Het laagste kwartiel

toenmalige wethouder Asscher riep de

(de 25% laagst presterenden) krijgt een

school op het matje.

dikke rode streep en het hoogste kwar-

Maar vanuit de school gezien was het

tiel krijgt ook een aparte kleur. Iedere

niet zo’n onlogische keuze. Scholen

school moet proberen beter te zijn dan

worden namelijk tegen het licht ge-

de andere.

houden door de Inspectie, de VO-raad

Bij topsport is zoiets logisch: het doel

(via Vensters voor verantwoording) en

is kampioen te worden. Dit kan door

Zo wordt het beeld gecreëerd dat

andere onderzoekers (onder andere

goed te spelen, door het spel van de

eigenlijk iedere school boven het

Dronkers). Door streng te selecteren

anderen te ontregelen of doordat de

gemiddelde zou moeten zitten. Dat

MM

7256_V01_fc.indd 20

Moet school A echt blij zijn wanneer

Moet school A echt blij zijn wanneer het helemaal mis gaat bij de scholen in de buurt?

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

kan natuurlijk per definitie niet. Ook al

woorden. Ook de politiek. Wethouders

rationeel, als we dat allemaal tegelijk

presteren alle scholen uitstekend, dan

en ambtenaren lopen soms te leuren

doen explodeert de bank. Kuddegedrag

zal het laagste kwartiel toch nog een

met probleemkinderen, die ze in het

is dus ongewenst en niet efficiënt.

rotgevoel hebben, omdat ze als slechte

onderwijs binnen boord willen houden.

Daarom wordt niet alle informatie op

scholen worden gezien.

Scholen echter die ‘kinderen waar iets

straat gekieperd. Met scholen gebeurt

mee is’ aannemen, worden hiervoor

dit wel, maar de vraag is of transparan-

2. Dat de verschillen tussen schoolexa-

gestraft door de inspectie en de VO-

tie wel zo goed is. Nu wil de politiek

mencijfers (SE) en het centraal examen

raad. De resultaten van deze kinderen

dat alle Cito-scores per school worden

(CE) niet structureel te groot mogen

zijn immers gemiddeld wat lager.

gepubliceerd en de staatssecretaris

zijn, is een logische eis. Scholen

Selecteren aan de poort is hiervan

beweert met droge ogen dat je daar

mogen de SE’s niet inzetten om hun

het gevolg. Vanuit de school gezien

de prestaties van scholen aan kunt

leerlingen uit de wind te houden. Bij

rationeel, maar maatschappelijk zeer

zien. Dit wordt natuurlijk een vorm van

slagingspercentages en gemiddelde

ongewenst.

‘liegen met statistiek’. Lezers van de

eindexamencijfers is dat lastiger. Die zeggen niet altijd veel over de kwaliteit van de school. Een voorbeeld: zoals bekend romen de categorale gymnasia in sommige steden de vwo-markt af door de beste leerlingen binnen te halen. De vwo-afdelingen van sommige scholengemeenschappen in deze steden hebben dan moeite ook de top binnen te halen. In de vwo-afdelingen van deze scholen komen veel leerlingen die op de categorale gymnasia niet eens zouden zijn toegelaten. Dat deze leerlingen ook een kans krijgen om vwo te doen is maatschappelijk gezien heel goed. Maar het is dan wel logisch dat

scores zullen de kwaliteit van scholen

Scholen echter die ‘kinderen waar iets mee is’ aannemen, worden hiervoor gestraft door de inspectie en de VO-raad.

de slagingspercentages en de gemid-

bovendien verwarren met die van de leerlingeninstroom. Tot slot: de in de eerste alinea genoemde Amsterdamse school handelde vanuit het belang van de school gezien logisch, maar vanuit het maatschappelijk belang niet. Een mooi voorbeeld van een prisoner’s dilemma, waarbij individuele en collectieve

21

rationaliteit botsen. Collectieve dwang c.q. overheidsingrijpen kan hier de oplossing bieden. De overheid echter laat steeds meer marktwerking toe in het onderwijs. Het is natuurlijk ook een politieke

delde eindexamencijfers van de vwo-

keuze: wil je meer toe naar een Angel-

afdelingen van deze scholengemeen-

4. Er zijn meer perverse prikkels: in

saksisch model met meer excellentie,

schappen soms iets lager zijn dan

schoolbesturen wordt soms gespro-

meer topscholen, meer segregatie en

die van een categoraal gymnasium.

ken om actiever te werven in ‘betere

meer slechte scholen (zeg maar: meer

Door de resultaten zonder context te

buurten’. Dan komen er meer kinderen

miljonairs, maar ook meer zwervers) of

presenteren ten opzicht van het gemid-

van hoogopgeleide ouders op jouw

wil je ons egalitaire systeem handha-

delde wordt echter de kwaliteit van een

school en verbeteren jouw resultaten.

ven?

school verward met de kwaliteit van de

Je bent volgens de inspectie dan een

leerlingeninstroom.

betere school.

Maarten Delvaux is sinds 1984 docent economie op het Montessori Lyceum Am-

3. Door het denken in ranglijstjes wor-

Transparantie is het toverwoord. Door

sterdam en was vijf jaar deelschoolleider

den scholen geprikkeld te selecteren

resultaten openbaar te maken zouden

bovenbouw profiel C&M.

aan de poort. Vinden wij het goed dat

de deelnemers de juiste prikkels krij-

kinderen een tweede kans krijgen? Vin-

gen. In het onderwijs – en wellicht ook

den wij het goed dat kinderen die zijn

in de zorg - is het de vraag of dit zo is.

blijven zitten terecht kunnen op een

Veel informatie over banken en pensi-

andere school? Vinden wij het goed

oenfondsen wordt door DNB zorgvul-

dat kinderen die een scheve schaats

dig onder de pet gehouden. Niks geen

hebben gereden nog ergens terecht

transparantie. Waarom? Vanwege het

kunnen?

gevreesde kuddegedrag. Als er één ie-

Velen zullen deze vragen met ja beant-

mand zijn geld van de bank haalt is dat

MM

7256_V01_fc.indd 21

1

Het prisoner's dilemma is een begrip uit de speltheorie. Kern van het spel is een sociaal dilemma waarbij een maatschappelijk ongunstig resultaat ontstaat als beide spelers hun eigen belang najagen. Om dit maatschappelijk onwenselijke resultaat te voorkomen is het noodzakelijk dat partijen vrijwillig samenwerken of daartoe gedwongen worden door de overheid.

2

Schoolprestaties gecorrigeerd voor instroomniveau leerlingen.

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

e

Een leven na montessori: Lotte Vrij Erica Dirven Na een tip dat Lotte Vrij een mooi verhaal heeft voor ‘Een leven na montessori’ spreek ik met haar af in Amsterdam in het café van Eye, het nieuwe filmmuseum, prachtig gelegen aan het IJ. Ik ben een beetje vroeg en geniet van het uitzicht en het contrast tussen de koele rust van de ruimte en het gekrioel van boten op de verregende rivier. Daar komt Lotte aangelopen. Ik wil me door haar verhaal laten verrassen en open ons gesprek door te vragen hoe ze in het montessori-onderwijs terecht is gekomen. Met haar antwoord neemt Lotte me mee op een tocht langs de recente geschiedenis van het Montessori onderwijs.

22

Lotte Vrij

niet uit Amsterdam weg?”, want als

geworden. Dat vind ik nog steeds heel

Amsterdammer mag je dat natuurlijk

raar. Ik wilde best wel directeur zijn van

niet doen. Maar ik ben toch een dagje

zo’n school. Aan de andere kant zorgt

gaan kijken. Het was een heel klein

een tijd met ingrijpende veranderingen

schooltje met maar twee klassen. Ik

ook voor heel veel bestuurlijk papier-

vond het geweldig en werd er aange-

werk en eigenlijk ben ik veel meer van

nomen. Ik heb er een paar jaar gewerkt

de inhoud. Op het moment dat dit

en haalde intussen mijn hoofdakte en

speelde had ik een stagiair in de klas

applicatiecursus. Toen kwam er een

en haar begeleider van de opleiding

nieuwe uitdaging: in Eindhoven wilde

vroeg me of ik niet eens zelf de cursus

men een Nutsschool omzetten in een

wilde geven. Dat leek me ook heel leuk,

montessorischool en iemand had mijn

misschien wel leuker dan directeur

naam doorgespeeld. Daar ben ik toen

zijn. Dus heb ik ja gezegd en ben ik de

als hoofdleidster gaan werken en heb

montessori nascholingscursus gaan

‘Ik was nog heel klein toen ik al wist

ik samen met de leerkracht van de

geven op de pabo aan de Habsburg-

wat ik wilde worden: non of juf. Non

middenbouw en het Onderwijs Bege-

laan. Op die cursus zaten vaak mensen

is het niet gewordWie me trekt. Niet

leiding Centrum dat proces begeleid.

die zich in opdracht van hun bestuur

het religieuze, maar het spirituele, de

Dat was heel interessant om te doen,

moesten laten omscholen tot mon-

meditatie, de stilte. Ik ben uiteindelijk

ik heb veel geleerd van het begeleiden

tessoriaan. Met het teruglopen van

juf geworden. Als kind vormde ik al

van die mensen; zo’n proces verloopt

leerlingaantallen hoopte men met

clubjes met groepjes kinderen om daar

natuurlijk niet gladjes. Veel leden van

het omvormen tot montessorischool

samen iets mee te knutselen en daar

het oude team gingen na verloop van

nieuwe leerlingen te trekken. Er waren

dan iets mee te gaan doen. Het zat er

tijd weg. Toen ik daar kwam was ik

altijd wel collega’s die tegendraads wa-

dus al vroeg in. Mijn neven zaten in

een heel stil, bedeesd meisje, maar

ren, maar dat maakte het geven van de

de Watergraafsmeer op de montes-

het moeten omgaan met de soms on-

cursus juist leuk. Ze stelden de beste,

sorischool en ik ben daar kennelijk een

derlinge conflicten heeft me absoluut

moeilijkste, meest kritische vragen.

keer geweest, want montessorijuf zijn

gevormd. Uiteindelijk is het gehele

Achteraf bezien werden dat vaak de

leek mij het fijnste dat er was omdat je

team “ververst”, maar dat heeft wel

meest montessoriaanse leerkrachten.

dan allemaal dingen zelf kon maken.

enkele jaren geduurd.

Dat heb ik tien jaar gedaan in een leuk

Dat sprak me vreselijk aan, dus toen ik een beroep moest kiezen ben ik naar

team met onder andere Fred Kelpin

Opleider

de montessori-opleiding gegaan, de

daarvan gaf ik ook les aan de dagoplei-

Bouwman Academie in Amsterdam.

Toen kwam de basisschool. De kleu-

ding en daar moest ik wat wennen. De

Daar heb ik genoten van de studie,

ter- en lagere school verdwenen. Het

studenten die net op de pabo waren

fijne medestudenten en heerlijke

leek indertijd vanzelfsprekend dat de

begonnen en montessori “erbij” de-

stages maar toen ik klaar was, was er

hoofdleidsters adjunct werden, maar

den, waren nog jong. Zij gooiden hun

in Amsterdam geen baan te vinden. Er

daar had ik helemaal geen zin in. Dat

tas op tafel en zakten dan onderuit van

was wel een vacature in Zutphen en

gebeurde overal om me heen. Ik ken

“kom maar op”. Tijdens de opleiding

iedereen zei tegen me “Je gaat toch

maar één hoofdleidster die directeur is

zag je hun houding veranderen omdat

MM

7256_V01_fc.indd 22

en Sietske Ebus. De laatste drie jaar

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

montessori-onderwijs hen aansprak op

ben daar begonnen als leesjuf en heb

aankan. De voorbereide omgeving is

hun zelfwerkzaamheid en waarden.

samen met een ander het leeson-

nog steeds heel belangrijk voor me.

derwijs opnieuw vormgegeven. Mijn

Daar kijk ik altijd naar. In mijn bege-

interesse in autisme leidde tot een

leiding probeer ik altijd de creativiteit

Speciaal onderwijs

specialisme daarin. Ik werd “auti-

in het denken te vergroten. Ik zag als

Ik werkte ook nog op een montesso-

juf” en had veel individuele kinderen

praktijkbegeleider aan de pabo al dat

rischool en omdat ik gewend was om

onder mijn hoede en begeleidde ook

mensen materialen vaak maar op één

mensen uitleg te geven over montes-

hun leerkrachten. Geleidelijk kreeg ik

manier aanbieden, maar er kan zoveel

sori achtergronden, kreeg ik vaak gas-

steeds meer begeleidingstaken op me

meer mee. Materialen en taal geven

ten toegewezen om ze rond te leiden

en uiteindelijk werd ik intern begelei-

ordening en betekenis aan een concept

en voorbeeldlessen te laten zien. Zo

der op die school geworden. Dat ben

wat je wilt leren/ ervaart.Als ik zo

kwam er ook een keer een team vanuit

ik nu nog steeds. Ik vind het werken

terugkijk op mijn werkleven tot nu toe

het speciaal onderwijs. Ze werkten met

met kinderen erg leuk, maar als je de

dan denk ik dat ik gewoon een montes-

kinderen met spraak- taal- en gehoor-

volwassenen die met de leerlingen

soriaan ben qua persoonlijkheid. Ik

problemen en ik vroeg of ik ook een

werken begeleidt bereik je uiteindelijk

vind het fijn om mensen te helpen het

keer bij hun school mocht gaan kijken.

veel meer kinderen. Het intern begelei-

zelf te doen. Mensen zeggen soms:

Het toeval wilde dat mijn broer een

derschap is dan ook altijd gebleven als

“Wat doe jij veel! Je werkt met kinderen

doof kind kreeg. Toen was de interesse

een soort rode draad.

en volwassenen. Je coacht mensen en

helemaal gewekt. Mijn handen jeukten toen ik daar binnenkwam. Er was

je begeleidt scholen.” Ik antwoord dan:

ZZP’er

zoveel meer mogelijk! Had het speciaal

“Eigenlijk doe ik maar één ding: samen kijken hoe jij het zelf kan doen”. Help

onderwijs dan niets geleerd van het

Ik ben ZZP'er geworden toen ik op de

mij het zelf te doen is mijn werk gewor-

vernieuwingsonderwijs?

school met spraak- taal- en gehoor-

den. Meerdere principes van Montes-

Toen kwam er een baan vrij en werd

problemen werkte. Na opleidingen tot

sori zijn mijn waarden geworden. Ik

ik gevraagd om te solliciteren. Het

remedial teacher en coach heb ik nu

ben geen standaard montessoriaan

leek me heerlijk om daar de montes-

een eigen praktijk. Ik wilde de vrijheid

meer, maar heb wel heel wat ideeën

soriaanse werkwijze en visie in te

hebben om kinderen meer te kunnen

meegenomen die ik toepas, alleen niet

brengen. Montessori was immers zelf

bieden, zonder de beperking van de

meer op een montessorischool, met

met gehandicapte kinderen begon-

schoolstructuur. In het onderwijs kan

het montessorimateriaal en binnen de

nen. De oefeningen voor het dagelijks

ik soms mijn ei niet helemaal kwijt.

‘Methode’. Montessori zei een belang-

leven werden het beste ontvangen. De

Ik voel vaak een beperking. De grote

rijk ding: “Kijk naar het kind en biedt

leerlingen werden een stuk zelfstandi-

ontwikkelingen gaan langzaam. In het

wat het nodig heeft om zichzelf te

ger! Men werd enthousiast en het team

montessori-onderwijs vind ik fijn dat

ontwikkelen.” Daarnaast is die manier

wilde hier ook graag meer over weten.

de mensen één visie hebben, al is de

van werken zo eigen geworden, dat

Intern liet ik de mogelijkheden zien van

interpretatie daarvan natuurlijk vaak

je als vanzelfsprekend naast iemand

werkvormen zoals het geheugenspel en

persoonlijk. In het speciaal onderwijs

gaat zitten, kijkt, voordoet en na laat

sorteren, en ik liet zien wat je allemaal

daarentegen hebben leerkrachten al-

doen. Het drie perioden lesje, het niet

met de materialen kon doen en hoe

lerlei verschillende achtergronden en

praten…

dat paste in het leerproces. Ik moest er

daardoor verschillende visies op hoe

De lesjes, de materialen, het zijn ei-

wel aan wennen dat er geen montes-

het onderwijs er uit hoort te zien. Voor-

genlijk allemaal hulpmiddelen om iets

sorimateriaal was, maar al snel deed ik

dat je in het speciaal onderwijs één

groters voor elkaar te krijgen. Ze leren

met het aanwezige materiaal montes-

visie hebt….. Daarnaast kan ik in mijn

je waardevol te leven en om te gaan

sori lesjes.

praktijk de tijd en aandacht geven aan

met wat je tegenkomt op je pad. Alle

Na een tijd werd ik ziek. Ik kreeg een

leerling en ouders, want die mogen

cursussen en opleidingen die ik ge-

schildklierprobleem. Het was vrij

niet vergeten worden. Die betrek ik zo-

volgd heb zijn handig in mijn rugzakje

heftig. Toen ben ik bij mijn re-integratie

veel mogelijk erbij. In mijn praktijk be-

om ze te kunnen gebruiken wanneer ik

overgeplaatst naar een andere school

geleid ik kinderen met leerproblemen

ze nodig heb. Maria Montessori heeft

binnen dezelfde stichting, een school

en sociaal-emotionele problemen. Ik

mij heel veel gegeven dat ik gebruik.

voor zeer moeilijk lerende kinderen.

observeer, stem af en maak nog steeds

Eigenlijk is er dan ook geen sprake van

Hier kreeg ik sterk het gevoel dat

mijn eigen materialen. Daarbij houd ik

een ommekeer, maar een weg die ik ga,

de leerlingen gewoon bezig werden

nog steeds vast aan de principes van

een natuurlijke ontwikkeling. En ik ben

gehouden. Ze konden zoveel meer

montessori, zoals de controle van de

benieuwd wat en wie er nog meer op

en werden niet aangesproken op hun

fout en de isolatie van de eigenschap.

mijn pad komt.’

mogelijkheden. Is dit nu onderwijs, of

Eén van de belangrijkste dingen die

is dit zorg, vroeg ik me af? Zo jammer,

ik doe tijdens het begeleiden van

want het is geweldig mooi werk om

leerkrachten is hen leren kijken en

Lotte Vrij is te bereiken via LinkedIn:

te observeren en af te stemmen op

afwachten. Het kind ruimte geven

http://www.linkedin.com/pub/

leerlingen met bijvoorbeeld autisme. Ik

zodat je kunt zien welke vrijheid hij

lotte-vrij/14/71a/b0

MM

7256_V01_fc.indd 23

23

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

De kwestie

k

Kan een school zonder vrij werken/keuzewerktijd montessorischool zijn?

Egbert de Jong Directeur van de Haarlemse Montessorischool

24

Els Wasmann-Peters Montessori opleider aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen

MM

7256_V01_fc.indd 24

Montessori DNA Een essentieel kenmeders op een montessorischool. Wij ademen deze keuze. Wij richten ons hele onderwijsproces in rondom deze vrije keuze en ambiëren daarrk van een montessorischool is dat er vrij werken/keuzewerktijd wordt georganiseerd. Daar sta ik achter en ik veronderstel dat iedere montessorischool dat in de praktijk uitvoert. Naar mijn idee is het wel een punt waar we minder onderscheidend in zijn geworden. Zeker als we het op deze manier blijven beschrijven. We zijn en worden links en rechts ingehaald door scholen die dit ook doen of vormgeven. En toch is vrije keuze iets anmee aan te sluiten bij de intrinsieke motivatie van kinderen. Materiaal dat we gebruiken laten we aansluiten bij deze keuze en de woorden die we gebruiken ondersteunen de keuze. Het is dus niet alleen zo dat we het doen. Het is dat we het zijn. Het zit in onze genen en kernwaardes. Het is altijd zichtbaar en altijd herkenbaar. Vanuit deze houding geven we ons onderwijs vorm. Instructie aan een groep staat in dienst van deze kernwaardes. Bij alles is het vertrekpunt: is het nodig om voor deze activiteit, de vrije werkkeuze/ keuzewerktijd, te doorbreken. Als het niet nodig is: laten. En als het nodig is: doen!

Werken vanuit een opgelegde taak werkt ongemotiveerdheid in de hand. Dat is op dit moment een veel gehoorde klacht van leraren, die onder druk van de inspectie, het bestuur, de directie en de ouders de vrijheid van kinderen beperken en zo te maken krijgen met ongemotiveerde kinderen. Vrijheid van werkkeuze is een voorwaarde in de montessori-opvoeding. Dat gaat niet vanzelf, daar is voorbereiding voor nodig. Er moet iets te kiezen zijn. Dat betekent dat de voorbereide omgeving afgestemd moet zijn op de doelgroep. Die doelgroep moet geprikkeld worden, verleid worden. Dat is niet nieuw, in de reclamewereld maakt men daar voordurend gebruik van. De creativiteit en benadering van de leraar spelen een rol. Rietje Blijdorp beschreef dat heel mooi in de vorige MM. Zelf kiezen is een proces dat moet groeien, kinderen moeten daarin begeleid worden als dat nodig is. Vertrouwen van de leraar in de kinderen en zelfvertrouwen van de kinderen horen bij dat proces. Dat mocht ik zelf laatst ondervinden in Lublin te Polen. Twintig jaar geleden hebben onder andere mijn collega Dick Huntink en ik een fantastisch project mogen begeleiden in Lublin. Na het communistisch regime was er sterke behoefte aan vrijheid en onderwijs dat afgestemd was op het individu. We mochten op de universiteit een montessoriopleiding starten en vier montessorischolen oprichten. Gebruik maken van de vrijheid was voor de kinderen toen niet vanzelfsprekend. Ik bezocht onlangs twintig montessorigroepen in de leeftijd van 2 tot 12 jaar en ik was diep onder de indruk van wat ik zag. Kinderen namen nu zelf initiatief. Ik kon ze goed volgen omdat er veel met montessorimateriaal werd gewerkt. Ik zag gemotiveerde kinderen die zelfstandig werkten, in een fijne werksfeer. Soms kwamen ze even naar mij toe en gaven mij een hand en zeiden: ‘Hello, how do you do? My name is Piotr.’ Bij de evaluatie van de bezoeken op de universiteit vroegen de betrokkenen aan mij: ‘Els, vind jij dat wij een montessorischool zijn?’ Hier kon ik volmondig ja op zeggen en ik dacht: hier kunnen wij in Nederland van leren.

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

De kwestie

Tessa Wessels Medeoprichter van Casa Tweetalige Montessorischool in Pijnacker www.casaschool.nl

San Helfferich Directeur van Montessori Lyceum Flevoland

MM

7256_V01_fc.indd 25

Dat dit überhaupt nog een kwestie is waar we over moeten nadenken laat de moed me in de schoenen zakken. Laten we teruggaan naar de montessori principes. Als je in een notendop moet zeggen waar montessori over gaat dan klinkt het als volgt: ‘Volg het Kind.’ In de montessori omgeving wordt de natuurlijke nieuwsgierigheid van het kind geprikkeld door middel van een rijke omgeving waarin lessen aangeboden worden en verantwoord materiaal gebruikt wordt. In deze voorbereide omgeving wordt de individuele belangstelling en intellectuele nieuwsgierigheid van het kind begeleid tot productieve uitdrukking. Het zijn niet de volwassenen die voortdurend informatie verschaffen of bepalen welke activiteiten gevolgd worden zoals in een groepsles. Hun taak is kinderen goed te observeren, beslissingen te nemen over de individuele ontwikkelingsbehoeften en vervolgens het kind effectief te begeleiden. Van jongs af aan leren kinderen zich te concentreren op doelgerichte, nuttige taken. Gericht werken leidt tot innerlijke discipline, zodat het kind de verantwoordelijkheid kan nemen voor zijn eigen beslissingen. Hij/zij leert zich te realiseren dat hij/zij onderdeel en eigenaar is van een omgeving en daarom wordt hij/zij een hulpvaardige deelnemer van een groep. Bovendien leren kinderen elkaar en het materiaal te respecteren. Kinderen leren een sfeer van vreedzaamheid te onderhouden. In mijn optiek is dit waar montessori-onderwijs over gaat. Hoe men dit bewerkstelligt in een omgeving zonder vrij werken/keuzewerktijd waarin de individuele behoefte van het kind niet centraal staat, gaat mijn verstand te boven.

Het uitgangspunt in het voortgezet montessori-onderwijs is, denk ik, overal hetzelfde: zonder ‘leren kiezen’ geen betekenisvolle invulling van onze vrijheid en zonder vrijheid geen zelfverantwoordelijkheid. En dat is wat we uiteindelijk willen. Mensen die verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leerproces en voor hun eigen bijdrage aan de samenleving. Geen mensen die slechts reageren maar mensen die creëren: ‘Het kind, bouwer van de toekomst’. Een leerling kiest op grond van wat hij wil én op grond van wat hij (in potentie) kan. Alleen wanneer ‘willen’ en ‘kunnen’ samenvallen is een leerling in staat om verantwoordelijkheid nemen. Hij moet op school daarom ruim de gelegenheid krijgen om op zoek te gaan naar wat hij wil en naar wat hij (in potentie) kan. Dat lukt alleen wanneer er telkens keuzes gemaakt mogen worden uit meerdere mogelijkheden zodat een leerling werkelijk ontdekken kan wie hij is. Daarom: overal waar mogelijk oefenen met leren kiezen. Toch zijn niet op alle vmo-scholen die keuzemogelijkheden gelijk of in de zelfde mate aanwezig. Gelukkig maar! Ook voor de scholen zelf geldt immers dat ‘kunnen’ en ‘willen’ moeten samenvallen om verantwoordelijkheid te nemen. Het ‘kunnen’ zal tussen de scholen verschillen vanwege de verschillen in leerlingpopulatie maar misschien wel meer nog vanwege de verschillen in montessori-docentvaardigheden. Het ‘willen’ zal tussen de scholen verschillen doordat elk team een eigen afweging maakt in de verdeling van de aandacht en de energie die nodig is voor de zes verschillende montessori karakteristieken, waarvan leren kiezen er één is. De vmo-school waar ik werk, het Montessori Lyceum Flevoland, is ondenkbaar zonder KWT (keuzewerktijd) én een ruime hoeveelheid vrijwerktijd tijdens de reguliere lesuren (elke lesuur minimaal de helft van 70 minuten). De KWT zelf is 70 minuten per dag, 20% van de onderwijstijd. Bij ons is dit een uur waarmee leerlingen vooral invloed hebben op de individuele verdeling van de beschikbare onderwijstijd. Zij mogen kiezen voor welk vak ze deze KWT-tijd inzetten. Het is geen uur waarin bijvoorbeeld (ook) extra onderwijs of buiten-curriculaire programma’s worden aangeboden, zoals dat op veel andere scholen het geval is. Allemaal waardevolle varianten van keuzewerktijd die er onder andere voor bedoeld is om leerlingen te ‘leren kiezen’ en daarmee verantwoordelijkheid te leren dragen. Maar mocht een school dit ‘leren kiezen’ op en verantwoorde andere manier ‘kunnen’ en ‘willen’ vormgeven dan is daartegen wat mij betreft geen enkel principieel bezwaar. Ik ben wel benieuwd.....

25

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Montesssori Kenniscentrum

h

‘Het Montessorionderwijs in de 21e eeuw’ herzien Voor de zomer van 2012 is een groep geïnteresseerden na een oproep in de MM Nieuwsbrief bij elkaar gekomen om het herzien van het NMV visiestuk te bespreken. Aanleiding tot deze bijeenkomst was het verzoek vanuit verschillende secties dat het stuk toe was aan een update. Deels is nodig dat vanwege andere wetenschappelijke inzichten, deels vanwege de veranderende (onderwijs)wereld om ons heen en deels vanwege de taal waarin het stuk geschreven is. Het Montessori Kenniscentrum heeft de regie genomen bij deze operatie.

26

In de eerste bijeenkomst zijn de

Vervolgens wordt een matrix gemaakt

gaat het werkdocument op slot en

deelnemers kritisch door de bestaande

met op de ene as de montessori

gebruiken we het om de volgende bij-

tekst heengegaan en kwam er heel wat

begrippen, op de andere de drie lijnen

eenkomst voor te bereiden. Ook die is

inhoudelijke en vormkritiek naar

kwalificeren, socialiseren, differentië-

trouwens weer voor iedereen toegan-

boven. We hebben afgesproken om in

ren. Die matrix wordt op Google Drive

kelijk en wordt aangekondigd via de

een vervolgbijeenkomst te kijken naar

geplaatst en dan kan iedereen die dat

nieuwsbrief.

een aanpak waarin we montessori be-

wil de vakken gaan vullen en/of com-

De boodschap is dus duidelijk: doe

grippen nieuwe inhoud kunnen geven.

mentaar leveren.

mee! Het zou heel mooi zijn als we een

Die bijeenkomst liet lange tijd op zich

Inderdaad: iedereen – dat is aardig aan

herzien visiedocument krijgen waar-

wachten, maar vond uiteindelijk in

technologische ontwikkelingen. Via de

aan vanuit allerlei lagen in de NMV is

maart 2013 plaats. Er zat een gezel-

nieuwsbrief maken we bekend (en dat

bijgedragen.

schap dat deels overlapte met de

zal al voor het verschijnen van MM

Hieronder heel beknopt wat we tijdens

eerste bijeenkomst en deels ook weer

gebeurd zijn) hoe iedereen die dat wil

de bijeenkomst in maart hebben inge-

nieuw was. Mogelijk leidde dat ertoe

zijn of haar steentje kan bijdragen.

vuld bij het begrip ‘ruimte geven aan

dat het even duurde voor er een lijn in

Dat kan zo ongeveer tot 20 mei. Dan

ontwikkeling’.

het gesprek kwam. Die lijn vonden de deelnemers uiteindelijk in het vormen en invullen van een matrix waarin kwalificeren, socia-

SOCIALISEREN

DIFFERENTIËREN

Begrippen

liseren en differentiëren voorlopig de

Ruimte

Spanningsveld

Verantwoordelijk

Afstemmen op

drie lijnen zijn waaronder we montes-

geven aan

benoemen

voor jezelf, de an-

behoefte

sori begrippen gaan invullen.

ontwikkeling

der, de omgeving,

Dat invullen gaat als volgt.

Uitwerken:

de wereld. Vrijheid

Uitwerken:

Eerste stap is dat we zoeken naar de

• Rol van de leraar

in verbondenheid.

• Spanning met

montessori begrippen die we gaan

als pedagoog en

invullen. Bronnen daarvoor zijn de

als didacticus /

Uitwerken:

• Zelf leervragen

begrippenlijst achter het huidige

inrichter voorbe-

• Heterogene

laten formuleren

visiestuk, aanvullingen/commentaar

reide omgeving

groepering

dat gedaan is tijdens de eerste bijeen-

• Hogere doelen

• Leren doe je

komst van deze groep en aanvullingen

• Menselijk poten-

(altijd) alleen

die nog gedaan worden.

tieel

MM

7256_V01_fc.indd 26

KWALIFICEREN

gevraagd tempo

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

Column

Fusion Recentelijk bezocht ik een van de

uit de muziek fusion als een versmel-

kaart brengen van je spellingresultaten,

nieuwe hoofdstedelijke restaurants om

ting van stijlen, maar wist niet dat dit

maar in de al te grote nadruk op die

eens lekker te dineren. Sommige men-

ook al tot restaurants was doorgedron-

resultaten schuilt een gevaar. Er wordt

sen bezigen de uitdrukking ‘een hapje

gen. Ik kende het, eerlijk gezegd, ook

geen tijd genomen voor oriëntatie op

eten’, maar op zulke uitdrukkingen heb

al wel in onze eigen vereniging. Veel

de achtergrond en het ontstaan van die

ik het niet. Ik associeer dat meteen

scholen schrijven erover in hun school-

resultaten. Dit zal leiden tot een ver-

met kleine liflafjes op een enorm bord,

gidsen en brengen het in de praktijk:

smalling van het onderwijs en tot een

waarna je thuis nog steeds trek hebt

een vermenging van elementen uit

verkrampte manier van werken gericht

in een boterham met pindakaas. Dit

klassikale scholen met montessori

op het op korte termijn bereiken van

restaurant was nieuw en vernieuwing

principes. Vaak wordt dit omschreven

de gewenste resultaten. Ziehier de oor-

is iets dat mij aanspreekt dus vol

als ‘modern montessori-onderwijs’ of

sprong van ‘Neomontessori-onderwijs’

goede moed sloeg ik de kaart open.

‘montessori-onderwijs aangepast aan

als een variant op het neoklassikale

Bij de voorgerechten begon het met

de huidige tijd’. Het gaat dan altijd

onderwijs.

carpaccio van tonijn en een saucijzen-

om de invloed die de huidige druk op

Waar ik voor pleit in het montessori-

broodje gevuld met Japans gehakt. Bij

meetbare cognitieve opbrengsten op

onderwijs is een oriëntatie die zich

de hoofdgerechten zag ik inktvis in een

de school en de leerkracht legt. School-

enerzijds richt op het bereiken van

rode wijn saus staan en sambalspruit-

besturen en inspectie verlangen dat we

resultaten op een bij ons type onder-

jes met lamssaté met als klap op de

op vaste momenten kinderen toetsen

wijs passende manier en anderzijds op

vuurpijl gegrilde tonijn met satésaus.

op de vakgebieden rekenen, technisch

het goed kijken welke pedagogische

en begrijpend lezen en spelling. Resul-

brede doelstellingen wij als montes-

Nu houd ik wel van tonijn maar carpac-

taten van alle scholen moeten immers

sorischolen nastreven. De bronnen en

cio moet toch echt van rund zijn en

vergeleken kunnen worden. Al dat

achtergronden voor die oriëntatie en

een saucijzenbroodje hoort gevuld te

meten komt voort uit een soort dwang-

discussie liggen klaar. Neem het boekje

worden met varkensgehakt. Lamssaté

matige behoefte om op een makkelijke

van Gert Biesta over goed onderwijs

uit de Indische keuken is lekker met

manier inzicht te krijgen in het leerpro-

en de cultuur van het meten erbij of de

ketjapsaus en coq au vin is iets anders

ces van kinderen. Uit ervaring weten

publicatie van het APS van Hooiveld

dan calamares au vin. De gegrilde

wij dat we met drie ervaren mensen

over schooltypologieën. Gecombineerd

tonijn met satésaus deed mij griezelen.

een dag op bezoek moeten komen

met de weliswaar aan vernieuwing toe

Ik informeerde dus bij de ober wat al

voor we alleen nog maar een oordeel

zijnde nota ‘Het Montessorionderwijs

deze frivoliteiten voor achtergrond

kunnen geven over de montessorikwa-

in de 21e eeuw’ ontstaat er een mooi

hadden. Was er iets mis gegaan bij het

liteit. Bestuurders en inspectie hebben

gesprek en hopelijk mooi onderwijs

samenstellen van de kaart en wilde

daar de tijd niet voor en willen volgens

zonder te vervallen in een rare meng-

men niet liever gewoon hutspot met

het grote-stappen-snel-thuis-principe

vorm zoals het fusion restaurant.

klapstuk serveren?

de volledige kwaliteit in kaart brengen

De ober vertelde mij dat het wel dege-

door middel van het inventariseren

Overigens beviel de tonijn van carpac-

lijk zo de bedoeling was aangezien zij

van de A tot en met E resultaten op de

cio met sambalspruiten mij uiteindelijk

een fusion restaurant waren. Ik kende

toetsen. Nu is er niets mis met het in

heel goed.

MM

7256_V01_fc.indd 27

27

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

c

Colofon MM is een uitgave van de Nederlandse Montessori Vereniging en verschijnt vier keer per jaar.

Redactie Michaël Rubinstein, Erica Dirven, Mirjam Stefels, Joke Werver

Eindredactie Michaël Rubinstein Redactieadres (voor artikelen en inhoudelijke mededelingen) Entrepôtdok 139, 1018 AD Amsterdam Telefoon: 070 – 331 52 82 E-mail: [email protected]

Grafische vormgeving en advertentieverkoop Elma Multimedia B.V. Keizelbos 1, 1721 PJ Broek op Langedijk Postbus 18, 1720 AA Broek op Langedijk

28

Telefoon (0226) 331600 Fax (0226) 331601 E-mail: [email protected] Website : www.elma.nl

Abonnementen Leden van de NMV ontvangen MM gratis. De kosten van een gewoon lidmaatschap bedragen € 31,91. De abonnementsprijs voor niet-leden bedraagt € 20,26. Reductie is mogelijk voor studenten. Aanmelding: Per fax: 070 - 381 42 81 Per e-mail: [email protected] Men ontvangt na aanmelding een acceptgirokaart. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij het secretariaat. Centraal Secretariaat NMV (voor informatie over abonnementen) Bezuidenhoutseweg 251-253 2594 AM ’s Gravenhage telefoon: 070 – 331 52 82 e-mail: [email protected] Website NMV: www.montessori.nl Sluitingsdatum kopij MM 36-4 (juni/juli): 1 juni 2013 Kopij aanleveren: [email protected]. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uitsluitend na schriftelijke toestemming van de uitgever.

MM

7256_V01_fc.indd 28

nummer 3 | jaargang 36

14-05-13 13:26

www.nienhuis.nl

Perfecte schoonheid. Al meer dan 80 jaar staat bij ons één begrip centraal: de absolute topkwaliteit van onze producten. Deze topkwaliteit gaat altijd gepaard met educatieve inhoud, wat heeft geleid tot een samenhangend assortiment materialen dat verheven is tot wereldwijde standaard. Onze materialen spreken kinderen op een zeer natuurlijke manier aan en nodigen uit om mee te werken. Een belangrijk aspect waar zeer veel aandacht naar uitgaat, is de edele schoonheid van ons materiaal. Deze schoonheid uit zich niet alleen in de precisie maar met name in de hoogwaardige techniek die we toepassen om onze materialen af te werken. Onze milieuvriendelijke lakken worden in meerdere lagen opgebracht wat leidt tot een zeer diepe en gave kleurvorming. Neem bijvoorbeeld onze gekleurde cilinders. Dit materiaal laat deze schoonheid en ongeëvenaarde kwaliteit perfect zien. Deze schoonheid is waar Nienhuis zich onderscheidt. Perfecte schoonheid.

Nienhuis Montessori. The global standard. Industiepark 14, 7021 BL Zelhem, Nederland, T +31(0) 314 62 71 10, F +31(0) 314 62 71 28, E [email protected]

1_1_stA4_fc_O.indd 1

1000-21-2000-6971 MM 36-3 Kleur: FC23-04-13

14:45

Voor welke dienstverlening u ook kiest. U zit altijd goed.

Bij Merces treft u specialisten aan die het onderwijs door en door kennen. Alle cao’s, alle wet- en regelgeving en al die evenzovele uitzonderingen. Wij kennen ze en begrijpen ze. Om u nog beter van dienst te zijn hebben we drie pakketten ontwikkeld die maatwerk leveren op het gebied van: • Human Resource • Personeels- en Salarisadministratie • Financieel en • Bedrijfskundig. Merces kent drie keuzepakketten; Standaard, Plus en Excellent. Deze pakketten kunt u moeiteloos combineren. Afhankelijk van uw organisatie maakt u een keuze waarmee u altijd goed zit. Helder en overzichtelijk. Meer weten? Bel 0344 - 64 80 00 of mail naar [email protected].

merces.nl

1_1_stA4_fc_A.indd 1

1000-21-3000-0527 NMV MM 36-3 1000-21-3000-0515 NDV Daltonvisie 2-2013

Kleur: fc

23-04-13 14:48