KEDISCK 3I0LCGISCH LABORATORIUM 7K0 Lange Xleiweg 133, Rijswijk Z.H

KEDISCK 3I0LCGISCH LABORATORIUM 7K0 Lange Xleiweg 133, Rijswijk Z.H.

DESKUNDIGHEIDSEISEN KERNENERGIEWET TEN BEKGEVE VAN DE KRIJGSMACHT (Opdrachtnummer A70/KL/047)

J.B.Th. Aten

H3L rapport 1074 - 22

Werkgebied 2 : Bescherming tegen (ioniserende) stråling en cheniscne mutagentia

- 2 -

DESXUNDIGKEIDSEISEN KERNENERGIEVE7 TEN 5EH0EVZ VAN DE KRIJGSXACHT (Opdrachtnumer A7Q/KL/0»*7)

J.B.Th. Aten

Motivering en toelichting

De uitvoeringsbesluiten van de Kerrsnergiewet vragen van personen, die net ioniserende stråling uit2endenda stoffen en toestellen oagaan, een zodanige deskundigheid, dat bij het gebruik hiervan geen onaanvaardbare ririco's behoeven op te treden voor de personen zelf en voor hun omgeving. De aigenene formulering van de deskundigheidseisen in de wet telijke bepalingen vereist een nadere omschrijving en toelichting, in het bijzonder voor de omstandigheden die zich bij de Krijgsmacht voordoen en dit vaak afwijken van situaties zoals bijvoorbeeld bestaan in laboratoria. In dit rapport wordt getracht alle voorkonsende situaties bij de Krijgsrcacht te behandelen. In verband net de, rcogelijk zelfs ingrijpende, gevolgen die deze nadere omschrijving en toelichting van de deskundigheidseisen net zich mee zal brengen, is het rapport in concept-vorm voorgelegd aan militaire en civieie autoriteiten, teneinde te toetsen of de gefonnuleerde deskundigheidseisen enerzijds beantwoorden aan het doel waarvoor zij zijn opgesteld en anderzijds uit een oogpunt van algentene volksgezondheid aanvaardbaar zijn. De ontvangen reacties zijn zo goed mogelijk in de tekst verwerlet.

- 3 -

DESKUNDIGKEIDSEISEN KZK;i^\TRGI£WIT TEN 3EKGS7S VAN DE KRIJ (OpdrachtuuaBter

MQ/'^/G^l)

J.B.Th. At en

Inhoud :

1.

Inleidir.g

2.

Algeaene formulering van de desk-iiidigheidseisen (Kernenergiewet)

3.

Het "Advies 5nzake deskundigheidseisen veilig werken r.et stralingsbronnen", opgesteld door een Coanissie van de Gezondheidsraad

**.

Bestaande opleidingen in Nederland

5.

Categorieen van radiologische werkzaaaheden bij de Krijgsmacht

6.

Categorieen van radiologische werkers bij de Krijgsmacht

7.

Organisatie van de stralingsbeschensing bij de Krijgsmacht

8.

Omschrijving van de deskundigheidseisen ten aanzien van radiologische werkzaamheden bij de Krijgsmacht

9.

Slotopmerk ingen

*i

Gebruikte afkort ir.ger.

BARK

= Bureau Autor isat ie er. Registratie Kemenergiewet

DXGZ

= Dier.st Xiiiraire Gezondheidszorg

DXLu

= Directeur ^aterieel Xoninkiijke Luchtzacht

DUK

= Defer, s ie voorschrift Uitvoerir.g Kemenergiewet

ICI

= Interservice Controlepioeg Ioniserende Strålen

IGDKL

= Inspectie Geneeskundige Dier.st Kor.inklijka Landnacht

IRI

= Interur.iversitair Reactor Instituut te B*ift

IRS

= J.A. Cohen Instituer voor Radiopathoiogie en Stralenbescherming

IVBS

= Industriele Verer-iging tot Bevordering van de Strålingsveilig-

- - -

—

heid KE wet

- Kemenergiewet Stb. 1963, 82

KXG

= Kwartier-eester oeneraal

MBL

= Kedisch 3iologisch Lafccratoriun TKO

RASS

= Radioactieve Stoffenbesluit Kemenergiewet Stb. 1969, tOt

RGO

= Rijksgeneeskundige Dienst

TB

= Toestellenbesluit Kemenergiewet Stb. 1969, 406

VBIS

= Veiligheidshesluit Ior.iserer.de Strålen Stb. 1963, CS Dit besluit is nog gebaseerd op de Veiligheidswet 193H. Het is de bedceJing dit besluit (in gcwijzigde vorm) t.z.t. te breagen onder het regine van de Kemenergiewet.

VOM

= Vlagofficier Katerieel

DESXUMDIGHEIDSEISEN KERKEKZRGIDiET TTI BEHOEVE VAX SE KRIJGSMÅCKT (Opdrachtnuraer A7C/XL/0**?) J.B.Th. Aten

Inleiding In het Veiligheidsbesluit Ioniserende Strålen (VBIS) er. in Uitvoeringsbesluiten van de Kernenergiewet» =»t name ir. het Radioactieve Stoffenbesluit (RAS3) en ia het Toestellenbesluit (73), wcrdt var. personen die ocgaan met ioniserende stråling uitzender.de stoffen en toesteilen en van personen die aan zulke werkzaasheden leidir.g geven, gteist dat zij deskundig zijn aet betrekking tot de aard van de stråling, de gevaren hiervan en de wijze w&arop tegen deze gevaren beschernir.g kan worden verkregen. Aangezien per 1 januari 1970 alle voorschriften die op grcr.d van de kemenergiewet zijn gegeven, ook van toepassing zijn op dergelijke werkzaaaheden bij de krijgsnacht, behorer, eisen te worden gesteld ear. de aldaar aanwezige deskundigh«id op het gebied van de stralingsbescherning. Aan de Cocratndant Commando Opleidingen Koninklijke Land.-=acfct werd gevraagd na te gaan in hoeverre bestaar.de opieidir.gan aan de eisen voldoen, dan wel fciervoor geschikt kunnen uorden geaaakt. Voor de beantwoording van de vraag was het noodzakelijk te beschikken over een rneer gedetailleerde beschrijving van de deskundigheidseisen dan in de wet wordt gegeven. Aan het Hedisch Biologisch Laboratorium TNO werd verzocht deze gegevens te vtrstrekken (opdrachc no. A70/KL/C*?). De i-esultaten van het hiernaar ingestelde onderzoek, dat eerst kon worden verricht na het gereedkoaen van de werkzaamheden van een door de Gezondheidsraad ingestelde commissie, worden in de volger.de paragrafen wcergegeven. Hoewel dit rapport in eerste instantie op verzoek van de Koninklijke Landutacht is satnengesteld, is, in verband T&et mor.delir.g ontvtn^en verzoeken, tevens zo goed nogelijk rekening gehouden net de analog« probiemen van de Koninklijke Luchtmacht en van de Koninklijke Marine. De eisen, die op grond van de kemenergiewet worden gesteld ter bescherming van "mansen, dieren, planten of goederen" betreffen uiteraard het ongaan n t Ioniserende stråling uitzendende toestellen en stoffen in

- 6 -

vredestijd- De beschercingscaatregeler. hefcber.. ten doel de eventueie redelige gevolgen voor de hierbij betrokke:; personen en hun nagesiacht tot het ninir.'rå te beperken. 31 j een ever.tuele r.ucleaire oorlog sal daarer-tegen de vraag vorden gesteld hoe groot de overievingskans is van bestraalde personen gedurende de eerstvolgende uren, dagen of weken. De nornen, die hierbij wcrden gehanteerd, zijn vanzelfsprekend niet vergelijkbear met die van de stralingsbescherming in vredestijd. De af en toe gesignaleerde aening dat de stralingsbeschenaing tot de taak van het HBCperscneel behocrt, berust dan ook ep een ernstig stis verstand. Het tegenges te ide is eerder waar. Ket is evenwel niet omaogeiijk het NBC-personeel te vens een opleiding tot deskundige in de zin van de Kemenergiewet te doen volgen.

2.

Algenene formulering van de deskundigheidseisen (Kemenergiewet) Ket VBIS schrijft in artikel 35 voor dat werkzaaaheden waarbij ioniserende stråling uitzendende stoffen of toestellen zijn betrokken (hierna aan te duiden met radiologische werkzaamheden), dienen te geschieden onder toezicht van een bevoegde deskundige, die op de hoogte is van de gevaren welke de werkzaanheden n*t zich kur.r jn brer.gen. Het TB vereist in artikel 17 deskundigheid over de werking van het toestei en over de aard van de door het toestel opgewekte stråling. Het RAS3 (art. 21) en het TB (art. 17) vereisen deskundigheid over de gevaren van de stråling en over de wijze taarop hiertegen bescherming kan worder. verkregen. Het RAS3 vraagt in artikel 21 doskundigheid over de werkzaair/neden die -et de radioactieve stof fen wcrden verricht. De bevoegde deskundige rr.oet bovendien de opdracht hebben alle maatregelen te nenen die nodig zijn om een gevaarloos verloop van de radiologische werkzaamheden te waarborgen. De formulering van de deskundigheid is in VBIS, RASB en TB zodanig gekozen dat ruitnte wordt gelaten om minder deskundigen aan de werkzaamheden te laten deelnemen, ir. its de leiding en/of het toezicht berust bij een bevoegde deskundige en schriftelijke instructies worden gegeven, die naleving van de wettelijke voorschriften verzekeren. Deze regeling was, zoals gemakkelijk is in te zien, noodzakelijk otndat ånders vele werkzaamheden onmogelijk of err.stig gestagneerd zouden worden. Anderzijds heeft dit tot gevolg dat er behoefte bestaat aan een nadere omschrijving van de deskundigheidseisen voor bepaalde functies of soorten van werkzaaaheden, terwijl incident««! de altan wallicnt par gaval aoetan worden vaatg«.Ttaldt

Het "advies inzake deskundighejdseiser. vsllig werker. met strål ir.gsbror.nen", op£»steld door een coasissie var, de Gezor.dheidsraad De conaissie is uitgegaan van een beperkt aantal niveaus van deskundigheid. De instantie die de vergunning verleent, zal in staat zijn aan de hand hier van in alle vocrkoiaer.de gevallen te beoorde len cf aede deskundigheidseisen, gezxen in het licht van de beoogde toepassir.g van ioniserende stråling, wordt voidaan. Deze niveaus zijn als volgt te omschrijven : Niveau 5 : voor het oir.gaar. æ*. geslcten bronnen van geringe activiteit, zoals niveau- en dikteoetingen. (Een periodieke iek-test kan vorden uitbesteed.) Vooropleiding : æinstens LBO (Lager Beroeps Qnder-ijs). Niveau h : voor het omgaan aet gesloten bronnen van grotere activiteit er. neutronenbronnen * zoals in gebruik voor gar.-agrafie en vocntigheidsmetingen (Eveneens iset uitbesteding van de lek-test). Tevens voor het verrichten van eenvoudige handelingen met rontgentoestellen en voor het beoordeien van opsteliingen. Vooropleiding : æinstens KBO (Hiddelbaar Beroeps Or.derwijs), Niveau 3 : voor het toezicht houden op het ongaan »et open bronnen in de zogenaande Olaboratoria, voor het beoordeien van ontwerpen van proefopstellingen en voor de interpret at ie van ciaet resultat >n op het gebied van de stralingsbescherrcing. Tevens vocr neer gevaar meebrengende handelingen met rontgentoestellen. Vooropleiding : æinstens HBO (Koger Beroeps Onderwijs). Niveau 2 : voor het toezicht houden op het omgaan met open hronr.erv in zogcnaamde B-laboratoria, overigens als omschreven bij niveau 3. Vooropleiding : HBO met veel ervaring of Universiteit of Technische Hogeschool. Niveau 1 : voor het toezicht houden op werkzaaaheden met deeltjesversnellers, zoals cyclotrons, het zelfstandig opstellen van controleprocedures etc. Vooropleiding : Universite.it of Technische Hogeschool met ervaring (een gaspedal iseerde specialist).

- 3

De conmissie heeft voor net gebruik van toestellen voor fiedische en industriele tæpass ingen en voor het toezicht houden op werkzaamheden aet open bronzen in 6- en C-iaicratoria, zijnoe de seest voorkoænde gebruiksonstar-dighedea in de Industrie, in ziekerhuizen en in i ns tell ingen voor wetenschappelijk onderzoek, een aantal onderwerpen opgesood waarnee de ter zake kundige toezichthouder bekend dient te zijr.. Se mate vaarin deze kennis aanwezig eoet zijn wordt in een cijfercode globaal aangegeven. De nadere uitwerking hiervan wordt overgelatea aan de opleidingsinstituten. De cosnissie spreekt uit dat aan een cursus praktica soeten zijn verbonden, zodat de cursisten praktische vaardigheid op kunnen doen. ledere cursus wordt afgesloten net een-(theoretisch en eventueel gedeeltelijk praktisch) exaser., om de kennis van de candidaten te toet sen. Ondanks de aanwezigheid van een gediploceerde strålingsbeschemingsdeskundige kan een aanvraag O R een vergunning eventueel vorden afgewezen, bijvoorbeeld op grond van het ontbreken van technische voorzieningen of oadat aan de deskundige onvoldoende bevoegdheden worden toegekend.

<>. Bestaande opleidingen in Nederland Van de xooentee.1 bestaande opleidingen en diploma's in Hederland heeft nog geen formele erkenning plaats gevonden. Eenvoudigheidshalve worden hier slechts de opleidingen genoemd die zich speciaal hezighouden net de strålingshygiéne en reeds over een langdurige ervaring in net gevtn van cursussen beschikken.

4.1.

De indos triéle Vereniging tot Bevordering van de Strålings ve iligheid (IVBS) kent 3 cursussen, A, B en C, die, otn verwarring met de gelijkluidende benaming van laboratoria te voorkomen, hier sullen norden aangeduid aet a, b en c. De a-cursus (gegever. door de Stichting Cursussen Katerialenkennis, instelling van de Bond voor Katerialenkennis, Stadhouderslaan 28, Den Haag) correspondeert net niveau 5. De cursus duurt 10 avonden of 4,5 dag en een halv« dag prakticu«. Het cursusgeld (inclusief exaoen) bedraagt aooentael / 3 7 0 , — ,

- 9 -

De b- en c-cursussen (gegeven als appiicatie-cursus dcor de K.7.S., G.J. de Jonghweg 6, Rcttercac 3002) correspcnderen. set niveau ** resp. 3. De vooropleiding m æ t ongeveer K7S-niveau zijn. De b-cursus r^eest 11 dagen voor de theorie en 3 dagen voor praktica in beslag. Voor de c-cursus norden hieraan ** dagen theorie er. 2 dagen praktica toegevoegd. De cursusgelden (iaciusief exasen) bedragen cocenteel : b-cursus / 650,—; c-cursus / 350,—; fc- + c-cursus /" 900,—. Het Interuniversitair Reactor Instituut, Berlageweg IS, Delft, geeft regelmatig een cursus voor niveau 3. Eétucaal is, in sa=enverking net het IRS (zie U.3.) een cursus voor niveau 2 gegeven. Een volgende cursus staat op het progracsw.

Het J.A. Cohen Instituut voor Radiopathologie en StralenbescherEing (IKS), Steenstraat 3c te Leiden, geeft jaarlijks 2 cursussen voor niveau 3. De opleiding voor niveau 2 werd reeds genoeoid op.cer 4.2. Bij voldoer.Je belangstelling wordt jaarlijks een cursus van éen week gegeven voor artsen die (incidenteel) gebruik willen maken van een rontgentoestel. Ket niveau van deze opleiding is or.geveer 5, Met dien verstande dat de opleiding beperkt is tot het gebruik van rontgentoestexlen.

In de opleiding van rontgenijboranten wordt veel aandacht besteed aan de stralingsbescherming aet het oog op de veiiigheid van zowel personeel als patienten. Dcartoe is door de Leidse Onderwijs Instellingen een uitvoerige schriftelijke cursus over stralingsbescherming samengesteld, waa?~ aan geen praktische opleiding is gekoppeld ånders dan die van de baroepsopleiding. In verband net de grote vraag naar opleidingen voor niveau 3 vorden nu ook cursussan gegaven door : - het Instituut voor Ksrnfysisch Onderzoek ta Amsterdam - het Instituut voor Tospassing van Atoomenergie in de Lar.dbcuw te Vafeniniac - de Afdeling Health Physics van de Universiteit van Kijmegen.

- 10 -

5.

Categorieén van radiologische werkzaanheden bij de Krijgsmacht

D« radiologische werkzaaæheden bij de Krijgsmacht kunnen betrekking hebben op : -

het omgaan met ioniserende stråling uitzenuende toestellen, waarbij de ioniserende stråling slechts wordt uitgezonden als bet toestel wordt aangesloten op een uitwendige of ingebouwde spanningsbron.

-

het omgaan met radioactieve stoffen. In de volgende opsomtning is gestreefd naar volledigheid.

S.l.

Ioniserende stråling uitzendende toestellen.

5.1.1. Rontgentoestellen voor therapeutische doeleinden. Toestellen voor dieptetherapie met w,-»:'imale buisspanningen tot ca 250 kV mogen slechts in goed afgeschermde ruiroten worden gebruikt. Deze toestellen zijn niet gemakkelijk verplaatsbaar en zullen zelden of nooit toepassing vinden in nood-hospitalen. Toestellen voor oppervlaktetherapie (ca

50 kV) vereisen minder tech-

nische voorzieningen, doch tnet verstrooide stråling moet wel terdege rekening worden gehouden. 5.1.2. Rontgentoestellen voor medische diagnostiek. Deze toestellen zijn op vele plaatsen bij de medische diensten aanwezig en behoren ook tot de uitrusting van nood-hospitalen. De opstelling van deze toestellen behoort zcdanig te zijn dat hiermee veilig kan worden gewerkt, waarbij de veiligheid zowel van het bedienend personeel als van personen die gedurende korte of lange tijd in de omgeving vertoeven, dient te worden beschouwd. Tot deze categorie behoren ook de auto's van de dienst "rSntgenologisch borstonderzoek". 5.1.3. Rontgentoestellen voor tandheelkundig gebruik. Deze toestellen zijn naar constructie en gebruik niet verschillend van de toestellen in de civiele sector. 5.1.h.

Rontgentoestellen voor technische toepassing. Deze toestellen, di« in het aigemeen transportabel zijn, worden gebruikt onder meer voor niet-destruetief materiaalonderzoek an

- 11 -

zullen bij de Krijgsaacht verraoedelijk slechts in beperkte mate toepassing vinden. 5.1.5. Toestellen die s.g. parasitaire røntgenstråling uitzenden. Deze stråling wordt opgewekt als op electroden in vacuum hoge spanningen worden aangelegd. De rontgenstraiing die hierbij ontstaat, is niet het doel van net toestel dcch een (storend) nevenverschijnsel. Door het nenen van passende raaatregelen (bijvoorbeeld door het aanhreigei van afscherming biedende naterialen) zal het in het algemeen mogelijk zijn deze toestellen te beschouwen als apparaten die geen ioniserende stråling uitzenden.

5.2.

Radioactieve stoffen. Aan de indeling van radioactieve stoffen, zoals deze in de wettelijke bepalingen voorkomt, te weten als ingekapselde en als nietingekapselde (verder te noemen gesloten en open) bronnen wordt, ten aanzien van de toepassingen bij de Krij&sroacht, de volgende interpretatie gegeven : Tot de categorie "gesloten bronnen" worden, naast radioactieve stof* fen, omgeven door een hertnetisch gesloten niet-actief omhulsel, ook gerekend de radioactieve stoffen die, bijvoorbeeld in de v o m van lichtgevende verf, in instrumenten zijn aangebracht en tegen aanraking en verspreiding zijn beschermd door de aanwezigheid van een niet-actief omhulsel, zoals een metalen kast, met een niet op eenvoudige wijze te verwijderen glazen deksel. Dit omhulsel zal doorgaans niet hermetisch zijn gesloten. Zodra xiez« omhulling is beschadigd, behoort het instrument tot de categorie "open bronnen". Deze omschrijving maakt de volgende spccificatie mogelijk :

5.2.1. Gesloten radioactieve bronnen. «.

Bronnen voor het uitvoeren van oefeningen met radiologische jneetapparatuur.

b.

Bronnen voor de ijking van radiologlsche meetapparatuur.

c.

Bronnen voor. niveau- en dikteoeters en voor vochtigheids- en dichtheidsbepalingen.

- 12 -

d.

Radioactieve brand- en rookmelders.

e.

Verlichtingsbronnen waarin tritiuragas if toegepast (Trilux en Betalights).

f.

Overspanningsbeveiligingen waarin zich tritiumgas bevindt.

g.

Onbeschadigde instrumenten waarin lichtgevende verf is aangebracht.

h.

Radioactieve stoffen in voorgeioniseerde electronenbuizen.

5.2.2. Open radioactieve bronnen. a.

Radioactieve stoffen voor medische (diagnostische of therapeutische) doeleinden.

b.

Beschadigde instrumenten, voorzien van lichtgevende verf.

c.

Instrumenten, voorzien van lichtgevende verf, waarvan de omhulling geheel of gedeeltelijk is verwijderd ten behoeve van reparatie- en onderhoudfwerkzaamheden.

d.

Instrumenten waarvan de orohulling geheel of gedeeltelijk is verwijderd of onderdelen van instrumenten (wijzers en wijzerplaten), die van radioactieve verf moeten worden ontdaan.

5.3.

Radionuclides Van de vele soorten radionucliden die nu bekend zijn, wordt bij de Krijgsmacht slechts een gering deel toegepast. Deze zijn vermeld in Bij lage 1.

6.

Categorieen van radiologische werkers bij de Krijgsmacht

Personen die radiologische werkzaamheden verrichten bij de Krijgsmacht zijn, evenals de werkzaamheden, in een aantal categorieen in te delen. De getallen tussen haakjes verwijzen naar de categoriein werkzaamheden, genoemd in paragraaf 5.

6.1,1, Artsen (5.1.1., 5.1.2 en 5.2.2,a.). 6*1,2. Rontgenlaboranten (5,1.1., 5.1.2,). 6.1.3. Rontgenhelpers of rontgenhulplaboranten (5.I.2.). 6.1.4. InspectieploeR rontgentoestellen KL (5*1*2.), 6.1.5. Tandart sen (5.1.3,). 6.1.6. Tandarts-assistenten (5,1.3.).

- 13 -

6*1.7.

Gebruikers van rontgentoestellen voor t«chnische toepassingen (5.1.**.).

6.2.1.

Instructeurs van NBC(D) scholen (5.2.1.a., 5.2.l.b.).

6.2.2.

Cursisten van NfiC(D) scholen (5.2.1.a., 5.2.l.b.).

6.2.3.

NBC-specialisten, belast met de periodieke controle van verstrekte radiologische meetapparaten (5.2.l.b.).

6.2.t. Personen, belast met de periodieke calibratie van radiologische meetapparatuur, zowel van de Krijgsmacht als van d* Bescheroing Bevolking (Binnenlandse Zaken) (5.2.1 b . ) . 6.2*5.

Personen, belast met net plaatsen, verwisselen en verwijderen van radioactieve brandmelders en met net controleren van da goede werking van de installaties waarin deze brandmelders zijn toegepast (5.2.l.d.).

6.2*6. Personen, belast met het verrichten van niveau- en diktemetingen (5.2.I.e.). 6.2.7.

Personen, belast met het verrichten van vochtigheids- en dichtheidsbepalingen (5.2.I.e.).

6.2.8.

Personen, die gebruik maken van instrumenten waarin radioactieve verf is aangebracht (5.2.1.g.).

6.2.9. Personen, die onderhouds- en reparatiewerkzaamheden verrichten aan instrumenten waarin radioactieve verf aanwezig is (5.2.2.b. en 5.2.2.c). 6.2.10. Personen, die gebruik maken van veriichtingsbronnen waarin tritiumgas is toegepast (5.2.I.e.). 6.2*11* Personen, die gebruik maken van overspanningsbeveiligingen waarin tritiumgas is toegepast (5.2.1.f.). 6.2*12* Personen, die onderhoudswerkzaamheden verrichten aan apparatuur waarin de onder 6.2*10. en 6.2.11* genoemde verlichtingsbronnen en overspanningsbeveiligingen voorkomen (5.2.I.e. en 5.2.1.f.). *

6.2.13. Personen, die radioactieve verf moeten verwijderen van instrumenten of van onderdelen daarvan (5.2.2.d.). 6.2.11. Personen, die voorgeioniseerde eleotronenbuizen verwisselen of verwijderen (5.2.l.b.).

- 1** -

7.

Organisatie van de strålingsbesche.Tning faij de Krijgsmacht

In 1970 werd hct Defensievoorschrift Uitvoering Kernenergiewet (DUK) door de Minister van Defensie vastgesteld. In dit DUK, dat geldt voor de gehele Krijgsmacht, zijn alle wettelijke befalingen verwerkt die relevant zijn voor de Krijgsroacht. Bovendien is, teneinde een uniforme uitvoering van de voorschriften te bewerkstelligen, in het DUK een groot aant%l legels gegeven over aanschaf ("verwerving"), hantering ("onigaan met"), opstelling, opslag, verpakking en vervoer van ioniserende stråling uitzendende toestellen en stoffen. De geneeskundige controle van radiologische xerkers is eveneens gecentraliseerd, namelijk bij de Inspectie Geneeskundige Dienst Koninklijke Landmacht (IGDKL), welke dienst een goed functionerende regeling heeft getroffen met de Rijksgeneeskundige Dienst (RGD) betreffende de burgerwerknemers die aan de werkzaamheden deelnemen. Alle contacten over ioniserende stråling uitzendende stoffen en toestellen lopen, zowel binnen het Hinisterie van Defensie als naar buiten (bijvoorbeeld r.aar Volksgezondheidsautoriteiten), via het Bureau Autorisatie en Registratie Kernenergiewet (BARK), dat in de organisatie van de IGDKL is opgenomen. Bij de samenstelling van het DUK is onder nteer rekening gehouden net de eis dat een du-L-ielijke en aan de . jistandigheden aangepaste schriftelijke instructie aan de radiologische werkers moet worden verstrekt. Daarnaast is onderkend dat grondige controle op de naleving van de voorschriften een minstens even belangrijk facet van de stralingsbescherming is. Daarom is de Interservice Controleploeg Ioniserende Stråling (ICI) ingesteld, die onder de Dienst Militaire Gezondheidszorg (DGM2) ressorteert en daarmee eveneens onder de IGDKL is geplaatst. Het Hocfd van de ICI heeft een examen stralingsbescherming voor niveau 2 (B-laboratoria) met goed gevolg afgelegd, terwijl de leden van de ICI een passende opleiding hebben gevolgd. De meetapparatuur van de ICI is aangepast aan de opgedragen taak. Deze taak kan voor wat betreft de ioniserende stråling in het kort als volgt worden omschreven : -

het controleren van de opstelling van rontgentoestellen en van apparaten die parasitaire røntgenstråling uit kunnen zenden,

-

het controleren van gesloten radioactieve bronnen op lak,

-

het controleren van de werkwijze bij het omgaan net rontgentoestellen, open en gesloten radioactieve bronnen,

- 15 -

-

het geven van instructie waar zulks nodig of gewenst Is.

De door de ICI verrichte werkzaamheden, de daarbij bereikte resulproblem« worden maandelijks besproken bij taten en de eventueel gerezen problemen het M3L ingevolge opdracht A67/KL/083.

8.

Oroschrijving van de deskundigheidseisen ten aanzien var, radiologische werkzaamheden bij de Krijgsmacht

Bij nåde.""1 beschouwing van het in de voorgaande paragrafen beschrevene blijkt dat enerzijds in een aantal gevallen een grote mate van overeenstemming bestaat tussen de militaire en civiele toepassingen van ioniserende stråling, doch dat anderzijds enkele duidelijke verschillen optreden. De indeling van paragraaf 6 volgende, worden beide situaties in deze paragraaf nader besproken.

8.1.

Omstandigheden waarbij gebruik kan worden geroaakt van bestaande opleidingen. (6.1.1.) Hoewel de eisen die aan artsen worden gesteld ten aanzien van de deskundigheid op het gebied van ioniserende stråling, nog niet tot leders tevredenheid zijn gedefinieerd, z*jn er geen termen aanwezig om voor militaire artsen andere normen aan te leggen. Van de zijde van het Ministerie van Defensie is aan de speciale opleiding van artsen reeds aandacht geschonken, getuige het relatief hoge percentage militaire artsen onder de deelnemers aan de cursus van één week van het IRS (zie par. H.3.). (6.1.2.) Gediplcmeerde rortgenlaboranten, werkzaam in militaire inrichtingen, zullen in het algemeen, hetzij tijdens de opleiding, hetzij door ervaring, voldoende inzicht hebben in stralingsbeschermingsproblemen, (6.1.5.) Ten aanzien van tardartsen en tandartsassistenten zijn (6.1.6.) geen special« eisen geformuleerd. Er dient een goede schriftelijke instructie te zijn, waarvan de nåleving wordt gecontroleerd door de ICI*

- 16 -

(6.1.7.) Van degenen die technische rontgentoestellen bedienen of op de werkzaamheden ennee toezicht houden, noet zonder meer het bezit van het diploma van de cursus b van de IVBS vorden geeist (zie par. 4.1.). (6.2.7.) Personen die vochtigheids- en dichtheidsmetingen verri cht en, noeten een diploma voor niveau 4 (*'"

oar. 3.)

bezitten en moeten derhalve een b-cursus van .. t IVBS (zie par. 4.1.) hebben gevolgd. (6.2.1.) Zowel voor instructeurs hij oefeningen waarbij bronnen (6*2.6.) van geringe sterkte vorden gebruikt, als voor gebruikers van niveau- en dikteraeters is het bezit vereist van een diploma voor niveau 5 (zie par. 3.), dat kan worden behaald door het volgen van een a-cursus van het IVBS (zie par. 4.1,). 8.2. Omstandigheden waarvoor geen passende opleidingen bestaan. De omstandigheden waaronder ioniserende stråling toepassing vindt bij de Krijgsmacht, hebben in een aantal gevallen een speciaal karakter, omdat een analoge situatie in de civiele sector Sf geheel ontbreekt fif in mindere mate voorkontt en on deze reden nog geen aandacht heeft gevraagd. Enkele voorbeelden worden hierna vermeld, waarbij tavens wordt aangegeven hoe de noodzakelijke deskundigheid kan worden bereikt zonder gebruik te maken van de opleidingen genoend in par. 4. (6.1.3.) Rontgenhelpers zijn dienstplichtigen die een verkorte op(6.1.4.) leiding krijgen in de vaktechnische aspecten van de rdntgendiagnostiek en dcarna bij de medische dienst van een onderdeel worden tewerkgesteld. Personeel van de Inspectieploeg rontgentoestslien KL controleert periodiek alle in opslag zijnde toestellen voor røntgendiagnostisk. Beide groepen werken regelmatig, zij het net lag« frequentie, net of in de ongeving van ingeschakeids rontgenapparatuur en behoren daaron snige kennis op hat gebiod van de stralingsbescheming te bezitten.

- 17 -

Door de ICI is voor net eerst in saart 1974 een aan. 'net doel aangepaste cursus gegeven, die periodiek vocr alle dienstplichtigen set d« genoeicde bestecniiig wordt herhaald. Wellicht kunnen ook personen die deelneioen aar. de werkzaanheden genoemd onder (6.1.7.) en die niet æ t het tjezicht zijn belast deze cursussen volgen. (6.2.2.) Deelneoers aan cursussen die zijn bedoeld O R te leren ocgaan met radiologische oeetapparatuur, zullen deze werkzaanheden slechts onder leiding van een gediploseerce deskundige verrichten en zullen slechts aan lage exposietenjpi gedurende

korte tijd worden blootgesteld. Het verstrekken

van een (goedgekeurde) schriftelijke instructie en eventueel van pendosineters biedt voldoende garanties voor een veilige werkwijze. (6.2.3.) Bij een klein aantal stralingsintensiteitsnteters en dosimeters behoort een ijkbron on de meters periodiek op hun juiste werking te controleren. De sterkte van de bronnen is niet groot, de ijkfrequentie is laag en de bronnen zijn alle geplaatst in een goede afschercing. De ICI verricht minstens tweemaal per jaar een lek-test en controleert de werkwijze. Daarom kan worden volstaan met het verstrekken van een duldelijke schriftelijke instructie fan degenen die de ijkingen verrichten (in het algeir.een NBC-specialisten). (6.2.>f*) Er zijn twee zogenaamde n.cetbanken die elk maximaal 15 Ci 60

Co bevatten en waarroee besmettingsmeters en verkennings-

meters (van de Krijgsmacht en van de Dienst Bescherming Bevolking) periodiek op hun goede werking worden gecontroleerd. Door een mechanische constructie is het onmogelijk de ruimte waarin de meters tijdens de ijking worden geplaatst, te openen, tenzij loodplaten in de stralingsbundel zijn geplaatst. De,afschertning van de meetbanken is zodanig dat het personeel slechts aan geringe doses kan worden blootgesteld. Aflezing van de meters tijdens de ijking geschledt via een spiegeløysteem en voor het bijatellen van potentiometer« is een afstandsbediening aangebracht.

- 18 -

Het bezit van een diplosa b van de IV3S (zie par. «•.!.) door één lid van het toezichthoudende of bedienende personeel is noodzakelijk, aaar is, gelct op de oastandigheden, reeds als een taselijk zware eis te beschouwen. (6.2.5.) Rookdetectoren waarin radioactieve stoffea aanwezig zijn, (6.2.11) worder. in een aantal gevallen door militair personeel aaagebracht, verwisseld en getest, omdat het om praktisene rederen oranogelijk is van de diensten van de leverancier gebruik te oaken. Voorzover de radioactieve stof radiua is, zijn enige veiligheidsnaatregelta nodig ten aanzien van het aantal rookdetectoren per volme-eenheid van de ruimte waarin deze worden gebruikt en ten aanzien van de opslag van reserve-exesiplaren. Een schriftelijke instructie over de normale verkwijze en de saatregelen die bij beschadiging van een detector aoeten worden genoeen, biedt voldoende garantie voor een veilig verloop van de werkzaaaheden, zodat zelfs deskundigheid op niveau 5 niet strikt nodig is. Ketzelfde geldt zeker voor het verwijderen of verwisselen van voorgeioniseerde electronenbuizen (6.2.It.), waarbij net ee.: beperkte schriftelijke instructie kan worden volstaan. (6.2.8.) De radioactieve stof in lichtgevende verf was vrceger al(6.2.9.) tijd radium. In incidentele gevallen is later gebruik ge(6.2.13) maakt van ^°Sr en l47Pm, terwijl in een nog later stadium 3

H is geintroduceerd, zodat æ t de mogelijke aanwezigheid

van deze nucliden rekening eoet worden gehouden. Radiumhoudende verf werd op vele soorten instrumentel) in voertuigen, vaartuigen en vliegtuigen en op uurwerken aangetroffen, zelfs in situatles waarin de instruaenten waren voorzien van electrische verlichting. De specifieke activiteit van de verf op instruwenten was in het algeween vergelijkbaar net die op uurwerken, doch door de grootte van de wijzers en synbolen was de totale activiteit per instrument veelal groter dan die per uurwerk. Sinds owatreeks 1961 wordt er naar gestreefd de instruaenten bij de Mrljgaaacht te ontdoeo van de radioactieve verf of de inatruaen-

- 19 -

ten te voorzien van een symbool voor radioactieve stoffer en reparatie- en onderhoudswerkzaaraheden uit te doen voeren in een beperkt aantal hlervoor speciaai ir-gerichte werkplaatsen. Door de grote verspreiding van instrumenten »et radiumhoudende verf kan echter nog steeds niet de zekerheid vorden gegeven dat alle vindplaatsen zijn gelocaliseerd. Ten aanzien van de gevaren die door de aanwezigheid van net radium in beginsel dreigen, zijn drie gevallen te on**erscheiden :

Uitwendig stralingsgevaar. Per geval m æ t vorden vastgesteld hoe groot dit risico is, zowel bij nonnaal gebruik als bij opslag. In de praktijk is gebleken dat bij net gebruik, zolang de instruxenten onbeschadigd zijn en de instrument en niet bedoeld zijn orr. op het lichaam te worden gedragen, het risico verwaarloosbaar klein is, omdat de activiteit op de instrusenten laag en de gemiddelde afstand tot de gebruikers groot is (Voor zover dit in net verleden niet het geval was, zijn de instrumenten reeds aan het gebruik onttrokken). Opslag van de instrumenten kan zodanig worden gerealiseerd dat uitwendige bestråling van personen niet plaatsvindt. Gevaar voor besmetting van personen en goederen. Zolang de instrumenten onb^schadigd zijn, is aanraking en verspreiding van de radioactieve verf niet mogelijk. Bij reparatie- en onderhoudswerkzaamheden wordt in het alge^ieen de omhulling geheel of gedeeltelijk verwijderd, waarbij de roogelijkheid bestaat dat afgebrokkelde stukjes verf ep het werkopp«rvlak vallen, dat de verf wordt losgestoten of dat de verf met handen of instrumenten wordt aangeraakt. Bovenlien kan bet personeel onder åez«

otnstandigheden door de

kortere afstand tot het lichaam aan een hogere strålingsdosis dan bij het normale gebruik worden blootgesteid, waarbij de dosis die wordt veroorzaakt door bsta-deeltjes, nist altijd is te verwaarlozen.

- 20 -

c,

Gevaar door inhalatie van radongas. Hoewel een groet gedeelte van bet gevormde radon in de verf wordt vastgehouden, kan door de aanwezigheid van radiuiahoudende verf de radonconcentratie in de lucht »erkbaar toenemen. In geventileerde vertrekken waar recirculatie van de lucht wordt toegepast, moet rekening vorden gehouden net de mogelijkheid dat de maximaal toelaatbare concerttratie wordt bereikt of zelfs wordt overschreden.

De vra , is welke deskundigheidseisen aan net personeel moeten norden gesteld om deze risico's tot een aanvaardbaar niveau te reduceren. Aangexien radium is ingedeeld bij de groep van radionuclidcn met een zeer boge radiotoxiciteit, die niet in een laboratorium type C nogen worden gehanteerd, zou men, zij het slechts op zuiver formele gronden, tot de conclusie konen dat de reparatie- en onderhoudswerkplaatsen moeten voldoen aan de eisen die aan B-laboratoria worden gesteld, waar o.a. minstens een toezichthouder moet zijn die in het bezit is van een diploma voor niveau 2. Nog afgezien van het feit dat het totale aantal personen in Nederland dat in het bezit is van een dergelijk diploma nog niet groot genoeg is om aan de behoeften van de Krijgsmacht te kunnen voldoen, m æ t de vraag worden gesteld of deze eis wel in overeenstemming zou zijn met de aard van de werkzaamheden. Irraaers, er is slechts een nuclide aanwezig dat in werkelijkheid niet wordt "gehanteerd". De werkzaamheden aan de instrumenten vereisen een speciale ervaring er. vaardigheid, worden door instrumentmakers verricht en vertonen veel gelijkenis met het horlogemakersvak, waarvoor ook geen stralingsbeschermingsdeskundigheid wordt vereist. De moeilijkheidsgraad van het B-diploma (niveau 2) zou trouwens, gezien de vooropleiding van de instrumentmakers de kens op het net gunstig resultaat vol' gen van de opleiding, zeer gering maken. Hel is het mogelijk deze instrumentmakers net een aangepast« curcu* van 1 å 2 dagen de zin van de veiligheidsvoorschriften bij te brengen, wurtoe das in leder geval het julste gebrulk van

- 21 -

straiingsmeetapparatuur er. de interpretatie van de ceetresultaten coeten behoren. Op groad var. het bovenst^r^e kunnen de deskundigheidseisen worder. beperkt tot d* .•__gende : Aan de gebruikers van instrumenten waarin zich radioactieve verfsoorten bevinden (6.2.8.), vordt de instructie verstrekt dat bij eventuele beschadiglng het Instrument in een deugdelijke verpakking nioet worden ingeleverd bi; de daarvoor aangewezen werkplaatsen. Het personeel dat reparatie- en onderhoudswerkzaar.r.eden verricht (6.2.9.) in daartoe aar.gewezen werkpiaatser., noet een speciale opleiding van l å 2 dagen hebben genoten.

je-

ze opleiding kan worden verzorgd door het M3L or de ICI. Verder moet een duidelijke schriftelijke ir.structie aanwezig zijn. Tenslotte tnoet de ICI ccntrole-bezoeker. brengen met een frequentie die is aangepast aan de aard van de verrichte werkzaamheden (in de praktijk varierend van éénnaal per week tot tweexaal per jaar). Het verwijderen van radioactieve verf van instruinenten (6.2.13.) mag slechts geschieden door eveneens daartoe opgeleid personeel, terwijl bcvendien de werkruinte aan speciale eisen moet voldoen. De opleiding kan door het K3L, in samenwerking met de ICI, woraen verzorgd en zal ongeveer drie dagen in beslag nenen. De werkplaatsen hebben een vergunning of autorisatie nodig waaraan voorschriften worden verbonden die een en ar.de? nader omschrijven. Op plaatsen waar de radonconcentratie in de lucht roogelijk hoger kan zijn dan de natuurlijke activiteit, worden door de ICI roetingen verricht om deze concentratie vast te stellen. Het gebruik van tritiumgas in lichtbronnen en overspanningsbeveiligingen is van recente datum. De deskundigheidseisen di« hieraan kunnen worden gekoppeld, vertonen veel analogie net die vbor de instrumenten met radioactieve verf. Voer de gebruikers (6.2.10*, 6.2.11.) kan worden volstaan met de

- 22 -

instructie dat de rviate gedurende (bijvoorbeeld) 30 ainuten aoet vorden ontruiisd en grondig geventlleerd, indien bet instrument waarin rich het gas bevindt, ernstig wordt beschadigd. Onderhouds- en reparatieverkzaasheden (6.2.12.) nogen slechts in daartoe aangewezen verkplaatsen uorden verricht. Het personeei van deze verkplaatsen aoet een aangepaste opleiding hebben gevolgd en soet vorden voorzien van een deugdelijke schriftelijke instructie. Ook deze opleiding kan door XBL of ICZ vorden verzorgd.

9

-

Slotopaerk ingen Een specifiek probleen; van de Krijgsnacht ten aanzien van het håndhaven van deskundigheid op een bepaalde plaats vindt zijn oorzaak in de regelmatig voorkomende overplaatsingen. Het verdient aanbeveling altijd tijdig te zorger. voor een gekwalificeerde opvolger, otadat de cursussen in het algeæen niet vaker dan één, sons twee naal per jaar vorden gegeven en het aantal beschikbare plaatsen beperkt is, zodat lange vachttijden voor hunnen koenen. De Koninklijke Luchtmacht heeft alle bedrijfsveillgheidsofficieren een cursus (in het !3L) doen volgen, zodat ook bienen de bedrijven enige controle kan vorden uitgeoefend op het op de juiste vijze opvolgen van de schriftelijke instructies. Deze cursus zal leder jaar vorden her-* haald en kan vellicht tevens voor andere militalre ^unctionarissen van nut zijn. Tenslotte is er nog een probleem dat in het voorgaande niet is besproken, naar wel tnoet vorden veræeid. Volgens de regelingen van het DUK vorden vergunningsn of autorisat ies verleend aan een ververvingsautoriteit, doorgaans ten behoeve van een nader aangegeven onderdeel. Ververvingsautoriteiten zijn bijvoorbeeld de Inspecteurs van de Geneeskundige Diensten (voor vat betreft apparatuur voor medische en tandheelkundige doeleinden) en de »ateritelsdirecteuren (KMG, VOM, DMLu) (voor ander »aterieei, waarbij ioniserende stråling een rol speelt). De ververvingsautoriteiten dragen de verantwoordelijkheid bij verwerving, keuring, overdracht aan de gebruiker en bij inlevering voor onderhoud of als overtollig gevorden goederen. In het algeneen hebben de ververvingsautoriteiten een logistiske functie in dezen, terwijl het feitelijke gebrulk (vaartoe ook opslag, verpakking, vervoer en administrativ behoren) ven ioniserende stråling uitzendende

- 23 -

stoffen en toestellen tot de verantwoordelijkheid van de cc=n:ar.car.t van net onderdeel kan norden gereker.c. Bij dit feitelijke gebruik =oet een bevoegde de^kundige ter plaatse aanwezig (beschikbaar) zijr.. la vele gevailen zuilen instructies er. opleldlr.ger. ecbrer ccr.traal door de vsrwervingsautoriteit worder. varzorgd er. geregeld, »aarvoor kundigheid ter zake onnisbaar is. Vergeiijkbare ceskur.digr.eid is bij de diensten van de verwervingsautcr i teiter. r.cdig oa de vigerenda voorschriften op de juiste wijze te kunr.er. interpreterer, en uitvoerer.. Deze deskundigheid kan forskel op grond van de Kerr.er.ergieve : r.iet •orden geéist, naar is noodzakelijk om een goede taakvervullir.g r-ogeiijk te oaken. In beginsel kan vcor dit doel een beroep wcrder. gedaan ep deskundigheid, die elders aanwezig is, doch deze verkwijze kar. ger^akkelijk aanleiding geven tot verwarring en vergissinger.. De keuze van een cursus uit een van de in dit rapport (par. ^.) ger.oeade cursussen ten behoeve van personer, aan uie een adsir.istratieve taak als hier bedoeld wordt opgedragen, dient te geschieden r.et ir.achtnening van de vooropleiding van deze personen. Ever.tueel kan aet de cursusleiding overleg vorden gepleegd over een gewenst geachte aar.vuller.de vooropleiding, DesgewensC kan het M3L of de ICI hierbij een dier.stverlenende taak vervullen.

i

- 2U -

Bijlage 1

Radionuclide!! die bij de Krijgsmacht worden toegepast.

2m Am,

226 Ra,

- in rook- en brandmeluers - in een Am-Be neutronenbron voor vochtigheidsmetingen

- in rook- en brandir.elders (deze worden systeatatisch vervangen 241 door Am bevattende exemplaren) - in' de vorm van ijkbronnen, behorende tot een uieetinstrument - in de vorm van lichtgevende verf op vele soorten instrumenten (van voertuigen, vliegtuigen, schepen), op kompassen e.d. - in de vorm van een Ra- Be- neutronenbron voor het verrichten van vochtigheids- en dichtheidsmetingen in de bodein

210 Po,

- in de vorm van zeer zwakke bronnetjes, ter demonstratie tijdens cursussen - in de vorm van z.g. antistatische borstels, gebruikt voor fotografisene doeleinden

147 Pm,

- in de vorm van lichtgevende verf. Dit komt slechts in een gering aantal gevallen voor. Invoering wordt niet gestimuleerd omdat het nuclide in vele gevallen slecht aan de verf blijkt te hechten

137 Cs,

131 I, 85 Kr,

- in de vorm van oefenbronnen, ter instructie voor het hanteren van radiologische meetapparatuur

- voor diagnostische doeleinden, toegepast in hospitalen - als niveau-meter, waarbij van dé gammastråling gebruik wordt gemaakt ' b i j gasanalyse, berus tend op de absorptie van laag-energetische beta-de«ltjes

- 25 -

Co,

- in de vorm van bronnen met een sterkte van naxirr.aal 5 mCi voor de liking van bepaalde typen :neetinstruE:enten - in de vorm van bronnen met eei, activiteit tot circa 15 Ci» waarmee periodiek besraettingsneters en verkenningsneters van Defensxe en Binusnlandse Zaken warden geijkt - in de vorm van oefenbronnen, ter instructie voor net hanteren van radiologische raeetapparatuur

57 Co, C,

- in vitaraine-B12, als diagnosticum toegepast in hospitalen - in de vor in van ijkbronnen

3 H,

- in de vorm van lichtgevende verf op instrumenten - als tritiumgas in overspanningsbeveiligingen - als tritiumgas in verlichtingsbronnen, beter bekend onder de (fabrieks) namen Ti-ilux en Betalight

In eleetronenbuizen komen soms in zeer cliden voor.

geringe hoeveeiheden radionu-